InfoHub Logo

پروەمبريونالدىق (گرەكشە رrو — دەيىن، embryon — ۇرىق) كەزەڭى ورگانيزمدەردىڭ جەكە دامۋىندا گامەتوگەنەز پروسەسىندە جىنىس كلەتكالارىنىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، جانۋارلاردىڭ اتالىق جىنىس كلەتكالارى قۇرىلىمى بويىنشا باسقا كلەتكالاردان (سوماتيكالىق) ايتارلىق ايىرماشىلىعى بولمايدى، ال جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى سول، وندا سارىۋىزدىڭ كوپ بولۋى. جۇمىرتقا كلەتكالارىنداعى سارىۋىزدىڭ مولشەرى مەن ونىڭ ورنالاسۋىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ولاردى ءۇش تيپكە بولەدى، اتاپ ايتقاندا:

1. يزولەسيتالدى كلەتكالار. بۇل جۇمىرتقا كلەتكالارىندا كلەتكا ىشىندە بىردەي ورنالاسقان ازداعان سارىۋىز بولادى. يزولەسيتالدى جۇمىرتقا كلەتكالارىن تىكەنتەرىلىلەر (تەڭىز كىرپىلەرى)، تومەنگى ساتىداعى حوردالىلار (لانسەتنيكتەر)، سۇتقورەكتىلەر وندىرەدى.

2. تەلولەسيتالدى جۇمىرتقا كلەتكالارى. بۇل جۇمىرتقا كلەتكالارىندا ۆەگەتاتيۆتى ءبىر پوليۋستە جيناقتالعان سارىۋىز مولشەرى كوپ. مۇنداي جۇمىرتقا كلەتكالارى مولليۋسكالاردا، باۋىرىمەن جوعالاۋشىلار، قوسمەكەندىلەر، قۇستار وندىرەدى. مىسالى، باقانىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارى 50% سارىۋىزدان تۇرسا، تاۋىقتاردىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارى (تۇرمىستا تاۋىق جۇمىرتقالارى) 95% سارىۋىزدان تۇرادى. تەلولەسيتالدى جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ ەكىنشى انيمالدى پوليۋسىندە سيتوپلازما مەن يادرو جيناقتالعان.

3. سەنترولەسيتالدى جۇمىرتقا كلەتكالارى. بۇل جۇمىرتقا كلەتكالارىندا سارىۋىز از، ءبىراق ول ورتالىق ورىندا الادى. مۇنداي جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ شەتتەرىن سيتوپلازما الىپ جاتادى. سەنترولەسيتالدى جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ مىسالى رەتىندە بۋىناياقتىلار وندىرەتىن جۇمىرتقا كلەتكالارىن ايتۋعا بولادى.

پروەمبريونالدى كەزەڭگە، سونىمەن قاتار، بەلسەندى سينتەزدەلەتىن رنق مولەكۋلالارىنىڭ جيناقتالۋىمەن بايلانىستى گامەتالارداعى مەتابوليزمدىك پروسەستەردىڭ ءوتۋى ءتان. ەمبريونالدى كەزەڭ نەمەسە ەمبريوگەنەز (گرەكشە: embryon -ۇرىق، genesis — دامۋ)، جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ ۇرىقتانۋىن كورسەتەتىن اتالىق جەنە انالىق جىنىس كلەتكالارىنىڭ يادرولارىنىڭ جاناسۋىنان باستالادى. انا قۇرساعىندا داميتىن ورگانيزمدەردە ەمبريونالدى كەزەڭ ۇرپاقتىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن اياقتالسا، ال دەرناسىلدىك جانە دەرناسىلدىك ەمەس دامۋ تيپتەرىندە ەمبريونالدى كەزەڭ ۇرپاقتىڭ جۇمىرتقا نەمەسە ۇرىقتىق قابىقشادان شىعۋىمەن اياقتالادى.

ەمبريونالدى كەزەڭدە زيگوتانىڭ ساتىلارىن ءبولىنۋ، بلاستۋلا، گاسترۋلا، ۇرىق جاپىراقشالارىنىڭ دامۋى، گيستوگەنەز بەن ورگانوگەنەزدى اجىراتادى. جوعارىدا ايتىلعانداي، سۇتقورەكتىلەر مەن ادامدا ۋاقىت فاكتورىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ۇرىقتى ۇرىق مۇشەلەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا دەيىنگى ارالىقتى ەمبريون، ال بۇدان كەيىن دۇنيەگە كەلگەنىنە دەيىن ۇرپاق دەپ اتايدى. ادامدا ەمبريوننىڭ دامۋى (ۇرىق) ەكىنشى ايدىڭ اياعىندا اياقتالادى. 9 اپتادان باستاپ انا قۇرساعىندا دۇنيەگە كەلگەنگە دەيىن ورگانيزمنىڭ ودان ارعى ءوسۋى مەن دامۋىمەن سيپاتتالاتىن ءۇرپاقتىق كەزەڭ بولادى.

زيگوتا تۋرالى مالىمەت

سۇتقورەكتىلەردە زيگوتا ءبىر اتالىق جىنىس كلەتكاسىنىڭ جۇمىرتقا كلەتكاسىنا جەتىپ، ونىڭ دامۋىن ينيسياسيالاۋىنان باستالاتىن ۇرىقتانۋ ناتيجەسىندە پايدا بولادى. اكتيۆتەنگەن اتالىق جىنىس كلەتكاسى بار ءجۇمىرتقا كلەتكاسىندا ءبىرقاتار فيزيولوگيالىق جانە حيميالىق پروسەستەر جۇرەدى، پروتوپلازمانىڭ ورىن اۋىستىرۋىنان جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ بيلاتەرالدى سيممەترياسىنىڭ قالىپتاسۋى، سونىمەن قاتار جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ باسقا اتالىق جىنىس كلەتكالارىمەن جاناسۋىن بولدىرمايتىن پلازمالىق مەمبرانانىڭ قايتا قۇرىلۋى جۇرەدى. ودان سوڭ ەكى كلەتكانىڭ يادرولارىنىڭ جاناسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن يادرولىق مەمبرانانىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەتىن جۇمىرتقا كلەتكاسى مەن سپەرميانىڭ پلازمالىق مەمبرانالارىنىڭ قوسىلۋى جۇرەدى. جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ ۇرىقتانۋى ونداعى بەلوك سينتەزىنىڭ بەلسەندىلەنۋىنەن باستالادى. كلەتكا يادرولارى قوسىلادى، حروموسومانىڭ ديپلويدتى جيىنتىعى قالىپقا كەلەدى. وسىلايشا، شىن مانىندە، ءبىر كلەتكالى ورگانيزم قالىپتاسادى.

بولشەكتەنۋ. مورۋلانىڭ پايدا بولۋى. بولشەكتەنۋ زيگوتانىڭ (ۇرىقتانعان جۇمىرتقا) دامۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىن كورسەتەدى. جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ سەنترويلدارى بار بولعاندىقتان، ولار مىسالى، ادامداردا ۇرىقتانعاننان 30 ساعات وتكەننەن كەيىن زيگوتا ميتوز جولىمەن بولشەكتەنە باستايدى. ادامدا بولشەكتەنۋ ۇرىقتانعان جۇمىرتقانىڭ فاللوپيي تۇتىگىمەن قوزعالا باستاۋىمەن باستالادى جانە جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ ۇستىندەگى سايشاعا تۇسەدى. العاشقى سايشا ەكى كلەتكانىڭ-ەكى بلاستومەرلەردىڭ، ەكىنشىسى-تورت بلاستومەرلەردىڭ، ۇشىنشىسى-سەگىز بلاستومەرلەردىڭ جانە ت.ب. پايدا بولۋىنا اكەلەدى. زيگوتانىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ قاتارلانعان بولشەكتەنۋىنەن پايدا بولعان كلەتكا توبى مورۋلا (گرەكشە morum -تۇت جەمىسى) دەپ اتالادى.

مورۋلا ساتىسىن جىنىستى جولمەن كوبەيەتىن بارلىق كوپ كلەتكالى جانۋارلار وتەدى. قانداي تۇرگە جاتۋىنا قاراي ءبولىنۋ ءارقالاي جۇرەدى. راديالدى (ومىرتقالىلار، تىكەنتەرىلىلەر)، بيلاتەرالدى (گرەبنيەۆيكتەر، كەيبىر حوردالىلار) جەنە سپيرالدى بولشەكتەنۋ (نەمەرتيندەر، ساقينالى قۇرتتار، كوپتەگەن مولليۋسكالار) دەپ اجىراتىلادى، بولشەكتەنۋدىڭ بۇل تۇرلەرى بولشەكتەنۋدىڭ جازىقتىعىنا بايلانىستى. سوندىقتان ولاردىڭ مورۋلالارى ەرتۇرلى ساندى كلەتكادان تۇرادى. سونىمەن قاتار كلەتكالاردىڭ ءبىر بولىگىنەن تروفوبلاست دەپ اتالاتىن قۇرىلىم قالىپتاسادى، ونىڭ كلەتكالارى ۇرىقتى قورەكتەندىرەدى جانە فەرمەنتتەردىڭ كومەگىمەن ونىڭ جاتىر قابىرعاسىنا ەنۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ادامدا مورۋلانىڭ جاتىر قابىرعاسىنا ۇستالۋى ۇرىقتانۋدان 7 كۇننەن كەيىن بولادى. تروفوبلاست كلەتكالارى كەيىنىرەك ۇرىقتان بوساپ قالادى جانە جاتىر ۇلپالارىن سۇيىقتىقپەن تولتىراتىن كوپىرشىكتى قۇرايدى.

بولشەكتەنۋدىڭ وزىنە ساي سيپاتى وندا كلەتكالاردىڭ ايتارلىقتاي ءوسىمى بولماۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. سوندىقتان بۇل ساتىنىڭ بيولوگيالىق ءمانى ءىرى كلەتكادان (جۇمىرتقا كلەتكاسى) سيتوپلازمانىڭ يادروعا قاتىناسى تومەن كىشىرەك كلەتكالاردىڭ پايدا بولۋىمەن سيپاتتالادى. ناتيجەسىندە بلاستومەرلەردەگى سيتوپلازمالىق جيىنتىقتاردىڭ كورىنىسىنىڭ وزگەرىسى جۇرەدى، ول يادرو ءۇشىن جاڭا سيتوپلازمالىق ورتا جاسايدى.

زيگوتانىڭ بولشەكتەنۋى بلاستۋلا (گرەكشە blastos — وسكىن) دەپ اتالاتىن كوپ كلەتكالى قۇرىلىمنىڭ قالىپتاسۋىمەن اياقتالادى. بۇل قۇرىلىم بلاستودەرما دەپ اتالاتىن كلەتكالاردىڭ ءبىر قاباتىنان تۇراتىن كوپىرشىك فورمالى بولادى. ەندى بۇل كلەتكالاردى ەمبريونالدى دەپ اتايدى كولەمى جاعىنان بلاستۋلا جۇمىرتقا كلەتكاسىنا ۇقساس. بولشەكتەنۋ كەزىندە يادرولاردىڭ سانى وسەدى، دنق-نىڭ جالپى كولەمى ۇلعايادى. بلاستۋلا ساتىسىنىڭ اياعىندا، سونىمەن قاتار مرنق مەن ترنق-نىڭ ازداعان مولشەرى سينتەزدەلەدى، ءبىراق جاڭا ريبوسومالار مەن ريبوسومالىق رنق گاسترۋلياسيا باستالعانعا دەيىن تابىلمايدى، ال تابىلىپ جاتسا، وندا ول وتە از مولشەردە بولادى.

گاسترۋلياسيا تۋرالى مالىمەت

گاسترۋلياسيا (گرەكشە: gastre — تامىر قۋىسى) بلاستۋلانىڭ قالىپتاسۋىنان كەيىن جۇرەتىن ەمبريونالدى كلەتكالاردىڭ جىلجۋ پروسەسى، ول ۇرىقتىڭ ەكى نەمەسە ءۇش (جانۋاردىڭ تۇرىنە بايلانىستى) قاباتىنىڭ نەمەسە ۇرىق جاپىراقشالارىنىڭ قالىپتاسۋىمەن جۇرەدى. گاسترۋلياسيا الماسۋ جيىلىگىنىڭ بولشەكتەنۋمەن سالىستىرعاندا 2-3 ەسە ۇلعاياتىندىعىمەن سيپاتتالادى. مرنق، ررنق، ريبوسومالار مەن بەلوكتاردىڭ سينتەزى تەز ارادا وسەدى. يزولەسيتالدى جۇمىرتقالاردىڭ دامۋى (گاسترۋلياسيا) بلاستۋلانىڭ ىشىنە ۆەگەتاتيۆتى ءپوليۋستىڭ ينۆاگيناسياسىمەن جۇرەدى، ناتيجەسىندە قاراما-قارسى پوليۋستار جاناسادى، ال بلاستوسەلدەر (بلاستۋلا قۋىسى) ءبىرشاما جويىلادى، ءتىپتى، مۇلدەم جويىلادى. ۇرىقتىڭ سىرتقى قاباتىنىڭ كلەتكالارى نەمەسە سىرتقى ۇرىق جاپىراقشاسى ەكتودەرما (گرەكشە ectos — سىرتىنان، derma — تەرى)، ال ىشكىسى -ەنتودەرما (گرەكشە: entos — ىشكى) نەمەسە ىشكى ۇرىق جاپىراقشاسى دەپ اتالادى. مۇنداعى پايدا بولعان قۋىستى گاستروسەل، نەمەسە ءبىرىنشى ىشەك دەپ اتاسا، وعان كىرە بەرىستى بلاستوپور (باستاپقى اۋىز) دەپ اتايدى.

ەكى ۇرىق جاپىراقشالارىنىڭ دامۋى گۋبكالار مەن ىشەكقۋىستىلارعا ءتان. ءبىراق حوردالىلارعا گاسترۋلياسيا كەزەڭىندە ەكتودەرما مەن ەنتودەرمانىڭ اراسىندا پايدا بولاتىن (90 — سۋرەت) ءۇشىنشى ۇرىقتىق جاپىراقشانىڭ مەزودەرمانىڭ (گرەكشە mesos — ورتاڭعى) دامۋى ءتان. گاسترۋلياسيا ودان ەرى دامۋعا قاجەت العىشارت بولىپ تابىلادى، سەبەبى ول كلەتكالاردى مۇشەلەردى قالىپتاستىرۋ مۇمكىندىگىن اشاتىن قالىپقا كەلتىرەدى. ءۇش ەمبريونالدى باستاۋلارعا جىكتەلگەن ۇرىقتىق ماتەريال دامىپ كەلە جاتقان ۇرىقتىڭ بارلىق ۇلپالارى مەن مۇشەلەرىنە باستاما بەرەدى.

---