InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى قۇربان توعجان سەيداحمەت قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

سجە مەتالدارمەن كوپ قوسىلىستار تۇزەدى، ولاردىڭ قاسيەتتەرى جاڭا تەحنيكادا پايدالانىلادى. ەڭ ماڭىزدى قاسيەتتەرى – جوعارى قاتتىلىعى، باياۋ بالقيتىندىعۆى، قىزدىرعانعا توزگىشتىگى، جارتىلاي وتكىزگىشتىگى جانە ت.ب.

بوريدتەر. بارلىق سجە گەكسابوريدتەر تۇزەدى.سجە بوريدتەرى ەلەكتروندى تەحنيكادا قولدانىلادى. لانتان گەكسابوريدىنەن جاسالعان كاتود جوعارى تەمپەراتۋراعا (1500-1600C) وتە تۇراقتى.

گەكسابوريدتەردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى. يتتريي، لانتان، سەريي، پرازەوديم، نەوديم، سامريي، گادولينيي گەكسابوريدتەرىنىڭ قىشقىلدارعا قاتىناسى:

ا) ازوت قىشىقىلىندا (1:1) گەكسابوريدتەر باياۋ قىزدىرعاندا تولىق ەريدى.

ءا) سۋىق پاتشا قىشقىلىندا تولىق ەريدى.

ب) كۇكىرت قىشقىلىندا (1:1) قىزدىرعاندا ازداپ ەريدى.

ۆ) تۇز قىشقىلىندا از ەريدى.

ءسىلتى ەرىتىندىلەرىندە گەكسابوريدتەر ەرىمەيدى، ءبىراق بالقىعان سىلتىلەرمەن، ءسىلتى مەتالداردىڭ كاربوناتتارىمەن، بيسۋلفاتتارمەن جانە نيتراتتارمەن ارەكەتتەسىپ ىدىرايدى.

بوريدتەردى الۋدىڭ بىرنەشە ادىستەرى بەلگىلى. ولاردىڭ ىشىندە:

1)    1735-1800س تەمپەراتۋرادا مەتالداردىڭ نەمەسە مەتالل گيدريدتەرىنىڭ بورمەن ارەكەتتەسۋى؛
2)    950-1000 س تەمپەراتۋرادا بالقىعان ورتادا (سجە وكسيدتەرى جانە بور وكسيدى، كالسيي ءفترويدى) ەلەكتروليزى؛
3)    سجە وكسيدتەرىنىڭ بور كاربيدى نەمەسە بور+كومىرتەك قوسپاسىمەن ارەكەتتەسۋى (ۆاكۋۋم، 2000C تەمپەراتۋرا.)
4)    سجە وكسيدتەرىنىڭ بورمەن توتىقسىزدانۋى (1600 س  تەمپەراتۋرا.)

سيرەك جەر ەلەمەنتتەر نەمەسە قىزىل قوڭىر ءتۇستى كاربيدتەر تۇزەدى، ولار سۋمەن ىدىراپ، ءار ءتۇرلى كومىرسۋتەكتەر بەرەدى.

يتتريي جانە سجە بىرنەشە كاربيدتەر بەرەدى: MeC₃، Me₂س₃، MeC، MeC_2.

ديكاربيدتەر Me₂C₂ بارلىق سجە ءۇشىن بەلگىلى. كاربيدتەر مەتالداردىكومىرتەكپەن بالقىتقاندا نەمەسە سجە وكسيدتەرىن كومىرتەكپەن توتىقسىزداندىرعاندا تۇزىلەدى.

كاربيدتەردىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى 2000C، كاربيدتەردىڭ قاتتىلىعى جوعارى ەمەس، كەيبىر كاربيدتەر وتە سىنعىش. كاربيدتتەر سۋدا وڭاي ىدىرايدى، سجە گيدروكسيدتەر تۇرىندە بولىنەدى، سونىمەن قاتار ءار ءتۇرلى كومىرسۋتەۋكتەر تۇزىلەدى، مىسالى: اسەتيلەن، مەتان، ەتان. كاربيدتەر سۇيىتىلعان قىشقىلداردا جاقسى ەريدى، كونسەنترلى قىشىقلداردا باياۋ ەريدى. كاربيدتەر گالوگەندەرمەن، وتتەكپەن، كۇكىرتپەنجانە سەلەنمەن، گازدى حلورسۋتەكپەن جانە ت.ب وڭاي ارەكەتتەسەدى.

نيتريدتەر. بارلىق سجە، سكانديي جانە يتتريي ءبىر ءتۇرلى نيتريدتەر بەرەدى – MeN. نيتريدتەر بىرنەش ادىستەرمەن الىنادى: مەتالداردىڭ ازوتپەننەمەسە قۇرامىندا ازوت بار گازدارمەنارەكەتتەسۋ ارقىلى (600-1000 C) نەمەسە رەاكسيانى توتىقسىزداندىرعىش ورتاسىندا وتكىزسە(1600-1800 C).

نيتريدتەر اۋادا تەز توتىعادى، ولاردىڭ ىشىندە ەڭ تۇراقتىسى سكانديي جانە سەريي نيتريدتەرى. نيتريدتەر سۋدا جانە قىشىقلداردا جاقسى ەريدى.

فوسفيدتەر. سجە قۇرامى مەر سايكەس فوسفوريدتەر تۇزەدى. ولاردىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى مەتالدارعا ۇقساس. لانتان فوفسيدىنكەلەسى جولمەن الادى: لانتان وكسيدىن جانە كومىرتەكتى 1250 س تەمپەراتۋرادا ءفوسفيننىڭ قاىسىندا قىزدىرادى. لانتان ءفوسفيدى سۇر ءتۇستى زات، ىلعالدى اۋادا ىدىرايدى، قىشقىلداردا برومنىڭ قاتىسۋىمەن ەريدى.

سيليسيدتەر. سجە جانە توريي جالپى فورمۋلاسى MeSi₂ سيليدسيدتەر تۇزەدى. يتتريي، لانتان جانە سەريي ديسيليسيدتەر مەن مونوسيليسيدتەر بەرەدى. سجە سيليسيدتەرىنىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى سجە مەتالدارىنىڭبالقۋ تەمپەراتۋراسىنان جوعارى

سجە سيليسيدتەرىنىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى

ديسيليسيد	ءسيليسيدتىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى س	سيليسيد: مە بالقۋ تەمپەراتۋرالارىنىڭ قاتىناسى
يتتريي	1500	1.04
لانتان	1520	1،50
نەوديم	1525	1،39
ەۆروپيي	1500	1،39
گادولينيي	1540	1،12
ديسپروزيي	1550	1،03

 

ەلەكتروفورەز

ەلەكتروفورەز – دەگەنىمىز ەلەكتر توگىنىڭ اسەرىنەن ەرىتىندىدەگى يونداردىڭ ەلەكترودتارعا جىلجۋى. ەلەكتروفورەزدى پايدالانىپ ، مىسالى كومپلەكستى يونداردىڭ زاريادىن انىقتايدى. وسى ءادىستى سونىمەن قاتار سجە بىر-بىرىنەن ءبولۋ ءۇشىن پايدالانادى. كەيبىر سجە ليمون قىشقىلدى ورتادا نەمەسە ەدتا قاتىناسىندا ەلەكتروفورەز ادىسىمەن بولۋگە بولادى.

سكانديي، يتتريي، سجە جانە ءتورييدى قولدانۋ

سجە قوسىلىستارى جانە مەتالدارى كەلەسى وندىرىستەردە پايدالانىلادى: قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيادا بولاتتىڭ، ءمىستىڭ جانە ءار ءتۇرلى قۇيمالاردىڭ ساپاسىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن، قىزۋعا ءتوزىمدى قۇيمالاردى الۋ ءۇشىن، راديواكتيۆتى دۆيگاتەلدەردە، يادرولىق رەاكتورلاردا، اتومدىق تەحنيكادا ت.ب سالالاردا، شىنى جانە كەراميكالىق وندىرىستەردە شىنىنى جانە فوسفوردى بوياۋ ءۇشىن ت.ب

سەريي وكسيدى - باعالى ءتۇستى زات، سوندىقتان وپتيكالىق شىنىنى اجارلاندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. لانتان وكسيدى فوتواپپاراتتارداعى شىنىنىڭ قۇرامىندا بولادى. سجە وكسسيدتەرى ءار ءتۇرلى وتقا ءتوزىمدى بۇيىمداردا، گلازۋرلەردەەمالداردا قولدانىلادى.

سيركە جەر مەتالدار راديو جانە جارىق تەحنيكادا ، كاتودتاردا، جارتىلاي وتكىزگىشتەردە، پروجەكتورلاردا ت.ب قولدانىلادى. نەوديم وكسيدى ەلەكتروندى قۇرالداردا قولدانىلادى. سەريي وكسيدى جاقسى ديەلەكتريك.

حيميالىق وندىرىستە سجە ينەرتتى گازداردىتازالاۋعا، كاتاليزاتور رەتىندە بوياۋلاردا، لاكتاردا ت.ب پايدالانىلادى.

وڭاي وندىرىستە – جىبەك ماتالاردى اۋىرلاتۋعا، سۋ جۇقپاس ماتالاردى جاساۋدا ت.ب. قولدانىلادى. لانتاننىڭ قوسىلىستارى مەديسينادا ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ميكروتىڭايتقىشتار رەتىندە پايدالانىلادى.

سەريي. سەريي ماگنييمەن بىرە قۇيمالاردا پايدالانىلادى، بۇل قۇيمالاردى راكەتالىق جانە يادرولىق رەاكتورلارداقولدانادى.سەرييدى كەراميكالىق وندىرىستە كەڭىنەن قولدانادى؛ وتقا ءتوزىمدڭ تيگەلدەر، يزولياتورلارجانە ت.ب. سەرييدىڭ شىنى وندىرىسىندە ماڭىزى زور- وپتيكالىق شىنىلار.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ۆكلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---