InfoHub Logo

جىنىسسىز كوبەيۋ، اسىرەسە، ۆەگەتاتيۆتى كوبەيۋ، وتە كونە بولىپ سانالادى. سوڭعىسىنان سپورا ارقىلى كوبەيۋ قالىپتاسقان، ول تۇرلەردىڭ ساقتالۋىنا، اسىرەسە، ولاردىڭ ارەالدارىنىڭ كەڭەيۋىنە (تارالۋىنا) جاقسى مۇمكىندىكتەر بەرەدى. جىنىستى كوبەيۋ ورگانيزمدەردىڭ ءونىپ-وسۋىنىڭ ءتيىمدى جولى بولىپ تابىلادى، ول گەندەردىڭ «قايتا ارالاسۋى» مەن جيناقتالۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ شامامەن، 1 ملرد جىل بۇرىن جىنىسسىز كوبەيۋدەن شىقتى دەپ ەسەپتەيدى، سونىمەن قاتار بۇل پروسەستەگى العاشقى ساتىلار گامەتالاردىڭ دامۋىنداعى كۇردەلىلىكپەن بايلانىستى بولعان. قاراپايىم گامەتالاردىڭ مورفولوگيالىق جىكتەلۋى جەتكىلىكسىز بولعان، وسىعان وراي كوپتەگەن ورگانيزمدەردە جىنىس كلەتكالارى اتالىق جانە انالىق تۇرلەرگە جىكتەلمەگەن، قوزعالمالى يزوگامەتالار بولعان كەزدە العا جەتەلەيتىنى يزوگاميا (isos-تەڭ، gamos-نەكە) بولعان.

ودان كەيىن انيزوگاميا (گرەكشە. anisos — تەڭ ەمەس، games — نەكە) پايدا بولدى، ول تەك كولەمى جاعىنان ايىرماشىلىعى بار گامەتالاردىڭ جىكتەلۋىمەن سيپاتتالادى. بۇل ورگانيزمدەردە گامەتالاردىڭ مولشەرى ءارتۇرلى (ماكروگامەتالار جانە ميكروگامەتالار). جانۋارلاردىڭ ەۆوليۋسياسىنىڭ كەيىنگى كەزەڭدەرىندە گامەتالاردىڭ قوزعالعىشتىعى، ءپىشىنى جانە كولەمى جاعىنان ايىرماشىلىقتار پايدا بولدى، ول اسىرەسە ادامداردىڭ گامەتالارىنان بايقالادى. سونىمەن قوسا، سۇتقورەكتىلەردە اتالىق گامەتالار كوپ مولشەردە وندىرە الاتىندىعىن ايتا كەتكەن ءجون.

جىنىستى كوبەيۋدىڭ بيولوگيالىق تۇرعىدا ماڭىزى زور. ونىڭ ۆەگەتاتيۆتى كوبەيۋ مەن سپورا ارقىلى كوبەيۋدەن ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى بارىنا كۇمان جوق. ك. ا. تيميريازيەۆ (1843 — 1920) ورگانيزمدەر وزگەرگىشتىگىنىڭ بەلگىلى كوزى رەتىندە جىنىستى كوبەيۋگە بىرنەشە رەت كوڭىل اۋدارعان، سەبەبى مەيوز بارىسىندا گەندەردىڭ رەكومبيناسياسى، ال گامەتالاردىڭ قوسىلۋىنان — گەندەردىڭ جاڭا ۇيلەسىمدەرى ورىن الادى. تابيعاتتا جىنىستى كوبەيۋ باسقا كوبەيۋ تۇرلەرىنە قاراعاندا باسىم كەلەدى دەپ ايتۋا بولادى. جىنىستى جولمەن كوبەيەتىن جانۋارلاردا كوبەيۋ قاسيەتى سالىستىرمالى ۇزاق ساقتالادى.

ادامدا ايەلدەردەگى كوبەيۋ نەگىزىنەن 40-45 جاسقا دەيىن، ال ەركەكتەردە ءومىر بويى ساقتالادى دەۋگە بولادى. جىنىستى كوبەيۋگە ەكى اتا-انا كەرەك بولعاندىقتان، بۇل ەكى سەرىكتەردىڭ كەزدەسۋىندە بەلگىلى ءبىر قيىندىقتاردى تۋدىرادى. ءبىراق جانۋارلاردىڭ ەۆوليۋسياسى بارىسىندا ءبىرقاتار قوسىمشا بەيىمدەۋشىلىكتەر پايدا بولدى، ول اتالىقتارىنىڭ جىنىس كلەتكالارىنىڭ انالىقتارىنىڭ جىنىس جولدارىنا تۇسۋىنە جانە ۇرىقتانعان جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايدى. بۇل بەيىمدەۋشىلىكتەر ەۆوليۋسيا بارىسىندا ءبولىپ شىعارعىش جۇيەلەردەن پايدا بولدى، ول ءزار — جىنىس جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلدى.

كوپتەگەن ورگانيزمدەردە تىكەلەي دامۋ مەن ءتىرى تۋۋعا تاۋەلسىز تەندەنسيا دامىدى. ەگەر تىكەلەي دامۋ كوپتەگەن وكپەسىز سالاماندرالاردا بولسا، بارلىق اياقسىزدار مەن قۇيرىقسىز امفيبيالاردىڭ كوبىندە بايقالسا، ال ءتىرى تۋاتىندار جانۋارلاردا قابىرشاقتى رەپتيليالاردان باستاپ پايدا بولدى. ءتىرى تۋۋدىڭ پايدا بولۋى انا ورگانيزمنىڭ ىشىندەگى دامۋدىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە ءتىرى قالۋ ەرەكشەلىگىنە تەۋەلدى. ومىرتقالىلارداعى ءتىرى تۋۋ ەكولوگيالىق جاعدايلارمەن بايلانىستى دەپ سانالادى.

مىسالى، رەپتيليالاردا ول جوعارى ەندىكتەردە تىرشىلىك ەتۋىنە بايلانىستى بەيىمدەۋشىلىكتەرمەن، امفيبيالاردا — تومەن تەمپەراتۋرالارعا بەيىمدەلۋىمەن، ال شەمىرشەكتى بالىقتاردا — تروپيكالىق ەندىكتەردەگى تىرشىلىككە بەيىمدەلىمەن بايلانىستى. ديپلويدتىق جاعداي ەرتۇرلى اللەلدەردىڭ جيناقتالۋىمەن جۇزەگە اسادى. سوندىقتان جىنىستىق كوبەيۋ جىنىسسىز كوبەيۋگە قاراعاندا باسىم كەلەدى، ويتكەنى ول ورگانيزمدەرگە وزگەرگىشتىككە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى، ال بۇل ەۆوليۋسيادا وتە ۇلكەن ماڭىزعا يە.

پارتەنوگەنەز كوبەيۋ جاعىنان باسىمدىلىققا يە، ويتكەنى ول تەك انالىق ۇرپاقتاردى بەرەدى. ءبىراق ول سيرەك. ورگانيزمدەردىڭ تابيعي پوپۋلياسيالارىندا جىنىستىق كوبەيۋدىڭ پارتەنوگەنەزبەن الماسۋىنىڭ از جيىلىكتە بولۋىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن 2 گيپوتەزا قولدانىلادى. گيپوتەزالاردىڭ بىرەۋىنە سايكەس (مۋتاسيالىق-اككۋمۋلياتيۆتىك) جىنىس اداپتيۆتىك بەيىمدەۋشىلىك بولىپ تابىلادى، سەبەبى ول گەنمەن قايتالانۋشى مۋتاسيادان «تازارتادى»، ال باسقا گيپوتەزا (ەكولوگيالىق) بويىنشا جىنىس ورتانىڭ وزگەرمەلى جاعدايلارىندا اداپتيۆتىك بەيىمدەۋشىلىك بولىپ تابىلادى. كوپشىلىك عالىمدار ەكى گيپوتەزانىڭ ەكەۋى دە دۇرىس دەپ سانايدى. وسىمدىكتەردە تىرشىلىگىندە قوزعالماۋشىلىقتىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋىنا بايلانىستى اتالىق جانە انالىق گامەتالاردىڭ بىرىگۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بەيىمدەۋشىلىكتەردى دايىنداۋعا قاجەتتىلىك تۋدى.

---