ىستىقكول ساپارى
I
شوقان ومبىدان اتتانار الدىندا گاسفورت ءوزى تاعى دا قابىلداپ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىزدى حومەنتوۆسكيي اسىعا كۇتۋدە. بۇل جولعى ەكسپەديسيا — اسكەري ۇلكەن ماڭىزى بار ەكسپەديسيا. بىرنەشە توپوگرافتار، جەر شەنەۋشىلەر بولادى. اسىرەسە قىرعىز مانابى بورانباي تىلەگىنە پەتەربۋرگ باسشىلارى ۇلكەن ءمان بەرۋدە. اتاقتى ىستىقكول اتىرابىن، قوقان، حيۋا حاندىقتارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتتەرىنە سوققى بەرەتىن ءتۇيىن دە سول قىرعىز جەرىندە بولۋى دۇرىس. ال، ەسىڭىزدە بولاتىن ءبىر نارسە، وتكەن جىلى تاپسىرمانى اباكۋموۆ قالاي قولعا العان ەكەن، باقىلاۋ ىستەرسىڭ. انا ءدىن جاتىنداعى تاۋ قىرعىزدارىنىڭ قانداي وزگەشەلىكتەرى بار، ونى دا ۇمىتپا، — دەپ وسىنداي ءوز تاپسىرمالارىن تاعى دا قاداعالاپ شىقتى.
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ءسىزدىڭ ۇلى قامقورلىق كورسەتكەن اقىل-نۇسقاۋىڭىزعا ۇلكەن العىس ايتام. تاپسىرماڭىزدى كۇش-قۋاتىم جەتكەنشە ورىنداۋعا تىرىسام. جانە بۇل جولعى ءجۇرىسىمىز دە جەمىستى بولادى دەپ سەنەم، — دەپ شوقان اسكەري تارتىپپەن قابىلداپ سەنىم كورسەتتى.
شوقان تەزدەتە ءجۇرىپ، سەمەي قالاسىنا جەتتى. بۇل جولى پوچتا جۇرەتىن قىر جولىمەن سۋىت ءجۇردى. سەمەي قالاسىنا كەلىسىمەن شوقاننىڭ ىزدەستىرگەنى دوستويەۆسكيي بولدى. وتكەن جىلى كەزدەسە الماي كەتكەن دوسىنا قالاي دا جولىعىپ، كوپتەگەن سىرلار شەرتپەككە ىنتىعادى.
سەمەيدىڭ اسكەري كازارماسىنىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى ۇستەلدە قاعاز تىركەۋ، كوشىرمە جۇمىستارىندا وتىرعان دوسىنا شوقان ويدا جوقتا كەلدى. ساعىنىسا كورىسكەن دوستار ۇزاق امانداستى. قاتارداعى جۇدەۋ اسكەر كيىمىن كيگەن ارىق دەنەلى فەدور ميحايلوۆيچ اۋىر اڭدۋىل ۇستىندە دە ءوزىنىڭ العان بەتىنەن قايتپاعان. قايتا اشىنا تۇسكەن. ول ءوزىنىڭ سەمەي قالاسىندا وتىرىپ، سوناۋ الىستاعى دوستارىنان العان جاڭا حابارلارىن شوقانعا جايىپ سالدى. شوقان دا ەزىنىڭ ومبىلىق دوستارىنان اكەلگەن سالەمدەمەلەرىن، جاڭالىعىن تەگىس اقتارىپ شىقتى.
شوقان سەمەيگە كەلگەندە ەكسپەديسيا باستىعى پولكوۆنيك جەتىسۋعا بارىپ، ەكسپەديسيانىڭ جول جابدىعىن، قاپال، ۆەرنىي بەكىنىسىندەگى اسكەري بولىمنەن كەرەكتى ادامداردى ىرىكتەپ جاتقان-دى. سوندىقتان دا شوقان سەمەيگە كوپ بوگەلگەن جوق. ول تەزدەپ بەكەت جولىمەن قاپال بەكىنىسىنە تارتتى. وتكەن جىلتى ءجۇرىپ وتكەن جولى كوزىنە وتتاي باسىلىپ، ءاربىر تاۋ، تاس، وزەندەردىڭ جاي-كۇيى قايتا جاڭارىپ ويىنا تۇسەدى. شوقان بوگەتسىز سۋىت ءجۇردى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ تاپسىرۋى دا، حومەنتوۆسكييدىڭ كۇتىپ جاتقانى دا ونىڭ كوز الدىنا ەلەستەيدى. الايدا ول وسى جولىندا اياكوزدە بولىپ، قوزى كورپەش — بايان بەيىتىن قالاي دا. كورۋى كەرەك بولدى.
شوقان سەمەيدەن شىققاندا ماي ايىنىڭ العاشقى ءبىر اسەم كۇندەرى ەدى. قازاق دالاسى، اسىرەسە ارقات، ەڭىرەكەي تاۋلارىنىڭ الابى عاجايىپ بالاۋسا گۇلگە بولەنگەن. ءوزىنىڭ دوستارى سەرگەي دۋروۆتىڭ، گريگوريي پوتانيننىڭ وسىمدىكتەر جايىنان ايتقان تاماشا اڭگىمەلەرى قىزىقتىرىپ، جول-جونەكەي ول كوپتەگەن ساقارا گۇلىنەن الۋان ءتۇرلى جاپىراقتار جيناپ، ايرىقشا باپتاپ، ارناپ العان ىدىستارىنا سالىپ وتىردى.
اسىرەسە اياكوز ماڭى، ونان وتە قوزى كورپەش — بايان زيراتتارى تۇرعان ايتىز، تاڭسىق وزەندەرىنىڭ بويىنان كوپ جاڭا وسىمدىكتەر جينادى. ول اياكوزدەن شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە قۇمارتقان «قوزى كورپەش» كۇمبەزىنە دە جەتتى. سوناۋ ارىستان اقىننان ەستىگەن، ونان كەيىن اكەسى شىڭعىس جيناعان قازاق حالقىنىڭ عاجايىپ داستانىنىڭ تۋعان جەرىنە كەلدى. اي وزەنىنىڭ قاباعىنداعى قىرقاشىقتا، سىرتىن زامان ىزدەرى ايعىزداپ قوجىرلاندىرعان جالعىز كۇمبەز سىرعا بوگىپ، مۇڭعا بولەنىپ تۇر. ول ءبىر كەزدە الدەقانداي شەبەرلەردىڭ قولىمەن سوعىلىپ، اسەم ەسكەرتكىش بولعان. ءقازىر كونەرە كوركى وزگەرىپ، سۇرىنان ايرىلعان، كۇمبەزدىڭ سىرتى كونەرگەنىمەن، ارماندا كەتكەن ارىستاي جىگىت قوزى مەن ارۋ قىز بايان اۋلەتتەن اۋلەتكە جاڭارىپ جەتەدى. كۇمبەزدىڭ ىشىنە كىرىپ تاماشالاعان شوقاننىڭ ادام سۋرەتتەرى ويىلعان بىرنەشە سىن تاستارعا كوزى ءتۇستى. ولاردىڭ وڭ جاق شەتتەگىسىنىڭ يىعىنان تومەنگى ۇلى دەنەسى بار، باسى جوق. ال وعان تاياۋ قىز كيىمىن كيگەن مۇڭلى ارۋ. ونىڭ قاسىندا تىزەرلەي وتىرعان ەكى ايەل ادام. شوقان قارىنداشپەن وسى سۋرەتتەردى قاعازعا ءتۇسىردى.
وسى سۋرەتتى سالىپ بولىپ شوقان: «ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەرتەدە سۋرەت ونەرىنە شەبەرلىگى بولعان. ءبىراق ەلىمىزگە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ اكەلگەن ءبىر كەرتارتپاسى وسى سۋرەت ونەرىن تىيعان»، — دەپ جازىپ قويدى.
شوقاننىڭ قاسىندا سەمەيدەن ەرە شىققان سەرىگى بۇرىن بۇل جاقتا بولماعان كازاك-ورىس ازاماتى ەدى. ول جىگىت سىپايى تۇردە:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىز وسىنشا قۇنتتاپ، ەتە ىنتالانا سۋرەتكە سالىپ جاتقان قانداي مۇرا؟ — دەپ سۇراپ قالدى.
— ۋا، جىگىتىم، سىزگە مەن بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ۋاقيعاسىن ايتايىن. بۇل قازاق حالقىنىڭ ەر جىگىت، ارۋ قىزىنىڭ ارماندى ءومىرى عوي.
— ادام بالاسىنىڭ ءومىر جولى ءار قيان الىستا وتسە دە، ارمانى كەيبىر جاعدايلاردا بىرىنە ءبىرى ۇقساس بولىپ، تاعدىرى ءبىر جايدا شەندەسەدى، — دەپ شوقان وسىنداي كەزدە ويلانىپ قيالعا بويلايتىن ادەتىنە سالىپ وتىرىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا جايلانا ءسوز باستاپ: ءوزى سوناۋ ارىستان اقىننان ەستىگەنىن، اكەسىنىڭ جيناعان قولجازباسىنان كورگەنىن ايتىپ بەردى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىزدىڭ حالىق سياقتى كوشپەلى انايى ەلدە دە، مۇنداي كەرەمەت اڭىز بار ەكەن-اۋ! — دەپ جول سەرىگى ءوزىنىڭ دۇنيە تانۋداعى ساۋاتىنىڭ از ەكەنىن اڭعارتتى.
— عافۋ ەتەرسىز، جول سەرىگىم، ارينە، سىزدەردىڭ ۇعىمدارىڭىزدا ءبىزدىڭ حالقىمىز سەزىمسىز، انايى بولىپ كورىنەدى عوي. ءبىراق سەزىم جاعىنان، جىر، كۇي، شەشەندىك جاتىنان ەشبىر حالىقتان كەم ەمەس. مەن سىزگە الگى عاشىقتىق جىرىنىڭ تەك قىسقا قاڭقاسىن عانا ايتتىم. ونى ءبىزدىڭ حالىق جىراۋلارى ءبىر جۇما بويى جىرلايدى. ونىڭ كوپ جەرىندە تىڭداۋشىلار جىلاپ وتىرادى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بۇل سياقتى ۇلى داستاندارى ءبىر بۇل عانا ەمەس، بۇل جۇزدەن ءبىرى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ مەكەنى شالقىپ تۇرعان ءان مەن كۇي، اسەم جىر ەمەس پە! — دەپ توقتادى.
II
الدىندا كۇتىپ وتىرعان حومەنتوۆسكييدىڭ توبىنا جەتۋگە شوقان اسىعا تارتتى. ماي ايىنىڭ بالبىراعان اسەم كۇندەر! اسىرەسە قوڭىر سامال؛ كوكورايعا بولەنگەن جەتىسۋ ولكەسىنىڭ اسەم تابيعاتى جانىن سەرگىتكەن شوقان ۇزدىكسىز ءجۇردى. ول قاپال بەكىنىسىنە كەلەتىن كۇنى بىلتىرعى گاسفورتتىڭ بەكىتتىرمەك بولعان «سوركەزەڭىنەن» ءوتتى. ازىرشە ءتۇيىرتاسىنا تۇرتكى تۇسپەگەن ءزاۋلىم جارتاس، باياعى تاكاپپار قالپىندا. ومبىدان جۇرەردەگى گاسفورتتىڭ وسى كەزەڭدى بەكىتۋدى تاپسىرعانى ەسىنە تۇسكەن شوقان قاسىنداعى سەرىگىنە:
— ءسىز مىنا ەكى جاعىنان ءزاۋلىم جارتاس مىنبەلەپ تۇرعان كەزەڭنەن وتكەندە جان-جاعىڭىزعا تاماشالاي قارادىڭىز. ءبىراق بۇل اسۋدىڭ جايىنان حابارسىز شىعارسىز. بىلتىر گاسفورت مىرزا وسى جەردەن وتكەندە، ءبىر ۇلكەن ويعا كەلگەن. مىنا الدىمىزداعى قاپال بەكىنىسىنىڭ باستىعى اباكۋموۆقا: «وسى كەزەڭدى بەكىتتىرۋ جوباسىن جاسا، بۇل ءبىزدىڭ ءجۇرىپ قايتقان جولىمىزدىڭ بەلگىسىنە ارنالسىن»، — دەگەن ەدى. سودان بىلاي بۇل كەزەڭدى «گاسفورت بەكىنىسى» دەپ اتاۋعا ءسوز بايلاعانبىز، — دەدى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، تاۋدى قوپارىپ، مىنا كەزەڭدى بەكىتۋ شەكاراشىنىڭ كىشكەنە توبىنىڭ قولىنان كەلە مە؟ — دەپ ويىنا سىيعىزا الماعان سەرىگى قايتالاپ سۇرادى.
— ول اراسىن گەنەرال-گۋبەرناتور ءوزى ويلاپ سىيعىزعان بولار. بىزدىكى كوزىمىزبەن كورگەندى ايتقان عوي، — دەپ ءوزىنىڭ اجۋاسىن ايتارداعى كۇلىمدەگەن اجارىمەن ءسوزىن ءتۇيدى.
حومەنتوۆسكييدىڭ توبىنا شوقان شەلەك وزەنىنىڭ بويىندا كەلىپ قوسىلدى. ىستىقكولگە قىرعىز ەلىنە اتتانعان بۇل ەكسپەديسيانىڭ ەڭ باستى مىندەتتەرى تاۋ قىرعىزىنىڭ ىشكى-سىرتقى تۇرمىس جايىمەن جەتە تانىسۋ، ادەت-عۇرپىن زەرتتەۋ. سونىمەن قاتار بورانباي ماناپتىڭ ءوتىنىشىن ورىنداپ، ورىس پاتشالىعىنىڭ ەل بيلەۋ ءتارتىبىن ۇعىندىرۋ. جانە مىنا وزىمەن ىرگەلەس وتىرعان قازاق رۋلارىمەن كورشىلەستىك جاعدايعا كەلىسىم جاساۋ. اسىرەسە سول بۇعى قىرعىزدارىنىڭ «سارباعىس»، «سولتى» رۋلارىنىڭ اراسىنداعى داۋ-شارلارىن تىنىشتاندىرۋ بولاتىن. وسى جاعدايلارعا باسشىلىق ەتۋگە ەل جايىنا جەتىك، ءتىل مەن ادەتىن جەتە ۇعىناتىن سۇلتان شوقان ءۋاليحانوۆقا ءباتىس-سىبىر ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنان ايرىقشا ۋاكىلدىك بەرىلگەن.
شوقان كەلەر الدىندا حومەنتوۆسكييگە گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورتتىڭ «ءۋاليحانوۆتى كۇتىپ، بىرتە اتتانىڭدار!» دەپ جازعان حاتىمەن قاتار ءوزى دە الاتاۋ وكرۋگىنىڭ بىرنەشە ەل اعاسى اقساقالدارىن ەكسپەديسيا قۇرامىنا قوسىپ الا ءجۇرۋدى تاپسىرعان-دى. شوقاننىڭ وسى تاپسىرماسىن ورىنداپ حومەنتوۆسكيي البان، دۋلات، جالايىر رۋلارىنىڭ ەل اعاسى ادامدارىن ەرتىپ الىپ شىققان. ۇلى ءجۇزدىڭ اعا سۇلتانى تەزەكتىڭ اعاسى تازابەك، ابىلەز، بۇلان ساسىبايەۆ، بايعوزى تىلەنشين، جايناق تەرىمبەكوۆ سياقتى ەل جايىنا، ادەت-عۇرپىنا جەتىك ادامدار بار. سونىمەن قاتار ەكسپەديسيا قۇرامىندا: جەر شەنەۋشى توپوگرافتاردىڭ باستىعى يانوۆسكيي، ءتىلماش بارداشوۆ، شەكاراشىلار وتريادى بار، جيىنى ءجۇز شامالى ادام بولعان.
شەلەك بويىندا باس قوسقان ەكسپەديسيا ادامدارى بىرنەشە كۇن كەڭىنەن وتىرىپ ءجۇرىس جولىن، الداعى ىستەلەتىن جۇمىستار جايىن كەڭەسىپ، سونى جوبالادى. وسى سياقتى جول جوبالارىن رەتكە كەلتىرىپ ىستىقكولگە بەت العان توپ اسىعىسسىز جىلجىدى. اسىرەسە وتكەن جىلى ات ءۇستى ءجۇرىپ ەتكەن جەرلەرگە ايرىقشا توقتالىپ، جەر شەنەۋشىلەر بارلىق كەرەكتى ىستەرىن ورىنداپ وتىردى. شوقان دا وزىنە كەرەكتى دەرەكتەرىن جازىپ، جەر جايى، ەل جايىنداعى كوپتەگەن اڭىزداردىڭ ءىزىن تاپتى.
ەكسپەديسيانىڭ ءبىر توقتالعان جەرى شالكودە جايلاۋى بولدى. بۇل جايلاۋ باسى كوگەرشىندى بۇلاعىنان باستالىپ، اياتى كەگەنگە قۇياتىن شالكودە وزەنىنىڭ بويى. ەكى جاعى سامىرسىن قاراعايعا بولەنگەن الاسا تاۋلار القابى. جاپىرىلعان شالعىن، ورتاسىنان جارىپ اققان مول سۋلى ءمولدىر وزەن. اسەم قونىس. ەكسپەديسيا وسى ولكەگە شاتىرىن تىگىپ، ەكى كۇن دەمالىس ەتتى. شوقان وزەن بويىن سالت اتپەن ارالاپ، سان الۋان كەنە مەكەندەردىڭ جۇرتىنا كەزدەستى. اسىرەسە شوقانعا قىزىقتى بولعان وزەن بويىنداعى ەرتەدە سالىنعان بەكىن ورنى. بۇل كۇندە تەك ىرگەلەرىندە قۇلاپ، جال-جال بولىپ ءۇيىندى قالعان. ءبىر كەزدەگى سىرتقى جاۋدان قورعانىپ بەكىنىس جاساعان جەر ەكەنى ايقىن. كىم جاسادى، قاي زاماندا، قالاي جاسالدى، قالاي تالقاندالدى — وعان بەلگى تاپپادى. وسى جەردەن سارىجازعا قاراي كوشىپ، سارىبۇلاق بويىنا كەلىپ قوندى. بۇل جەردە دە شوقان بۇلان اقساقال مەن بايعوزىنى ەرتىپ، شارتاس القابىنا باردى. بۇل ەلدىڭ ورنى شارتاس دەپ اتايتىن سەبەبى، شاھار بولعان جەردەگى حانداردىڭ، امىرلەردىڭ سارايىنا ۇقساعان، جاقپار جالپاق تاستاردان جاسالعان ۇڭگىر ءۇي بار. ول ۇڭگىردىڭ كىرەر قاقپاسىنىڭ ەكى جاعىنداعى جاقتاۋ جالپاق تاستىڭ بەتىندە بىرىنە ءبىرى قارسىلاسا سالىنعان ەكى جولبارىستىڭ سۋرەتى تۇر. ال قاقپانىڭ ماڭدايشا كولدەنەڭ تاقتاي تاسىنا توتى قۇستىڭ سۋرەتىن سالعان. ۇڭگىردىڭ ءىشى دە وسىنداي نەشە ءتۇرلى اڭ، قۇستاردىڭ بەينەسىن ويىپ جاساعان سۋرەتتەرگە تولى.
شارتاستىڭ اينالاسىندا دا بىرنەشە اڭىزعا وزەك بولارلىق سۋرەتتەر تاسقا ويىپ سالىنعان. ۇڭگىرتاستىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنا تامان جالپاق-جالپاق تاستار قاتارىنان سوزىلعان. سولاردىڭ بىرنەشەۋىندە بۇعىنىڭ، ەلىكتىڭ سۋرەتتەرى ويىلىپ سالىنعان. ۇڭگىرگە كىرە بەرىستە، وڭتۇستىك-شىعىسقا تامان، دوڭگەلەك قورا سياقتى شاعىن الاڭ بار ەكەن. وسى الاڭنىڭ ىرگەلىگى قۇساعان جالپاق تاستا استاۋ سياقتى ۇزىنشا ويىق تۇر. سول وزەكشە ويىقتىڭ وڭتۇستىك شەتىندە جۇدىرىق سياتىنداي تەسىك بار. ونىڭ سىرتىندا ەكى ورتاسى تەكشەلەنىپ ويىلعان ەكى سىم تاس تۇر. وسىلاردىڭ ءبارىن تاماشالاپ كورىپ شوقان جول داپتەرىنە جازىپ الدى.
— مىنا «جارتاس» دەگەن انشەيىن ايتىلماعان بولار. بۇل جەردە ەرتە زاماندا ءبىر حالىق ورتالىق جاساپ تۇرعان عوي. اناۋ قۋىستىڭ الدىنداعى سۋرەتتەر قانداي شەبەر ويىلعان. ءوزى ونەرلى حالىق بولعان، — دەپ شوقان توقتاعان كەزدە، بايعوزى اقساقال ءوز باستاپ:
— شوقان شىراعىم، ءبىز سىزدەر سياقتى وقىپ-توقىعان ەمەس، ەستۋمەن ەل اۋزىنان ۇققاندى اڭگىمەلەي بەرەمىز عوي. وسى «شارتاس» جايىندا ءبىزدىڭ ەلدە مىناداي ءبىر اڭىز ايتىلادى: مىنا بىزبەن كورشىلەس قىرعىز ەلىنىڭ ماناس دەگەن باتىرى — مانابى بولىپتى. ول كەزدە قىرعىز، قازاق دەپ بولىنبەيدى ەكەن. قازاقتان شىققان ەر كوكشە دەگەن باتىرمەن ەكەۋى قول باستاپ، ەل قورعاپ وسى الاتاۋ ماڭىندا قالماقتارمەن سوعىسىپتى. سول ماناستىڭ ەر كوكشەمەن تىزە قوسا جاۋمەن الىسقانداعى ءبىر بەكىنىسى وسى جەر بوپتى. دوڭگەلەك الاڭدا ماناستىڭ قۇلا اتى جىبەك ارقانمەن ارقانداۋلى تۇرادى ەكەن. سونداعى جىبەك ارقاننىڭ ءبىر ۇشى تەسىك تاسقا بايلاۋلى بولادى ەكەن. ال مىنا سىرتقى ەكى ساكى تاستاتى ويىقتىڭ بىرىندە ارپا، بىرىندە ءتۇز، استاۋدا سۋ تۇرادى دەسەدى. قىرعىز ەلىندە ماناستى ۇزاق جىر ەتىپ جىرلايدى، — دەپ توقتادى. شوقان بايعوزى قارتتىڭ مىنا اڭگىمەسىن جول داپتەرىنە — «بۇل ءبىر انىقتاي تۇسەر اڭىز ەكەن» دەپ جازىپ قويدى.
ەكسپەديسيا جول بويى جۇرگەن جەرلەرىن توپوگرافيالىق قاعازعا ءتۇسىرىپ، جەر، سۋ جايىنىڭ، وسىمدىك وزگەشەلىكتەرىن دە ۇڭىلە قاراستىرىپ، ىستىقكول اتىرابىنا دا كەلىپ جەتتى. حات جازىپ كۇتىپ وتىرعان بورانباي ماناپ قۇرمەتتەي قارسى الدى. ماناپقا الدىمەن تانىسىپ، امانداسقان شوقان:
— قىرعىز حالقىنىڭ دارەجەلى مانابى، بورانباي مىرزا، ءسىزدىڭ جازعان قاتىناس حاتىڭىز بويىنشا ءسىبىر ولكەسىنىڭ ۇلىق گۋبەرناتور گەنەرالى گاسفورت مىرزا ارناۋلى ەكسپەديسيا جىبەردى. ونى ءبىز باستاپ كەلدىك. مىنا كورشى اعايىنداس ەلىڭىز البان، ءۇيسىن، دۋلاتتىڭ ءقادىرلى اقساقالدارىن ەرتىپ كەلدىك. ءبىز سىزگە قوناقپىز، ەلىڭىزدىڭ جايىن، ءوز مۇددەڭىزدى ىركىلمەي ايتا بەرىڭىز، — دەپ جاتىق تا ەستى ءسوزىن سويلەدى.
جاپ-جاس شوقاننىڭ ۇستىندە ورىس وفيسەرىنىڭ شەندى كيىمى، اۋزىندا اتالى قازاق ءسوزى، اڭىرىپ قالعان ماناپ:
— شىراعىم، وزىڭە قاراسام — باسسىڭ، تۇرىڭە قاراسام — جاسسىڭ، الدىمەن ءوز جەنىڭدى ايتشى، تانىپ الايىن، — دەپ شوقانعا قارادى.
— مەنىڭ ارعى اتام — ابىلاي، بەرگى اتام — ءۋاليحان. اتىم — شوقان. ءباتىس-سىبىر ولكەسىنىڭ مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەيمىن، — دەپ ءاتى-جونىن قىسقا ءتۇسىندىردى. شوقاننىڭ كىم ەكەنىن ۇعىنعان بورانباي، ىركىلمەستەن بارلىق جايدى اشىپ ءسوز باستادى:
— ءبىز الاتاۋ قىرقاسىن قونىستاعان قىرعىز دەگەن ەلمىز. ەلىمىز بىرنەشە رۋعا بولىنەدى. مىنا ءبىزدىڭ رۋىمىز — بۇعى اتانادى. بىزبەن قاناتتاس وتىراتىن ءبىر رۋىمىز — سارىباعىس، ونىڭ ورمان دەگەن مانابىن ءبىزدىڭ رۋدىڭ جىگىتتەرى اجالعا ۇشىراتتى. سونان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءىشى مازاسىز، اتىس-شابىس. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىز ەكى وتتىڭ اراسىندا وتىرعان ەلمىز. قاناتتاس وتىرعان حيۋا، قوقان حاندىقتارى شاپقىنشىسىن جىبەرىپ، ەلىمىزدىڭ ءبىر جاعىن ايداپ الىپ، قول كۇش ىستەيدى. اسىرەسە سارىباتىس ماناپتارى سولارعا ارقا سۇيەپ، بىزگە ىلعي كۇش كورسەتەدى. ءبىز وسى زورلىقتان قۇتىلساق ەكەن. ول ءۇشىن مىنا كورشىلەس قازاق تۋىسقاندارىمىز البان، دۋلات ەلىمەن بىرلەسىپ، ۇلى ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا باعىنساق، سونىڭ قورعاۋىندا بولساق دەيمىز، — دەپ بارلىق مۇددەسىن ايتىپ شىقتى.
ەكسپەديسيا باستىعى پولكوۆنيك حومەنتوۆسكييگە ءتىلماشى بارداشوۆ ءوز بىلگەنىنشە ايتىپ وتىردى. ءوزىن اسا ءتارتىپتى ۇستايتىن حومەنتوۆسكيي ۇعىنا تىڭداپ، بارىنە ءتۇسىندى. ءبىراق قىرعىز ەلىنىڭ مىنا سياقتى رۋ ارالىق ايتىستارتىسى جايىنا كىرىسكەن جوق. بۇل جونىندەگى بارلىق بيلىكتى باستاپقى ءتارتىپ بويىنشا شوقانعا جۇكتەدى. قىرعىز ەلىنىڭ بارلىق جايىن بىلەتىن ۇلى ءجۇز اقساقالدارى بايعوزى، جايناق، بۇلاندارعا، سۇلتان تازابەككە ءسوز سالا وتىرىپ شوقان ەكى رۋ قىرعىز ماناپتارىنىڭ باسىن قوسىپ، كەلىسىم ماسەلەسىن قارادى.
ۇزاق كىنالاسقان قىرعىز ماناپتارى كوپتەن شەمەن بولعان شەرلەرىن ايتىسا وتىرىپ، تاتۋلىققا بەت الدى. سارىباعىس ماناپتارى دا وزدەرىنىڭ رۋلارىن بۇعى رۋلارىمەن اتا جولىمەن اقىلداستىرىپ، تۋىسقاندىق ءتىلىن تاپتى. بارلىق قىرعىز رۋلارى بولىپ ۇرانداسىپ ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا قاراپ، قازاق اعايىندارىمەن تاعدىرىن بىرىكتىرۋگە ءسوز بايلاستى. كوپتەن كونەكجارا بولىپ شەشىلمەگەن ءتۇيىندى شەشىپ، قىرعىز، قازاق ەلىنىڭ اعايىندىعىن تابۋعا باسشىلىق ەتكەن شوقانعا قىرعىز، قازاق اقساقالدارى ۇلكەن العىس ايتتى. وزدەرىنىڭ ءوتىنىشىن ەسكەرىپ، ارناۋلى ەكسپەديسيا جىبەرىپ، روسسيا پاتشالىعىنىڭ كەڭ قولتىعىنا تارتىپ، قامقورلىق ەتكەنىنە ايرىقشا العىستى حاتىن قىرعىز ماناپتارى باتىس ءسىبىر ولكەسىنىڭ باسشىلارىنا جولدادى.
الدىمەن قىرعىز رۋلارىنىڭ ءوزارا الاۋىز ايتىس-تارتىسىن تىنىشتاندىرىپ، ەندى وسى جاڭادان روسسيا قول استىنا ەرىكتى تۇردە باعىنۋعا مويىنداعان حالىقتىڭ شارۋا جانە ىشكى ءتارتىبى جايىندا بىرەر ەرەجە جوباسىن جاساۋ قاجەت بولدى. وسى كەزدە ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىسىن جۇرگىزە جەتىسۋ ولكەسىنە، ىستىقكولگە كەلگەن پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ تا كەلىپ شوقاندارعا قوسىلدى. سۇيىكتى دوس اتاسىنىڭ كەلگەنىنە شوقان سونداي قۋاندى. سەمەنوۆ شوقاننان دا قۋانىشتى ىقىلاسپەن قارسى الدى. بۇرىن كەلىپ قايتقانىندا قىرعىز رۋلارىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىعىنان عىلىمي زەرتتەۋىنىڭ ولقى قالعان جەرلەرىمەن سەمەنوۆ ەندى ەركىن تانىساتىن بولدى. سونىمەن بىرگە وسى قىرعىز ەلى جايىندا ءوزى كوزىمەن كورگەن كەيبىر جولسىزدىقتاردى ايتىپ، بۇل ىشكى تارتىپكە ءوزىنىڭ كوپتەگەن ويىن قوستى.
ەكسپەديسيانىڭ جەر شەنەۋشىلەرى وزدەرىنىڭ عىلىمي ىستەرىنە كىرىسىپ، ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىگىن، اينالاسىن بارىنشا توپوگرافيالىق كارتاعا ءتۇسىردى. شوقان دا قىرعىز ەلىنىڭ ءىشىن ارالاپ، ادەت-عۇرىپتارىن، ءدىني سەنىم جايىنداعى ەرتەلى-كەش وزگەرىستەرىن جازىپ الدى. اسىرەسە قىرعىز ەلىنىڭ بيلىك ەرەجەلەرى، ەر داۋى، جەر داۋى، ۇرلىق-زورلىق جايلارىن بارىنشا قاعازعا ءتۇسىردى. شوقان ارقىلى قىرعىز ەلىنىڭ بارلىق ىشكى تۇرمىسى جايىنان تولىق مالىمەت العان پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ ءوزىنىڭ مىنا قىرعىز الاتاۋىندا، تيان-شان قىرقاسىندا شوقانمەن كەزدەسكەنىنە سونداي قۋانىشتى بولدى.
شوقان اناداعى شارتاستا بايعوزى قارتتان ەستىگەن ماناس باتىر جايىنداعى اڭگىمەنى ەسىنە الىپ، قىرعىز ەلىنىڭ ءان، كۇي، اڭىز اڭگىمەلەرىمەن تانىستى. شوقاندى تاڭداندىرعان بۇكىل قىرعىز ەلى بولىپ ماقتانا جىرلايتىن ماناس جىرى بولدى. قىرعىزدىڭ پەرنەسىز تارتىلاتىن دومبىراسىنىڭ (قومىز) وزگەشەلىگىن، ماناسشىنىڭ دەنە، بەت، كوز قۇبىلىستارىن قارىنداشپەن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدى. ماناسشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل جىر اتادان بالاتا، اتادان ىنىگە قالىپ ۇزدىكسىز ۇزاق جىرلانادى ەكەن. ونى قاعازعا تەگىس تۇسىرۋگە مۇمكىن بولمادى. تەك شىعىس ەلىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى ۇلى شىعارما ەكەنىن جازىپ، كەيبىر شۋماقتارىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ قويدى.
ەكسپەديسيا ءۇش ايداي قىرعىز ەلىندە، ىستىقكول اتىرابىن تەگىس زەرتتەپ، قاعاز بەتىنە بەينەلەرىن ءتۇسىرىپ الدى. شوقاندى ەرەكشە ءبىر قىزىقتىرعان نارسە ىستىقكول ماڭىنداعى كونە قالالاردىڭ قالدىقتارى، ارىق، كانال جۇرگىزگەن سۋلاندىرۋ جولدارى، سول سياقتى كۇمبەزدەپ سالىنعان ەسكەرتكىشتەرى بولدى. سونىمەن قاتار ىستىقكولدى مەكەندەيتىن قۇستار، سول بيىك تاۋ قياسىندا ءوسىپ-ونىپ مەكەندەيتىن اڭ، ءتىپتى قۇرت-قۇمىرسقاعا دەيىن زەرتتەپ جازىپ وتىردى.
ەكسپەديسيانىڭ قاراستىرعانى ءبىر كەزدەگى جىبەك جولى اتانعان باتىس جۇڭگو ەلىمەن قاتىناس، سونداعى الاتاۋ اتىرابىن باسىپ وتەتىن كەرۋەن جولى بولدى. وسىنداي جان-جاقتى عىلىمي دا، مەملەكەتتىك تۇرعىدان قاراستىرىلعان ۇلكەن ءىستىڭ باسى قايىرىلىپ، كوپتەگەن جاڭالىق جيناستىرىلدى.
III
شوقان ىستىقكول بويىندا عىلىمي جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ءارى قىرعىز ەلىنىڭ ءوزارا تاتۋلىق كەلىسىمىن ۇيىمداستىرىپ جاتقان كەزدە، پەتەربۋرتتا تاتى ءبىر ءىرى ماسەلە قولعا الىندى. ول ماسەلەنىڭ شۇعىل كوتەرىلۋى، جۇڭگو مەملەكەتى مەن روسسيا پاتشالىعىنىڭ ساۋدا قاتىناسىن قالپىنا كەلتىرۋ جايلى ەدى. بۇدان بۇرىن شاۋەشەك ارقىلى جۇرگىزىلىپ تۇرعان ساۋدا جولى، جۇڭگو ەلىنىڭ ءوز ىشىندەگى كەلىسىمسىزدىكتەن توقتالىپ قالعان-دى. ەندى قۇلجا قالاسى ارقىلى شىعىس تۇركىستانعا، باتىس جۇڭگو ەلىنە قاتىناسار تەتە ساۋدا جولىن اشۋ ەتە قاجەت. سوعان كەلىسىم جاساۋ ءۇشىن ەرەكشە جاۋاپتى ۋاكىل جىبەرىلۋ كەرەك. وعان جىبەرەتىن ۋاكىلدى بەلگىلەۋ ءباتىس-سىبىر ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتقا تاپسىرىلدى. شىعىس ەلدەرىنىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىنا جەتىك، ەۋروپاشا جوعارى ءبىلىمدى شوقان گاسفورتتىڭ ويىنا الدىمەن ءتۇستى. قاراستىرا كەلگەندە شوقاننان قولايلى ۋاكىلدى تابۋعا قيسىنى جوق. فريدريحە سياقتى شوقان كۇندەستەرى: «ءسىز وسى ءبىر قازاقتىڭ البىرت، جەڭىلتەك بالاسىن وتە كوتەرمەلەپ جىبەردىڭىز. مىنا سياقتى ۋلى ۋاكىلدىككە ول جىگىتىڭىزدىڭ قارىمى جەتە مە؟» دەگەندە:
— كەشىرىم ەتىڭىزدەر، مەن سىزدەردىڭ بىرەۋىڭىزدى-اق ۋاكىل ەتىپ جىبەرەر ەدىم، ءبىراق ءۋاليحانوۆتىڭ دالا ەلىنىڭ ىشىندەگى ابىرويى مەن ءبىلىمى سىزدەردە جوق قوي. قۇر قازاق دەپ كەمىتۋ وركوكىرەكتىك بولار. ول تاپسىرمانى ويداعىداي ورىندايدى دەپ سەنەم. — گاسفورت مىنا چينوۆنيكتەرىنىڭ كۇندەستىك كوڭىلىنە وسىلاي سىپايى سوققى بەردى. ءبىر سەنىپ العاندا بەتىنەن قايتپايتىن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ مىنەزىن بىلەتىن چينوۆنيكتەر ىشتەرىنەن تىنىپ قالا بەردى.
ىستىقكول ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى حومەنتوۆسكييگە شۇعىلىنان جەتكىزىلگەن گاسفورت بۇيرىعى ەكسپەديسيا ادامدارىن تەزىنەن ۆەرنىي بەكىنىسىنە ورالتتى. گاسفورتتىڭ شوقانعا ارناپ جازعان ۋاكىلدىك حاتى مەن ايرىقشا تاپسىرماسى دا وسى جەردە قولىنا بەرىلدى. قاپال بەكىنىسىنە كەلىپ توسىپ جاتقان حالىقارالىق ۋاكىلدىكتىڭ ادامدارىنا شوقان دا كەلىپ قوسىلدى. ۋاكىلدىك تاقىرىبىنا بەرىلگەن نۇسقاۋ جول-جوبالارىمەن ۋاكىلدىكتىڭ باسقا ادامدارىمەن دە ايرىقشا تانىسىپ، شوقان قۇلجا ساپارىنا قامداندى.
شوقاندار ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىگىنە بەت العاندا، ءبولىنىپ سولتۇستىك الاتاۋ القابىن ارالاۋعا كەتكەن پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ تا قاپالعا ورالدى. شوقانداردىڭ جاڭا تاپسىرما العانىن ەستىپ، ۋاكىلدىك جايىمەن تانىسىپ، ول ەرەكشە قۋاندى.
— شوقان، مىناۋ ساعان ۇلكەن سەنىم. يمەنبەي ورىنداۋ سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى. باتىل قيمىلدا! — دەپ كوپتەگەن كەڭەسىن بەرىپ، جاس دوسىن ورلەندىرىپ، وسى جەردە ول تارباعاتايعا ءجۇرىپ كەتتى.
قۇلجا قالاسىنداعى جۇڭگو ەلىنىڭ كونسۋلىنان «قابىلداۋعا ءازىرمىز» دەگەن حاباردى الىسىمەن شوقان جول تارتتى. ءوزىنىڭ ەرتەدە ويىندا جۇرگەن تاماشا جەرلەردى كوردى. اسىرەسە جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ روسسيامەن شەكاراداعى الدەنەشە بەكىنىستەرىنەن ءوتتى. ولاردىڭ شەكارالىق تارتىپتەرىن، بەكىنىس قۇرىلىستارىن كورىپ تانىسىپ، كونە ەلدىڭ كونە جايلارىنان كوپ مالىمەت الدى. حالىقارالىق سىپايى تارتىپپەن قابىلداعان جۇڭگو ەلىنىڭ قۇلجاداعى اكىمدەرىمەن تانىستى. وزىنە شەتەلدەر مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن نۇسقاۋ حاتىن قولدانا وتىرىپ، ولارمەن ەكى ەلدىڭ دوستىعى جايىنداعى ۇلكەن ماسەلەنى كەڭەستى. سونىمەن قاتار بۇرىننان جۇرگىزىلىپ كەلگەن ساۋدا قاتىناسى جايلى دا جاڭا كەلىسىم جوباسىن كەڭەستى. باتىس جۇڭگو ەلىنىڭ جۇمىسىنا قاشعارلىق، قۇلجالىق، شىعىس تۇركىستانداعى ەلدەردىڭ بەدەلدى اقساقالدارى ارالاستى. اسىرەسە سول جاقتا ساۋدا كاسىبىمەن بەدەلى ەسكەن تاتار، ۇيعىر ادامدارىمەن ءوز تىلدەرىندە سويلەسىپ، كەلىسىم جايىن كەڭەسۋ وتە ورىندى بولىپ شىقتى.
جەرگىلىكتى اكىمدەرى جۇڭگو ادامدارى بولعانمەن، ىشكى ءتارتىبى تۇركىستان ولكەسىنىڭ باسىم جۇرتشىلىعى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قولىندا ەكەن. بايلىق، ساۋدا قورى قولىندا وتىرعان قاشعارلىق بايلار، وزبەك، تاتار ساۋداگەرلەرى، ساۋدا جولىنىڭ بۇرىنعى قالپىنا كەلۋىنە وتە ىنتالى قيمىلدادى. ونىڭ ۇستىنە ەكى ۇلى ەلدىڭ ارالىعىندا وتىرعان شاتىن ايماق حالىقارالىق تىنىشتىقتى دا اسا قۋاتتادى. وسى سياقتى تىنىشتىق تىلەپ وتىرعان ەلگە تىنىشتىق دوستىق ۋاكىلدىگىن الىپ كەلگەن شوقان حالىقتىڭ ەرەكشە قامقورى بولىپ تانىلدى.
ەكى ەلدىڭ كەلىسىم شارتىن، ساۋدا جولىنىڭ ءتارتىبىن كەلىسۋمەن قاتار قۇلجا قالاسىنا جاڭادان روسسيا ەلىنىڭ كونسۋلىن تاعايىنداۋ تۋرالى جوباسىن ۇسىندى. وسى سياقتى مەملەكەتارالىق جاۋاپتى جۇمىستىڭ جوباسىن جاساپ، سوعان كەلىسىم بولعانشا شوقان ءۇش ايداي قۇلجادا بولدى. وسى جۇمىستارعا بايلانىستى جۇڭگو ەلىمەن شەكارا جوباسىن دا قايتا قاراپ، ونىڭ دا جاڭا مەجەسىنە كەلىستى.
شوقان مەملەكەتتىك وسى ءبىر كۇردەلى ءىستىڭ كەلىسىمىن تاۋىپ، ەلگە ورالدى. ول الدىمەن ۆەرنىي بەكىنىسىنە سوقتى. وندا دا بوگەلمەستەن بىلتىرعى گاسفورت گەنەرال-گۋبەرناتور بەكىتتىرمەك بولعان «سوركەزەڭدى» اسىپ، سەمەيگە جەتتى. سەمەيگە كەلىپ قوناق ۇيدە از تىنىعىپ، اعا دوسى دوستويەۆسكييدى ىزدەدى. ءبىراق دوسىن كەزدەستىرە المادى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، دوستويەۆسكيي سەمەيدەن بارناۋلعا اۋىسىپ كەتىپتى. نيكولاي ءى-پاتشانىڭ ءولىمى روسسيا زيالىلارىنا ءبىراز كەڭشىلىك بەرگىزگەن. «ءار باسشىنىڭ ءوز مارحاباتى بار» دەگەن ەمەس پە. الەكساندر ءىى-شى پاتشا ءوزىنىڭ تاحىتقا وتىرۋ قۇرمەتىنە بىرنەشە بۋىندى كەڭشىلىك شىعارىپتى. سونىڭ ءبىر بۋىنىندا نيكولاي ءى-پاتشانىڭ تۇسىندا جەر اۋعان كىنالىلارعا ەركىندىك بەرگىزگەن. سولاردىڭ كوبىن ايداۋدان بوساتىپ، ەرىكتى ەڭبەك ىستەۋگە كەڭشىلىك ەتكەن. سىبىرگە جەر اۋعان ساياسي كىنالىلار سول كەڭشىلىك ارقىلى ورتالىق روسسياعا قايتۋعا رۇقسات العان. سونىڭ سەبەبى مە، ايتەۋىر، اعا دوسى ەرىكسىز اسكەرلىكتەن بوساپ، بارناۋلعا ەرىكتى قىزمەتكە كەتىپتى. شوقان دوستويەۆوكييدىڭ ءبىر دوس ادامىن تاۋىپ، سول كىسى ارقىلى وعان حات جازدى.
«اسا، قۇرمەتتى فەدور ميحايلوۆيچ!
سىزگە وسى حاتتى جازۋ ءۇشىن قولايلى ءساتتى پايدالانىپ قالۋعا اسىعىپ وتىرمىن. ءسىز ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن، ءسىزدىڭ شاھارىڭىزدا ءبىر تۇنەدىم دە، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭگىسىن جولعا شىقتىم. سول كەش مەن ءۇشىن وتە كوڭىلسىز بولدى. جانىممەن سۇيگەن جانە شاپاعاتىن كورگەن ادامدارمەن ايرىلىسۋ ماعان اسا اۋىر ءتيدى.
سىزبەن بىرگە سەمەيدە وتكىزگەن ازدى-كوپتى كۇندەردىڭ كوڭىلىمە ىزگى اسەر قالدىرعانى سونداي، قايتكەندە سىزگە تاتى دا بارىپ قايتسام دەپ ارمانداپ ءجۇرمىن. مەن بىرەۋگە باعىشتالعان ىقىلاسىم مەن سەزىمىمدى جازۋعا شورقاقپىن، ونىڭ كەرەگى دە بولماس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى مەنىڭ سىزگە قانداي ىقىلاستى ەكەنىمدى جانە ءسىزدى قالاي سۇيەتىنىمدى ەزىڭىز بىلەسىز.
ومبىعا كەلگەننەن كەيىن ەڭ جاقسى دوسىم الەكساندر نيكولايەۆيچ سۋريكوۆپەن قوشتاسىپ، قامىعىپ قالدىم، ول ءقازىر سىزگە — سەمەيگە كەتىپ بارا جاتىر. قايىرىمدى فەدور ميحايلوۆيچ، مەن سىزدەن سول مەيىربان ادامدى قابىل الۋىڭىزدى سۇرايمىن. ءسىز ونى كورگەن سايىن كورۋگە قۇشتار بولىپ ءسۇيىپ كەتۋىڭىز حاق. ومبى دەگەن ءوزىنىڭ وسەك-اياڭىمەن جانە تىنىمسىز قاسكويلىگىمەن ماعان ابدەن جيىركەنىشتى بولعانى سونداي، ءتىپتى بۇدان مۇلدە كەتسەم بە دەپ ءجۇرمىن. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟ جايىمدى قايتكەندە جاقسارتۋىم جونىندە كەڭەس بەرىڭىز، فەدور ميحايلوۆيچ. دۋروۆ ناۋقاستاۋ. ءسىرا، بۇل تۋرالى سىزگە سۋريكوۆ تاپتىشتەپ بايانداپ بەرە الادى.
بارناۋلدا تەرەڭ اقىلدى، ويشىل... اداممەن ۋاقىتتى قالاي وتكىزدىڭىز؟ مەنىڭ اتىمنان كوزىمنىڭ نۇرى، كوڭىلىمنىڭ ىنتاسى، قۇپيا قىزمەتكەر ۆاسيليي پەتروۆيچكە تاعزىم ەتىڭىز. ەشتەڭە جازبايدى دەپ كوۆريگين وعان وكپەلى. راسىندا، جەتىم ادامدى رەنجىتۋ قيىن ەمەس قوي. ايتپاقشى، جەتىمدەر تۋرالى، سوڭعى كەشتى مەن، ءوزىڭىزدىڭ كەڭەسىڭىز بويىنشا، س. قاسىندا وتكىزدىم. وزىنەن سۇراپ كورىڭىز، كەش كوڭىلدى ءوتتى عوي دەيمىن.
ازىرگە حوش بولىڭىز، فەدور ميحايلوۆيچ. كوپ ۇزاماي حاتتى تولىق جانە ۇزاق ەتىپ جازارمىن. ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدى كۇتەمىن. اننا اندرەيەۆناعا ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى تابىس ەتتىم: ونىڭ وتە رازى بولىپ قالعان جايى بار.
ءسىزدىڭ شىن بەرىلگەن قىزمەتشىڭىز شوقان ءۋاليحانوۆ».
شوقان ومبى قالاسىنا جەتكەندە، ءسىبىردىڭ سالقىن كەزى باستالىپ قالعان-دى. ەكى ۇلكەن جۇمىستى ورنىنا كەلتىرىپ، عىلىمي دا مەملەكەتتىك ءىستى باسقارىپ، ابىرويمەن قايتقان شوقاندى دوستارى اسا قۋانا قۇرمەتتەي قارسى الدى. ءوزىمشىل مەنمەن گاسفورت ءوزىنىڭ باستاۋىمەن ۇيىمداستىرعان جۇمىسىن اسىرا ورىنداپ، سەنىمىن اقتاعان شوقاندى ماداقتاي قۇرمەت ەتتى. شوقاننىڭ وسى جولعى ءبىتىرىپ قايتقان جۇمىستارىنىڭ ەرەكشە ماڭىزدى ەكەنىن پەتەربۋرگتەگى شەتەلدەر مينيسترلىگىنە ماقتانا جازدىردى. ءوزىنىڭ باسشىلىق نۇسقاۋمەن بولعانىن باسا ايتىپ، ءاربىر جول سايىن ءوزىن اتاتىپ وتىردى.
شوقان الىپ كەلگەن جەتىسۋ، ىستىقكول ايماعىنىڭ توپوگرافيالىق مالىمەتتەرىمەن تانىسۋ ماجىلىسىندە گاسفورت قول استىنداعى چينوۆنيكتەرىن قاتىستىردى. ونداعى ويى دا ءوزىنىڭ بىتىرگەن ءبىر ۇلكەن ءىسىنىڭ ءمادىحىن تاراتۋ ەدى. ءماجىلىس اشىلىپ، ىستەپ قايتقان جۇمىستاردىڭ وزەكتى جايلارىنان حابارلاۋ ايتقان شوقانعا ءوزىنىڭ بۋرىل تارتقان شىقشىت ساقالىن ءبىر سيپاپ، اسپانداي قاراعان گاسفورت:
— وسى بىلتىردان بەرگى ءبىزدىڭ ەكسپەديسيالار شەنەپ، تانىسىپ قايتقان ولكەمىز قانشا شاقىرىم كولەمىندە بولار ەدى، وسىنى توپشىلاعان جوقسىزدار ما؟ — دەپ پاڭدانا سۇرادى.
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، شاقىرىمعا شاعىپ جوبالاۋعا ۋاقىت تا بولماي جاتىر. ءبىراق بىلتىردان بەرگى ارالاپ قايتقان ولكەمىز ەۋروپانىڭ كىشىگىرىم ولكەسىنەن از بولا قويماس، — دەپ شوقان جىميا جاۋاپ بەردى. گاسفورتتىڭ ويدا جوق سۇراقتى قويعان جاعدايىن بايقاپ وتىرعان چينوۆنيكتەر، اسىرەسە كارل كازيميروۆيچ شوقاننىڭ بوگەلمەستەن ايتقان تاپقىر جاۋابىنا رازىلانىپ قالىستى. ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ «كىشى-گىرىم مەملەكەت اۋماعى» دەپ جاتتى. وسى ساتتە كوڭىلىن ماقتان لەبى بيلەپ كەتكەن گاسفورت:
— روسسيا پاتشالىعىنا ءبىر مەملەكەتتىك ولكەنى ەلىمەن، بايلىعىمەن قوستىم عوي دەيمىن، مىرزالار، — دەپ چينوۆنيكتەرگە پاڭدانا قارادى.
— ءيا، ءيا، گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ءسىزدىڭ بۇل تابىسىڭىز تەك روسسيا پاتشالىعى عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپا ەلىنىڭ عىلىمىنا، كولەمىنە قوسقان ۇلى تابىسىڭىز، — دەسىپ شۋ ەتە ءتۇستى. اسىرەسە كوتەرىلە سويلەگەن ءسىبىر كازاكتارىنىڭ باسقارماسىن مەڭگەرۋشى سۇرقيا يۆاشكەيەۆيچ بولدى. باتىس ءسىبىر ولكەسىنىڭ باس مەكەمەسىنە قىزمەتكە كىرگەننەن بەرگى شوقاننىڭ اسا جەك كورەتىن چينوۆنيگىنىڭ ءبىرى وسى يۆاشكەيەۆيچ بولاتىن. ونىڭ ءوزى ءبىر پاراقور، قازىنا جەگىش ارام نيەتتىلىگىمەن قاتار ناعىز ەكى ءجۇزدى سۇرقيا بولاتىن. بىرەۋدىڭ ىستەگەن ەڭبەگىن وزىنە بايلانىپ، اۋلىگىپ وتىرعان ەسەرسوق گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ شاشپاۋىن ەرەكشە كوتەرىپ وتىرعانى، شوقان ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ وسى جەردە گاسفورتقا كورىنىپ قالۋ ەدى. ونى شوقان الىستان-اق سەزگەن بايانداماسىن اياقتاپ كەلىپ شوقان:
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، مەنىڭ سىزگە ايتار قوسىمشا ءبىر تىلەگىم — ازدى-كوپتى ىستەپ كەلگەن جۇمىستى ءوزىڭىز باعالاپ، ءتيىستى ورىنعا جەتكىزەرسىز. جاڭاعى ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز جاڭا وبلىستاردىڭ جەر كولەمىنىڭ تياناقتى ەسەبىن كەرەك ەتەتىن سۇراق بولدى. ونى ءبىز ىستەي الماعانىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن. ەندى سول جاڭادان تانىسقان ەلىمىزدىڭ ەسەبىن جاساۋدى مىنا يۆاشكەيەۆيچ مىرزاعا تاپسىرعان دۇرىس پا دەيمىن. ويتكەنى بۇل كىسى الدىمەن ەسەپكە جۇيرىك، ەكىنشى، سول جاڭا وبلىستار دا وسى كىسىنىڭ مەكەمەسىنە باعىنىشتى بولادى. ول قىر ەلىنىڭ جايىنا تانىس، وسى كىسى جۇرگىزگەنى ورىندى دەپ ويلايمىن. شاقىرىمداپ ولشەي مە، ارشىنداپ ولشەي مە، تۇتامداپ ولشەي مە، ونى ءوزى بىلەدى، — دەپ توقتادى.
شوقاننىڭ قورىتىندى سوزىندەگى اششى كەكەسىندە يۆاشكەيەۆيچ تۇسىنگەنمەن، گاسفورت ابايلاعان جوق:
— ول ورىندى، ونداي ەسەپ بىزگە ەتە كەرەك. بۇل ولكەنىڭ ءاربىر ەسەبى كەلەشەكتە ءدالدى كورسەتىلىپ جازىلىپ تۇرۋى كەرەك، — دەپ، ءسوز قورىتتى.
شوقاننىڭ بايانداۋى تىڭدالىپ، بارلىعىن دۇرىس دەپ تاپقان گەنەرال-گۋبەرناتور ءوزىنىڭ قۋاتتاعان پىكىرىن قوسىپ پەتەربۋرگقا جونەلتتى.
شوقاننىڭ ۇسىنۋىمەن قابىلدانعان جۇڭگو مەملەكەتىمەن ساۋدا كەلىسىمى، قۇلجا، شاۋەشەك قالالارىندا كونسۋل تاعايىندالۋى، شەكارا جوباسى جاقسى قابىلداندى. پەتەربۋرگتاعى شەتەلدەر مينيسترلىگى قاداعالاي تانىسىپ، بۇل جوبالاردى حالىقارالىق كەلىسىم داپتەرىنە ەرەكشە قۇرمەتپەن «تارباعاتاي كەلىسىمى» دەگەن اتپەن تىركەدى.
ءجۇرىپ قايتقان جولىنىڭ ەسەبىن اتقارىپ گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ تاپسىرماسىن جازىپ بەرىپ، شوقان دوستارىمەن باس قوسار، ەركىندەي اڭگىمەلەسەر ۋاقىتقا ويىستى. الدىمەن ءوزى جولعا جۇرەردە اۋلىنا اتتاندىرعان سەرگەي دۋروۆتىڭ ساۋلىعى قانداي، قالاي دەم الىپ قايتقانىمەن تانىستى. سونىمەن بىرگە ءوزى ىستەپ قايتقان جۇمىسىنىڭ جايىنان حابارلادى.
— مەنىڭ بىتىرە الماعانىم، ول ولكەنىڭ جەرىنىڭ قانشا شاقىرىم، نەشە ارشىن بولاتىنىن ەسەپتەمەپپىن. گاسفورت سونى سۇراعاندا قىسىلىپ قالعانىم. ءبىراق ماقتانۋعا جانى قۇمار گاسفورتتى جەلىكتىرە تۇسەيىن دەپ، «كىشى-گىرىم ءبىر مەملەكەت كولەمىندەي بولار» دەگەنىم. سونى ايتۋىم-اق مۇڭ ەكەن، بايعۇسىڭ ءبوسىپ بەردى. «روسسياعا بۇكىل ءبىر مەملەكەتتى قاراتىپ بەردىم» دەپ جوسىدى. گاسفورتتىڭ وسىنى ايتۋى مۇڭ ەكەن، يۆاشكەيەۆيچ باستاعان جاعىمپاز جالامىرلار شۋلاسا جونەلدى. مەن بۇل جەردە يۆاشكەيەۆيچتى دە قۇر اۋىز قالدىرعانىم جوق، ءسوزىمنىڭ سوڭىندا گاسفورتقا ول جاقتىڭ ەندىگى جەر، سۋ، ەلىنىڭ ەسەبىن يۆاشكەيەۆيچ مىرزاعا تاپسىرعان قولايلى بولار. بۇل كىسى سۋىن ءسۇت ەتەتىن ەسەپدان عوي دەدىم. مەنىڭ ايتىپ تۇرعان كەكەسىندى ءسوزىمدى يۆاشكەيەۆيچ زالىم سەزگەنمەن، ساۋدىرلاق گەنەرال-گۋبەرناتور ۇعا قويعان جوق. «دۇرىس» دەپ قابىلدادى. يۆاشكەيەۆيچ ول ەسەپتى جۇرگىزۋ ءۇشىن اڭقاۋ بەيۋاز ەلگە ءوزىنىڭ قاندى تىرناق قارا قۇستارىن توبىمەن اتتاندىرادى عوي. قانشا ەلدى زارلاتارىن كىم ءبىلسىن. ءبىراق حومەنتوۆسكيي، اباكۋموۆتار، پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆتار امان بولسا، ونىڭ قارا قۇستارى بەتىمەن ەل توناي الماس، — دەپ توقتادى.
شوقاننىڭ ىستەپ قايتقان ءىسى مەن مىنا ەسەپ جونىندەگى تاپقىرلىعىنا قۋانعان دۋروۆ:
— سەن سياقتى ۇل تۋعىزىپ وسىرگەن مىنا ساحاراۋي حالقىڭىز ەشكىمگە جەم بولمايدى. مەن بۇرىن دا وزىڭە ايتقان ەدىم. كوكشەتاۋ بەكىنىسىندە بولىپ، ءسىزدىڭ جەردىڭ قىزىعىن كوردىم. مەن ساۋىعىپ تا، سەرگىپ تە قايتتىم. راقمەت سىزگە، شوقان شىڭعىسوۆيچ. ءبىر سىزگە ەمەس، حالقىڭىزعا راقمەت. قانداي كەڭ پەيىلدى قوناقجاي ەل. ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ قىمىزىنىڭ ءدامى اۋزىمنان ولە-ولگەنشە كەتە قويماس. اتتەڭ، اناۋ كەڭ دالاداعى ەركىن ويلاعان دانا قاۋىمعا، شىركىن-اي، ءبىلىم ساۋلەسىن جەتكىزسە، تالاي دانىشپان اسپان الەمىنە قانات قاتار ەدى، — دەپ، سەرگەي كەپ ويلانىپ وتىرىپ قالدى.
IV
شوقان بايانداماسىن جاساپ، جيناپ قايتقان عىلىمدىق ەڭبەكتەرىن ازداپ تارتىپكە كەلتىرىپ، ءبىراز سەرگىپ الدى. ەندى سول اكەلگەن ەڭبەكتەرىن تولىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ومبى قالاسىنداعى ءارحيۆتى اقتارۋعا كىرىسسە، دوستارىنىڭ ۇيلەرىنە بارۋدى ۇزاتىپ الادى. سوندىقتان جۇمىسىنا الاڭسىز وتىرۋ ءۇشىن دوستارىمەن سالەمدەسىپ الۋعا كىرىستى. قىردان كەلگەن بەتىندە ات ءۇستى ءبىر كىرىپ شىققانى بولماسا، ۇزاق اڭگىمەلەسە الماعان كارل كازيميروۆيچ، ەكاتەرينا يۆانوۆناعا كەلىپ دوستىق شايعا وتىردى. قاۋقالاقتاي قارسى العان كارل كازيميروۆيچ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ەليزاۆەتادان كەشىرىم سۇراماساڭ، سەنى قاتتى جازالايدى. ويتكەنى: «شوقان كەلدى مە؟» — دەپ كۇندە سۇرايدى. ول قارىنداسىڭنىڭ مىنەزىن بىلەسىڭ عوي، — دەپ كۇلدىرە سويلەدى. كارل كازيميروۆيچ ءوزىن تاعى قايتا جالعاپ: — شوقان شىڭعىسوۆيچ، يۆاشكەيەۆيچ سۇرقيانى گاسفورت ماجىلىسىندەگى سوزىڭدە جامان قاتىردىڭ-اۋ. ول ءبىر نوسەردە ۇستىنە تامشى جۇقپايتىن سوعىندى عوي. ءبىراق وتە ساق بول. مىنا ءبىزدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورت مىرزا ءبىر قىزىق ادام. انا ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى پەروۆسكييمەن كۇندەس بولىپ العان. ونىڭ قۋعان بۇزاقى ادامدارىن قىزمەتكە الىپ، توبەسىنە كوتەرەدى. مىناۋ يۆاشكەيەۆيچ پاراقور، قازىنا جەگەن قىلىعى ءۇشىن ورىنبوردان قىزمەتىنەن قۋىلعان. وسى ءبىزدىڭ مەكەمەگە قىزمەتكە وتىرعالى ىستەگەن زۇلىمدىعى ادام ايتقىسىز. وزگەنى بىلاي قويعاندا انا جەتىسۋ وبلىسىنا، ىلەنىڭ ار جاعىنداعى ەلگە دەگەن استىقتى بەرۋدەگى ىستەگەن وزبىرلىعىن ايتىپ گۋتكوۆسكيي جىر ەتتى.
دوستار ءسىبىر ولكەسىنىڭ وسى ءبىر مەكەمەسىنە كىرىپ العان ءبىر توپ قارا جۇرەكتەر جايلى كۇيىنە ءسوز ەتىپ وتىرعاندا، بارناۋلدان ورالعان پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ تا كەلە قالدى. دوستار ساعىنىسا شۇيىركەلەسىپ، جاڭالىقتارمەن تانىسىپ قارىق بولدى. شوقاننىڭ قۇلجا ساپارىنان ۇلكەن ابىرويمەن ورالعانىن ەستىگەن سەمەنوۆ سونداي قۋانىشقا بولەندى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىز روسسيا مەملەكەتىنە ءبىر ۇلكەن ەلدىڭ بوگەلىپ تۇرعان قاتىناسىن قالپىنا كەلتىرگەنسىز. مۇنى پەتەربۋرگ قاۋىمى وتە جوعارى باتالار. قۇلجا قالاسىندا ءۇش اي بوگەلگەندە، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن دا قاراستىرعان بولارسىز، — دەپ سەمەنوۆ ءوزىنىڭ جۇمىسىنا دا شوقان قولعابىسىن سۇراستىرا وتىردى. ىقىلاستى دوستىقپەن ازىلدەسە دە وتىراتىن شوقان: پەتر پەتروۆيچ، قازاقتىڭ ءبىر ماقالى بار، مەن سونى ايتسام رەنجىمەسسىز. «قۇل تاپقانى — قوجاسى ءۇشىن» دەيدى.
ءبىز قولىمىزدان كەلگەنشە جاۋاپتى تاپسىرمانى ىستەگەن بولىپ كەلدىك قوي. ونىڭ ازدى-كوپتى اتاق-ابىرويى گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورت مىرزانىڭ اتاعىنا بايلانىپ جاتىر. ال قۇلجا اتىرابىنداعى حالىق جايى، شارۋا جايى، جاراتىلىس عاجاپتارىن قاراستىرىپ، جازىپ اكەلدىم. ول جاقتا كونە ءومىردىڭ ءىزى كوپ قوي، قاراستىرۋعا ۋاقىت از بولدى. بۇل جاتىن سىزگە بەرسەم، جوعارىداعى قازاقتىڭ ماقالىنان باسقا مەنىڭ قولىمدا نە قالادى؟ — دەپ كۇلدى. شوقاننىڭ مىنا قالجىڭىنان قىسىلىپ قالعان سەمەنوۆ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مەن ءسىزدىڭ ءبىر ءتۇيىر دە ەڭبەگىڭىزدى ءوز قانجىعاما بايلامايمىن. جانە ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز «ەشبىر گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ولجالاۋىندا كەتپەيدى. ءبارى وزىڭىزدىكى بولادى. ءسىز بۇكىل روسسيالىق ءبىلىم قوعامىنىڭ عىلىمي جۇمىسىنا كەسەك جاڭالىق قوسىپ وتىرسىز. ونى ءبىز الدەقاشان جەتكىزىپ، ءسىزدى تانىستىرىپ قويعانبىز. ءسىزدىڭ وسى جولعى جيناپ قايتقان دەرەكتەرىڭىزدى پەتەربۋرگ عالىمدارى اسىعا كۇتۋلى. ەندى جاتپاي-تۇرماي جيناپ قايتقان ەڭبەكتەرىڭىزدىڭ ءبىر داناسىن ماعان بەرىڭىز. ول وتە قاجەت. گەنەرال-گۋبەرناتور ومبىدا جاعىمپاز چينوۆنيكتەرىنىڭ الدىندا ماقتانىپ بوسە بەرسىن. پەتەربۋرگ عالىمدارى ەشكىمنىڭ ەڭبەگىن قانجىعاسىنا بايلامايدى، — دەپ وسى ءبىر ءسوزىن اسا ءىرى جىگەرمەن قۇشىرلانا باتىل ايتتى. سونان سوڭ ءسوزىن جالعاپ:
— كارل كازيميروۆيچ، مەن شوقان ءشىڭعىسوۆيچتىڭ ءسوزىنىڭ قالجىڭ دا بولسا شىندىقتان تۋعانىن بايقاپ، ءوز جاۋابىمدى ايتتىم عوي. ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەگىن ەشكىم ولجالانبايدى. تەك، شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءوزىنىڭ وسى باستاعان ۇلكەن بولىپ جاتقان شىعىس تۇركىستان مەن باتىس-قىتاي ەلىنىڭ ءىسىن وركەندەتە بەرۋى كەرەك. مىنا بۇكىل ەۋروپا ەلىنە جۇمباق بارلىق جاي-كۇي، جاراتىلىس بايلىعىن، سالت-ساناسىن، تەك، شوقان شىڭعىسوۆيچ قانا انىقتاپ، بارلىق سىرىن اشادى. ويتكەنى شوقان ءبىزدىڭ روسسيا عالىمدارى ءۇشىن شىعىستان تۋعان جارىق جۇلدىز، — دەپ ءسوزىن اياقتادى.
دوستار ۇزاق وتىرىپ اڭگىمەلەستى. پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ ءوزىنىڭ وسى جۋىردا پەتەربۋرعا جۇرەتىن جايىن دا ايتىپ، شوقانعا باعاناعى ءسوزىن تاعى قايتالاپ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مەن جۋىق ارادا ءجۇرىپ كەتەم. جاڭاعى مەنىڭ سۇراعىمدى تەز ورىنداپ بەر. ەگەر كوشىرۋ جۇمىسىنا كومەكشى كەرەك بولسا، مەنىڭ جۇيرىك جازاتىن جاردەمشىم بار. وزىڭە قوسىپ بەرەم، — دەپ اسا قاداعالادى. اتا دوسىنىڭ نە ءۇشىن وسىنشا تەزدەتكەنىن ادەپتى، سابىرلى شوقان شۇقىلاپ سۇرامادى. ونىڭ ۇستىنە سەمەنوۆ ونى ارام ويمەن سۇرامايتىنىنا سەنىپ، شوقان ارحيۆ جۇمىسىن قويا تۇرىپ، سوعان كىرىسۋگە ءسوز بەردى.
پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆتىڭ ايتقان تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداعان شوقان ۋادەلى كۇنگە دايىن ەتتى. شوقاننىڭ الىپ كەلۋىن كۇتپەستەن سەمەنوۆ ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتەسىمەن شوقاننىڭ پاتەرىنە ءوزى كەلدى. ونىڭ كەلۋىندە ەكى ءتۇرلى ءمان بار ەدى. ءبىرىنشى، جاس جولداسى تاپسىرماسىن قالاي ورىندادى ەكەن. ەكىنشى، شوقانعا وڭاشا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ويىنداعى ءبىر ۇسىنىسىن ايتپاق ەدى. الدىنان قۋانىشپەن قارسى العان جاس دوسىن قۇشىرلانا قۇشاقتاپ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مەن سىزگە انادا پەتەربۋرگقا وقۋعا بار دەپ ۇسىنىس جاساپ ەدىم. ونى ءسىز دۇرىس كورىپ، وقۋعا ۋادە بەرىپ ەدىڭىز. ەندى ءبىر جاڭا تىلەگىم بولعالى تۇر. اناۋ ءوزىڭ ارالاپ تانىسقان جەتىسۋ، ىستىقكول ولكەلەرى، قوقان، حيۋا حاندىقتارىمەن ءبىر جاتىنان شىعىس تۇركىستان ولكەسى ءالتىشار مەن جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ شەتىمەن شەكتەسىپ جاتىر. انا قۇلجادا ءوزىڭ كەلىسىم جاساسىپ قايتقان جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ ۋاكىلدەرى ءالتىشار ۋاكىلدەرى، ءبىزدىڭ روسسيا ەلىنە جاقىنداسۋعا بوي تارتپايدى دەپ ءوزىڭ ايتىپ كەلدىڭ. ەندى سول ەلمەن ساۋدا قاتىناسىن جانداندىرۋمەن بىرگە، ەلدىڭ جاي-كۇيىنە، تابيعاتىنا، حالقىنىڭ ىشكى سىرىنا مىنا ەۋروپا حالقى قۇمار. وعان حريستيان دىنىندەگى ەلدەردىڭ ۋاكىلدەرى اياق باسا المايدى. ال ءبىزدىڭ روسسيا عالىمدارى مەن مەملەكەتىمىز ءۇشىن شىعىس تۇركىستاننىڭ جايى عىلىمي جاتىنان دا، ساياسي جاتىنان دا وتە قاجەت. ول مەنىڭ ۇيعارۋىمدا ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلەدى. مەن بولسام الاتاۋدىڭ قىرقاسىنا شىقتىم، ارتى القابىنا اسا العانىم جوق. سول ارعى جاق — دۇنيە جۇزىنە جۇمباق بولىپ كەلگەن ءتۇيىندى ءسىز عانا شەشەسىز. وسىعان بارۋعا قالاي قارار ەدىڭىز؟ — دەپ شوقانعا ويلانا قاراپ جاۋاپ كۇتتى.
— پەتر پەتروۆيچتىڭ ماعان اتالىق قامقورلىقتان باسقا ايتارى بار دەپ ويلامايمىن. وندا وقۋدى باستاي المايمىن عوي، سول جاتى بولماسا ءالتىشارعا بارۋعا قارسى ەمەسپىن، — دەدى. جاس دوسىنىڭ عىلىم جولىنا جالتاقتاي قارامايتىن باتىل مىنەزىن بايقاعان سەمەنوۆ:
— ءيا، شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىزدىڭ جىگەرلى، باتىل جاراتىلىسىڭىزعا مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتكەن. وقۋعا ءالى ۋاقىتىڭ بار. ال مىنا ءبىر اسا جاۋاپتى جولعا بەل بايلاساڭىز، بۇل عاجايىپ جاڭالىق بولار ەدى، — دەدى.
— پەتر پەتروۆيچ، بۇل جونىندە انا گاسفورتپەن ءوزىڭىز سويلەسىڭىز. ەگەر ول كىسى لايىقتى كورسە، مەن بارۋعا دايىنمىن. — شوقان وسىنى ايتقاندا:
— ول جاعىنا مەن يەمىن عوي. بۇل اڭگىمەنى پەتەربۋرگتان باستايمىز. گاسفورتقا ءوزىم ادەيىلەپ سويلەسەم، — دەدى.
شوقاننىڭ قولجازبالارىن الىپ، ەرەكشە قۋاندى. كوپ ۋاقىت ەتكەن جوق. پەتر پەتروۆيچ شوقان ۇيىنە تاعى دا ءوزى كەلىپ، جاڭالىقتارىن حابارلادى.
— مەن ءسىزدىڭ انا گەنەرال-گۋبەرناتورىڭىزعا ادەيى جولىقتىم. اسىرەسە ءوزىڭ تۋرالى پىكىرىمدى ءالتىشارعا جىبەرۋ جونىندە ايتىپ ايرىقشا تاپسىردىم. سەنىڭ ءالتىشارعا بارۋىڭا، عىلىمي جۇمىسىڭمەن شۇعىلدانۋىڭا بارلىق مۇمكىندىكتى جاسايدى. سونىمەن بىرگە، مەن ءوز كوزىممەن كورىپ قايتقان ەل بيلەۋشىلەر تاراپىنان ىستەلەتىن كوپتەگەن ادىلەتسىزدىك بار ەكەنىن ۇعىندىردىم. ونىڭ تۇپكى تامىرى وسى وزىنە باعىنىشتى مەكەمەنىڭ چينوۆنيكتەرىندە ەكەنىن باسا ايتتىم. اسىرەسە شەكاراشىلار، ەلگە شىققان چينوۆنيكتەردىڭ اتارمان-شابارماندارىنىڭ وسپادار ىستەرىنەن بىرنەشە دالەل كەلتىردىم. ولارعا قاتتى تىيىم سالۋدى ۇسىندىم. جاڭا-جاڭا مويىنۇسىنىپ وتىرعان ەلدى ۇركىتپەي، تارتىپتىلىك ىستەۋ كەرەگىن ايتتىم. مەن پەتەربۋرعا تەز جەتۋىم كەرەك. ءبىزدىڭ ورىس حالقىنىڭ تىرشىلىگى اۋىر. سول حالىقتى مىنا قارا تۇنەكتەن قۇتقارماي تىنىم تابا المايمىز. بوستاندىق كۇنى الىس ەمەس، — دەپ سەمەنوۆ شوقانعا مەيىرلەنە قارادى.
— پەتر پەتروۆيچ، بوستاندىق بولارى انىق پا، اناۋ ايداۋداعى ورىس زيالىلارى تەمىر قۇرساۋدان بوسانا ما؟ — دەپ سەمەنوۆقا قۋانا، جاقىنداي ءتۇستى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، بوستاندىق ساۋلەسى كورىنە باستاعان. مەن پەتەربۋرگقا تەز جەتىپ وزگەرىس دايىندىعىن ىستەسۋىم كەرەك قوي. شوقان، مەنىڭ تاپسىرمامدى ورىنداۋعا دايىندال. سەن سونى ورىنداپ قايتقاندا، دوستارىڭنىڭ ەركىندىك العان قۋانىشىن بىرگە تويلايمىز، — دەپ شوقاندى باۋىرىنا قىستى. دوستار: «قايتا كورىسكەنشە اماندىققا، ساۋلىققا» دەگەن جاقسى نيەتتەرىن ايتىپ قوشتاستى.
شوقان اعا دوسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، ءوزىنىڭ ەڭبەگىنە كىرىستى. التاي، تارباعاتاي بويلارىنان ورالعان گريگوريي پوتانين دە ومبىعا كەلدى. انادا شوقانمەن بىرگە بارىپ، از تانىسىپ، قۇمارلانىپ قالعان گريگوريي، سەرگەي دۋروۆپەن قايتادان جولىعىپ، كەڭىرەك تانىسۋعا اسىعاتىن ەدى. شوقاننان الدىمەن سۇراعانى سول دۋروۆ بولدى. ەكى دوس ءبىر كۇنگى كەشكىلىگىن بوس ەتىپ، دۋروۆتىڭ جۇپىنى پاتەرىنە كەلدى. ماي شاممەن جۋرنال جاڭالىقتارىن اقتارىپ وتىرعان اقىن ەكى دوسىن قۋانا قارسى الدى. شوقاننىڭ ىستىقكول ساپارىنان، قۇلجا كەلىسىمىنەن الىپ قايتقان جاڭالىقتارىمەن تانىسا وتىرىپ، دوستار ۇزاق اڭگىمەگە كىرىستى. بۇرىن شوقان ايتۋىمەن جەتە تۇسىنە الماعان گريگوريي، سەرگەيمەن ءوزى اڭگىمەلەسكەن سايىن ىنتالانا، ونىڭ ۇستانعان جولىنىڭ اسىل نەگىزىن ۇعىنا باس ءيدى. ءوز اراسىندا:
— مەن ەندى مىنا اسكەري ساۋىتتى شەشىپ، عىلىم جولىنا كوشەتىن بولىپ بەكىندىم. ءوتىنىش جازىپ قىزمەتتەن بوسانام، وقۋعا بارام. بۇل ءجۇرىس مەنىڭ قولىم ەمەس ەكەن، — دەپ گريگوريي ءوزىنىڭ ويىن ايتتى. گريگورييدىڭ شەشىمىن قۋاتتاعان ەكى دوس قۋانا ماقۇلدادى.
شوقاننىڭ وسى جولعى ەڭبەگىنىڭ ماڭىزىن ءسوز ەتە وتىرىپ، سەرگەي دۋروۆ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مەن ساعان مىنا جۋرنالدى تاۋىپ قويدىم. بۇل ءبىزدىڭ اتاقتى جيھانكەز ەگور كوۆاليەۆسكييدىڭ پەكينتە بارىپ قايتقان، سول سەن بارعان قۇلجادا بولعان، ازيانى ارالاعانداعى جيناعان، كورگەن-بىلگەنى، بۇل ساعان وتە كەرەك، — دەپ سىرتى كونەرىڭكىرەگەن جۋرنالدى بەردى.
شوقان كوۆاليەۆسكيي جايىندا، ونىڭ قاسىندا ءتىلماشى بولعان داباشينسكيي جايىندا جەتىسۋدا تەزەك تورەدەن دە، اباكۋموۆتان دا ەستىگەن-دى. ءبىراق ايرىقشا ءمان بەرمەگەن ەدى. مىنا دوسى دۋروۆ ول كىسىنىڭ ەڭبەگىمەن تانىسۋدى تاپسىردى. ءوزىن ومبىعا العاشقى اكەسىمەن بىرتە وقۋعا اكەلگەن شىعىس ەلدەرىنىڭ تىلىنە جەتىك داباشينسكييدىڭ ول جاقتا ءجۇرىپ قايتقانىن شوقان بىلمەيتىن ەدى. ول ءتىپتى قۋانىپ كەتتى.
شوقان ارحيۆكە كىرىپ، بۇكىل شىعىس ەلى جايىنان جازىلعان قولجازبالاردى اقتارا وتىرىپ، كوۆاليەۆسكيي جونىندە نيكولاي پاتشانىڭ جازالاۋعا جىبەرگەن بۇيرىعىمەن دە تانىستى. ءبىر ارەدىكتە ءوزىنىڭ قارت دوسى، ءارى وقىتۋشىسى داباشينسكييدى كورىپ امانداسا باردى. وسى بارىسىندا ول داباشينسكييدەن كوۆاليەۆسكييمەن ازيانى ارالاعانى جايىنان اڭگىمەلەر سۇرادى.
اعا دوسى، ءارى قازاق بالاسىنىڭ سىرىنا جەتىك، ءتىلى مەن تۇسىنىگىنە تانىس داباشينسكيي شوقانعا كوۆاليەۆسكييمەن بىرگە بولعانداعى كوپ اڭگىمەلەرىن ايتتى. كوۆاليەۆسكييدىڭ افريكادان الىپ كەلگەن قارا كومىردەي كۇتۋشىسى جايىندا ءبىر تاماشا جايدى سويلەدى.
— مىنا باتىس ەلدەرىنىڭ باي-مىرزالارى از ەلدى قورلاۋعا، كەمىتۋگە قۇمار كەلەدى عوي. اناۋ افريكانىڭ قارا ءتۇستى ادامدارىن كۇنى بۇتىنگە دەيىن مال ەسەبىندە جۇمسايدى. ءتىپتى قۇل تىپ ساتادى. كوۆاليەۆسكيي افريكاعا بارعاندا وزىنە ءبىر افريكا جىگىتىن سەرىك ەتىپ ەرتىپ قايتقان بولاتىن. سودان كەلگەن بەتىندە كوۆاليەۆسكيي سەمەي ارقىلى قۇلجانى باسىپ پەكينگە باراتىن بولدى. وسى ساپارىندا مەن ءتىلماش بولىپ ەردىم. افريكادان الىپ قايتقان الگى كۇتۋشىسى بىرگە بولدى. سول سەرىگىن پەتەربۋردا ەرتىپ جۇرگەندە بىرەۋلەر:
— مىنا قارا جىگىتتى قۇلدانۋعا ساتىپ الدىڭ با؟ — دەپ سۇراپتى. كوۆاليەۆسكيي:
— قۇلدايتىن كىسىگە ءبىز ءزارۋ ەمەسپىز عوي. مىنا روسسيانىڭ وزىندە دە قۇلدىق ومىردە جۇرگەندەر از ەمەس قوي، — دەپتى. سونى تىڭشىلار پاتشاعا جەتكىزىپ قويىپتى. پاتشا اعزام قاھارىنا ءمىنىپ: «ونداي بەيپىلاۋىز ادامدى جازالاپ، تۇرمەگە وتىرعىزۋ كەرەك»، — دەپ بۇيرىق بەرەدى. ول كەزدە كوۆاليەۆسكيي پەكيندە جۇرگەندىكتەن بۇيرىق ورىندالماي قالادى، — دەپ توقتادى.
شوقاننىڭ اناۋ ارحيۆتە كەزدەستىرگەن قاعازى وسى بۇيرىق ەكەن. شوقان دوس اعاسىنا وسى قاعازدى ءوزى وقىعانىن ايتتى. داباشينسكيي اڭگىمەسىن تاعى قايتا جالعاپ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، كوۆاليەۆسكيي دەگەن ادام افريكا، ازيا ەلدەرىن تەگىس ارالاعان، ول ەلدەردىڭ جايىنان ءتىپتى كوپ بىلەتىن ادام ەدى. ءوزى مىنا پەتراشيەۆشىلدەرمەن پىكىرلەس بولدى دەپ كەيىننەن قاتتى باقىلاۋعا الىندى، ونىڭ شىعارمالارى ساعان وتە پايدالى. تاعى ءبىر قىزىعىن ايتايىن. ءبىزدىڭ باتىس ەلدەرىنىڭ عالىمدارى قىزىق ادامدار عوي. ولاردىڭ مىنا ءسىزدىڭ قىر ەلىنىڭ جايىنان تۇك حابارى بولمايدى ەكەن. كارل ريتتەر دەگەن جيھانكەز عالىم كوۆاليەۆسكييمەن پەتەربۋرگتا كەزدەسىپ اڭگىمەلەسەدى. ارينە، ولاردىڭ اڭگىمەسى عىلىم جايىندا بولادى عوي. اڭگىمە ۇستىندە اراب ەلدەرىندەگى تۇيەنىڭ جۇك جانە اسكەري كولىك ەكەنىن ايتا كەلىپ ريتتەر: «تۇيە حۇرما اعاشى جوق جەردە بولمايتىن حايۋان» دەپ جازعان ەڭبەگىن كورسەتەدى. وعان كوۆاليەۆسكيي:
— عافۋ ەتىڭىز، ريتتەر مىرزا، تۇيە دەگەن حايۋان قازاق دالاسىندا، جەتىسۋ ولكەسىندە مىڭداپ سانالادى. جانە سول ەلدەردىڭ كوش كولىگىنىڭ ەڭ باستىسى — تۇيە، — دەيدى. ريتتەر ءوز ءسوزىن قۋاتتاپ:
— تۇيە انا موينىمەن حۇرما اعاشى جوق جەردە ازىقتى قايدان الادى؟ ونىڭ موينى جەرگە جەتپەيدى، — دەپ تالاسادى.تالاستارىنىڭ شەشىمىن حيۋا حاندىعىنان ۋاكىل بولىپ كەلىپ، پەتەربۋردا قوناقتاپ جاتقان ساۋداگەر سوناۋ جىبەك جولى اتاناتىن تاريحي كەرۋەننىڭ كولىگى تۇيە بولعانىن ايتىپ ۇعىندىرادى. ريتتەر ءوزىنىڭ ۇعىمىنىڭ قاتە ەكەنىن سوندا عانا مويىندايدى.
— مەن پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ عالىمنىڭ ايتۋىمەن جانە سول وقۋعا بەرگەن شىعارمالارى ارقىلى رەتتەرمەن تانىسىپ، ول كىسىنىڭ جيھانكەزدىك عىلىمىنا باس يگەن ەدىم. تۇيە جايىنداعى كۇلكى ەكەن. انا افريكاداعى جيرافتى كورىپ، تۇيە دە سونىڭ ءبىر ناۋعىسى (تۇقىمى) دەپ ويلاعان عوي، — دەپ شوقان داباشينسكيي اعايىنا ريتتەرمەن دە تانىستىعى بارلىعىن ايتتى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، سەن بۇل ادامداردىڭ شىعارماسىن قاي كەزدە وقىپ تانىسىپ ءجۇرسىڭ؟ بۇلار ءىرى عالىمدار عوي. تەك، بىلە بەر، شوقانجان، — دەپ ءوزى ايعانىمنىڭ ايتقانىن ەستىگەن، شوقاننىڭ اۋلىنداعى بالا كەزىندەگى ەركە اتىن ءبىر ايتىپ قالدى. شوقان مەن داباشينسكيي ەكەۋى وسى سوزدەن ءسوز قوزعالىپ، اسىل انا ايعانىمدى ءبىراز ەستەرىنە الدى.
شوقان مەن گريگوريي ەكەۋى ومبى قالاسىنىڭ وردونانسگاۋزە اتاناتىن ارحيۆ قويماسىن قۇنىعا اقتاردى. اناداعى ايتقان ويىن ورىنداپ، گريگوريي پوتانين قىزمەتتەن بوسانىپ، ءبىرجولاتا تىلىم جولىنا اۋىستى. بالا كۇننەن بىرگە قيالداپ، سىرلاس بولعان جان دوسىنىڭ ءوزىنىڭ جولىنا تۇسكەنىنە قۋانعان شوقان گريگورييدى ءوز دوستارىمەن ەركىن تانىستىردى. جانە عىلىم جولىنا بار ىنتاسىن، حالىق قامقورلارىنىڭ پىكىرىنە ۇيىتتى. گريگوريي ءپوتانيننىڭ «جوڭعارلىق بۇحارانىڭ ساۋدا كەرۋەنى» دەيتىن شىعارماسى وسى قىستاعى ەڭبەگىنەن تۋعان ەدى. بۇل ەڭبەگى تۇسىندا شوقاننىڭ دا، پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆتىڭ دا كوپتەگەن كەڭەسى بولعانى ايقىن.
شوقان ارحيۆكە كىرىپ عىلىمي جۇمىسىنا ارالاسقان كەزىندە، انادا ءبىر تانىس ارقىلى حات جازعان اعا دوسى دوستويەۆسكييدەن حات الدى. اعا دوسى شوقاننىڭ حاتىن العانىن ايتىپ، ءوزىنىڭ دوس ىقىلاسىنان ەرەكشە ءبىر جۇرەك لەبىزىن جولداپتى.
You Might Also Like
-
قىس ورتاسىنان بىلاي شوقان ورىس تىلىندەگى ادەبيەت كىتاپتارىن قۇنىعا وقيتىن بولىپ الدى. ءبىراق، ونداي كىتاپتار شوقان قولىنا كوپ تۇسە بەرمەيدى. اسىرەسە كورپۋس كىتاپحاناسىندا ادەبيەت كىتاپتارى جوقتىڭ قا...
