InfoHub Logo

ورگانيزم دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ ونىڭ پوستەمبريونالدى دامۋى (ادامداردا پوستناتالدى) باستالادى، ول ورگانيزمدەردەردىڭ تۇرلەرىنە قاراي بىرنەشە كۇننەن ءجۇز جىلعا دەيىن وتەدى. دەمەك، تىرشىلىكتىڭ ۇزاقتىعى — بۇل ورگانيزمدەردىڭ تۇرلىك بەلگىسى، ول ولاردىڭ ۇيىمداسۋىنا تاۋەلدى بولمايدى (تومەننەن قارا). پوستەمبريونالدى ونتوگەنەزدە يۋۆەنيالدى جانە پۋبەرتاتتى كەزەڭدەر، سونىمەن قاتار ولىممەن اياقتالاتىن كارىلىك كەزەڭدى اجىراتادى.

يۋۆەنيلدى كەزەڭ. (لات. juvenilis — جاس) ورگانيزمنىڭ تۋىلعانىنان جىنىستىق جەتىلۋىنە دەيىنگى كەزەڭ. ءارتۇرلى ورگانيزمدەردە ول تۇرلىشە وتەدى جانە ورگانيزمدەردىڭ ونتوگەنەز تيپتەرىنە بايلانىستى بولادى. بۇل كەزەڭگە تىكەلەي نەمەسە تىكەلەي ەمەس دامۋ ءتان. تىكەلەي دامۋ ءتۇرى ءتان ورگانيزمدەر جاعدايىندا (كوپتەگەن ومىرتقاسىزدار، بالىقتار، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، قۇستار، سۇتقورەكتىلەر، ادام) جۇمىرتقا قابىقشاسىن جارىپ شىققان نەمەسە جاڭا تۋىلعاندار ەرەسەك تۇرلەرگە ۇقساس كەلەدى، سوڭعىلارىنان تەك كولەمىنىڭ كىشى بولۋىمەن، سونىمەن قوسا جەكە مۇشەلەرىنىڭ تولىقتاي دامىماۋىمەن جانە دەنەسىنىڭ تەڭ ەمەس پروپورسيالارىمەن اجىراتىلادى.

تىكەلەي دامۋعا ۇشىراعان ورگانيزمدەردىڭ يۋۆەنيلدى كەزەڭدەگى ءوسۋىنىڭ وزگەشەلىگى — كلەتكالاردىڭ سانى مەن كولەمىنىڭ ءوسۋى جانە دەنەسىنىڭ پروپورسيالارى وزگەرۋى. ادامنىڭ ءارتۇرلى مۇشەلەرىنىڭ ءوسۋى ءبىر قالىپتى ەمەس. مىسالى، باسىنىڭ ءوسۋى بالالىق شاقتا اياقتالادى، اياقتارىنىڭ پروپورسيونالدى مولشەرگە شامامەن 10 جاستا جەتەدى. سىرتقى جىنىس مۇشەلەرى 12-14 جاستا وتە تەز وسەدى. بەلگىلى جانە بەلگىسىز ءوسۋدى اجىراتادى. بەلگىلى ءوسۋ بەلگىلى ءبىر جاسقا جەتكەندە ءوسۋىن توقتاتاتىن ورگانيزمدەرگە ءتان، مىسالى، ناسەكومدار، سۇتقورەكتىلەر، ادام. بەلگىسىز ءوسۋ ءومىر بويى وسەتىن ورگانيزمدەرگە ءتان، مىسالى، مولليۋسكالار، بالىقتار، قوسمەكەندىلەر، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، وسىمدىكتەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى.

تىكەلەي دامىمايتىن ورگانيزمدەر مەتامورفوز (لات. metamorphosis — تۇرلەنۋ) دەپ اتالاتىن تۇرلەنۋدى باستان وتكەرەدى. ولار دامۋ بارىسىندا ورگانيزمدەردىڭ ءتۇر وزگەرىسىنەن وتەدى. مەتامورفوزدار ىشەكقۋىستىلاردا(گيدرالار، مەدۋزالار، مارجان پوليپتەرى)، تاسپا ءقۇرتتاردا (فاسيولا)، جۇمىر قۇرتتاردا (اسكاريدا)، مولليۋسكالاردا (ۋستريسالار، ميديالار، سەگىزاياقتار)، بۋىناياقتىلاردا (شاياندار، وزەن كرابتارى، ومارلار، كريەۆەتكالار، سارىشاياندار، ورمەكشىلەر، كەنەلەر، ناسەكومدار) جانە كەيبىر حوردالىلاردا (قابىقتىلار مەن قوس -مەكەندىلەر) كەزدەسەدى. مەتامورفوزدىڭ تولىق جەنە تولىق ەمەس تۇرلەرى بولادى. مەتامورفوزانىڭ اسا ايقىن ءتۇرىن تولىق تا، تولىق ەمەس تە مەتامورفوزاعا ۇشىرايتىن ناسەكومداردان بايقاۋعا بولادى.

تولىق ەمەس تۇرلەنۋ كەزىندە جۇمىرتقا قابىقشاسىنان قۇرىلىسى جاعىنان ەرەسەك ورگانيزمدەرگە ۇقساس، ءبىراق كولەمى كىشىرەك كەلەتىن ورگانيزم شىعادى. مۇنداي ورگانيزمدى دەرناسىل (ليچينكا) دەپ اتايدى. ءوسۋ مەن دامۋ بارىسىندا دەرناسىلدىڭ مولشەرى ۇلعايادى، ءبىراق ءحيتيندى جابىنىنىڭ بولۋى دەنە مولشەرىنىڭ ودان ءارى ۇلعايۋىنا بوگەت بولادى، ول تۇلەۋگە ەكەلەدى، ياعني استىندا ءجۇمساق كۋتيكۋلا بولاتىن حيتيندەنگەن جابىن تۇسەدى. سوڭعىسى جازىلادى جانە وسىنىڭ سالدارىنان جانۋاردىڭ كولەمى ۇلكەيەدى. بىرنەشە تۇلەۋدەن سوڭ جانۋار ەسەيەدى. تولىق ەمەس اينالۋعا قاندالانىڭ دامۋى مىسال بولادى. تولىق تۇرلەنۋ -جۇمىرتقا قابىقشاسىنان ەرەسەك دارالاردان قۇرىلىسى جاعىنان ايىرماشىلىعى بار دەرناسىل شىعادى. مىسالى، كوبەلەكتەر مەن كوپتەگەن ناسەكومداردىڭ دەرنەسىلدەرى جۇلدىزقۇرت دەپ اتالادى. ولار تۇلەيدى، قۋىرشاققا اينالا وتىرىپ، ءتىپتى، بىرنەشە رەتتەن تۇلەۋى دە مۇمكىن. سوڭعىلارىنان ەرەسەك ءتۇرى (يماگو) داميدى، ونىڭ الدىڭعىلاردان ەشبىر ايىرماشىلىعى بولمايدى.

پۋبەرتاتتى كەزەڭ. بۇل كەزەڭدى باسقاشا ءپىسىپ جەتىلگەن كەزەڭ دەپ اتايدى جەنە ول ورگانيزمدەردىڭ جىنىستى كوبەيۋىمەن بايلانىستى. بۇل كەزەڭدە ورگانيزمنىڭ دامۋى ماكسيمۋمعا جەتەدى. پوستەمبريونالدى كەزەڭدەگى دامۋ مەن وسۋگە ورتانىڭ فاكتورلارى ۇلكەن اسەر ەتەدى. وسىمدىكتەر ءۇشىن شەشۋشى فاكتورلارعا جارىق، ىلعالدىلىق، تەمپەراتۋرا، توپىراقتاعى قورەكتىك زاتتاردىڭ سانى مەن ساپاسى جاتادى. جانۋارلار ءۇشىن ءبىرىنشى دەڭگەيلى ماعىناعا تولىققاندى قورەكتەندىرۋ يە بولادى (قورەكتەگى بەلوكتار، كومىرسۋلار، ليپيدتەر، مينەرالدى تۇزدار، دارۋمەندەر، ميكروەلەمەنتتەر). سونىمەن قاتار وتتەگى، تەمپەراتۋرا، جارىق (د دارۋمەنىنىڭ سينتەزى) تا ماڭىزدى. جانۋار ورگانيزمدەرىنىڭ ءوسۋى مەن جەكە دامۋى رەتتەلۋى جاعىنان نەيروگۋمارولدىق رەتتەلۋگە جانە جۇيكە مەحانيزمدەرىمەن رەتتەلۋگە ۇشىرايدى. وسىمدىكتەردە فيتوگورموندار دەپ اتالاتىن گورمون ءتارىزدى بەلسەندى زاتتار تابىلعان. فيتوگورموندار وسىمدىكتەر ورگانيزمدەرىنىڭ تىرشىلىگىندە ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى.

جانۋارلاردىڭ كلەتكالارىندا تىرشىلىك ەتۋ پروسەسىندە حيميالىق بەلسەندى زاتتار سينتەزدەلەدى، ولار تىرشىلىك ارەكەتتەرىنىڭ پروسەستەرىنە اسەر ەتەدى. ومىرتقاسىز جانە ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ جۇيكە كلەتكالارى نەيروسەكرەتتەر بولەدى. ەندوكريندى بەزدەردىڭ نەمەسە ىشكى سەكرەسيا بەزدەرى گورموندار دەپ اتالاتىن زاتتاردى بولەدى. ەندوكريندى بەزدەر، ونىڭ ىشىندە ءوسۋ مەن دامۋعا قاتىسى بارلار نەيروسەكرەتتەرمەن رەتتەلەدى. بۋىناياقتىلاردا ءوسۋ مەن دامۋدىڭ رەتتەلۋى گورمونداردىڭ تۇلەۋگە اسەر ەتۋىمەن جاقسى كورسەتىلگەن. دەرناسىلدىك سەكرەتتەردىڭ كلەتكالار ارقىلى سينتەزى ميدى جينالاتىن گورموندارمەن رەتتەلەدى. شايانتارىزدىلەردىڭ ەرەكشە بەزىندە تۇلەۋدى توقتاتاتىن ارنايى گورمون وندىرىلەدى. بۇل گورمونداردىڭ دەڭگەيلەرى تۇلەۋدىڭ كەزەكتىلىگىن انىقتايدى. ناسەكومداردا جۇمىرتقانىڭ ءپىسىپ جەتىلۋىنىڭ، دياپاۋزانىڭ ءوتۋىنىڭ گورموندىق رەتتەلۋى انىقتالعان.

فيزيولوگيالىق رەگەنەراسيا — ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك بارىسىندا جوعالتقان دەنە بولىكتەرىنىڭ اۋىسۋى. رەگەنەراسيانىڭ بۇل ءتۇرى جانۋارلار الەمىندە وتە كەڭ تارالعان. مىسالى، بۋىناياقتىلاردا ول وسۋمەن بايلانىستى تۇلەۋمەن جۇرەدى. رەپتيليالاردا رەگەنەراسيا قۇيرىعى مەن قابىقشاسىنىڭ، قۇستاردا — قاۋىرسىنى، تىرناعى مەن باتقىلارىنان بايقالادى سۇتقورەكتىلەردە فيزيولوگيالىق رەگەنەراسيانىڭ مىسالى رەتىندە بۇعىلاردىڭ جىل سايىنعى مۇيىزدەرىنىڭ تاستاۋىن ايتۋعا بولار.

رەپاراتيۆتى رەگەنەراسيا — كۇشتەۋ جولىمەن تاستالعان ورگانيزم دەنەسىنىڭ ءبىر ءبولىمىنىڭ قالپىنا كەلۋى. مۇنداي رەگەنەراسيا ءتۇرى كوپتەگەن جانۋارلارعا ءتان، ءبىراق ونىڭ سيپاتى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. مىسالى، ول گيدرالاردا ءجيى بولادى جانە ولاردىڭ كوبەيۋىمەن بايلانىستى، سەبەبى ءبىر بولىكتەن بۇكىل ورگانيزم پايدا بولادى. باسقا ورگانيزمدەردە رەگەنەراسيا قانداي دا ءبىر بولىگىن جوعالتقانى جەكە مۇشەلەردىڭ قالپىنا كەلۋگە قابىلەتتىلىگى تۇرىندە پايدا بولادى. ادامدا رەگەنەراسياعا جوعارعى قابىلەتتىلىگىنە ەپيتەليي، دانەكەر، بۇلشىق ەت جانە سۇيەك ۇلپالارى يە بولادى. كوپتەگەن وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى دە رەگەنەراسياعا قابىلەتتى. رەگەنەراسيا جايىنداعى دەرەكتەر تەك بيولوگيادا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اۋىل شارۋاشىلىعىندا، مەديسينادا، اسىرەسە، حيرۋرگيادا كەڭ قولدانىسقا يە.

كارىلىك — ونتوگەنەز ساتىسى. كارىلىك جانۋارلار ونتوگەنەزىنىڭ سوڭعى كەزەڭى بولىپ تابىلادى، ونىڭ ۇزاقتاعى تۇرلىك بەلگى بولىپ تابىلاتىن جەنە ەرتۇرلى جانۋارلاردا ءتۇرلى جولمەن وتەتىن جالپى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىمەن انىقتالادى. كارىلىك ادامداردا ءبىرشاما انىق زەرتتەلگەن. ادامنىڭ كارىلىگى تۋرالى ءارتۇرلى انىقتامالار بەلگىلى. اسىرەسە، اسا كەڭ تارالعان انىقتامالاردىڭ ءبىرى ورگانيزم جاسىنىڭ ۇلعايۋىمەن جۇرەتىن جانە ونىڭ سىرقاتتارى نەمەسە ءولىمىنىڭ ۇلعايۋىنا مۇمكىن بولاتىن جۇيەلى وزگەرىستەردىڭ جيناقتالۋىنا نەگىزدەلەدى. ادامنىڭ كارىلىگىن زەرتتەيتىن عىلىمدى گەرونتولوگيا (گرەكشە geron-قاريا، logos-عىلىم) دەپ اتايدى. ونىڭ ماقساتى ەرەسەكتىك پەن ءولىم اراسىنداعى جاستىق اۋىسۋدىڭ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى.

گەرونتولوگياداعى عىلىمي زەرتتەۋلەر ءارتۇرلى سالالاردا قولدانىلادى، ول كلەتكالىق فەرمەنتتەردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ وزگەرىستەرىنەن باستاپ، ورتا كۇيزەلىستەرىنىڭ پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك جۇمسارۋىنىڭ كارى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنا اسەرىن انىقتاۋمەن انىقتالادى. ادامدا فيزيولوگيالىق كارىلىكتى، جاسپەن بايلانىستى قارتتىقتى جانە الەۋمەتتىك فاكتورلار مەن اۋرۋلارعا بايلانىستى مەزگىلسىز كارىلىكتى اجىراتادى. ءبادسۇ — ڭ (ۆوز) ۇسىنىستارىنا سايكەس ادامنىڭ كەكسە جاسى دەپ 60 — 75 جاستى، ال كارىلىكتى 75 جاس جانە ودان جوعارىسىن ساناۋعا بولادى. ادامنىڭ كارىلىگى ءبىرقاتار ىشكى جانە سىرتقى بەلگىلەرمەن سيپاتتالادى.

كارىلىكتىڭ سىرتقى بەلگىلەرىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، كوزگە تۇسەتىندەرى، قوزعالىس جاتتىقتىلىعىنىڭ تومەندەۋى، سىرتقى كەلبەتىنىڭ وزگەرىسى، تەرى سەرپىمدىلىگىنىڭ، دەنە سالماعىنىڭ تومەندەۋى، بۇلشىق ەتتەردىڭ سەرپىمدىلىگى مەن شىمىرلىعىنىڭ وزگەرىسى، بەتتە جانە دەنەنىڭ باسقا بولىكتەرىندە اجىمدەردىڭ پايدا بولۋى، تىستەردىڭ ءتۇسۋى جاتادى. مىسالى، جيناقتالعان مالىمەتتەر بويىنشا ادام 30 جاستا 2 ءتىسىن جوعالتادى (ءتۇسۋ ناتيجەسىندە)، 40 جاستا — 4 ءتىسىن، 50 جاستا — 8 ءتىسىن، ال 60 جاستا- 11 ءتىسىن جوعالتادى. اسىرەسە 1 سيگنالدى جۇيە وزگەرىستەرى ( سەزىم مۇشەلەرىنىڭ وتكىرلىگى السىرەيدى) بايقالادى. مىسالى، دەنى ساۋ ادامنىڭ بىردەي دىبىستاردى اجىراتۋىنىڭ ماكسيمالدى اراقاشىقتىعى 20-30 جاستا 12 م، 50 جاستا- 10 م، 60 جاستا- 7 م، جانە 70 جاستا- تەك 4 م-دى قۇرايدى. سونىمەن قاتار، ەكىنشى سيگنالدى جۇيە دە ايتارلىقتاي وزگەرەدى (سويلەۋ ىرعاعى وزگەرەدى، داۋسى قاتاڭ دىبىستالادى).

ورگانيزمنىڭ قارتايۋ تابيعاتىن ءتۇسىنۋ ەرتەدە پايدا بولدى. ەجەلگى گرەسيادا گيپپوكرات كارىلىك شامادان تىس قورەكتەنۋ، تازا اۋادا جەتكىلىكتى بولماۋمەن بايلانىستى دەپ سانايدى. اريستوتەل بولسا، كارىلىكتى ورگانيزمدەردىڭ جىلۋ ەنەرگياسىنىڭ شىعىندالۋىمەن بايلانىستى دەپ ساناعان. قورەكتى كەرىلىكتىڭ فاكتورى رەتىندە گالەن دە ايتقان. ءبىراق ۇزاق ۋاقىت بويى مۇنداي مەسەلەنى وبەكتيۆتى تۇرعىدا ءتۇسىنۋ ءۇشىن مالىمەتتەر جەتكىلىكسىز بولدى. تەك XIX عاسىردا كارىلىكتى زەرتتەۋدە ايتارلىقتاي العا جىلجۋ بايقالدى، كارىلىكتىڭ تەوريالارى قالىپتاسا باستادى.

ورگانيزمنىڭ قارتايۋىنىڭ العاشقى بەلگىلى تەورياسى نەمىس عالىمى X. گۋفەلاندتىڭ (1762 — 1836) ۇزاق ءومىر سۇرۋدە ەڭبەك ىس-ارەكەتىنىڭ ماڭىزىن كورسەتۋگە نەگىزدەلگەن تەورياسى جاتادى. ونىڭ ءبىر جالقاۋدىڭ جاسى ۇلعايعان شاققا جەتپەيتىندىگى تۋرالى ويلارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا بەرتولد (1849) جاسالعان تاجىربيەلەردەن باستاما الاتىن ودان دا بەلگىلى تەوريالاردىڭ ءبىرى قارتايۋدىڭ ەندوكريندى تەورياسى، ول جانۋارلاردان باسقالارعا تۇقىم بەزدەرىن وتىرعىزۋ ەكىنشى جىنىس بەلگىلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى دەپ ەسەپتەدى. كەيىنىرەك فرانسۋز فيزيولوگى ش. بروۋن سەكار (1818-1894) تۇقىم بەزدەرىنىڭ سىعىندىلارىن وزىنە ەگۋ ارقىلى ينەكسيالاردىڭ پايدالى جەنە جاسارتاتىن اسەرى بولاتىنىن ايتقان. XX ع. باسىندا كارىلىك ىشكى سەكرەسيا بەزدەرىنىڭ، اسىرەسە جىنىس بەزدەرىنىڭ، ارەكەتىنىڭ تومەندەۋىمەن بايلانىستى دەگەن تۇجىرىمدار پايدا بولدى. 20-30 جىلدارى وسى تۇجىرىمدار نەگىزىندە ءارتۇرلى ەلدەردە كەكسە نەمەسە كارى ادامداردى جاسارتۋى ماقساتىمەن كوپتەگەن وپەراسيالار جاسالدى. مىسالى، اۆستريادا گ. شتەيناح ەر ادامداردىڭ تۇقىم ساعاقتارىن بايلاپ تاستاپ، جىنىس بەزدەرىنىڭ سىرتقى سەكرەسياسىنىڭ توقتاۋىنا اكەلەدى، ال ول كەيبىر جاسارۋعا الىپ كەلەتىن سەكىلدى دەپ سانادى. فرانسيادا س.ا. ۆورونوۆ جاس جانۋارلاردان كارىلەرىنە جانە مايمىلدان ەر ادامعا تۇقىم بەزدەرىن وتىرعىزعان، ال كسرو-دا تۋشنوۆ جىنىس بەزدەرىنىڭ گيستوليزاتىن اتەشتەرگە ەنگىزۋ ارقىلى ولاردى جاسارتقان. بۇل وپەراسيالاردىڭ بارلىعى دا تەك ۋاقىتشا بولاتىن كەيبىر ناتيجە بەرگەن. ايتىلعان اسەرلەردەن كەيىن قارتايۋ پروسەستەرى ودان دا قارقىندى جالعاسقان.

ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ باسىندا فيزيولوگيالىق جانە پاتولوگيالىق كارىلىك دەپ بولىنەتىن ي. ي. مەچنيكوۆتىڭ كارىلىكتىڭ ميكروبيولوگيالىق تەورياسى پايدا بولدى. ول ادامنىڭ كارىلىگىن پاتولوگيالىق، ياعني مەرزىمىنەن بۇرىن قارتايۋ دەپ ەسەپتەگەن. ي. ي. مەچنيكوۆتىڭ تۇجىرىمدارىنىڭ نەگىزدەرىن ورتوبيوز (orthos-دۇرىس، bios- تىرشىلىك) ىلىمدەرى قۇرادى، ول بويىنشا قارتايۋدىڭ نەگىزگى سەبەبىنە، توق ىشەكتەگى ءىرىپ-شىرۋ نەتيجەسىندە پايدا بولاتىن ينتوكسيكاسيا ونىمدەرى مەن جۇيكە كلەتكالارىنىڭ زاقىمدالۋى جاتادى. دۇرىس ءومىر ءسۇرۋ (تازالىقتى ساقتاۋ، ەڭبەك ەتۋ، زياندى ادەتتەن اۋلاق بولۋ) جايلى ءىلىمدى قالىپتاستىرا وتىرىپ، ي. ي. مەچنيكوۆ ىشەكتىڭ شىرۋگە ۇشىرايتىن باكتەريالارىن ءسۇت ونىمدەرىن پايدالانۋ ارقىلى باسەڭدەتۋ تاسىلدەرىن كورسەتتى.

ءولىم

ءولىم ونتوگەنەزدىڭ سوڭعى اياقتاۋشى ساتىسى. بيولوگيادا ءولىم جايىندا سۇراقتار ەرەكشە ورىن الادى، ويتكەنى ءولىم سەزىمى ادام تابيعاتىنا ينستينككە ءتان جانە ءارۋاقىتتا ادامعا دەگەن ۇلكەن قامقورلىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى (ي. ي. مەچنيكوۆ، 1913). ءتىپتى، ءولىم جايلى سۇراق ءولىم فيلوسوفياسى ەرتۇرلى تاريحي ۋاقىتتاردا ءارتۇرلى سيپاتتالعانمەن، بارلىق فيلوسوفيالىق جانە ءدىني ىلىمدەردە ەرەكشە ورىندى الىپ وتىر جەنە الادى دا. كونە زاماندا سوكرات پەن پلاتون جاننىڭ ولمەيتىندىگىن ايتقان، ال اريستوتەل ادام جانىنىڭ ولمەيتىندىگىنە سەنەتىن پلاتونوۆتىق يدەيالارعا قارسى بولعان، ءبىراق ادامنىڭ ولىمىنەن كەيىن دە تىرشىلىگىن جالعاستىراتىن رۋحىنا سەنگەن.

سيسەرون مەن سەنەكا بولاشاق ءومىردى مويىنداعان، ءبىراق مارك اۆرەليي ءولىمدى قارىسپاي قابىلدايتىن تابيعي قۇبىلىس دەپ ساناعان. وتكەن عاسىردا ي. كانت پەن ي. فيحتە دە (1762-1814) بولاشاق ءومىردىڭ بارىنا سەندى، ال ا. گ. گەگەل بولسا جان «ءابسوليۋتتى زاتپەن» جۇتىلادى دەپ ساناعان، ءبىراق بۇل زاتتىڭ تابيعاتى جايلى ايتىلماعان.

بارلىق ءدىني ىلىمدەرىنە جۇگىنسەك، ادامنىڭ جەر بەتىندەگى تىرشىلىگى ونىڭ ولىمىنەن كەيىن دە جالعاسادى جانە ادام الدىندا تۇرعان وسى ولىمگە ءاردايىم دايىندالۋ قاجەت. ءبىراق ماڭگىلىك ءومىردى قولدامايتىن تابيعات زەرتتەۋشىلەرى مەن فيلوسوفتار ي. ي. مەچنيكوۆ بىرنەشە رەت ايتىپ وتكەندەي، ءولىم ورگانيزمنىڭ تابيعي ءومىرىنىڭ ءبىتۋى دەپ سانايدى. ءولىمنىڭ ءبىرشاما بەينەلى انىقتاماسىنىڭ ءمانى سول، ول «….ماعىناسىزدىڭ ماعىناعا، تۇڭعيىقتىڭ عارىشتى ءسوزسىز جەڭۋى» (ۆ. سولوۆيەۆ، 1894).

عىلىمي دەرەكتەر ءبىر كلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ (وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار) ءولىمىن ولاردىڭ تىرشىلىگىن توقتاۋىنان ايىرا ءبىلۋ قاجەت دەپ سانايدى. ءولىم ولاردىڭ ءولۋى بولىپ تابىلادى، ال تىرشىلىگىنىڭ توقتاۋى ولاردىڭ بولىنۋىمەن بايلانىستى. سايكەسىنشە، ءبىر كلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ كوپ تىرشىلىك ەتپەيتىندىگى ولاردىڭ كوبەيۋىمەن تولىقتىرىلادى. كوپ كلەتكالى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردا ءولىم ورگانيزم تىرشىلىگىنىڭ تولىعىمەن توقتاۋى دەگەن ماعىنامەن تۇسىندىرىلەدى.

ادامدا ولىمگە ۇشىراۋى پۋبەرباتتى كەزەڭدە جوعارىلايدى. اسىرەسە، دامىعان ەلدەردە ولىمگە ۇشىراۋ مۇمكىندىگى 28 جاستان كەيىن ايتارلىقتاي جوعارىلايدى. ادامنىڭ كلينيكالىق جانە بيولوگيالىق ءولىمىن اجىراتادى. كلينيكالىق ءولىم ويلاۋدىڭ جوعالۋىمەن، جۇرەك قاعىسى مەن تىنىس الۋدىڭ توقتاۋىمەن سيپاتتالادى، ءبىراق كوپتەگەن كلەتكالار مەن مۇشەلەر ءتىرى قالادى. كلەتكالاردىڭ وزدىگىنەن جاڭارۋى جۇرەدى، ىشەكتىڭ پەريستالتيكاسى جالعاسادى.

كلينيكالىق ءولىم بيولوگيالىق ولىمگە «جەتپەيدى»، ويتكەنى ول قايتىمدى، ياعني كلينيكالىق ءولىم جاعدايىنان قايتادان ومىرگە «قايتارۋعا» بولادى. مىسالى، كلينيكالىق ءولىم باستالعاننان باستاپ، يتتەردى 5-6 مينۋتتان كەيىن، ادامدى 6-7 مينۋتتان سوڭ ومىرگە قايتارادى. بيولوگيالىق ءولىم قايتىمسىز بولادى. جۇرەك قاعىسى مەن تىنىس الۋدىڭ توقتاۋى وزدىگىنەن جاڭارۋ پروسەسستەرىنىڭ توقتاۋىنا، كلەتكالاردىڭ ءولىمى مەن ىدىراۋىنا اكەلەدى. ءبىراق كلەتكالاردىڭ ءولىمى بارلىق مۇشەلەردە بىردەن باستالمايدى. الدىمەن ميىنىڭ قابىعى، ونان سوڭ ىشەكتىڭ، وكپەنىڭ، باۋىردىڭ، بۇلشىق ەتتىڭ، جۇرەكتىڭ ەپيتەليي كلەتكالارى ولەدى. كلينيكالىق جايىنداعى ءولىم كورىنىستەرىنە ورگانيزمدەردىڭ رەانيماسياسى (ءتىرىلۋى) جايلى ءىس شارالارعا نەگىزدەلگەن ول قازىرگى مەديسينادا الاتىن ورنى ەرەكشە.

ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى

فلورا مەن فاۋنانىڭ ءارتۇرلى وكىلدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ مالىمەتتەرىن سالىستىرۋ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار اراسىنداعى ەرتۇرلى ورگانيزمدەر ءارتۇرلى ءومىر سۇرەتىندىگىن كورسەتەدى. مىسالى، شوپتەسىن وسىمدىكتەر (جابايى جانە مادەني) ءبىر ماۋسىم عانا ءومىر سۇرەدى. كەرىسىنشە، سۇرەكتى وسىمدىكتەر تىرشىلىگىنىڭ ۇزاقتىعىمەن سيپاتتالادى. مىسالى، شيە 100 جىل، شىرشا-1000 جىل، ەمەن — 2000 جىل، قاراعاي — 3000-4000 جىلعا دەيىن تىرشىلىك ەتەدى.

بۋىناياقتىلاردىڭ ءبىرقاتار تۇرلەرى 40-60 جىل، بالىقتاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى، مىسالى بەكىرەلەر 55-80 جىل، باكالار — 16، قولتىراۋىندار — 50-60 جىل، جابايى شوشقالار — 25 جىل، جىلاندار مەن كەسىرتكەلەر — 25-30 جىل، كەيبىر قۇستاردىڭ تۇرلەرى 100 جانە ودان كوپ جىل تىرشىلىك ەتەدى. سۇتقورەكتىلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ازىراق بولادى. مىسالى، كىشى قارا مال — 20-25 جىل، ءىرى قارا مال — 30 جىل جانە ودان كوپ، جىلقىلار — 30 جىل، يتتەر — 20 جىل جانە ودان كوپ، قاسقىرلار — 15 جىل، ايۋلار — 50 جىل، پىلدەر — 100 جىل، قوياندار — 10 جىل ءومىر سۇرەدى.

سۇتقورەكتىلەر اراسىندا ادام ۇزاق ءومىر سۇرەدى. بيبليا بويىنشا مافۋسايل 969 جىل، گومەرلىك باتىر نەستور 3 ادامدىق عاسىر، داندو مەن لاكمەيلىك كورولدىڭ بىرەۋى — 500 جىلدان اسا ءومىر سۇرگەن. ارينە بۇل مالىمەتتەر انىق ەمەس. شىندىعىندا كوپتەگەن ادامدار 115-120 جانە ودان كوپ جاسقا دەيىن ءومىر سۇرگەن. كەيبىر ادامداردىڭ 150 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرگەندىگى تۋرالى مالىمەتتەر دە بار. ۇزاق ءومىر سۇرەتىندەردىڭ فيزيكالىق، اقىل-وي قابىلەتتەرى جوعارى دەڭگەيدە ساقتالعان. مىسالى، پلاتون، ميكەلاندجەلو، تيسيان، ي. گوتە جانە ۆ. گيۋگو وزدەرىنىڭ ەڭ كەرەمەت تۋىندىلارىن 75 جاستان كەيىن جازدى.

ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ تەك ەۋروپەويدتىقتارعا عانا ءتان ەمەس. ەرتە كەزدەگى اۆتورلار كەيبىر نەگرلەردىڭ 115-160 جانە ودان كوپ ءومىر سۇرگەندەرى جايىندا جازعان. XVIII ع. وزىندە شۆەيسارلىق فيزيولوگ ا. گاللەر (1708 — 1777) ءجۇز جاس ءبىر جانۇيا اراسىندا تارالادى، ياعني ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ تۇقىمقۋالاۋمەن دە بەرىلۋى مۇمكىن دەپ ساناعان. قازىرگى دەرەكتەر بۇل قورىتىندىنى جوققا شىعارمايدى. ادامدا تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن جانە ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن اجىراتادى. تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى دەگەنىمىز ەگەر قانداي بولماسىن تىرشىلىك جاعدايلارى قولايلى بولسا دا، ادامنىڭ ودان ارعى تىرشىلىك ەتە المايتىن جاسى. ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى كەرىسىنشە، ولىممەن توقتاتىلاتىن ينديۆيدتەردىڭ جەكە ءبىر توپتارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى بولىپ تابىلادى.

قازىرگى كوزقاراستارعا سايكەس تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى گەنوتيپ جاعىنان باقىلاۋعا الىناتىن تۇرلىك ساندىق بەلگىلەر بولىپ تابىلادى. مۇنداي باقىلاۋ ونتوگەنەزدىڭ ءاربىر كەزەڭىندە جۇزەگە اسادى، جانە العاشقى دالەلدەر 60-جىلداردا ادام فيبروبلاستارىن وتىرعىزۋ كەزىندە الىنعان تاجىربيەلىك ءجۇمىستاردان دالەلدەنگەن. ەمبريوننان بولىنگەن فيبريوبلاستار 50-رەت بولىنۋگە قابىلەتتى، ودان كەيىن ولار ولەدى. بۇل ادامنىڭ شامامەن 150 جىلدىق تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىمەن تەڭ. ەرەسەك ادامداردىڭ ۇلپالارىنان الىنعان فيبريوبلاستار كەرىسىنشە، از گەنەراسيا سانىنا بەيىم. بەلگىلى ءبىر ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ۇلپالىق دەڭگەيگە دە ءتان. تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ءتۇردىڭ ەۆوليۋسيا بارىسىندا العان قاسيەتى دەگەن دايەكتەر بار. جەكە ينديۆيدتەردىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋى بولسا، گەنوتيپتەرىندەگى ۇزاق ءومىر سۇرەتىن بەلگىلى ءبىر گەندەردىڭ ۇيلەسىمىنىڭ بار بولۋى نەمەسە ولاردىڭ كلەتكالارىنداعى ازداعان نەمەسە ءتىپتى، بولمايتىن مۋتاسيالاردىڭ بولۋىنا بايلانىستى.

تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن ادامنىڭ ءوسۋ كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى جانە ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىمەن انىقتايدى. ادام شامامەن 20 جىل وسەدى دەپ ەسەپتەلىنەدى، ال ۇزاق ءومىر سۇرەتىندەر 5-7 ەسە ءۇزاعىراق ءومىر سۇرەدى. وسى تۇسىنىكتەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ شۆەيساريالىق فيزيولوگ گاللەر XVIII ع. ادام 200 جاسقا دەيىن، ي. ي. مەچنيكوۆ تە ادام 150 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرە الادى دەسە، ا. ا. بوگومولەس پەن ي. ي. شمالگاۋزەن ادامنىڭ تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 120-150 جىلدى قۇرايتىنىن ەسەپتەپ شىعاردى. ءبىراق 100 جاسقا دەيىن جەكە ينديۆيدتەر عانا ءومىر سۇرە الادى. سوندىقتان ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورتاشا ۇزاقتىعى وسۋگە قاراماستان تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنا سايكەس كەلمەيدى.

ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن جوعارىلاتۋعا بىرنەشە فاكتورلار اسەر ەتەدى (سابيلەردىڭ كوپ تۋىلۋى، بالالار ءولىمىنىڭ ازايۋى، ينفەكسيالارمەن ءتيىمدى كۇرەسۋ، حيرۋرگيانىڭ جەتىستىكتەرى، قورەكتەنۋدىڭ جانە ءومىر جاعدايىنىڭ جاقسارۋى، ءساتسىز جاعدايلاردان ءولىمنىڭ ازايۋى)، ونىمەن قوسا بۇل فاكتورلار پوپۋلياسيا مۇشەلەرى جاستاردان قۇرالعان بولسا، ايتارلىقتاي ءتيىمدى بولادى. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدا تابيعي ءومىر ءسۇرۋ ءۇزاقتىعى جوعارىلامايدى.

ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ تومەندەۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنە سابيلەردىڭ ءولىمى، سونىمەن قاتار اشتىقتان، اۋرۋدان، مەديسينالىق كومەكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگەن ءولۋ جاتادى. ءولىم جاعدايلارىنىڭ جيىلىگى دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن جانە پۋبەرتاتتى جاسقا جەتكەن دەيىن جاپپاي ازايادى، كەيىن ول قايتادان كوتەرىلەدى. دامىعان ەلدەردە ءولىم جيىلىگى شامامەن، 28 جاستان كەيىن ايتارلىقتاي ارتادى. ەجەلگى گرەكتەر مەن ريمدىكتەردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى شامامەن 30 جىلدى قۇراعان. ەۋروپاداعى ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ شامامەن XVI عاسىردا — 21 جاس، XVII عاسىردا — 26 جاس، XVIII عاسىردا — 34 جاستى ءقۇرادى. XIX ع. اياعىندا ول اقىرىنداپ وسە باستادى. 1988 جىلى بۇكىل الەمدە ورتاشا ەسەپپەن ول 61 جاستى، ونىڭ ىشىندە يندۋستريالىق جاعىنان دامىعان ەلدەردە 73 قۇراسا، ال افريكادا تەك 52 جاستى قۇرادى. ءبىراق ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيگە جەتۋى، شامادان تىس تەز ارادا ءوسۋى، مىسالى شۆەسيا مەن جاپونيادا، ورىن العانداي ەرەكشەلىكتەر بەلگىلى. تۇرعىنداردىڭ تۋىلۋ جيىلىگى، ءولىمى مەن ەكى ەسەلەنۋ ۋاقىتى ءارتۇرلى ەلدەردە ءارتۇرلى بولادى. مەديسينا تۇرعىسىندا ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى — ۇلتتىڭ دەنساۋلىعىن بىلدىرەدى. كسرو قارت ادامدارىنىڭ سانى بويىنشا الەم بويىنشا ءبىرىنشى ورىندى يەلەنگەن. مىسالى، 1 ملن حالىققا جاسى 90-نان اسقان 104 ادام كەلگەن، ال انگليادا ول — 6، فرانسيادا — 7 جانە اقش-15 ادامدى قۇراعان.

ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ وزگەرىستەرىمەن قازىرگى تاڭدا ەڭبەككە جارامدى تۇرعىنداردىڭ اراسىنداعى وزگەرىستەر، مىسالى، ءبىزدىڭ ءجۇز جىلدىقتىڭ 30- جىلدارىمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە زەينەتكە شىعۋ جاسى مەن ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى اراسىندا ايىرما بار، وسىنىڭ ناتيجەسىندە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە زەينەتتىك جاستاعى ادامدار ەڭبەكتەنۋىن جالعاستىرىپ جاتىر. اسىرەسە، ول ءبىزدىڭ ەلدە كەڭ ەتەك العان.

---