InfoHub Logo

بۇل ماقالادا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قازاق بالالار ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بۇلدىرشىندەردى تاربيەلەۋدەگى ومىرشەڭدىگىن قاراستىردىق. ىبىراي ءوز شىعارمالارىندا قازاق بالالارىنا جانى اشىپ، ولاردىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، تاربيەلى، ادامگەرشىلىگى مول بولىپ قالىپتاسۋلارىنا تىنباي ەڭبەك ەتسە عانا جەتەتىندىكتەرىن دارىپتەگەن. بۇلدىرشىندەردى بىلىمگە، عىلىمعا، ادامگەرشىلىككە، ونەگەلىككە، ۇلكەنگە – ىزەت، كىشىگە – قۇرمەت كورسەتۋگە ءوز اڭگىمەلەرىندە، ولەڭدەرىندە تىلگە تيەك ەتكەندىگىن اڭعاردىق.

كىلت سوزدەر: بالالار ادەبيەتى، تاربيە، ءبىلىم، ادامگەرشىلىك، ەڭبەك.

ۆ ەتوي ستاتە مى راسسموترەلي ۆنەسەننىي ۆكلاد ىبىرايا التىنسارينا ۆ رازۆيتيە دەتسكوي ليتەراتۋرى، كوتوروە ۆ نىنەشنەە ۆرەميا يمەەت وسوبۋيۋ رول ۆ ۆوسپيتانيي جيزنەسپوسوبنوستي دەتەي دوشكولنوگو ۆوزراستا. ىبىراي ۆ سۆويح رابوتاح سوچۋۆستۆوۆال دەتيام كازاحسكوگو نارودا، ون حوتەل چتوبى وني بىلي وبرازوۆاننىمي، ۆوسپيتاننىمي، چەلوۆەچنىمي ي چتوبى دوستيچ ەتو ون ۆوزنوسيل ۆاجنوست ۋپورنوگو ترۋدا. موجنو زامەتيت چتو وسنوۆا ەگو پەسەن، راسسكازوۆ ياۆلياەتسيا پريزىۆانيە دەتەي ك زنانيۋ، ناۋكە، چەلوۆەچنوستي، بىت وبرازسوۆىم، ۋۆاجات درۋگيح ليۋدەي.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: دەتسكايا ليتەراتۋرا، ۆوسپيتانيە، وبرازوۆانيە، چەلوۆەچنوست، ترۋد.

In this article، we examined the contribution of Ybyrai Altynsarin to the development of children's literature، which currently has a special role in the education of the viability of preschool children. Ybyray in his works sympathized with the children of the Kazakh people، he wanted them to be educated، humane and to achieve this he raised the importance of hard work. You will notice that the basis of his songs، stories is the calling of children to knowledge، science، humanity، to be exemplary، to respect other people.

Key words children literature، upbringing، humanity، labor 

قازاق ەلى ىبىراي ءالتىنساريندى قازاق پەداگوگيكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، پروزايك جانە اقىن دەپ قانا بىلمەي، قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى، نەگىزىن قالاۋشى دەپ تە تانيدى. ۇلى پەداگوگ - قازاق بالالارىن، جالپى قازاق ۇرپاعىن ساۋاتتى ءارى ءبىلىمدى بولۋىن قالاعان ۇستاز. التىنسارين ۇلتتىڭ بالا تاربيەسىندە ءوز حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن ءومىرىنىڭ تاريحي ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە سايكەس كەلۋ يدەياسىن ۇسىنعان. سونىمەن قاتار، بار سانالى عۇمىرىن تۋعان حالقىن ونەر-بىلىمدى، جاڭا زاماننىڭ وركەنيەتتى، مادەنيەتتى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسۋ جولىنا ارناعان كورنەكتى تۇلعا. ىبىراي بۇل جولدا سان الۋان كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتاردى جەڭە وتىرىپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى، ءسويتىپ، تۋعان حالقىنىڭ ماقتان تۇتاتىن ارداقتى ۇلى پەداگوگىنا اينالدى. قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسىنا اينالعان العاشقى ۇستازىمىز ءوز تۋعان حالقىن ەرەكشە ءسۇيدى، ونىڭ بولاشاعىنا زور سەنىممەن قارادى. سوندىقتان حالىق اعارتۋ ءىسىن ايرىقشا شابىتپەن جۇرگىزدى. 1883 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا جولداعان بايانداماسىندا ول: "قازاقتارعا – وسى دارىندى، اقىل-ەسى مول حالىققا – كەشىكپەي رۋحاني جانە قوعامدىق دامۋ جولىنا

تۇسەتىن دۇرىس باعىت بەرۋ — قالاي دەگەنمەن دە اسا قاجەت بولىپ وتىر"، – دەپ جازدى. بۇل جولعا جەتۋ ءۇشىن اتامىز كوپ قيىنشىلىقتار دا كەزدەستىردى. ەل ىشىندەگى ەسكىشىلدىك، پاراقورلىق پەن وسەك-اياڭ ونىڭ جانىن كۇيزەلتتى. "زامان وسىلاي بولعان سوڭ، امالىن تاۋىپ، مۇمكىندىگى بار جەردە قازاق حالقىنىڭ ەلدىگىن بۇزىپ، بولاشاعىن ءبۇلدىرىپ جاتقان جاۋىزدىققا قارسى كۇرەسە بەرۋ كەرەك" دەپ سانادى.

ىبىراي بالالار ادەبيەتىنە ارناپ، جاس وسپىرىمدەردى تاربيەلەۋ جولىندا كوپ شىعارمالار جازدى. بۇل شىعارمالاردى جازۋدا الدىنا ۇلكەن ماقساتتار قويدى. ول ءوز سوزىندە: «مەن قازاق بالالارىن ۇقىپتىلىققا، تازالىققا، وتىرىقشىل تۇرمىستىڭ ارتىقشىلىعىنا ۇيرەتۋدىڭ ءوزى قازاق دالاسىنا تاربيەلىك ءمانى بار جۇمىس دەپ بىلەمىن» - دەيدى.[4، 225-230] وعان مىنانداي شىعارمالاردى دالەل بولا الادى. مىسالى: «بۇل كىم؟»، «ءاي،دوستارىم!»، «ءاي،جىگىتتەر!»، «انانىڭ ءسۇيۋى» ولەڭدەرى، «اكە مەن بالا»، «اسىل ءشوپ»، «باقشا اعاشتارى»، «التىن شەكىلدەۋىك»، «قارعا مەن قۇرت»، «ساۋىسقان مەن قارعا»، «ادەپ»، «تاكاپپارلىق»، «باي ۇلى» اڭگىمەلەرى ۇلى جازۋشىنىڭ بارلىق ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرىنىڭ مازمۇنىندا نەگىزىنەن ءوزى ايتقان وسى يدەيا باياندالادى.

ىبىرايدىڭ بالالارعا ارنالعان حرەستوماتياسىنداعى ءوزى جازعان ءار الۋان قىسقا سيۋجەتتى اڭگىمەلەرىندە ءومىردىڭ سان ءتۇرلى قىرلارىن اشۋدى ماقسات ەتەدى. اۆتور قازاق بالالارىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ەڭبەكسۇيگىش، ادمگەرشىلىگى مول، زەيىندى دە زەردەلى، ادال دا ادەپتى، ءبىلىمدى ازامات بولىپ جەتىلۋىن كوزدەدى. وسى بيىك تالاپتارعا سايكەس جاس بۋىننىڭ قابىلداۋ جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە كەلىپ، ءارى قىسقا، ءارى نۇسقا كوركەم اڭگىمەلەر جازدى. اتاپ ايتاتىن بولساق: «ءبىر ۋىس ماقتا»، «اۋرۋدان اياعان كۇشتىرەك»، «مەيىرىمدى بالا»، «پولكان دەگەن يت»، «تازا بۇلاق»، «ادىلدىك»، «جان-جانۋارلار ايتىسى»، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»، «قىپشاق سەيىتقۇل»، «مۇڭسىز ادام»، «لۇقپان اكىم»، «زەرەكتىك»، «ءسيلينشى حانىم»، «بىلگەننىڭ پايداسى»، «تالاپتىڭ پايداسى»، «اتىمتاي جومارت».

قازاق حالقىنىڭ دارىندى پەرزەنتى اڭگىمەلەرىندە ءتۇر مەن مازمۇننىڭ ءوزارا بىرلىگىنە دە ەرەكشە ءمان بەرگەنىن اڭعارامىز. ول سوعان سايكەس وقيعا مازمۇنىنىڭ ورامدىلىعى مەن ناقتىلىعىن، ويعا قونىمدىلىعى مەن لوگيكالىق دالدىگىن ساقتاي وتىرىپ، ءتىلىنىڭ قاراپايىم دا كوركەم، ايشىقتى بولۋىنا زەر سالادى. بۇعان قوسا سول اڭگىمەنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنىن بىردەن اشپاي، ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىنداي ەتىپ جۇمباقتاپ ايتۋ ءتاسىلىن ۇستانادى. بۇل بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىراتىنى ءمالىم. ايتالىق، «اۋرۋدان اياعان كۇشتىرەك»، «اسىل ءشوپ»، «مالدى پايداعا جاراتۋ» اتتى اڭگىمەلەردە اۆتور شىدامدىلىق پەن سابىرلىلىق، قايرىمدىلىق پەن باۋىرمالدىق سەكىلدى سەزىمدەردى تاربيەلەۋ ءۇشىن، جوعارىدا اتاپ كورسەتكەندەي ۇتىمدىلىق تانىتادى. وسىنداي ءامال-تاسىل اعارتۋشىنىڭ وزگە دە اڭگىمەلەرىنە ءتان. ۇلى جازۋشىنىڭ ءتول تۋىندىلارى مەن اۋدارمالارى دا جەڭىل دە قاراپايىم سيپاتتارىمەن دارالانادى. بۇعان سونداعى كەزەكتەسۋ

سوزدەرىنىڭ (ديالوگ) ءجيى قولدانىلۋى دا كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن. بۇعان باستان-اياق سۇراق-جاۋاپ تۇرىندە بەرىلگەن «شەشە مەن بالا» اتتى اڭگىمە ايقىن دالەل. تەنتەك بالانىڭ قولىنداعى قۇستى قۇتقارۋ ءۇشىن قولىنداعى بارلىق اقشاسىن جۇمساعان بالانى شەشەسى ۇرىسپاي، قايتا قايىرىمدىلىعى ءۇشىن وعان العىس ايتادى. جازۋشى وسىنداي كىشىگىرىم وقيعانى تارتىمدى ەتىپ بەرۋمەن قاتار، وعان لايىقتى ۇلكەن مىندەت ارتا بىلگەن.[2، 129-136]

ىبىراي التىنسارين ءوزىنىڭ وي-پىكىرلەرىن بالاعا تارتىمدى ەتىپ جەتكىزۋ ءۇشىن كۇردەلى سالىستىرۋلارعا بارا بەرمەيدى. قايتا قاراپايىم دا كوركەم بايانداۋلارعا زەر سالىپ، ونىڭ بالا ساناسىنا قونىمدى بولۋ جاعىنا ەرەكشە ءمان بەرەدى. اۆتور ءتيىستى جەردە قاناتتى تىركەستەر مەن ماقال-ماتەلدەردى دە ۇتىمدىلىقپەن پايدالانىپ وتىرادى. كەيدە جازۋشى ءوز جانىنان ۇلگى-ناسيحاتتىق ونەگەلىك جولدار قوسىپ، ايتىلار ويدى ۇشتاپ ارلەپ وتىرادى. ماسەلەن، «اكە مەن بالا» اڭگىمەسىندە: «از جۇمىستى قيىنسىنساڭ، كوپتەن دە قۇر قالارسىڭ» سەكىلدى عيبراتتى جولدارعا ۇلكەن جۇك ارتسا، كەيدە پىكىردىڭ قاراپايىم، تۇسىنىكتىلىگىنە دە دەن قويادى («اقىرىندا سول ساتەمىر اسقان دانىشپان، ايداي الەمگە پاتشا بولدى» - «ساتەمىر حان»). كەلەشەك ۇرپاق جاس جەتكىنشەكتەردى تاربيەلەۋدە ۇلى اعارتۋشى انانىڭ رولىنە ەرەكشە ماڭىز بەرىپ، ونىڭ انالىق ماحابباتىن، بالا وسىرۋدەگى ۇزدىك قىزمەتىن تاماشا سۋرەتتەگەن. بالانىڭ العاشقى تاربيەسى انانىڭ قولىندا بولاتىنىن ايتقان. ويتكەنى بالا انانىڭ باۋىر ەتى، سوعىپ تۇرعان جۇرەگى دەپ باعالاعان:

«بالا، بالا، بالا دەپ،

تۇندە شوشىپ ويانعان.

ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ،

تۇندە بەسىك تايانعان.

قايماقتى سۇتتەي قالقىتقان،

سۋىق بولسا جورگەگىن

قورعاسىن وقتاي بالقىتقان،

اينالاسىنا اس قويىپ،

يزەندى كولدەي شالقىتقان.

قولىن قاتتى تيگىزبەي،

كىرلى كويلەك كيگىزبەي،

ءيىسىن جۇپار انقىتقان».

بالا تاربيەلەۋدە بۇل انا ەڭبەگىن قادىرلەي بىلگەن ۇزدىك باعا دەۋگە بولادى. بالاعا وسىنداي ولەڭدەردى وقىپ بەرسە، انا ءقادىرىنىڭ تەڭدەسى جوق قىمبات تا ءقادىرلى ەكەنىن سوندا عانا سەزىنە باستار ەدى. «انانىڭ كوڭىلى بالادا، بالانىڭ كوڭىلى دالادا» دەگەن سياقتى انا ەڭبەگىن قادىرمەلەۋ، سىيلاماۋ، كەيدە تىڭداماۋ بولماس تا ەدى. بالاعا ءبىرىنشى بەرىلەتىن تاربيە ءارقاشان اتا-اناسىن، ءوزىنىڭ جاقىن دوستارىن سىيلاۋعا ۇيرەتۋدىڭ باستالۋعا ءتيىستى. اتا-اناسىن سىيلامايتىن بالا جولداسىنا دا، قوعامعا دا ەشقانداي دۇرىس قىزمەت ىستەي

المايدى. ءوزىن الپەشتەپ وسىرگەن ادامعا نەمقۇرايلى قاراۋدان، اناعا وپاسىزدىق ەتۋدەن اۋىر قىلمىس جوق. سوندىقتان انا ءقادىرىن تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك دەيتىن جالپى حالىقتىق قاعيدانى ءارقاشان بالانىڭ زەردەسىنە سالىپ وتىرۋ – ءاربىر تاربيەشىنىڭ بورىشتى مىندەتى دەگەندى ىبىراي التىنسارين كوپ ەسكەرتكەن. ال «انانىڭ ءسۇيۋى» دەگەن ولەڭى بالا جانىن تەربىتەنتەرلىكتەي بۇدان دا كۇشتى، بۇدان دا اسەرلىرەك جازىلعان.

«كىم سەندەردى، بالالار، سۇيەتۇعىن،

قۋانىشقا قۋانىپ، قايعىڭا كۇيەتۇعىن.

ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، كىرپىك قاقپاي،

شەشەڭ بايعۇس دامىلسىز جۇرەتۇعىن!

كىم سەندەردى ساعىنار شەتكە كەتسەڭ،

عىلىم ىزدەپ، تەز قايتپاي كوپكە كەتسەڭ،

ۇمىتپا ەڭ كەمىندە جۇلدىز سايىن،

حات جازىپ تۇر توبەسى كوككە جەتسىن!» -

دەپ انا قادىرىن اياققا باستىرماۋدى ۇندەيدى. [3، 105-116]انا جۇرەگى، انانىڭ ايالى الاقانى قاشان دا قۇدىرەتتى ەكەنىن ەستەن قالعىسىزداي ەتىپ جادىندا ساقتاۋعا مىندەتتەيدى. ادەبيەت ادام تانۋ قۇرالى دەيمىز عوي، ىبىراي التىنسارين انا قۇدىرەتىن، انا وبرازىن جاس وسپىرىمدەرگە ادەبيەت ارقىلى تانىتىپ وتىر. بالالار ادەبيەتى الدىمەن تاربيە جۇمىسىمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، ول ءبىر جاقتى دامىماعان. ونىڭ ءار الۋان سالاسى، تارماقتارى بولادى. بالا تاربيەلەۋ – بالاعا ءومىر جولىن، تانىتىپ، ءبىلىم بەرۋ، سانا-سەزىمىنە قوزعاۋ سالىپ، ءار جاقتى تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارى دا تاربيە جۇمىسىنا باعىتتالعان دەيمىز. ءالتىنساريننىڭ «جاز»، «وزەن» دەگەن ولەڭدەرىندە ولكە تانۋ، اينالاداعى تابيعات قۇبىلىسىنا قۇرمەتپەن زەر سالۋعا باعىتتالعان تاربيەلىك ورنى بار، بالانى ءارالۋان ىسكە باۋليتىن شىعارما بولىپ تابىلادى. تابيعاتتىڭ وسىنداي ءمىنسىز سۇلۋلىعىن ادام عانا تۇسىنە الادى. شىعارماشىلىق شابىتتىڭ قاينار كوزى دە تەڭدەسى جوق ءبىر سۇلۋلىقتان، ونىڭ ەرەكشە ەستەتيكالىق اسەتىنەن تابىلماق. «وزەن» دەگەن ولەڭىندە:

«تاۋلاردان وزەن اعار سارقىراعان،

ايناداي ساۋلە بەرىپ جارقىراعان.

جەل سوقسا، ىستىق سوقسا ءبىر قالىپتا

ارالاپ تاۋ مەن تاسى ارقىراعان»، -

دەپ، ىبىراي وزەندى ونىڭ كورىنىستەرى ءۇشىن عانا تەكتەن-تەك سۋرەتتەپ وتىرعان جوق. اسەمدىك سەزىمى كوكىرەگىنە ۇيالاعان، جاقسىلىققا جانى قۇمار، ەستەتيكالىق تالعامى جەتىلگەن، ءاربىر ادام تابيعاتتى وسىلاي قىزىقتايدى. ادامنىڭ تىرشىلىك تىرەگىنە، شارۋاشىلىق ەكونوميكاسىنا بايلانىستى ونداعى ءارجاقتى پايدالى بەلگىلەرىن كورسەتىپ وتىر. بۇل ولەڭدى وقىعان ازامات، اسىرەسە، جاس وسپىرىمدەر جاراتىلىستىڭ وسىنداي بايلىقتارىنىڭ

كوزىن تاۋىپ، ءوزىنىڭ قاجەتىنە جۇمساي ءبىلسىن، پايداسىنا اسىرسىن، جايدان-جاي اعىپ جاتقان پايداسىز وزەن ەكەن عوي دەپ قاراماسىن دەگەندى ۇيرەتەدى. سونىمەن قاتار ادامنىڭ قانداي قاجەتتەرىن وتەيتىنىن دە ساۋساقپەن ساناعانداي ەتىپ، دارالاپ كورسەتە بىلگەن. جاس وسپىرىمدەردى ونەر-بىلىمگە، وقۋعا، ۇلى ورىس حالقىنىڭ وزىق مادەنيەتىمەن ۇلگى-ونەگە شاقىرۋىمەن قاتار، ىبىراي التىنسارين وتىرىقشىلىق تۇرمىستىڭ ارتىقشىلىعىن، بەلگىلى ءبىر مەكەن بولۋدىڭ جاقسى جاقتارىن ءتۇسىندىرۋدى ماقسات ەتتى. جەر، قولونەر كاسىپتەرىمەن اينالىسۋدىڭ پايدالى جاقتارىن ايتتى. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ بالالارعا ارنالعان قاي شىعارماسىن الساق تا، ودان دا جاس وسپىرىمدەرگە ۇلگى-ونەگە بەرەرلىك، بولاشىعىنا جول سىلتەرلىك، ولارعا ءومىر تانىتالىق جانە ىس-ارەكەتكە ۇيرەتەلىك مول دۇنيەنىڭ ەسىگى اشىلعانداي بولدى.

ىبىراي شىعارماشىلىعىنىڭ تاعى دا كوتەرەتىن كۇردەلى ماسەلەسى – ۇزدىكسىز ەڭبەك ءۇردىسى. «دۇنيە قالاي ەتسەڭ تابىلادى»، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»، «ورمەكشى، قۇمىرسقا، قارلىعاش»، «تازا بۇلاق» دەگەن اڭگىمەلەرى ەڭبەكتەسەڭ عانا ويلاعان ماقساتىنا جەتەسىڭ دەگەن ويدى جان-جاقتى دالەلدەيدى. «ورمەكشى، قۇمىرسقا، قارلىعاش» اڭگىمەسىندە اتاسى ون جاسار بالاسىن جەتەكتەپ كەلە جاتىپ، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭدار تىرشىلىگىمەن تانىستىرادى، جۇمىسسىز جۇرگەن ءبىر جان جوق ەكەنىن ايتادى. ءبارى دە تىرشىلىك تىرەگى – ءومىر قامىن جاساۋدا. «ساتەمىر حان» اڭگىمەسىندە جەتى جاسىندا جەتىم قالعان ساتەمىر دەگەن بالا اقساق شەگىرتكەنىڭ ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعۋ ءۇشىن قانشاما ارەكەت جاساعانىن كورىپ، ءوزىنىڭ جۇمىسسىز بوسقا ويناپ جۇرگەنىن اقىلسىز دەپ تابادى. ارتىنشا قالاعا كەلىپ، بىرەۋدىڭ قولىندا جالشىلىق ەتە ءجۇرىپ وقيدى. اقىرىندا ءىرى وقىمىستى بولىپ شىعا كەلەدى. ادامنىڭ بارلىق قابىلەتىمەن ىسكەرلىگى، تالانتى مەن تالابى تەك ەڭبەك ارقىلى عانا كورىنەتىنىن ايتادى. ىبىراي اڭگىمەلەرىنىڭ قايسىسىن الساڭىز دا وقۋشىسىن ناقتى سەندىرەتىن، سوعان قىزىقتىراتىن شىنايى كورنەكىلىك بار. ەڭبەك پروسەسى تاقىرىبىنا جازىلعان ىبىراي اڭگىمەلەرى بىرىنەن – ءبىرى اسا وتىرىپ، ءبىرىن-بىرى قايتالامايدى، ءار قايسىسىنىڭ وزىندىك قىزىقتى، تاربيەلىك كۇشتى جاقتارى بار. مۇنى وقىعان بالا ءارقاشان پايدالى، ونەگەلى ىستەرگە ۇيرەندى، ونەگەسىز ىستەردەن جيرەنە تۇسەدى. ءارقاشان اتا-اناعا بولىسۋ بورىشتى مىندەت دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ال بالانىڭ ءوزىنڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ءتۇسىنۋ سەزىمىن بىلە باستاۋى ەڭبەك ەتۋدەن توسەلۋدەن، ەڭبەكتى سۇيە بىلۋدەن پايدا بولادى. بۇل اڭگىمەلەردىڭ ەسكەرمەيتىن، توزبايتىن ومىرلىك بەلگىسى وسى جاقتارىندا. ەڭبەك ەتسەڭ عانا ويلاعان مۇراتىنا جەتۋگە بولاتىنىن ەسكەرتەدى. ىبىراي التىنسارين ەڭبەك ەتكەن ادامداردى ءومىر تاجىريبەسى مول، قانداي دا جۇمىس بولسا يكەمى بار، وزدەرى كىشىپەيىل، مەيىرىمدى جانە ەشقانداي ارامدىق جوق، زۇلىمدىق ىستەردى بىلمەيتىن، قالىڭ بۇقارانىڭ جايدارى وكىلى ەتىپ كورسەتەدى. اقىل دا، تەرەڭ وي دا، ونىڭ ءار نارسەگە يكەمدىلىگى دە، قيىن-قىستاۋ كەزىندە جول تاپقىتىلىعى دا ەڭبەكتەنۋ ارقىلى جيناقتالعان ءومىر تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇعان قاراما-قارسى ەڭبەكتى سۇيمەيتىن، ەل ۇستىنەن كۇن كورەتىن

توعىشارلاردى، ۇستەم تاپ وكىلدەردىڭ كۇيرەكتىگىن كورسەتەدى. «باي مەن جارلى بالاسى» اڭگىمەسىندە جاستايىنان شارۋاعا ارالاسقان، ەڭبەك ەتكەن، جاس بولسا دا ءومىر تاجىريبەسىن كوپ كورگەن كەدەي بالاسى ۇسەن كوبىنە تاجىريبەگە سۇيەنىپ، اقىل-پاراساتقا سالىپ، كوشكەن ەلدىڭ جاڭا قونىسىن تاۋىپ الادى. بۇل اڭگىمەدە دە ەكى نارسەنى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىپ، سالىستىرا سۋرەتتەۋ ءتاسىلى بار. بالالار مەن جاس وسپىرىمدەردى ونەر-بىلىمگە شاقىرۋ، وتىرىقشىلىق تۇرمىستىڭ، جەر كاسىبىمەن اينالىسۋدىڭ پايدالى جاقتارىن ءتۇسىندىرۋ، ولارعا ەڭبەك ەتۋدىڭ ارتىقشىلىعىن ۇعىندىرۋمەن قاتار، ىبىراي شىعارماشىلىعىنىڭ كوتەرەتىن تاعى ءبىر ماسەلەسى – ۇقىپتىلىققا، مەيىرىمدىلىككە، ادەپتىلىككە ۇيرەتۋ. وسى يدەيانىڭ ءبارى دە بالانى وقىتۋ. ۇيرەتۋ، تاربيەلەۋ پروسەسى ارقىلى ىسكە اساتىنىن ۇلى پەداگوگ دۇرىس تۇسىنگەن، دۇرىس شەشكەن.

قورىتا كەلە، ۇلى جازۋشىمىزدىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىندا قانداي تاقىرىپتا جازسا دا الدىمەن نەنى ماقسات ەتىپ كورسەتۋگە بولار ەدى دەگەن ماسەلەگە توقتايدى. جازعان اڭگىمەسىن ومىردە كەزدەسەتىن، بالانىڭ ءوزى نازار اۋداراتىنداي زاتتارمەن، ىس-ارەكەتتەرمەن بايلانىستىرىپ وتىرادى. سەبەبى، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بۇلدىرشىندەردىڭ زەيىنى تۇراقتى بولماعاندىقتان، بۇلدىرشىندەردى قىزىقتىرىپ، نازارىن اۋدارتۋ پەداگوگتىڭ ەڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلگەن قازاق ەلىنىڭ دارىندى پەرزەنتى اڭگىمەلەرىنىڭ ءبارى دە بۇلدىرشىندەردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە وراي ءتىلى جەڭىل، مازمۇندى،تارتىمدى، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە اسەر ەتەرلىكتەي ەتىپ بەرىلگەندىگىن اتاپ كورسەتكەن. وسى اڭگىمەلەردى مۇعالىمدەر مەن اتا-انالار بالالاردى ۇقىپتىلىق پەن سابىرلىلىققا، شىدامدىلىققا، توزىمدىلىككە تاربيەلەۋ ماقساتىندا وقۋ ۇردىسىندە، سىنىپ ساعاتتارىندا، تاڭداۋلى ساباقتاردا پايدالانۋعا بولادى. ۇلى اعارتۋشىمىز ارتىنا قالدىرعان اسىل مۇراسى سان مىڭداعان عاسىرلار وتسە دە، ءوز ماڭىزىن جويعان ەمەس. جاس وسپىرىمدەردى وسكەلەڭ مادەنيەتكە جەتەلەيتىندەي ءومىر وقۋلىعى، وتانى ءۇشىن الىسقان كۇرەس قۇرالى بولۋى ءتيىس.

پايدالاعان ادەبيەتتەر

1.ى.التىنسارين. قازاق ادەبيەتى: الماتى: عىلىم، 1979.-110 ب

2.ىبىراي التىنسارين. تاڭدامالى شىعارمالار .- الماتى "عىلىم"، 1994.-289 ب

3. قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسى. 2-كىتاپ. –پاۆلودار: ارمان، 2004

4. بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل تاعىلىمى – الماتى، «انا ءتىلى»، 1992ج، 448 بەت

---