InfoHub Logo

— شىراعىم، مەن 1882 جىلى قاراعاندى بولىسى سپاسسكىدە تۋدىم. اكەمىز كەدەي بولدى. سوندىقتان جۇمىسقا ەرتەرەك تۇستىك. مەن 1900 جىلدان باستاپ مىس قورىتاتىن زاۆودتا زاسيپچيك /پەشتە جانىپ جاتقان كومىردىڭ ۇستىنە ۇگىتىلگەن مىس رۋداسى كوكتاستى سالىپ تۇرامىز/ بولىپ ىستەدىم.

زاسيپچيكتىك جۇمىس وتە اۋىر ەدى. لاپىلداپ جانىپ جاتقان وتتىڭ قاسىندا تۇرعان ادامنىڭ ۇستىندەگى كيىمى جانىپ كەتەتىن-دى. قوجايىندار سپەسودەجدا بەرمەيتىن. اياعىمىزعا جاساپ العان شاركەمىزدىڭ تابانى 24 ساعاتتان ارتىققا بارماي جانىپ كەتەتىن. بىلەگىمىزگە كيىزدەن جەڭ كيىپ الاتىنبىز. ول داعى ەكى-ۇش كۇنگە شىداماي جانىپ كەتۋشى ەدى. ونداي زاتتاردى ساتىپ الايىق دەسەك قوجايىندار اقشا بەرمەي، تالون عانا بەرەتىن. ول تالون قوجايىننىڭ جاقتاستارى — بايلاردىڭ دۇكەنىنەن باسقا جەرگە وتپەيدى. ال دۇكەنشى بايلار ۇنەمى وتپەي تۇرعان تاۋارلارى مەن تاس ۇن [سياقتى] ساپاسى ناشار تاماقتىق زاتتار بوساتاتىن. جۇمىسشىلار ءبىر رەتتە دىڭكەلەدىك، اشىقتىق. سول ۋاقىتتا وسى جاعدايدى كوزىمەن كورگەن وزىمىزبەن رۋلاس، تۋىسىمىز تۇسىپبەك اعايدىڭ قۇربىسى ءىلياس ءبىر كۇنى (ۇمىتپاسام ناۋرىز ايىنىڭ ءىشى)، 1912 جىلى وسى جاعدايعا بايلانىستى جەركەپەدە اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعان بىزدەرگە بىلاي دەگەنى ءالى ەسىمدە:

— كەدەيلەر بارلىق بىرىگىپ،
شىعايىق كۇستى بىلەكپەن.
اعىلشىنعا بارايىق
مىناداي بىزدەر تىلەكپەن.
«اقشا ءۇشىن زات المايمىز،
اقشالاي اقى بەر» دەيىك.
«ۇشىراۋدا اشتىققا،
ءۇيىمىزدى كور» دەيىك.
تىڭداماسا ءسوزىمىز،
جۇمىسقا بىزدەر كەلمەيىك.
ىرزىققا اللا مىندەتتى،
قورلىققا ءبۇيتىپ كونبەيىك.
اقىنى قولعا بەرمەسە،
الداۋىندا جۇرمەيىك.
كۇشتەسە زورلاپ جۇمىسقا،
قايلا، كۇرەك سەرمەيىك.
بىرلىككە شىداپ باعىڭدار،
نامىستى قولدان بەرمەيىك!

شىندىعىندا، وسى ولەڭنىڭ بىزگە كوپ اسەرى ءتيدى. جۇمىسشىلار: «دۇرىس، دۇرىس ايتادى ءىلياس» دەسىپ جاتىر. «مۇنىڭ اقىل ەكەن» دەستىك.

سول جىلى كوپ ۇزاماي ءساۋىر ايىندا قوجايىن سارايدا قىمباتتىعىنان وتپەي جاتقان ەتتەرىن جۇمىسشىلارعا الاتىن اقشاسىنىڭ ورنىنا ۇلەستىرىپ بەرمەك بولدى. جۇمىسشىلارعا «ارزانعا الىڭدار» دەدى. كەيبىرەۋلەر اۋەلدە السا دا، قايىرا قوجايىنعا وتكىزبەك بولدى. قوجايىن المادى. جۇمىسشىلار العان ەتتەرىن قوجايىننىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا ءۇيىپ تاستادى. ەت ىسكە اسپاي قالدى. ءبىراق سول ەت ءۇشىن، ەتتى اۋەلدە الىپ، قايىرىپ تاستاعان جۇمىسشىلاردان دا اقشا ۇستادى.

جۇمىسشىلار اشۋلاندى-اي كەلىپ، اشۋلاندى-اي كەلىپ! سودان بۇعان شىداماعان جۇمىسشىلار قوجايىنمەن جانجالداستى. سول جانجالدى جاسار الدىندا جۇمىسشىلار اقشانى كوبەيتۋدى، جۇمىس كيىمىن تەگىن بەرۋدى، جالاقىنى اقشالاي بەرۋدى تالاپ ەتۋگە كەلىستى. «ونى ورىنداعانشا جۇمىسقا شىقپايمىز» دەستى. ءۇش كۇن بويى جۇمىسقا شىقپادىق. اقىرى قوجايىن جۇمىسشىلاردىڭ تىلەگىن ورىندادى. وسى جانجال باسىلعان سوڭ بىرەر ايدان كەيىن قوجايىندارىمىز قايىرا بۇرىنعى انىنە باستى.

اعىلشىن مىرزالاردىڭ لەتينسكيي دەگەن يتارشىسى بولدى. ونى بىزدەر «قىلقۇرت» دەيتىن ەدىك. سول ءيتتىڭ ىزاسى كوپ ءوتتى. جۇمىسشىلاردىڭ اقشاسىن قىسقارتتى. ءار نارسەنى سىلتاۋ ەتىپ، شترافتى كوپ سالدى. جۇمىسشىلاردى تاياقتادى، كورسەتپەگەنى بولمادى. سول قىلقۇرت مىس زاۆودىنان اۋلاقتا تۇراتىن اعىلشىن[نىڭ] جۇمابەك تورەدەن ساتىپ العان اعاش ۇيىندە تۇردى.

1912 جىلدىڭ جازى ەدى. سول قىلقۇرتتى تۇسىپبەك باستاعان ءابدراحمان قوقىشيەۆ، كارتاسايەۆ ىسقاق، ارالباي شەكشەكوۆ دەگەن جۇمىسشىلار زاۆود پەن تۇرعان ءۇيىنىڭ اراسىندا كوكوزەكتىڭ تۇسىندا توسىپ، تۇرىپ ولتىرمەك بولدى. اڭدىپ وتى- رىپ ۇستاپ الدى. سايعا اپارىپ ولتىرەيىن دەپ جاتقان جەرىندە ارتتارىنان پار-پار اتتى سولقىلداق پاۋەسكەمەن بىرنەشە تورەلەر جەتىپ كەلەدى. ءسويتىپ، سولار عانا قۇتقارىپ الادى. تۇسىپبەكتەر قاشىپ كەتەدى. ول كەزدە ءتاتيدىڭ وسپانى بولىس ەدى. سول وسپان بولىستىڭ جاردەمىمەن اقمولادان كەلگەن شولاق وياز تۇسىپبەكتەردى ۇستاتىپ الدى دا، ونى جازالاماقشى بولدى. ءبىراق زاۆودتاعى بارلىق جۇمىسشىلار بىرىگىپ، «لەتينسكييدى ولتىرەم دەۋشى تۇسىپبەكتەر ەمەس» دەدى. لەتينسكيي تانىپ قالعان ەكەن، «مەنى ولتىرمەكشى بولعان وسى» دەپ تۇسىپبەككە قادالىپ تۇرىپ الدى. وعان جۇمىسشىلار قاتتى ىزالاندى. قيت ەتسە توبەلەس شىعارعالى تۇر. جۇمىسشىلاردىڭ تۇرىنەن سەسكەنىپ بارىپ، اقىرى، شولاق وياز ول تورتەۋىن بوساتتى.

وسىنى ەستىگەن ءىلياس دالادان تۇسىپبەككە ايعايلاپ ولەڭدەتە، تاقپاقتاپ سويلەي كىرىپ ەدى. سونداعى ونىڭ:

— سپاسستىڭ ىستىق پەشىندە
كەمەلبايدىڭ بالاسى
ۇشەۋىن بىردەن ىستەدىڭ.
قايراتپەن كورىپ كۇنىڭدى،
شىعارماي جوقتىق ءۇنىڭدى.
كەزدەسسەڭ قانشا جوقتىققا،
جالىنىپ بايدان ىشپەدىڭ.
باراقتا ساقتاپ ءۇيىڭدى،
كەتىرمەي دەنە كۇيىڭدى،
تارلىقتا قانشا جۇرسەڭ دە،
قاجۋدى ءتىپتى بىلمەدىڭ.
اعىلشىنمەن الىسىپ،
ەڭبەگىڭ ءۇشىن قىرىسىپ،
باستىعى زاۋىت قىلقۇرتقا
ىستەرىڭدى ىستەدىڭ.
ورىستارمەن بىرىگىپ،
كۇردەلى ىسكە كىرىسىپ،
جۇمىس تاستار كەزەڭدە
باسشى بولىپ كۇشتەدىڭ،
بەل سوزبەن ىستەپ قايراتتى،
ەتكەنمەن بايعا ايباتتى،
تۇسىپبەك قۇربىم، مەن سەندەي
كۇشپەنەن بايعا نە ىستەدىم؟ —
دەگەن ءسوزى بار ەدى.

— شىركىن، ءىلياس، جىگىت-اق ەدى-اۋ!

---