InfoHub Logo

ەمبريوگەنەز بارىسىندا ۇرىق جاپىراقشالارىنىڭ دامۋى (ديففەرەنسيروۆكا) ولاردان ءارتۇرلى ۇلپالار مەن مۇشەلەردىڭ قالىپتاسۋىمەن جۇرەدى. ونىڭ ىشىندە، ەكتودەرمادان تەرى ەپيدەرميسى، تىرناق پەن شاش، ماي مەن تەرى بەزدەرى، جۇيكە جۇيەسى (مي، جۇلىن، گانگليالار، جۇيكەلەر)، سەزىم مۇشەلەرىنىڭ رەسەپتورلى كلەتكالارى، كوز جانارى، اۋىز، مۇرىن قۋىسىنىڭ جانە انال تەسىگىنىڭ ەپيتەلييى، ءتىس ەمالى داميدى. ەنتودەرمادان وڭەشتىڭ، اسقازاننىڭ، ىشەكتىڭ، ءوتتىڭ، كەڭىردەكتىڭ، برونحتاردىڭ، وكپەنىڭ، ءزار شىعارۋ كانالىنىڭ ەپيتەلييلەرى، سونىمەن قاتار باۋىردىڭ، ۇيقى بەزىنىڭ، قالقانشا، پاراقالقانشا جانە القىم بەزدەرىنىڭ ەپيتەلييلەرى داميدى. مەزودەرمادان تەگىس بۇلشىق ەتتەر، قاڭقا جەنە جۇرەك بۇلشىق ەتتەرى، قان مەن قان تامىرلارى، دەرما، دانەكەر ۇلپا، سۇيەكتەر مەن شەمىرشەك، ءتىس دەنتينى، شاجىرقاي، بۇيرەك، تۇقىم بەزدەرى مەن ءجۇمىرتقا بەزدەرى داميدى. ادامدا العاشقى بولىپ مي جانە جۇلىن جەكەلەنەدى. وۆۋلياسيادان سوڭ 26 كۇننەن كەيىن ادام ءۇرىعىنىڭ ۇزىندىعى شامامەن 3،5 مم قۇرايدى. ونىمەن قوسا قولدىڭ باستاماسى بايقالادى، ال اياقتىڭ باستامالارى ەندى عانا دامي باستايدى. وۆۋلياسيادان 30 كۇن وتكەننەن سوڭ ۇرىقتىڭ ۇزىندىعى 7،5 مم-گە جەتەدى. بۇل ۋاقىتتا اياق-قولدىڭ، كوز ۇياشىقتارىنىڭ، مي سىڭارى، باۋىر، ءوت قاپشىعى جەنە ءتىپتى جۇرەكتىڭ كامەرالارعا ءبولىنۋىنىڭ سەگمەنتاسيالارىن بايقاۋعا بولادى.

شامامەن، دەنە ۇزىندىعى 40 مم جانە سالماعى 5 گ ادامنىڭ سەگىز اپتالىق ۇرىعىندا دەنەنىڭ بارلىق قۇرىلىمدارى پايدا بولادى. ورگانوگەنەز ەمبريونالدى كەزەڭنىڭ اياعىندا اياقتالادى. بۇل كەزدە ەمبريوننىڭ سىرتقى كەلبەتى ادامعا ۇقساس كەلەدى. ادامنىڭ 12 اپتالىق ۇرپاعىنىڭ ۇزىندىعى شامامەن، 87 مم-گە، ال سالماعى شامامەن، 45 گ جەتەدى. ۇرپاقتىڭ ودان ارعى دامۋى مەن ءوسۋى جالعاسادى. مىسالى، دامۋدىڭ 4 ايىندا شاشتارى پايدا بولادى، ال 20 اپتادا قان كلەتكالارى پايدا بولا باستايدى. ەگەر دەفينيتيۆتى اۋىز قۋىسى العاشقى اۋىزدىڭ (بلاستوپور) ورنىندا قالىپتاسسا، وندا مۇنداي جانۋارلاردى العاشقى اۋىزدىلار (قۇرتتار، مولليۋسكالار، بۋىناياقتىلار) دەپ اتايدى. ەگەردە دەفينيتيۆتى اۋىز قاراما-قارسى جەردە پايدا بولسا، وندا مۇنداي جانۋارلاردى ەكىنشى اۋىزدىلار (تىكەنتەرىلىلەر، حوردالىلار) دەپ اتايدى.

ۇرىقتىڭ ورتامەن بايلانىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ونىڭ ۋاقىتشا عانا بولاتىن پروۆيزورلى مۇشەلەرى داميدى. جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ تيپتەرىنە قاراي پروۆيزورلى مۇشەلەرگە ءارتۇرلى قۇرىلىمدار جاتادى. بالىقتار، رەپتيليالار مەن قۇستاردا پروۆيزورلى مۇشەلەرى سارىۋىز قاپشىعى بولىپ تابىلادى. سۇتقورەكتىلەردە سارىۋىز قاپشىعى ەمبريوگەنەزدىڭ باسىندا قالىپتاسادى، ءبىراق دامىمايدى. كەيىن ولار رەدۋكسياعا ۇشىرايدى. ەۆوليۋسيا بارىسىندا رەپتيليالاردا، قۇستاردا جەنە سۇتقورەكتىلەردە ەمبريونداردى قورعايتىن جانە قورەكپەن قامتاماسىز ەتەتىن ۇرىقتىق قابىقشالار دامىعان. سۇتقورەكتىلەردە، ونىڭ ىشىندە ادامداردا، بۇل ۇرىقتىق قابىقشالار ەمبريوننىڭ دەنەسىنەن داميتىن ۇلپا جاپىراقشالارى بولىپ تابىلادى. مۇنداي قابىقشالاردىڭ ءۇش ءتۇرى — امنيون، حوريون جانە اللانتويس بولادى. ەمبريوننىڭ سىرتقى قابىعى — حوريون دەپ اتالادى. ول جاتىرعا جابىسادى. جاتىر ورنالاسقان جەردى پلاسەنتا دەپ اتايدى. ۇرىق پلاسەنتامەن پلاسەنتالى قان اينالۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن قان تامىرلارى بولاتىن كىندىك ارقىلى بايلانىسقان. امنيون ىشكى جاپىراقشادان، ال اللانتويس امنيون مەن حوريوننىڭ اراسىندا داميدى. امنيوتيكالىق قۋىس دەپ اتالاتىن ەمبريون مەن امنيون اراسىنداعى كەڭىستىكتە سۇيىقتىق (امنيوتالىق) بولادى. بۇل سۇيىقتىقتا ەمبريون جانە تۋىلعانعا دەيىن ۇرپاق جاتادى. ۇرىقتىڭ زات الماسۋى پلاسەنتا ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى. ەمبريون بولىكتەرىنىڭ ءپىشىنىن قالىپتاستىرۋ نەگىزىنە زات الماسۋدىڭ كەلىسىلگەن پروسەستەرى جاتىر.

دامۋدىڭ زاڭدىلىعى ونىڭ گەتەروحرونيالىعى (مەزگىلسىزدىگى) بولىپ تابىلادى، ول دەگەنىمىز — ورگانداردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءار مەزگىلدە ءجۇرۋى جانە ولاردىڭ قارقىندىلىعىنىڭ ءارتۇرلى بولۋى. الدىمەن جۇمىس جاساۋعا ءتيىستى ورگاندار مەن جۇيەلەر جىلدام داميدى. قولدىڭ باستاماسى اياقتىڭ باستاماسىنا قاراعاندا تەز داميدى. ءۇرىق پەن ۇرپاقتىڭ دامۋىنا اناسىنىڭ تىرشىلىك ەتۋ جاعدايى ۇلكەن ەسەر ەتەدى. ۇرىق ءارتۇرلى اسەرلەرگە اسا سەزىمتال بولادى. سوندىقتان قيىن-قىستاۋ كەزەڭى اجىراتىلادى، ول كەزەڭدەردە ۇرىقتار جەنە كەيىن ۇرپاقتار زاقىمداۋشى فاكتورلارعا ابدەن ءتوزىمدى بولادى. ادامدا ەمبريونالدى ونتوگەنەزدىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرى، ۇرىقتانۋدان كەيىنگى العاشقى كۇندەر، پلاسەنتانىڭ پايدا بولۋى مەن بوسانۋ بولىپ تابىلادى، ال زاقىمداۋشى فاكتورلارعا الكوگول، ۋىتتى زاتتار، وتتەگىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، ۆيرۋستار، باكتەريالار، پاتوگەندى قاراپايىمدىلار، گەلمينتتەر جانە باسقا فاكتورلار جاتادى. بۇل فاكتورلار تەرراتوگەندى اسەرىمەن كەمتارلىققا، قالىپتى دامۋدىڭ اۋىتقۋلارىنا اكەلەدى.

سوناۋ گيپپوكراتتىڭ كەزىندە-اق (ب.ز.د. V) ۇرىقتىڭ دۇنيەگە كەلۋىن ينيسياسيالايتىن سەبەپتەر جايلى سۇراقتار تالقىلانعان. كوبىنە، گيپپوكراتتىڭ ءوزى ۇرپاقتىڭ دامۋى، ءوزىنىڭ تۋىلۋىن ينيسياسيالايدى دەپ جورامالداعان. اعىلشىن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قويلارعا جاساعان جاڭا تاجىربيەلىك ەڭبەكتەرى قويلاردىڭ تولدەۋىنىڭ ينيسياسياسى ۇرپاقتىڭ گيپوتالامۋس+گيپوفيز+بۇيرەكۇستى كەشەنىمەن باقىلاناتىنىن كورسەتتى. گيپوتالامۋس يادروسىنىڭ زاقىمدانۋى، گيپوفيزدىڭ نەمەسە بۇيرەكۇستى بەزىنىڭ الدىڭعى بولىگىنىڭ الىنىپ تاستالۋى قوي جۇكتىلىگىن ۇزارتادى. قويلارعا ادەنوكورتيكوتروپتى گورموندى (گيپوفيزدىڭ الدىڭعى ءبولىمىنىڭ ءسولى) نەمەسە كورتيزولدى (بۇيرەكۇستى بەزىنىڭ ءسولى) ەنگىزسە، كەرىسىنشە ولاردىڭ جۇكتىلىگىنىڭ مەرزىمىن قىسقارادى.

دامۋدىڭ اسا ءجيى بولاتىن اۋىتقۋى ۇرىقتىڭ وتە ەرتە ساتىدا ءبولىنىپ كەتۋى، ول ءبىر جۇمىرتقالى (مونوزيگوتالى) ەگىزدەردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى. سونىمەن قاتار سيامدىق ەگىزدەر دە بولادى، ولار بولىنبەيتىن ورگانيزمدەر. بولىنبەۋ ءارتۇرلى بولادى، ول ازداعان بايلانىستان باستاپ باستارى مەن اياقتارى اجىراتىلعان ورگانيزمدەردىڭ تولىقتاي قوسىلۋى جۇرەدى. كەيبىردە ەكى سيامدىق ەگىزدەردىڭ بىرەۋى قالىپتى بولادى، ال ەكىنشىسى وتە وزگىرىسكە ۇشىراعان، قالىپتىعا بەكىنەدى، نەگىزىنەن پارازيت بولىپ تابىلادى.

جوعارى ساتىداعى ەۋكاريوتتاردىڭ دامۋ پروسەسىندە ءبىر عانا ۇرىقتانعان زيگوتا-كلەتكاسى ميتوز بارىسىندا ودان ارعى دامۋدا مورفولوگياسى.مەن ماكرومولەكۋلالىق قۇرامىنىڭ الۋان تۇرلىگىمەن سيپاتتالاتىن ءارتۇرلى ءتيپتى كلەتكالارعا — ەپيتەليي، جۇيكە، سۇيەك، قان كلەتكالارىنا جانە باسقالارىنا باستاما بەرەدى. دەگەنمەن، ءارتۇرلى ءتيپتى كلەتكالارعا بىردەي گەندەر جيىنتىعىنان ءتۇرۋ ءتان، ءبىراق ولار ءبىر نەمەسە بىرنەشە ارنايى قىزمەتتەردى اتقارا وتىرىپ، جوعارى ماماندانعان بولىپ كەلەدى، ياعني ءبىر گەندەر «جۇمىس اتقارادى»، باسقالارى بەلسەندى ەمەس. مىسالى، تەك ەريتروسيتتەر عانا گەموگلوبيننىڭ جاسالۋى مەن ساقتالۋىنا ماماندانعان بولىپ كەلەدى.

ءدال وسىلايشا ەپيدەرميس كلەتكالارى تەك كەراتينيندى سينتەزدەيدى. سوندىقتان، سوماتيكالىق كلەتكالاردىڭ يادرولارىنىڭ گەنەتيكالىق ۇقساستىعى مەن كلەتكا جىكتەلۋىنىڭ نەگىزىندە جاتقان مەحانيزمدەردى تانۋداعى پرەرەكۆيزيت رەتىندە ۇرىقتانعان جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى مەحانيزمدەرى تۋرالى سۇراقتار الدەقاشان پايدا بولعان.

50-جىلداردان باستاپ كوپتەگەن زەرتحانالاردا جاساندى جولمەن يادرولارىنان ايىرىلعان ءجۇمىرتقا كلەتكالارىنا سوماتيكالىق يادرولاردى ءساتتى كوشىرىپ وتىرعىزۋ تاجىربيەلەرى جاسالىندى. ءارتۇرلى جىكتەلگەن كلەتكالاردىڭ يادرولارىنداعى دنق-نى زەرتتەۋ جۇمىستارى شامامەن بارلىق جاعدايلاردا گەنومداردا نۋكلەوتيدتىك جۇپتاردىڭ بىردەي سايكەستىلىگى جيىنتىعىنىڭ بولاتىندىعىن كورەسەتتى. تەك جىكتەلۋدىڭ سوڭعى دەڭگەيىنىڭ بارىسىندا سۇتقورەكتىلەر ەريتروسيتتەرىنىڭ يادرولارىنان ايىراتىلاتىندىعى بەلگىلى. ءبىراق تۇراقتى گەموگلوبيندى مرنق-نىڭ پۋلدارى سينتەزدەلىپ قويادى، سوندىقتان يادرولارعا ەريتروسيتتەر قاجەت بولماي قالادى. باسقا مىسالدارعا دامۋ بارىسىندا موديفيكاسيالاناتىن يممۋنوگلوبۋليندەر مەن ت-كلەتكالارىنىڭ گەندەرىن جاتقىزۋعا بولادى. ەمبريونالدى ونتوگەنەزدىڭ باقىلاۋ مەحانيزمدەرىن تانۋ باعىتتارىنىڭ ەڭ ءىرى ساتىسى 1960 — 1970 جىلدارى اعىلشىن زەرتتەۋشىسى د. گەردونمەن الدىن الا يادرولارى الىنىپ تاستالعان جۇمىرتقا كلەتكالارىنا وسى يادرولاردى ەنگىزسە، سوماتيكالىق كلەتكالاردىڭ يادرولارى جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ ودان ارعى دامۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىندىعىن ءبىلۋ ماقساتىندا جاسالعان تاجىربيەلەرى بولىپ تابىلادى. باقاشاباقتىڭ سوماتيكالىق كلەتكالارىنىڭ يادرولارىن الدىن الا يادرولارى الىنىپ تاستالعان باقالاردىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارىنا كوشىرىپ وتىرعىزعان. بۇل تاجىربيەلەر سوماتيكالىق كلەتكالاردىڭ يادرولارىنىڭ شىنىمەن دە جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ ودان ارعى دامۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىندىعىن كورسەتتى، ياعني ولار جۇمىرتقا كلەتكالارىن ۇرىقتاندىرا الاتىن جانە ودان ءارى دامۋىنا ءماجبۇر ەتە الاتىن بولىپ شىقتى. مۇنىمەن جانۋارلاردى كلونداۋ مۇمكىندىگى كورسەتىلدى.

ودان كەيىن باسقا زەرتتەۋشىلەر ءبىر تۇقىمدى قويلاردىڭ 8 جانە 16 كۇندىك ەمبريوندارىنىڭ جەكە بلاستومەرلەرىن باسقا تۇقىمنىڭ جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ يادروسى جوق جارتىسىنا تاسىمالداۋ دۇنيەگە قوزىلاردىڭ كەلۋىمەن اياقتالاتىن تىرشىلىككە قابىلەتتى ەمبريونداردىڭ قالىپتاسۋىمەن ەرە ءجۇردى.

1997 ج. باسىندا اعىلشىن اۆتورلارى قويلاردىڭ جاساندى جولمەن يادرولارىنان ايىرىلعان جۇمىرتقا كلەتكالارىنا سوماتيكالىق كلەتكالاردى (ەمبريون كلەتكالارى، ۇرىق پەن ەرەسەك قويلاردىڭ تولدەرى) ەنگىزۋ، ودان سوڭ وسىلايشاۇرىقتانعان جۇمىرتقا كلەتكالارىن قويلاردىڭ جاتىرىنا ەنگىزۋ قوزىلاردىڭ دۇنيگە كەلۋىمەن اياقتالاتىن جۇكتىلىكتىڭ پايدا بولۋىمەن جۇرەتىندىگى كورسەتىلدى.

بۇل ناتيجەلەردى باعالاۋ سۇتقورەكتىلەردى قاشىرماي-اق كوبەيتىپ، كلەتكالارى اكەلىك نەمەسە شەشەلىك يادرو ماتەريالى بار ءۇرپاق الۋعا بولاتىنىن كورسەتەدى، ول دونور-قويدىڭ جىنىسىنا تەۋەلدى بولادى، مۇنداي كلەتكالارداتەك سيتوپلازما جانە ميتوحوندريالار عانا انالىق قاسيەتكە يە. بۇل قورىتىندى كەرەمەت جالپى بيولوگيالىق ماڭىزعا يە ءبىزدىڭ جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ پوتەنسيالىنا دەگەن كوزقاراستارىمىزدى كەڭەيتەدى. ءبىراق اڭگىمە تابيعاتتا بولمايتىن گەنەتيكالىق مانيپۋلياسيالار جايىندا بولاتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. ەكىنشى جاعىنان پراكتيكالىق كوزقاراس بويىنشا بۇل گەنەتيكالىق مانيپۋلياسيالار جوعارى ءۇيىمداسقان بەلگىلى قاسيەتتەرى بار جانۋارلاردى كلونداۋدىڭ تىكەلەي جولى بولىپ تابىلادى، جەنە ەكونوميكالىق ماڭىزعا يە بولادى. مەديسينالىق كوزقاراس بويىنشا، بۇل جول بولاشاقتا ەركەكتىك بەلسىزدىكتىڭ جولىن الۋ ءۇشىن دە قولدانىلۋى مۇمكىن.

سونىمەن ەمبريوننىڭ قالىپتى دامۋىنا قاجەت گەنەتيكالىق اقپارات كلەتكانىڭ جىكتەلۋى كەزىندە جوعالمايدى. باسقاشا ايتقاندا، سوماتيكالىق كلەتكالار توتيپوتەنتتىك دەپ اتالاتىن قاسيەتتەرگە يە، ياعني ولاردىڭ گەنومىندا جىكتەلۋ ناتيجەسىندە ولارعا باستاما بەرگەن، ۇرىقتانعان جۇمىرتقا كلەتكاسىنان الىنعان بارلىق اقپارات بولادى. بۇنداي اقپاراتتىڭ بولۋى كلەتكا جىكتەلۋىنىڭ گەنەتيكالىق باقىلاۋعا ۇشىرايتىندىعىن بىلدىرەدى.

كوپتەگەن ەۋكاريوتتارداعى ۇرىقتانۋدان كەيىن جۇرەتىن قارقىندى بەلوك سينتەزى مرنق سينتەزىمەن جۇرمەيتىندىگى انىقتالدى. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ، اسىرەسە، امفيبيالاردىڭ وۆوگەنەزىن زەرتتەۋ جۇمىستارى قارقىندى ترانسكريپسيانىڭ مەيوزدىڭ پروفازا I (اسىرەسە ديپلوتەنا) كەزىندە جۇرەتىندىگىن كورسەتتى. سوندىقتان، مرنق مەن پرو-مرنق مولەكۋلا تۇرىندەگى گەندىك ترانسكريپتەر جۇمىرتقا كلەتكاسىندا اسەر ەتە المايتىن جاعدايدا ساقتالادى. ەمبريونالدى كلەتكالاردا اسسيمەتريالىق بولىنۋلەر بولادى، ولار ەمبريونالدى كلەتكالاردىڭ ءبولىنۋى ەكى كلەتكانىڭ باستاماسىن بەرۋىنە، جانە ولاردىڭ تەك بىرەۋىنىڭ عانا ترانسكريپسياعا قاتىساتىن بەلوكتى يەمدەنۋىنە نەگىزدەلەدى. وسىلايشا، ەنشىلەس كلەتكالار اراسىندا ترانسكريپسيالىق فاكتورلاردىڭ ءبىر قالىپتى تارالماۋى، بولىنۋدەن كەيىنگى ولارداعى ءارتۇرلى گەندەردىڭ ەكسپرەسسياسىنا ياعني كلەتكا ديففەرەنسياسياسىنا اكەلەدى.

امفيبيالاردا جانە مۇمكىن، كوپتەگەن ومىرتقالىلاردا ەرتە دامۋدى باقىلايتىن (بلاستۋلا ساتىسىنا دەيىن) گەنەتيكالىق باعدارلاما وۆوگەنەز بارىسىندا قالىپتاسادى. كلەتكالىق ديففەرەنسياسيا باستالاتىن (شامامەن، گاسترۋلا ساتىسىنا دەيىن) دامۋدىڭ كەيىنگى كەزەندەرى گەندەر ەكسپرەسسياسىنىڭ جاڭا باعدارلامالارىن قاجەت ەتەدى. سونىمەن كلەتكا جىكتەلۋى قانداي دا بولماسىن باعىتتاعى گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ قايتا باعدارلانۋىمەن بايلانىستى جۇرەدى.

كلەتكا جىكتەلۋىنە ءتان ەرەكشەلىك، ونىڭ كەرى اينالماي قانداي بولماسىن كلەتكا تۇرىنە جەتەلەنۋى. بۇل پروسەسس دەتەرميناسيا دەپ اتالادى جانە گەنەتيكالىق باقىلانۋدا بولادى، ال ءقازىر كلەتكانىڭ ديففەرەنسياسياسى مەن دەتەرميناسياسى تيروزينكينازالىق رەسەپتورلار ارقىلى پەپتيدتى ءوسۋ فاكتورلارى جۇزەگە اساتىن بەلگىلەر نەگىزىندە كلەتكالاردىڭ اسەر ەتۋىمەن رەتتەلىپ وتىرادى. ولاردىڭ بىرەۋى بۇلشىق ەت جانە جۇيكە كلەتكالارىنىڭ جىكتەلۋى ءوز الدىنا مەمبرانالىق بەلوكتار بولىپ تابىلاتىن، ءبىر نەمەسە ودان كوپ تيروزينكينازالىق رەسەپتورلار ارقىلى اسەر ەتەتىن نەيرورەگۋليندەرمەن رەتتەلەدى.

دەتەرميناسيانىڭ گەنەتيكالىق باقىلانۋى ناسەكومداردا كورسەتىلگەندەي، دەتەرميناسيا كەزىندە ارنايى يماگينالدى ديسكىلەردەگى وزگەرىستەردى تۋدىراتىن گومەيوتروپتى نەمەسە گومەوزيستى مۋتاسيالاردىڭ بار بولۋىمەن كورسەتىلەدى. ناتيجەسىندە دەنەنىڭ كەيبىر بولىكتەرى وزدەرىنىڭ ورىندارىنان اۋىتقىپ قالىپتاسادى. مىسالى، دروزوفيلالاردا مۋتاسيالار انتەننالى ديسكىنىڭ دەتەرميناسياسىن ديسكىگە ترانسفورماسيالايدى، ول باسىنان تارتىلعان قول-اياق اپپەنديكسىنە اينالادى. Ophthalmoptera تۋىسىنا جاتاتىن ناسەكومداردا قاناتتارىنىڭ قۇرىلىمدارى كوزدەرىنە ارنالعان ديسكىلەردەن پايدا بولۋى مۇمكىن. تىشقانداردا 38 گەننەن تۇراتىن جانە اياق-قولدىڭ دامۋىن باقىلايتىن نوح دەپ اتالاتىن ماڭىزدى گەندىك كلاستەرلەر بولادى.

ەمبريونالدى دامۋ ساتىسىنداعى گەندەردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ رەتتەلۋى جايىنداعى سۇراقتىڭ وزىندىك ماڭىزى بار. جىكتەلۋ بارىسىندا گەندەر ءارتۇرلى ۋاقىتتا اسەر ەتەدى، ول ءارتۇرلى مرنق ءارتۇرلى جىكتەلگەن كلەتكالارىنىڭ ترانسكريپسياسىندا بايقالادى، ياعني گەندەردىڭ رەپرەسسيا مەن دەرەپرەسسياسى ورىن الادى. مىسالى، تەڭىز كىرپىسىنىڭ بلاستوسيتتەرىندەگى رنق-دا ترانسكريپسيالاناتىن گەندەردىڭ سانى 10%-عا تەڭ، ەگەۋ قۇيرىقتاردىڭ باۋىر كلەتكالارىندا-10%، ال ءىرى قارا مالدىڭ تيمۋس كلەتكالارىندا-15% قۇرايدى. گەندەردىڭ ترانسكريپسيالىق جاعدايىنىڭ باقىلاۋىندا گيستون ەمەس بەلوكتار قاتىسادى دەپ ەسەپتەلىنەدى. وسى جورامالعا كەلەسى مالىمەتتەر دالەل بولادى. كلەتكا حروماتيندەرى in vitro جۇيەسىنە ترانسكريپسيالانۋ ساتىسىندا، تەك گيستوندى مرنق سينتەزدەلەدى، ودان سوڭ گيستوندار سينتەزدەلەدى. G-فازاسىنىڭ كلەتكالارىنداعى حروماتيندەردى قولدانعاندا كەرىسىنشە، ەشقانداي گيستوندى مرنق سينتەزدەلمەيدى. ەگەر، گيستون ەمەس بەلوكتار Gj-فازاسىنىڭ حروماتينىنەن جويىلىپ، S فازاسىندا سينتەزدەلگەن گيستون ەمەس حروموسومدى بەلوكتارمەن الماسسا، وندا وسىنداي ءحروماتيننىڭ ترانسكريپسياسىنان كەيىن in vitro گيستوندا مرنق سينتەزدەلەدى. ونىمەن قوسا، گيستون ەمەس بەلوكتار G-فازا كلەتكالارىنان، ال دنق مەن گيستوندار S-فازا كلەتكالارىنان شىقسا، وندا ەشقانداي گيستوندى مرنق سينتەزدەلمەيدى. بۇل ناتيجەلەر حروماتيندەگى گيستون ەمەس بەلوكتاردىڭ گيستونداردى كودتايتىن گەندەردىڭ ترانسكريپسيالاۋ مۇمكىندىگىن انىقتايدى. سوندىقتان گيستون ەمەس حروموسومالى بەلوكتاردىڭ ەۋكاريوتتارداعى گەندەردىڭ رەتتەلۋى مەن ەكسپرەسسياسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارۋى مۇمكىن.

قولداعى بار مەلىمەتتەر جانۋارلارداعى ترانسكريپسيانىڭ رەتتەلۋىندە بەلوكتىق جانە ستەرويدتى گورموندار ۇلەسىنىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتەدى. بەلوكتىق (ينسۋلين) جانە ستەرويدتى (ەستروگەن مەن تەستوستەرون) گورموندار كلەتكا ارالىق كوممۋنيكاسيالاردا قولداناتىن ەكى سيگنالدى جۇيەلەردەن تۇرادى. جوعارى ساتىداعى جانۋارلاردا گورموندار ارنايى سەكرەتورلى كلەتكالاردا سينتەزدەلەدى. قان وزەگىنە تۇسە وتىرىپ، ولار ۇلپالارعا بارادى، سەبەبى بەلوك گورموندارىنىڭ مولەكۋلالارى سالىستىرمالى ءىرى ءپىشىندى بولادى، سوندىقتان ولار كلەتكاعا ەنە المايدى. وسىعان وراي ولاردىڭ اسەرلەرى كلەتكا-نىسانداردىڭ مەمبرانالارىندا جانە كلەتكا ىشىلىك سيكلدىك امف (سامف) دەڭگەيلەرىندە ورنالاسادى، بەلوك-رەسەپتورلارىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ستەرويدتى گورموندار بولسا، كەرىسىنشە، كىشى مولەكۋلالار بولىپ تابىلادى، ولار كلەتكاعا مەمبرانا ارقىلى وڭاي ەنە الادى. كلەتكا ىشىنە ەنگەننەن كەيىن، ولار تەك قانا نىسانا كلەتكاسىنىڭ سيتوپلازماسىندا بولاتىن ارنايى رەسەپتورلارمەن بايلانىسادى. گورمون+بەلوكتىق رەسەپتور جۇيەلەرى نىسانا كلەتكالارىنىڭ يادرولارىندا كونسەنتراسيالانىپ، بەلگىلى ءبىر ارنايى گەندەردىڭ پروموتورلى اۋداندارىمەن بايلانىساتىن گيستون ەمەس بەلوكتارمەن ارەكەتتەسە وتىرىپ، ارنايى گەندەردىڭ ترانسكريپسياسىن ىسكە قوسادى. ناتيجەسىندە، گورمون+بەلوك (بەلوكتىق رەسەپتور) جۇيەسىنىڭ گيستون ەمەس بەلوكتارمەن بايلانىسۋى رنق-پوليمەرازاسىنىڭ قوزعالىسى ءۇشىن پروموتورلى ايماقتاردى بوساتادى. ورگانيزمدەردىڭ ونتوگەنەزىندەگى ەمبريونالدى ساتىنىڭ گەنەتيكالىق باقىلانۋى جايىنداعى مالىمەتتەردى قورىتىندىلاي كەلە، ونىڭ ءجۇرىسى ديففەرەنسيالدى قوسىلىستارمەن جانە ءارتۇرلى كلەتكالارداعى (ۇلپالارداعى) دەرەپرەسسيا جانە رەپرەسسيا جولىمەن گەندەردىڭ اسەرىن قوسۋ، توقتاتۋ جانە ىزدەۋگە بولادى.

---