قاشعاريا ساپارى
I
اسكەري مينيسترلىكتەن جانە شەتەلدەر جۇمىسى جونىندەگى مينيسترلىكتەن التىشارگە ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرۋ جونىندە قاتىناس قاعاز كەلگەندە، گاسفورت ۇلكەن وي ۇستىندە بولاتىن. قوقان، حيۋا حاندىقتارىنىڭ قاشعارياعا سوقتىعىپ، ءۋاليحان قوجانىڭ التىشارگە كىرىپ كەتكەن حابارىن الىپ وتىرعان. تاۋ قىرعىزدارىنىڭ ارعى شەتكى رۋلارىنىڭ دا سول دۇربەلەڭگە قاتىناسى بولدى. قىرعىز رۋلارى قوبالجۋدا دەگەن حاباردى الىپ گاسفورت شوقاندى تىعىز تۇردە جەتىسۋعا اتتاندىرعان ەدى. ۆەرنىي، قاپال بەكىنىسىندەگى شەكاراشىلاردان قارۋلى جاساق قوسىپ، ىستىقكول ماڭىندا بولىپ، ارعى ەلدەگى بۇلىنشىلىكتى باقىلاۋدى تاپسىرعان بولاتىن.
«وسى ءبىر دۇربەلەڭ كەزدە ارادان سىنالاي كىرىپ كەتىپ، شىعىس تۇركىستاندى باسىپ الۋعا بولار ەدى. جۇڭگو پاتشالىعىنىڭ شىعىس تۇركىستانداعى قولى ونداي كۇشتى ەمەس. ال مىنا التىشارگە كىرىپ قىتايمەن جاۋلاسىپ جاتقان ءۋاليحان قوجا ءبىزدىڭ اسكەري كۇشتى قارسى الادى. سوندا ءبىز حيۋا، قوقان حاندىقتارىنان دوس تابامىز. ءالتىشاردى قىتايدان ءبولىپ، روسسيا مەملەكەتىن ۇلعايتامىز» دەپ گاسفورت وزىنشە ازيانى وپ-وڭاي جاۋلاپ الماق ەرلىك جوباسىن ويلاپ، دايىندىقتار جاساپ ەدى. ءبىراق ونى اسكەري مينيستر مەن شەتەلدەر جۇمىسىنىڭ مينيسترلىگى «دۇرىس ەمەس، جۇڭگو سياقتى تىنىش وتىرعان ەلمەن سوعىس اشىلىپ كەتەدى» دەپ توقتاتىپ تاستاعان.
وسىنداي الۋان تولقىندى ويدىڭ ۇستىندە وتىرعان گەنەرال-گۋبەرناتور ەكسپەديسيا جۇمىسىن سولعىنداۋ مويىندادى. اسىرەسە ساۋدا قاتىناسى تۇرىندە جىبەرىلەتىن ەكسپەديسيا ادامدارى بارلىعى شىعىس ەلى تەكتى تاتار، قاشعارلىق، وزبەك، ۇيعىرلار بولۋى كەرەك. ونداي توپتىڭ قۇرامىنا سەنىمدى ادامدار تابىلا ما؟ وسى جۇمىستى ۇيىمداستىرىپ، ادام تابۋدى كارل كازيميروۆيچ گۋتكوۆسكييگە جۇكتەدى. كارل كازيميروۆيچ گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءارى تىعىز، ءارى وتە جاۋاپتى بۇيرىعىن الىپ، سەمەيگە سۋىت ءجۇرىپ كەتتى. اسا جاۋاپتى جۇمىسپەن كەلگەن گەنەرال گۋتكوۆسكييدى سەمەيدىڭ گۋبەرناتورى جانە اسكەري پولكوۆنيك حومەنتوۆسكيي قۇرمەتتەي قارسى الدى. كارل كازيميروۆيچ سەمەي قالاسىندا ەكسپەديسيانىڭ ادامدارىن تابۋ ىسىنە كىرىسىپ، قالانىڭ تاتار، شالا قازاق بولىمىنە الدەنەشە بارىپ بوقاش اۋپايەۆتىڭ ۇيىندە بولدى. سەمەي قالاسىنداعى تاتار، شالا قازاق قاشعارلىقتارعا اسا ابىرويلى اۋپايەۆ گۋتكوۆسكييدى قۇرمەت تۇتتى. ول كىسىنىڭ تاپسىرۋىمەن ەكسپەديسياعا ساۋداگەرلەردەن سەگىز ادامدى تاپتى. ولاردىڭ ىشىندە قاشعارلىق مۇساباي توقتىبايەۆتى كەرۋەن باسشىسى ەتىپ لايىقتادى. بوقاش اۋپايەۆ ءوزىنىڭ قارتتىعىن ايتىپ، الىس جولعا جۇرۋدەن بوي تارتتى. مۇسابايدىڭ قاشعاريادا تۋعان-تۋىستارى بار، ونىڭ كەرۋەن باسى بولۋى ەكسپەديسيانىڭ ماقساتىنا دا وتە قولايلى. ول ەلدىڭ ىشكى جايىنان حابار الىپ وتىرۋعا جاعدايلى. بۇل جاعىنا يلانعان كارل كازيميروۆيچ باستاعان ۇكىمەت ادامدارى سوعان كەلىسىم ىستەدى. ەندىگى جاعداي ول جاققا اپاراتىن ساۋدا-ساتتىق جابدىعى سەگىز ادام ورتالارىنان ءوز قارجىلارىنا الىپ باراتىن بولدى. ءبىر عانا شارت، ولاردىڭ ساۋدا قارجىلارى تالان-تاراجعا ۇشىراسا، شىعىندى ۇكىمەت كوتەرەتىن بولىپ شارت جاسالدى.
وسىنداي كەلىسىم جاسالىپ جاتقاندا، الاتاۋدا قىرعىز ىشىندە جۇرگەن شوقاننان گاسفورتتىڭ اتىنا جازىلعان حات كەلدى. ول حاتتا شوقان: «مەن قىرعىز ەلىنە قاتىناسقان تاشكەنت جانە قوقان ادامدارىمەن سويلەسىپ، قاشعارياداعى جانجالدىڭ جايىن ءبىلدىم. قاشعارعا قوقاننان ۇرلانىپ بارعان ءۋاليحان دەگەن قوجا ءشاھاردىڭ قاقپاشىلارىن الداپ قورعان ىشىنە كىرىپ كەتىپتى. ءسويتىپ الدىمەن كۇزەت باستىعىنىڭ بەيقۋات وتىرعان جەرىندە باسىن شاۋىپ، قورعان كۇزەتشىلەرىن تەگىس قىرىپتى. قالاعا كىرىپ مۇسىلمان ۇرانىن «عازاۋات» شاقىرىپ، جۇڭگو اكىمدەرىنە قارسى كوتەرىپ، قالانى باسىپ الىپتى. سول جەردەن ءالياىشاردىڭ اكىمدەرىن قىرىپ، قالانى باسىپ الۋعا قاراقشىلارىن اتتاندىرعان. قاپەلىمدە ءشاھاردىڭ ىشىنە باندىنى كىرگىزىپ الىپ، قىرعىنعا ۇشىراعان جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ ادامدارى شۇعىل شارا قولدانىپ، اسكەر توگەدى، باندىلاردىڭ باسقا ءشاھارعا بارعاندارى قولعا ءتۇسىپ، ءۋاليحان قوجا قاشىپ شىعىپتى. ءقازىر سول مۇسىلمان قاۋىمى مەن قىتايلىقتار اراسىنداعى ۇعىنىسپاعاندىق تەكسەرىلۋدە. قالعانىن تاعى حابارلايمىن» دەپ جازىپتى.
شوقاننىڭ وسى حابارلاۋىن پەتەربۋرگقا جەتكىزىپ، گاسفورت ءبىر داناسىن سەمەيدەگى گۋتكوۆسكييگە جىبەرەدى. ونى جىبەرە وتىرىپ، ەكسپەديسيانى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن تەزدەتۋدى تاپسىردى. شوقاننىڭ جازعان حابارلاۋىن وقىپ تانىسقان كارل كازيميروۆيچ شوقانعا ىلە حات جازدى. «شوقان، سەن انا قاشعارياعا بارام دەۋشى بولما. مىنا سياقتى ءبۇلىنىپ جاتقان ەل سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ءبىلىپ قويسا، ءتىرى جىبەرمەيدى. جانە ولار سەنى بىلمەي قويمايدى. قىتايدىڭ قۇلجاداعى اكىمدەرى سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى سەمەيدەگى تاشكەنتتىكتەردەن-اق ءبىلىپ الادى. ولار ءبىزدىڭ ەلدىڭ بارلىق سىرىن جەتكىزىپ وتىرادى. ال ءوزىڭ جۇرگەن الاتاۋ قىرعىزىنىڭ ءالتىشار جاقتاعى كوشپەلىلەرى قاشعارعا حابارلايدى. سەن ءوزىڭ سول قىرعىزدىڭ شەتىندە سەنىمدى جەردە قال دا، قاشعارياعا مۇحاممەدياكۋپ جانعۇلوۆتى جىبەر. ول سەنىڭ كەرەكتى مالىمەتتەرىڭدى جازىپ اكەلىپ بەرەدى» دەپ جازدى. كارل كازيميروۆيچتىڭ مۇنى جازىپ وتىرعانى وسى ەكسپەديسيانى ۇيىمداستىرۋ جايى ءسوز بولعاندا ول جاققا ۇكىمەت تاراپىنان جىبەرىلەتىن قۇپيا ۋاكىل ەتۋگە شوقاندى ۇيعارعان-دى. اسكەري مينيستر سۋحوزانەتكە گاسفورت: «بۇل ەكسپەديسياعا مەنىڭ قول استىمداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندە ءبىر عانا سەنىمدى ادام بار. ول — پورۋچيك ءۋاليحانوۆ. بىزگە باعىنىشتى مىنا قىرعىز ەلىنىڭ سەنىمدى سۇلتانى پولكوۆنيك شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ بالاسى. ءوزى كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن. جانە مىنا ازيا ەلىنىڭ ادەتىن، ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، سەنىمدى وفيسەر» دەپ جازعان. پەتەربۋرداعى دەپارتامەنتتەن گاسفورتتىڭ جازعانىنا قوسىلعان كەلىسىم قاعازدى الىسىمەن ەكسپەديسياعا جىبەرىلەتىن ادامى ءسوز بولعاندا، گاسفورت الدىمەن شوقاندى سول ۋاكىلدىككە تاعايىنداعان. وعان قوسا گاسفورتقا گەوگرافيا عىلىم قوعامىنان كوۆاليەۆسكيي مەن سەمەنوۆ-تيانىشانسكيي ەكەۋى شوقاندى جىبەرۋدى ۇسىنعان قاعاز كەلگەن. جانە شوقان ءوزى وتكەن كۇزدە سەمەنوۆ-تيانىشانسكييگە قاشعارياعا بارۋعا ۋادە بەرگەنىندە بىلەتىن. وسىلاردىڭ ءبارىن قورىتىپ، اتالىق قامقورلىق كوزبەن جان اشي قارايتىن گۋتكوۆسكيي شىن جۇرەگىنەن باسالقا اقىلىن ايتىپ ساقتاندىرىپ جازدى.
سەمەيدە گۋتكوۆسكيي گاسفورتتان تاتى دا حات الدى. بۇل حاتىندا: «سەمەيدەگى ساۋدا كەرۋەنىنە دەگەن ادامداردى تاپقان بولساڭىز، ولارمەن كەلىسىم جاتىن تەز ءبىتىرىپ، جەتىسۋعا، الاتاۋ وكرۋگىنە جەتىڭىز. ول جەردەگى بەكىن باستىعى پرەمىشەلسكييمەن ار جاعىنان ءۋاليحانوۆتى شاقىرتىپ الىپ، جەتىسۋدان قاشعارياعا جۇرەتىن كەرۋەن جولىنىڭ كەستەسىن جاساڭدار. سونىمەن قاتار، ءۋاليحانوۆ ارقىلى قىرعىزدىڭ باس مانابى بورانبايعا ءبىزدىڭ سىيلىعىمىزدى جەتكىزىڭدەر»، — دەپ جازعان.
گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىن الا سالىپ ۆەرنىي بەكىنىسىنە قۇيعىتقان گۋتكوۆسكيي لەزدە-اق جەتتى. ول كەلە شوقانعا حات جازىپ، توتەنشە كىسى جىبەرىپ، شاقىرىپ الدى.
وسى جەردە گاسفورتتىڭ شوقانعا ارناپ جازعان نۇسقاۋ حاتى دا، سونىمەن قاتار ەكسپەديسياعا دايىندالعان تاپسىرماسى دا كەلدى. گۋتكوۆسكيي، پەرەمىشەلسكيي، شوقان ءبارى بىرلەسە وتىرىپ، ەكسپەديسيا كەرۋەنىنىڭ قاي جولمەن بارۋى جايىندا ۇزاق كەڭەستى. گاسفورتتىڭ شوقانعا جازعان حاتىندا قۇلجا ارقىلى بارسا دەگەن ويىن بىلدىرگەن. ونداعى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ تياناق ەتەتىنى وتكەن جىلعى شوقان بارىپ كەلىسىم جاساپ قايتقان تانىس اكىمدەر كەرۋەنگە ءقاۋىپسىز جولباسشىلىق ەتەر مە ەدى دەگەن وي بولاتىن. ال مىنا كىسىلەر اقىلداسقاندا قىرعىزدىڭ بۇعى رۋىنىڭ ىشىمەن ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىن باسىپ، مۇزارت اسۋىمەن ءوتۋدى لايىق كورەدى. بۇل جولدىڭ ەرەكشەلىگى — كەرۋەننىڭ جۇك كولىگى مەن مالدارىنا كوش جولى جايلى. وسىنداي جول جوباسى قارالىپ جاتقاندا قىرعىز بورانباي ماناپتىڭ قايتىس بولعان قايعىلى حابارى ومبىعا دا، ۆەرنىيعا دا كەلىپ جەتتى.
اسا ءبىر جاۋاپتى دا قيىن جولعا بەت العاندا شەكاراداعى ەڭ ءبىر سەنىمدى رۋ باسىنىڭ قازا بولۋى ەكسپەديسيا ادامدارىنا ۇلكەن وي تۋعىزدى. اسىرەسە بۇعى رۋىنىڭ باستى مانابى ءولۋى، سارىباعىستىڭ الامان بۇزىقتارىنا ۇلكەن جول بەرەدى. ولار بورانبايمەن دوستاسىپ، بۇعى قىرعىزىمەن قول جالعاپ، جول تارتپاق كەرۋەنگە قالاي دا كەدەرگى جاسايدى. وسىنداي تولقىن ۇستىندە وتىرعاندا سەمەيدەن تىعىز پوچتا كوڭىلسىز حابار الىپ كەلدى. بورانباي ماناپتىڭ ولگەنىن ەستىگەن سەمەي ساۋداگەرلەرى: «سارىباعىس رۋى جولدا توناپ الادى. ولاردان ءبىزدى قورعايتىن بۇعى رۋىنىڭ باسشىسى ءولىپ قالدى. ءبىز قاراپ وتىرىپ قانتالاۋعا تۇسپەيمىز»، — دەپ دايىندىعىن توقتاتا باستاعان.
كوميسسيا باسقا جۇمىستى توقتاتا تۇرىپ، گۋتكوۆسكيي سەمەيگە تىعىز پوچتا اتىمەن قايتا جونەلدى. گۋتكوۆسكيي سەمەيگە كەلىپ، اۋپايەۆ بوقاشپەن سويلەسىپ، اناداعى ساۋداگەرلەردى قايتا جيناپ، جۇرۋگە ازەر دەگەندە كوندىردى. قاپال، ۆەرنىي بەكىنىسىنەن كەرۋەننىڭ جولىن قورعاپ وتىراتىن جۇزدەگەن اتتى اسكەر جىبەرۋگە كەلىسىم ىستەدى. جولدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلگەن ساۋداگەرلەر دايىندىعىنا كىرىستى. گۋتكوۆسكيي ۆەرنىي بەكىنىسىنە قايتا جۇرەردە اۋپايەۆ بوقاشتى وزىمەن بىرگە الا ءجۇردى. ويتكەنى كەرۋەن جەتىسۋعا كەلگەنشە بوقاشتىڭ قاتارىندا بولۋى وتە قاجەت. ورتا ازيانىڭ كوپ جەرىن ارالاپ، ول جاقتىڭ سىرىن، جايىن جاقسى بىلەتىن بوقاش كەرۋەندى وسى جەردەن اتتاندىرىپ قايتاتىن بولدى.
گۋتكوۆسكيي مەن بوقاش كەلگەندە، شوقان اقسۋ بەكەتىندەگى كەرەي دەگەن قازاقتىڭ اۋىلىندا ەدى. الدارىنان توسىپ الدى. شوقان مۇلدە ءىشى پىسىپ، زەرىگىپ قالعان-دى. كارل كازيميروۆيچتى قۋانا قارسى الدى. كەپتى كورگەن، ەلدىڭ جايى-كۇيى، سىرىنا جەتىك بوقاش ءبىر تاماشا ويىن ۇسىندى. «وسىدان جيىرما جىل شاماسى بۇرىن قاشعاردان كىشكەنە بالاسىمەن ءبىر ساۋداگەر سەمەي ارقىلى ورال جاعىنا بارعان بولاتىن. بالاسىنىڭ اتى ءالىمباي ەدى. ول قاشعارلىق سول بارعان بەتىنەن قايتىپ قاشعارعا ورالعان جوق. مەنىڭ ەستۋىمشە، ول قاشعارلىق ساراتوۆقا بارىپ دۇكەن اشىپ تۇرىپتى. سونان قايتىس بولىپ، انا جاس بالاسى قالعان. ول قاشقارياعا بارۋعا جولىن دا بىلمەيتىن بولار. ال ولاردىڭ قاشعاردا جاقىن تۋىستارى بار، ولارمەن دە حات-حابارى كەم شىعار. سوندىقتان شوقان سۇلتاننىڭ اتى بۇتىننەن باستاپ ءالىمباي بولسىن. جانە ول جاي ءبىر كەرۋەنشى ياكي ساۋداگەر بولىپ بارماسىن، كەرۋەن باسى بولسىن. ويتكەنى قاشعارداعى تۋىستارى ءالىمبايدىڭ ازامات بولىپ ەر جەتىپ، كەرۋەن باسى بولىپ كەلگەنىن قاتتى قۋانىش ەتەدى. وندا ءجۇرىس-تۇرىسى ءقاۋىپسىز بولادى. كەرەك دەگەن قالانى ونداعى تۋىستارى وزدەرى ەرتىپ ارالاتادى» دەپ ۇسىنىس جاسادى. بوقاشتىڭ بۇل ۇسىنىسى گۋتكوۆسكييگە دە شوقانعا دا اسا ۇنادى. شوقان سول كۇنى سوناۋ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن جىلدان باستاپ سىلاپ-سيپاي، كەربەز ءبولىپ، قايىرا تاراپ قاستەرلەيتىن شاشىن ۇستارامەن قىرعىزدى. ۇستىندەگى وفيسەر كيىمىن شەشىپ، ازيا ەلىنىڭ ۇزىن شاپان، شولاق جەڭ كامزولىن كيدى. اياتىنا جىلتىر قارا ءماسى مەن كەبىس كيدى. ءسويتىپ شوقان شىعىس ەلىنىڭ ساۋداگەر بايباتشاسى بولىپ شىتا كەلدى.
اۋپايەۆ بوقاشتىڭ ايتۋىمەن مۇساباي توقتىباي ۇلى بارلىق ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىن باسقاراتىن كەرۋەن باسى، ال ارناۋلى ۋاكىلدىككە كەرۋەن باسى — شوقان. سول سياقتى تەك، اۋپايەۆ پەن مۇساباي، شوقان، گۋتكوۆسكييلەردىڭ اراسىنا ءمالىم ءبىر سىر — شوقان — ءالىمباي، مۇسابايدىڭ جاقىن تۋىسى. ويتكەنى بۇلارمەن بىرگە باراتىن كەرۋەن ادامدارى شوقاننىڭ كىم ەكەنىن ياكي وفيسەر ەكەنىن بىلمەۋى كەرەك. وسىنداي جان-جاقتى ساقتىقتى قاراستىرىپ، شوقان كەرۋەندى قارامولا بەكەتىندە كۇتىپ الدى. بارلىق جول جايىن، ۆەرنىي، قاپال بەكىنىستەرىنەن كەرۋەن جولىن باقىلاپ وتىراتىن وترياد ءازىر وتىرعان-دى.
كەرۋەننىڭ قۇرامىندا وتىزدان اسا قولعانات قىزمەتكەرلەر، سەگىز پريكازچيك بار. ولار تەك كەرۋەن باسىنا باعىنادى. كەرۋەننىڭ باس-اياعى جينالىپ، جۇرىسكە بەت الۋىن كۇتىپ جاتقان بوقاش، بارلىق ادامداردىڭ باسىن قوسىپ، جول اشار قۇرمالدىعىن سويعىزىپ، ءبىر باس، ءبىر تاس بولىپ، نە كورسە بارىنە ورتاق بولۋعا بارىنەن انت الدى. سونىمەن قاتار ەشبىر ادامعا وزدەرىنىڭ ءجون-جوسىعىن، قالاي ۇيىمداسقانىن دا ايتپاۋعا دا انتتاستى. شوقاندى بارلىق كەرۋەن ادامدارىنا ايرىقشا تاپسىرىپ، جاتاتىن قوسىن ەرەكشە جابدىقتاتىپ قولىنان اتتاندىردى. ءجۇز تۇيە، الپىس اتپەن، قاشعارلىقتارعا وتە قاجەتتى دەگەن اسىل كەزدەمە تيەپ، كەرۋەن الىس جولعا اتتانادى.
II
وڭتۇستىكتىڭ تامىلجىعان ىستىق شىلدەسى باستالدى. «ءتۇنى سالقىن، كۇنى ىستىق، سۋى سالقىن، سايى مۇك» دەپ جىرلاناتىن جەتىسۋدىڭ جوڭعار سىلەمىن بوكتەرلەي، سالقار-سالقار كوشىن تارتىپ، كەرۋەن مامىرلاپ باسىپ جول تارتتى. كوش التىن ەمەل القابىنا كەلىپ، شوقاندار قوسى قونعاندا، وتكەن جىلعى ىستىقكولگە دەيىن بىرگە بارعان ابىلەز تورە الدارىنان شىقتى. ءارى اتالاس تۋىسى، ءارى جولى دا، جاسى دا ۇلكەن اعانى شوقان قۇرمەت ەتىپ، ءوز شاتىرىنا ءتۇسىرىپ قوناق ەتتى. قوس باسى مۇساباي شوقانمەن بىرگە بولىپ، سەمەيدەن الىپ شىققان ءتاتتى، ءدامدى جەمىستەردى توگىپ سىيلادى. شوقانداردىڭ جۇرىسىنەن حابار العان جالايىر رۋىنىڭ تورەسى جانعازى، ءوزىنىڭ كوتەرمەشىلەرىمەن كەلىپ شوقاندارعا سالەمدەستى. الاسا بويلى، قارىنساۋ جانعازى شوقاننىڭ شاتىرىنا كىرىپ وتىرار-وتىرماستان:
«اتام ءادىل ابىلايدان تاراعان،
سول اتاما اباق، تاراق قاراعان.
جالايىرداي جالپاق جاتقان اۋىلىم
قاي قامالعا قارسى قويسام جاراعان»، —
دەپ جىرلاي باستاپ، ءوزىن شوقانمەن تانىستىردى. «شىراعىم، شوقان، ەستۋىمدە باستاعانىڭ اق پاتشانىڭ كوشى كورىنەدى. اكەلگەنىڭ مىنا جاتقان ۇلى ءجۇزدىڭ جالپاق ەلىنە ۇلى پاتشالىقتىڭ جاقىندىق دوستىعى كورىنەدى. سول ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر قالىڭ رۋى — جالايىر، ول — ءبىزدىڭ اۋىلىمىز. اۋىلىمىزدىڭ دەڭگەيىنەن بىرنەشە رەت ءوتتىڭ، ءبىزدى ەلەپ ات باسىن بۇرمادىڭ. جاسىڭ كىشى بولسا دا، جولىڭ ۇلكەن عوي، سىرتىڭنان ەستىگەنشە ديدارىڭدى كورەيىن دەپ كەلدىم، — دەپ ءبىر توقتاپ، — شىراعىم، شوقان، سوكپە، جالايىردىڭ قويى كوپ، جانعازىنىڭ ويى كوپ. مىناۋ ساۋدا-ساتتىققا الىپ شىققان كوشىڭنىڭ ءبىر شاتىرىن ءبىزدىڭ اۋىلعا جىبەر. مىنا تاشكەنت، قوقاننان كەلەتىن ساۋداگەرلەردىڭ جولى بوگەلىپ، جالايىر اۋلى جالاڭاش وتىر. سولارعا ساۋدالات، — دەپ توقتادى.
سايراي كىرگەن تەرە اتاسىنىڭ ءسوزىن ابدەن تىڭداپ بولىپ، شوقان ساۋدا جايىنىڭ بيلىگى كەرۋەن باسى مۇساباي مىرزادا ەكەنىن ايتتى، مۇساباي دا قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنا جۇيرىك ادەتىمەن:
— جانعازى تورە، ءبىزدىڭ قوس جۇڭگو پاتشالىعىنىڭ كەلىسىمىمەن مىنا كەزدەمەنى التىشارتە ارناپ الىپ شىققان ەدى. وندا جولدا جىرىمداساق، ەكى مەملەكەتتىڭ كەلىسىمىنە قايشى بولادى. ءبىز ءسىزدىڭ ەلىڭىزگە اماندىق بولسا، الدىمىزداعى كوكتەمدە ارنايى ساۋدا كەرۋەنىن كەلتىرەمىز. وعان دەيىن بىزگە رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ اسا سىپايى تىلمەن جەتكىزدى.
كەرۋەن التىن ەمەلدە ەكى كۇندەي بولىپ، تەزەك اۋلىنان، ابىلەزدەن بىرنەشە جول بىلەتىن ادامنان باسشى الىپ، ىلگەرى تارتتى. الدىن الا جىبەرىلگەن داياشىلار ۇيىمداستىرعان البان-سۋاننىڭ، ۇيعىر اعايىنداردىڭ قايىق ءتىلىن بىلەتىن ادامدارى الدارىنان ءازىر بولدى. سولار دايىنداعان جەل قايىقپەن اتتاردى، تۇيەلەردى شۇبىرتا جەتەكتەپ، ىلەدەن ەكى كۇن دەگەندە زورعا ءوتىپ بولدى. كەرۋەن ىلەدەن ءوتىپ، الاتاۋدىڭ وڭتۇستىك سالاسىن بويلاي وتىرىپ قارقارا جايلاۋىنا، كەگەن تورىنە كەلىپ قوندى. سوناۋ سەمەيدەن ۇزاق جول ءجۇرىپ، ارىقتاپ-شالدىعىپ كەلگەن كولىكتەرىن جايلاۋدا ءبىراز كۇن تىنىقتىرىپ جانە قىرعىزدىڭ بۇعى رۋىنا بارىپ قايتۋعا قوسشى الىپ شوقان ءجۇرىپ كەتتى.
شوقان ءوزىنىڭ دوسى تۇتقان مانابى دۇنيەدەن قايتقاندا وسى ماڭدا ەدى. ەستىسىمەن ورنىنا بارىپ قازاقشا قايعى بولىسكەن بولاتىن. بۇل جولى ومبىدان گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورتتىڭ بورانبايعا ارنايى جىبەرگەن سىيلىعىن اكەلىپ تاپسىردى. بۇعىنىڭ رۋ باسى ماناپتارى شوقاندى جانە اعا ماناپقا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ سىيلىق جىبەرىپ قۇرمەت كورسەتكەنىن ەرەكشە باعالادى.
شوقان بورانباي اۋىلىنا بارعاندا وسى بۇعى ەلىنىڭ ىشىنە كەلىپ، ساۋدا ىستەپ جاتقان بىر-ەكى قوس قاشعارلىق ساۋداگەرگە كەزدەسىپ، ولارمەن تانىستى. جانە قوقان، حيۋا شەكاراسىنىڭ جايىن، قاشعار قاتىناسىن بارلاپ ءبىراز قۇپيا زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
شوقاننىڭ الىپ قايتقان ءبىر جاڭالىعى — جۇڭگو ۇكىمەتى التىشارگە، ازيا ەلدەرىنىڭ قاي قالاسىنان كەلىپ ساۋدا ىستەيمىن دەۋشىلەرگە بوگەت بولماسىن دەپ جارلىق شىعارىپتى. وسىنى الىسىمەن كەرۋەن ىستىقكول القابىنا جەتۋگە، تەزىرەك قاشعارياعا اسۋعا اسىقتى. جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ جوعارىداعى كەڭشىلىگىن الىسىمەن قوقان باسشىلارى التىشارگە وتەتىن كەرۋەننەن الىم الىپ وتىرۋدى ۇيىمداستىرعان. سول ءۇشىن قاشعارعا وتەتىن كەرۋەندى تەك فەرعانا جازىعىمەن ءبىر-اق جولمەن ەتكىزەتىن بولعان.
شوقانداردىڭ كوشى ىستىقكول القابىنا كەلىسىمەن اناداعى شوقان جولىعىپ، ءسوز بايلاسىپ قايتقان قاشعار ساۋداگەرلەرىن تاۋىپ الدى. ۇل قاشعارلىقتار قىرعىز ەلىنەن مال جيعان ساۋداگەرلەر ەكەن. ولار شوقانداردىڭ كوشىمەن ەز مالدارىن قاتارلاستىرا كوشىرىپ بىرگە جۇرەتىن بولدى. ويتكەنى قىرعىزداردىڭ جول توسىپ، كەرۋەن توناپ وتىراتىن قاراقشىلارىنان قورىقتى.
ەكى جىلدان بەرى كەلىپ وفيسەر شەنىمەن ەلىن ويلى-قىرلى ارالاعان شوقاندى قىرعىز ادامدارى تانىپ قالۋى دا مۇمكىن. ەگەر ولاردىڭ ءبىر قارا جۇرەگى تانىپ قالىپ، مىنا قاشعارلىقتارعا سىبىر ەتسە، شوقان ءومىرى قاتەرگە ۇشىرايدى. وسىنداي ساقتىق ويمەن شوقان ىستىقكول القابىنا كەلىسىمەن «سىرقاتپىن» دەپ ءوزىنىڭ ۇيىنەن شىقپاي جاتىپ الدى.
كەرۋەن ۇزدىكسىز كوشىپ زاۋكەن شاتقالىنا كەلىپ، الاتاۋدىڭ التىشارگە قاراپ اسار اسۋىنا ەرلەۋگە بەت الدى. شوقان وسى جەردەن وزدەرىن قورعاي ەرە شىققان كازاك-ورىس توبىن كەرى قايتاردى. ويتكەنى انا كەزەڭنەن كازاك-ورىستىڭ توبەسىن كورسە-اق، جول كۇزەتشىلەرى قاشعارعا دا، قوقانعا دا قولما-قول حابارلاپ شۋ كوتەرەدى.
ەندى ول تانىماعان ەل، تابانى تيمەگەن جات جەرگە جەكە-دارا قادام باستى.
زاۋكەن شاتقالىنان ورلەپ، الاتاۋدىڭ ەڭ ءبىر بيىكتە قيىن كەزەڭىنە كوتەرىلدى. ءالى قارى بەكىپ، قاپساعايى بىتەلمەسە دە، ءۇستىرتتىڭ تۇتەگى ادامدى دا، كولىكتى دە تۇنشىقتىرا باستادى. تەڭىز دەڭگەيىنەن بىرنەشە شاقىرىم بيىكتىكتىڭ سيرەگەن اۋاسى وكپەنى ءوشىرىپ، دىڭكەنى ۇيلىقتىرا تۇسەدى.
اسۋدىڭ ارعى بەلەسىنە شىعار بەلدەۋگە كەلىپ كەرۋەن قوس تىكتى. وسى جەرگە تۇيەنىڭ جۇگىن ءتۇسىرىپ، قوستى كوتەرىپ ىستىق ىشۋگە كىرىسكەندە، كەرۋەنگە ءبىر توپ ۇرى كەلىپ اتتاردى الا جونەلدى. كەرۋەننىڭ بايلاۋداعى اتتارعا مىنگەن جىگىتتەرى مىلتىق اتىپ، جاۋعا جەتە ارالاسىپ ۇلكەن توبەلەس بولدى. بىرنەشە ۇرى قولعا ءتۇستى. ونىڭ ىشىندە قىرعىزدىڭ اتاقتى قاراقشىسى بي جانەتتىڭ ءىنىسى بار. «بىزدەن قاتەلىك بولدى، قاشعارلىق دەپ ويلاپ قالىپ ەدىك. سىزدەرگە ەشبىر تيەمىز دەگەن نيەتىمىز جوق» دەپ انت-سۋ ءىشتى. بۇلارمەن ۇستاسىپ، جانەتتىڭ ءىنىسىن بايلاپ الىپ جۇرگەندە قايدا اپارادى؟ مىنا سياقتى بايلاعاندا باۋ كەسەتىن قاشقىنداردى باعىپ وتىرۋ و دا ءبىر قيىن جاعداي. و سىنى ويلاپ شوقان مەن مۇساباي قاراقشىلاردان انت الىپ بوساتتى. كەرۋەن وسى بەلدەۋدىڭ جازىق، جايلاۋىندا بىر-ەكى كۇن كولىك تىنىقتىرىپ ەرۋلەدى.
اسۋعا تاياپ تاعى ءبىر كوشىپ قوندى. الدىڭعى جول توسار قاراقشىنىڭ شابۋىلىنان سەزىكتەنىپ ساقتانىپ قالعان كەرۋەن، مىلتىعىنان وق الماي، اتتارىن ارقانمەن ۇستاپ ساق كۇزەت قويىپ وتىردى. جۇزگە تارتا قول تاعى دا كەلىپ شابۋىل جاسادى. ءبىراق ساق وتىرعان كەرۋەن جاپپاي مىلتىق اتىپ، قاراقشىلاردى جولاتپادى.
مىلتىقتان جۇرەكتەرى شايلىققان بولسا كەرەك، قاراقشىلار قايتالاپ شابۋىل جاساي المادى. كەرۋەن الاتاۋ اسقارىنىڭ اسۋىنان اسىپ، شىعىس تۇركىستان جازىعىنا بەت الدى. ەڭىسكە قاراي جىلجىعان كوشتىڭ الدىنان وزا ءجۇرىپ، شوقان ءبىر قىرقاعا شىقتى. ول ارتىندا اسپانمەن تىلدەسىپ قالىپ بارا جاتقان اق باس الاتاۋدى تاماشالاي قارادى. الدىندا شەكسىز كوسىلگەن جازىققا كوز جۇگىرتتى. «پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ-تيانىشانسكيي اسا الماعان اسقارلى اسۋ ارتىمدا قالدى. نەمىس عالىمدارى: گۋمبولدت، ريتتەرلەر اياعىن باسا الماعان شىعىس تۇركىستاننىڭ ءالتىشارى مىناۋ. بۇرىن عىلىم ادامى اياعىن باسپاعان اق تاقتا الىس ايماق، ءساتتى ساعاتقا القابىڭدى اش! اۋەستىگىم — جاراتىلىسىڭ، حالقىڭ مەن قاسيەتتى شەجىرەڭدى سايرا، پەردەڭدى اش!» — دەپ ويعا باتىپ ءبىراز تۇردى.
III
مۇساباي مەن شوقان ساقتىق ەتىپ، قاشعاردىڭ اقساقالىنا شاپقىنشى جىبەرىپ، قىرعىز جول توسارلارىنان قورعايتىن قاراۋىل كومەك سۇراعان. كەرۋەن الاتاۋدىڭ ەتەگىنە ءتۇسىپ، قاشعار جازىعىنا جەتكەندە، الدارىنان سۇراعان قورعاۋ توبى كەلىپ جەتتى. ولار قاشعار اقساقالىنىڭ حاتىن، دوستىق بەلگىسىنە جىبەرگەن مۇساباي، شوقان جانە پريكازچيكتەرگە سىيلىق شاپاندارىن اكەلىپ جاپتى. جانە ءۋاليحان قوجانىڭ قانىپەزەر توبى قولعا ءتۇسىپ، ءوزى قاشىپ كەتكەنىن، جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ قاشعارعا تىنىشتىق ورناتقانىن ايتىپ، جاقسى حابار جەتكىزدى. كەرۋەننىڭ وتە قاۋىپتەنىپ كەلە جاتقان ءبىر قورقىنىشى سول ءۋاليحان قوجانىڭ بۇزىق توبى ەدى. ول جاعىنىڭ تىنىشتالعانى كەرۋەن باسىلاردى ەرەكشە كوڭىلدەندىردى.
كەلەسى كۇنى كەرۋەن جۇڭگو ەلىنىڭ شەكاراداعى شاعىن بەكىنىسىنە كەلدى. بالشىق دۋالمەن قورشالعان شاتىن بەكىنىستىڭ ءتورت بۇرىشىندا ءتورت قاراۋىل مۇناراشىق بار. بۇل اۋىز ۇلكەن قاقپا ارقىلى عانا تەكسەرىپ وتكىزەدى.
بەكىنىس باستىعى جۇڭگو وفيسەرى ورنىندا بولماي، كەرۋەن بەكىن قاسىندا تۇنەپ قالدى. بۇل كۇنگى ءتۇن شوقان ءۇشىن سونداي ۇزاق بولدى. ويتكەنى الدا باراتىن ءشارى — بۇكىل ەۋروپانىڭ عاشىق بولىپ جەتە الماعان قاشعار ءشارى. شىعىس تۇركىستاننىڭ باي تاحىتى. ال كورەتىن قاۋىمى — ازيانىڭ كونە مادەنيەتىنىڭ جيىنتىعى ساقتالعان تاريح قويماسى ءتارىزدى. ونىڭ ۇستىنە كۇنى كەشە دۇربەلەڭگە ۇشىراپ، بىرىگىپ وتىرعان جۇرت. وسىنداي ويلار كەشىپ دۇرىستاپ كوز ىلە المادى. شوقان جول داپتەرىنە — «شىعىس تۇركىستان شەكاراسىنا جەتتىك، 27 قىركۇيەك 1858 جىل» دەپ جازىپ قويدى.
كۇن كوتەرىلە كەرۋەن قاۋىمى ويانىپ، تىرشىلىگىنە كىرىسە باستاعاندا، بەكىننەن حابارشى دا كەلدى. «جۇڭگو وفيسەرى كەلدى، كەرۋەن باسىنى شاقىرادى» دەپ حابارلادى. مۇساباي مەن شوقان تارتىپپەن كەلىپ بەكىن باستىعى وفيسەرمەن تانىستى. جول قاعاز، ەكى ەلدىڭ كەلىسىم حاتىن كورسەتتى. باس كيىمىنىڭ شەكەسىنە التىنداعان دومالاق تۇيمە قاداعان جۇڭگو چينوۆنيگى سالماقتى، باياۋ ىزبارمەن قابىلداپ، قاعازبەن تانىسىپ، مۇساباي ۇسىنعان سىيلىقتى الىپ، قورعانعا كىرۋگە رۇقسات ەتتى.
رۇقسات بولىسىمەن، اسىعىپ وتىرعان كەرۋەن بەكىن قاقپاسىنان اعىلا، جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ ىشىنە كىرە بەردى. الدىنداعى قاشعاردىڭ ىنتىقتىرعان كونە قالاسىنا شوقان اسىعا ءجۇرىپ كەلەدى. بۇل جاقتىڭ ادامدارىنىڭ تارتىبىنەن شوقان بەيتانىس. ول جاتىنان شوقاننىڭ سەنەتىنى — مۇساباي كوپەس.
قاشعار قالاسىنا تايانعان جەردە الدان ءبىر توپ قارۋ-جاراقتى اسكەرىمەن جۇڭگو تورەسى، قاشعار بەگى شىقتى. ولار كەلىپ تانىسىپ، مۇساباي، شوقان تاعى باسقالارىنىڭ باس بەلگى قاعازدارىن تەكسەرىپ، ەرەكشە ساقتىق ەتتى. قالانىڭ ىشىندە دە اسكەري ساقتىق ءتارتىبى ورناي قالعان. شەكارادان جايباراقات ءوتىپ، ەركىندەي بەت العان كەرۋەن ادامدارى الدارىنان مىنا سياقتى تەكسەرۋ شىققانىنا ابىرجىڭقىراپ قالدى. ءبىراق ول تەكسەرۋدىڭ نەدەن شىققانىن تەكسەرۋدەن كۇدىكسىز ءوتىپ، قالاعا كىرگەن سوڭ ءبىلدى. العاشقى بەكىننەن وتكەندە مۇساباي ءتىلماشقا سىيلىق بەرۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. باستىعىنا سىيلىق بەرىپ، ءوزىن ەلەمەگەن روسسيا مىرزالارىنا وكپەلەگەن ءتىلماش قاشعارياعا قۇپيا حات جازىپتى. «مىنا روسسيا كەرۋەنىنىڭ ىشىندە تاتار بار، وزدەرى قارۋ-جاراقتى. بۇلار ۇرلانىپ كىرىپ بۇلىك كوتەرۋگە كەلگەن بولۋى كەرەك، ساقتانباسا بولمايدى»، — دەپ. سوندىقتان دا قالا ىشىنە اسكەري ءتارتىپ قويىلىپ، قاداعالاي تەكسەرۋ وسىدان بولىپتى. ءبىراق تەكسەرۋدە تاتار ادامىن جانە قارۋ-جاراق تاپپاعان جۇڭگو، قاشعار ادامدارى كەرۋەنگە بەيبىتشىلىك تارتىپپەن كىرۋگە رۇقسات ەتتى.
قالاعا كىرمەستەن بۇرىن مۇساباي قاسىنا وزىمەن بۇرىن دا وسى قالادا بولعان جولداسىن ەرتىپ، ناسرەددين اقساقالعا بارىپ سالەم بەردى. بۇرىننان تانىس قالا اقساقالى مۇسابايدى وتە سەنىمدى ىقىلاسپەن قارسى الدى. اناۋ ءتىلماشتىڭ وسەگىمەن ءۇرپيىسىپ قالعان قالا حالقىنىڭ سەزىگىن مۇلدە جادىراتىپ، كەرۋەننىڭ الاڭسىز ورنالاسۋىنا باسشىلىق ەتتى. ناسرەددين اقساقال مۇسابايعا قايتارىندا ءوزىنىڭ زەكەتشىسىن قوسىپتى. شاريعات بويىنشا مۇساباي وزدەرىنىڭ ساۋدا قازىناسىنان مەشىت پايداسىنا زەكەتىن بەرىپ قايتاردى. زەكەتشى كەتىسىمەن، قاشعار قالاسىنىڭ باستىعىنان ارناۋلى تەكسەرۋشى چينوۆنيكتەرى كەلدى.
ول دا ءوزىنىڭ تارتىبىمەن تەكسەرىپ، سەزىكتى ەش نارسە تاپپاي قالاعا قايتتى.
بارلىق تەكسەرۋدەن ءوتىپ، كەرۋەن مالدارىن، كولىكتەرىن جايىلىمعا قالا سىرتىنا قالدىرىپ، ساۋدالىق جۇكتەرىن الىپ قالاعا كىردى. قاشعاردىڭ شاڭى كوپىرىپ جاتقان تار كوشەسىمەن، تۋمەن وزەنىنە سالىنعان اعاش كوپىردەن ءوتىپ قالانىڭ ورتاسىنا تارتتى. مۇسابايمەن قاتارلاسا شوقان كەرۋەن الدىنان قالانى تاماشالاي ءجۇرىپ وتىردى.
— شوقان سۇلتان، ەندى مىنا قالادا سايران سالامىز. شاراپ ىشەمىز، قىزداردىڭ ءبيىن كورەمىز، ءان تىڭدايمىز، — دەپ سابىرلى، ءدىندار مۇساباي مۇلدە جەلىگە سويلەدى. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ۇيىپ تۇرعان ورتالىعىندا مىنا سياقتى ءدىن جولىنا قايشى نارسەلەردى ىستەيمىز دەپ، مۇسابايدىڭ جەلىگە سويلەگەنىنە شوقان تاڭدانىپ:
— مۇسەكە، بۇگىن شىعىس ءپىرادارلارىنا كەلىسپەيتىن ايداعى ءبىر شاراپ، ويىن-كۇلكىنى اۋىزعا الدىڭىز، الدە انا ءبىر قالادا تۇرىپ سونداي كوڭىل كوتەرىس جايلار دا بولدى عوي، دەپ مەنى ازىلدەپ كەلەسىز بە؟—دەپ جىميدى.
— جوق، شوقان سۇلتان، مەن ءسىزدى اجۋالاپ ايتقانىم جوق. قاشعاريادا عيش-عيشراتتىڭ بارىنە جول اشىق. ونىڭ تاماشاسىن امان بولساڭ ەرتەڭ-اق كورسەتەم، — دەپ قارقىلداي كۇلدى. شوقاندار ءجۇرىپ كەلە جاتقان ۇزىن كوشەنىڭ ەكى جاتىندا قاتارلاستىرا قاداعان بيىك سىرىق قادالار تۇر. ولاردىڭ جوعارعى جاعىنا تور كوز جاشىكتەر ءىلىنىپ قويىلعان. ءاربىر جاشىكتە ادام باسى.
— مۇسەكە، مىنا قادالار، مىنا تور كوز جاشىكتەر، وندا تۇرعان ادام باسى نەگە ءىلىنىپ قويىلعان؟ — دەپ شوقان تاڭدانا سۇرادى.
بۇل انادا ءوزىمىز ەستىگەن ءۋاليحان قوجانىڭ نوكەرلەرىنىڭ باسى. ولاردىڭ قولعا تۇسكەنىنىڭ باسىن كەسىپ ادەيى مىنا جول بويىنا ىلگەن عوي، كورگەن ەلدىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرۋعا، — دەپ مۇساباي باسىن شايقاپ، سۇرى قاشىپ، وزىنشە الدەنەنى كۇبىرلەپ ءوتتى. شوقاندا ءۇن جوق.
سىرتتان كەلگەن كەرۋەندى ادەيى وسى كوشەمەن جۇرگىزەدى ەكەن. بۇل كوشەنى «اجال داراسى» دەيدى ەكەن. شوقاندار دا وسى كوشەمەن ءجۇرىپ قوناق سارايعا جەتتى. ولاردى «ءاندىجان» دەپ اتايتىن قوناقجايعا ءتۇسىردى.
ناسرەددين اقساقال ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامدارىن جىبەرىپ، مۇساباي، شوقانداردىڭ تۇسكەن قوناقجايلارىن قاراستىرىپ، قۇرمەت كورسەتتى. قوناق ۇيگە ورنىعىپ بىرەر كۇن دەم العاننان كەيىن، جۇڭگو ۇلىقتارىنىڭ قاشعارياداعى ەڭ ۇلكەنى دورگابەك كەرۋەن باسشىلارىن وزىنە شاقىرتىپ الدى. ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەن جۇڭگو ۇلىعى بۇلاردان ءجۇرىپ كەلگەن جولى، الىپ كەلگەن ساۋدا-ساتتىق جابدىعى، قانشا ادام، ولار كىمدەر — ءبارىن قايتالاپ تەكسەرە سۇرادى. جۇڭگو ۇلىقتارىنىڭ مىنا سياقتى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى سۇراۋ، تەكسەرۋىنەن سەزىكتەنە ۇيلەرىنە كەلدى. كەلەسى كۇنى قىتايدىڭ تاعى ءبىر ۇلىعى شاقىرىپ تانىستى. بۇل ەتە ءبىر بايسالدى، ەستى ادام ەكەن. ونىمەن قاتار قاشعارلىق حاكىمبەك تە قايتالاپ تەكسەردى. اياعىندا جۇڭگو ۇلىعى ءوز تىلىندە: «بۇلار ورىستار ەمەس، تاتار دا ەمەس، ناعىز ءاندىجاندىقتار عوي. ەندى مازالاۋ كەرەك ەمەس، ەركىن ساۋدالارىن ىستەي بەرسىن»، — دەدى. مۇساباي، شوقاندار سوندا ەركىن دەم الىپ، كۇدىكتەرىنەن جەڭىلدەندى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى تەكسەرۋدىڭ ءبارى ولاردىڭ ىز-وكشەسىنە ءتۇسىپ اڭدۋشى وسەكشى بارىن اڭعارتتى.
IV
ەكى-ۇش كۇندەي مازالاعان تەكسەرۋ توقتالىپ، شوقان قالانىڭ ءىشىن ارالاپ، شىعىس تۇركىستاننىڭ مادەنيەت ورتالىعى بولعان ءشاردىڭ سان-سالتاناتىمەن تانىسا باستادى.. مۇساباي دا، شوقان دا دۇكەن اشىپ ساۋدا جۇرگىزدى. كەرەك-جاراق الا كەلىپ اڭگىمە شەرتەتىن ادامدار دا كەزدەسىپ، شوقان ولاردان حالىقتىڭ تۇرمىسى، شارۋاسى، كەنە تاريحى سياقتى جايلاردى دا سۇراستىرا وتىردى.
بۋحارا، حيۋا شاھارلارىنداعى مۇسىلماندىقتىڭ قاتال قالىپتاسقان قىسىمى بۇل شاھاردا جوق ەكەن. مىسالى، بۋحارا، حيۋاداعى ازان ايتىلعاننان كەيىن كوشەدەگى ادامداردى مەشىتكە پوليسيالاردىڭ قامشىمەن ايداپ اپارىپ نامازعا ۇيىتۋى مۇندا مۇلدە جوق. ايەلدەر ءپارانجا جامىلماي-اق جۇرەدى ەكەن. بۇحارا، حيۋاداعى مۇسىلمان مولدالارى كوشەدە قاسىنا جەندەت ەرتىپ ءجۇرىپ، كورىنگەن ادامدى ۇستاپ، قۇران اياتىن وقىتىپ، دۇرىس وقي الماسا دۇرە سوعۋ سياقتى زومبىلىق تا جوق. الىستان ەستىلگەندە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ەڭ ءبىر مىقتى جەرى دەگەن قاشعاريا ءدىن باسىلارى مۇسىلماندىقپەن قاتار ادامدىق ءتارتىپ، مادەنيەت ۇشقىنىنان حاباردار ەكەن.
قاشعاريادا نەكە جاتىنان دا كوپ كەڭشىلىك بار ەكەن. مىسالى، نەكەلى ادامدار ءبىرى مەن ءبىرى بىرگە ءومىر سۇرۋگە كوڭىلسىز بولسا، ەرىكتى تۇردە ايرىلىسىپ، باسقا اداممەن نەكەلى بولۋعا ەرىكتى ەكەن. سوندىقتان دا بۇل شاھاردا كوپ ايەلدىلىك جوق ەكەن. وسىنداي ادام ەركىنە از دا بولسا كەڭشىلىك بارى شوقانعا، مىنا بۋحارا، حيۋا ءدىندارلارىنىڭ تارتىبىنە قاراعاندا الدەقايدا وڭدى بولىپ كورىندى. وسى سياقتى ءوزى انىقتاعان جايلاردى كۇندەلىك داپتەرىنە جازىپ، ەڭبەك ەسكەرتۋىن تولىقتىرا بەردى.
قاشعارياداعى اينىماس ءبىر ءتارتىپ، شەتتەن كەلگەن ءاربىر ادام ۋاقىتشا ۇيلەنۋگە مىندەتتى. ونداي ۇيلەنۋ بۇل قالادا تارتىپكە قويىلعان. قالانىڭ ءبىر بولىمىندە سونداي ۋاقىتشا ايەلدىككە ارنالعان جاس قىز-كەلىنشەكتەر توبى تۇرادى ەكەن. بىر-ەكى كۇن ءوتىپ، ساۋدا-ساتتىقتى جولعا قويىپ العان مۇساباي:
— شوقان سۇلتان، ءبىز ەندى ۇيلەنۋگە بارۋىمىز كەرەك. ايتپەسە بۇل قالادا تۇرۋعا بولمايدى، — دەدى. مۇسابايدىڭ، ءسوزىن ءازىل مە دەگەندەي شوقان نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، اڭىرا بەتىنە قاراپ جىميدى.
— ءالىمباي مىرزا، مەن قالجىڭداپ تۇرعانىم جوق، — دەدى مۇساباي شوقاننىڭ قوسالقى اتىن اتاپ. — بۇل شاھاردا شەتتەن كەلگەن ادام ۇيلەنىپ قانا تۋرا الادى. ەگەر ول ءتارتىپتى مويىنداماسا، جازالايدى، — دەپ مۇساباي ءوزىنىڭ شىن ايتىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىردى. مۇساباي ءسوزىنىڭ شىن ەكەنىنە كوزى جەتكەن شوقان:
— ول جاعىن، مۇسەكە، ءوزىڭىز بيلەڭىز، ءتارتىپ بۇزىپ تالقانىمىز شىقپاسىن، — دەپ كۇلدى.
— وندا ءبىز ءقازىر سول ارناۋلى جەرگە بارامىز، — دەپ مۇساباي ءوزى باستاپ ءجۇردى. وزىنە باعىنا ارتىنا ەرگەن شوقانعا وي جۇگىرتە قاراپ مۇساباي تولعانىپ تا كەلەدى. «ەۋروپانىڭ مادەنيەتىندە تاربيەلەنىپ ءبىلىم العان جاس دوسى مىنا تارتىپكە شوشي قاراپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. ءبىراق مىندەتىنە الىپ شىققان ماقساتى، وسى ءبىر تىڭ جۇمباق بولىپ جاتقان ولكەنىڭ سىرىن اشىپ، سيپاتىن ءتۇيۋ. ونى اناۋ وزىنە سەنىپ جىبەرىپ وتىرعان ۇكىمەتىنە جەتكىزۋ. سول ءۇشىن ەرىكسىز مويىنداپ كەلەدى»، — دەپ ءبىر ءتۇيدى.
ولار قالانىڭ شاۋكەندەر تۇراتىن بولىمىنە جەتىپ، قىز-كەلىنشەكتەر تۇراتىن ۇيگە كەلدى. ۇلدە مەم بۇلدەگە بولەنگەن، قاسى، كىرپىگىن، كوزىن سۇرمەلەپ تاستاعان قيعاش قاس قىزدار الدارىنان ەسىك اشتى. ءپارانجى جامىلماعان، ەشبىر قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، وزدەرىنە كەلگەن جىگىتتەردى سۇيكىمدى كەيىپتە قارسى الدى. شوقان ولاردىڭ ەشقايسىمەن سويلەسىپ، بوي كورسەتكەن جوق. تەك، مۇسابايدىڭ ۇيعارۋىمەن سۇيكىمدى ون سەگىز جاسار ءبىر قىزبەن تاۋەلدى بولدى.
— ءالىمباي مىرزا، يمەنىپ بوي ساقتاۋدىڭ ەندى كەرەگى جوق. ءسىزدىڭ ۇيدەگى كەلىن وسى، ەندى ۇيىرلەسىڭىز، ەرلى-زايىپتى ادامدارسىز، — دەپ مۇساباي شوقان مەن ونىڭ شاۋكەنىن قۇتتىقتادى. مۇسىلمان ءتارتىبى شاريعات شارتىمەن نەكە وقىلدى. ەرتەڭىنە شوقاننىڭ تۇڭعىش ۇيلەنۋ تويى بولدى. ول تويعا مۇساباي حابارلاپ، شوقاننىڭ ياكي ءالىمبايدىڭ قاشعارداعى تۋىستارىن شاقىردى. ولار «ءولىپ تىرىلگەن، جوعالىپ تابىلعان» تۋىستارىن قىزىقتاپ، قىمباتتى بايعازى اكەلىپ، تويىن جاقسىلاپ وتكىزىستى. شوقان — ءالىمبايدىڭ بۇل تويدان العان ۇلكەن اسەرى شىعىس تۇركىستاننىڭ وزىنە ءتان مىڭ بۇرالىپ، ءجۇز قۇيقىلجىپ ورىنداعان قىزداردىڭ ءبيى. الدەنەشە ءتۇرلى اسپاپتاردىڭ ۇنىنەن سىزىلىپ توگىلگەن ءان سازدارى. توي ۇستىندە ماسايىپ زامان جايىن، كوڭىل كۇيىن ايتقان ۇندەرگە دە شوقان ەرەكشە قۇلاق استى.
توي تاراپ، شوقان — ءالىمباي ءوزىنىڭ شاۋكەنىمەن وڭاشا اڭگىمەلەستى. بىرىنە ءبىرى ءومىر جولىنداعى باستارىنان كەشكەن جايلاردى ءسوز ەتىپ، سىر تارتىپ بوي باعىستى. شوقاننىڭ توپشىلاۋىنشا، وعان كەزدەسكەن شاۋكەن سونداي ءبىر تاربيەلى ۇيدە تۋىپ، ءتارتىپتى وسكەن جان ەكەن. كەيىنگى ۋاقىتتا اكە، شەشە بىردەي ءولىپ، جان اشىر جاقىنى بولماي، وسى حالگە دۋشار بولىپتى. ايەل وسى مۇڭىن شوقانعا ۇلكەن ارمانمەن ايتتى. بىرنەشە كۇن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ سىرالعى بولعانداي ۋاقىتشا جارى شاۋكەن قىزدان كەيىنگى اڭگىمەلەردى سۇراپ ۇعىندى.
مۇساباي كوپەستىڭ توبى الىپ كەلگەن ساۋدا جابدىعىن ون ەكى دۇكەنگە سالىپ، ساۋدا جۇرگىزدى. بۇلاردىڭ الىپ كەلگەن زاتتارى وتە ءوتىمدى بولدى. از كۇننىڭ ىشىندە-اق نارسەلەرىنىڭ كوبى ءوتىپ كەتتى. ءبىراق سوناۋ سەمەيدەن وسى جەرگە دەيىن جۇك ارتىپ جول ءجۇرىپ كەلگەن كولىكتەرىن ەكى-ۇش ايداي دالادا باعىپ قوڭداندىرماسا، قايتا جۇرىسكە جارامايدى. سوندىقتان، مۇساباي كوپەستىڭ، ءالىمبايدىڭ توپتارى ءالتىشاردىڭ ءبىر كەزدە پايتاحتى (ورتالىعى) بولعان جاركەنت قالاسىنا بارىپ كەرىپ، وندا دا ازداپ ساۋدا ىستەپ تانىسۋلارى كەرەك بولدى.
اكەلگەن ساۋدا مۇلىكتەرىنەن قولدارىندا كوبىرەك قالعانى ساپيان ەتىك ەكەن. بۇل ەتىكتى وتە جۇمساق بىلعارىدان اشەكەيلەپ تىگىلەتىندىكتەن شىعىس ايەلدەرى سانگە كيەدى. سوندىقتان ونىڭ باعاسى كوتەرىڭكى ەدى. سودان قالعانىن الىپ، بۇحارالىق مۇحسين ساعىتوۆ دەگەن ساۋداگەردى باسشىعا الىپ سول جاركەنتكە ءجۇردى. اسىرەسە شوقان جاڭا-عيسار، ەرتەڭگى القاپتارىن باسىپ، قۇمشايداننىڭ قۇمايت جالىعىنان ءوتىپ جاركەنت شاھارىنا جۇرگەن جولىنىڭ تابيعاتىن، وسىمدىگىن، گەوگرافيالىق جاعدايىن قاعازعا تۇسىرۋمەن شۇعىلداندى. قۇمشايدان جاركەنت وزەنىنىڭ ءبىر القابىنداعى شاعىن قۇم جازىق ەكەن. ونىڭ مارجانداي قيىرشىق قۇمى كۇزدىڭ شاڭىتقان شاعىرماق كۇنى ىستىق اسپاننان جەلسىز قىردا تامىلجيدى. وسى ءبىر كۇن قىزۋىن شوقان ايرىقشا ىنتىعا جازدى. سودان ءجۇرىپ جاركەنت دارياسىنىڭ ءبىر ۇلكەن الداعى اتاقتى تاكلاماكان قۇمىنا كەلدى. بۇل — شىعىس تۇركىستان جەرىندەگى اتاقتى قۇم. ۇيعىر حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن سان عاسىرداعى ۋاقيعالاردىڭ كۋاسى بولعان قۇم. ۇيعىر ەلىنىڭ وسى قۇمدا بولعان ءبىر عاجايىپ سوعىسى جايىندا ابۋباكىر مولدانىڭ كىتابىنان وقىعانى دا بار-دى.
شوقان تاكلاماكان تۇسىنا كەلگەندە وسى ءبىر وقىعان كىتابىن، سوناۋ ءبىر كىتاپ قۇمار بالالىق شاعىن ەسىنە الدى.
الاڭسىز شىعىس قۇمدارى مەن دالاسىن قىزىعا ارالاپ ءجۇرىپ كەلە جاتقان شوقاندى قاشعاريادان مۇساباي جىبەرگەن شابارمان قۋىپ جەتتى. مۇسابايدىڭ جازعان حاتىندا: «شوقان — ءالىمباي، تەز قاشعارعا قايت. قوقاندا حۇدايار حاننىڭ ءىنىسى مالىبەك كوتەرىلىس جاساپ، حۇداياردى ورنىنان الىپ، ءوزى حان بولىپتى. ال انادا قاشعاريادان قاشىپ شىققان ءۋاليحان قوجا الاساپىراندى پايدالانىپ، باندىلارىمەن تاعى دا وسى جاققا اتتانىپتى. ءالتىشار اتىرابى قاۋىپتە. سوندىقتان تەز قايت» دەپتى.
شوقان مۇسابايدىڭ حاتىن الىسىمەن قۇمارتقان جاركەنت جەرىنە جەتە الماي، امالسىز قاشعارياعا قايتا ورالدى.
شوقان اتتانعان از كۇننىڭ ىشىندە قاشعاريادا بىرنەشە ەلەۋلى ۋاقيعالار بولعاندى. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ ەلەۋلىسى — شوقانداردى قاشعارياعا كەلگەندە اسا جاقسى ىقىلاسپەن قارسى العان ناسرەددين اقساقالدى بالالارىمەن مالىبەك حان تۇتقىنداتىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا اقساقال نۇرماعامبەتتى جىبەرىپتى. بۇل اقساقال جايىنان مۇساباي ايرىقشا ەش نارسە جازباعان. تەك، اقساقال وزگەرىسى، كەيبىر تارتىپتەر وزگەرىسى بولعانىن ايتقان. جاڭا باستىق، جاڭا ءتارتىپ دەگەندەي، تاعى دا تەكسەرۋ، تاعى دا اڭدۋىل، وسەك-وتىرىك ورىستەي مە دەپ، شوقان سان الۋان ءقاۋىپتى ويلانا قالاعا كىردى. جاڭا كەلگەن اقساقال تانىسۋ ءۇشىن شەتەلدەن كەلگەن ادامداردى شاقىرىپ، ايرىقشا ماجىلىستەستى. نۇرماعامبەت شوقان قاۋىپتەنگەندەي ءزارلى ادام ەمەس ەكەن. تانىسىپ پىكىر الىسقان سوڭ، ۇيىرلەنە ءتۇستى. اسىرەسە ماجىلىستەسىپ كوتەرۋ جاعىنا دا جاقسى قارايدى ەكەن. ول جاعى دا وڭىنان كەلگەندەي بولدى. نۇرماعامبەت اقساقالدىڭ سەمەي كوپەستەرىنە ىقىلاستى قاراپ، قوناققا ءجيى شاقىرىپ ماجىلىستەس بولۋى قاشعاردىڭ باسقا ۇلىقتارىنا دا سەنىمدى ارتتىرا ءتۇستى.
قاشعاريانىڭ قالىڭ قارلى بورانى بولماسا دا، قار جاۋاتىن قالىپتاسقان قىسى باستالدى. كادۋىلگىدەي قار ءتۇسىپ، شوقاننىڭ بالا كۇنىنەن ۇيرەنگەن ءسىبىر قىسىنىڭ سالقىنى بويىن شىمىرلاتىپ، دەنەسىن شيراتتى. قاشعارياداعى ءبىر ادەت قار كورىنە پاڭگى ماۋسىمى باستالادى ەكەن. بۇل وزدەرىنشە ەركىندىك مەرزىمى ەكەن. جەر ەمشەگىن ەمىپ، ب ا ق ءوسىرىپ، ەگىن شىعارىپ، كۇرىش، جۇگەرى دالاسىن جازداي باعىپ قالاعا ورالعان قاشعارلىقتار، ساۋىق دۋمانىن باستايدى ەكەن. ولار ناشا تارتىپ، ماستانىپ، كوشەدە قوسىلىپ ءان سالىپ، بي بيلەپ، سايراندايدى ەكەن.
ءبىر قيىن جەرى شاھار ۇيلەرى قىس سۋىعىنا ارنالماعان اشىق-تەسىك، ناشا تارتقان، اپيىن جەگەن ۋلانعان ادامدار قار ۇستىندە قىلجيىپ ءمۇزداپ، كوپتەگەن كۇيزەۋشىلىككە ۇشىرايدى. وسى سياقتى قالا سالتىن، ىشكى-سىرتقى تارتىپتەرىن شوقان قاداعالاي جازىپ جيناستىرا بەردى. «شىعىس ەلىنىڭ وسى ناشا تارتىپ ەسىرۋى، ونى عيش دەپ ماداقتاپ، اپيىن جەپ باس كوتەرمەي ماس بولۋى بارىپ تۇرعان قاسىرەتتى» دەپ ويلادى شوقان. سونىمەن قاتار قاشعار حالقىنىڭ وتە-موتە اۋىر ءحالى، ەسەلەگەن الىم-سالىق: بىرەسە جۇڭگو چينوۆنيكتەرى الىم جينايدى، وعان قوسا اقساقالدار سالىعى، زەكەت-تۇشىر سالىعى، قوقان حاندىقتارىنىڭ ارناۋلى سالىعى، ەڭبەكشى بۇقاراسىنا دەم العىزبايدى ەكەن. ەتەر قاشعار ەڭبەكشىلەرى، ديقاندارى، حالقى بولىپ وزدەرىنىڭ وندىرىستىك تابىسىن حالىق پايداسىنا ءبىر بەتكەي جۇمساپ، ءبىر عانا مەملەكەتكە باعىنىپ ءتارتىپتى بولىپ وتىرسا، ناعىز باي ولكە بولار ەدى» دەپ ءبىر ويىن تولعادى.
ءىىىوقان سەمەنوۆ-تيانىپانسكيي دوسىنان ەستىگەن اتاقتى گۋمبولت تالىمنىڭ شاكىرتى ادولف شلاگينتۆەيتتىڭ تاعدىرىن بىلۋگە ىزدەستىرۋ سالدى. ءبىراق جەتە انىقتارلىق جايدى اشا المادى. شىعىس تۇركىستاننىڭ دۇنيەجۇزى عالىمدارىنا جۇمباق بولعان جايتتىڭ ءبىر قۇپياسى وسى شلاگينتۆەيتتىڭ تاعدىرى بولاتىن. وسىنى اشۋدى ەڭ ءبىر ۇلكەن ماقساتى ەتكەن شوقان ءبىر كۇنى كەشكە ءوزىنىڭ شاۋكەنىمەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، سول تۋرالى ءسوز قوزعادى.
— ءالىمباي مىرزا، ونى ءسىز انادان بەرى مەنەن نەگە سۇرامادىڭىز. ول كىسىنىڭ قالاي ۇستالعانىن، قانداي جازاعا ۇشىراعانىن مەن، ءوز كوزىممەن كورگەنمىن، — دەپ اڭگىمەسىن باستادى. — وتكەن جىلى جاز ايىندا (وندا قاشعاردا ءۋاليحان قوجا ءامىر جۇرگىزىپ تۇرعان بولاتىن) ءبىر كۇنى جەندەتتەر كوشەدەن اق شاشتى، ۇزىن بويلى، اق سارى شەت جەرلىك ادامدى الىپ ءجۇردى. الگى شەتەلدىك ادامنىڭ قولى ارتىنا بايلاۋلى، شاپانىنىڭ ەتەگى ەكى جاعىنا جايىلا ادىمداي باسىپ ءجۇرىپ بارا جاتتى. قالا حالقى شەتەلدىك ادامنىڭ ءولىم داراسىنا كەتىپ بارا جاتقانىنا تاڭدانا قاراسىپ قالدى. جەندەتتەر ونى قالانىڭ قاقپاسىنان شىعارىپ الىپ كەتتى. ونان كەيىن ونى ەشكىم كورگەن جوق. — شوقان ءوزىنىڭ شاۋكەنىنەن مىنا سياقتى حاباردى ەستىگەن سوڭ، شلاگينتۆەيتتىڭ كۇندەلىك داپتەرىن تابۋعا كىرىستى. ءبىراق كۇندەلىكتى تابا المادى. سۇراستىرا ءجۇرىپ شلاگينتۆەيتتىڭ جازاعا ۇشىراپ جوق بولۋىنىڭ ءتۇيىنىن ىزدەستىردى. شلاگينتۆەيت اتاقتى نەمىس عالىمى، جيھانگەز، گەوگراف گۋمبولتتىڭ تاڭداۋلى شاكىرتى بولعان. گۋمبولتتىڭ پەتەربۋرگتا پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆقا: «مەن ازيانىڭ اناۋ اسقار بيىگىن، اسپانمەن تىلدەسكەن الاتاۋىنىڭ قىرقاسىنداعى جانار تاۋىنىڭ ەرتەڭنەن شىققان تومارلارىن كورمەي ولمەيمىن» دەگەندە سەنگەنى وسى شاكىرتى شلاگينتۆەيتتىڭ اتتانعان ساپارى ەدى. «وسى عالىمداردىڭ اۋزىندا اڭىز بولعان شىعىس تۇركىستاننىڭ التىشارىنە الاتاۋدىڭ اسقارىنان اسىپ كەلدىم. ال مەنىڭ الدىمدا قاتەرگە باسىن بايلاپ كەلگەن وزىممەن ارىپتەس عالىمنىڭ تاعدىرىن قالاي انىقتاماي اتتانام»، — دەپ شوقان بار ىنتا-جىگەرىن سالا ىزدەستىردى. اقىرىندا ول ۋاقيعانىڭ بارلىق ەگجەي-تەگجەيىن تاپتى. ءۋاليحان قوجا از كۇن ءامىر جۇرگىزىپ تۇرعاندا، قالا حالقىنىڭ كورگەن عالاماتتارىنىڭ ىشىندەگى ەلەۋلىسىنىڭ ءبىرى وسى نەمىس عالىمىنىڭ تاعدىرى بولعان. ونى اڭگىمەلەپ ايتار ءبىر ادامعا تاپ بولعان شوقان: ۇلكەن سياپات جاساپ قوناق ەتە وتىرىپ، باجايلاي ۇعىندى. شلاگينتۆەيت بۇحاراعا كەلىپ، اعىلشىن ەلشىلىگىندە بولىپ، سولاردىڭ جاردەمىمەن وسى التىشارگە جولداما رۇقسات الادى. ول جولدامادا شلاگينتۆەيت اعىلشىن عالىمى بولىپ جازىلادى. سول بۇحارادا شىعىس تۇركىستانداعى ءالتىشاردىڭ قالاسىمەن، حالقىمەن تانىس ساۋداگەر نامەنباي دەگەن ۇيعىر ساۋداگەرىن باسشى ەتىپ سەرىكتەسەدى. سول نامەنبايدىڭ باسشىلىعىمەن ءالتىشاردىڭ ورتالىعى قاشعارياعا كەلىپ، شەتەلدەن كەلەتىندەردىڭ تارتىبىمەن ورنالاسادى. بۇل كەزدە قوقاننان ۇرلانىپ اتتانعان عازاۋاتشى ءۋاليحان قوجا قاشعارياعا ۇرلانىپ كىرىپ، قالا بيلىگىن قولىنا الادى.
ءۋاليحان قوجاعا سىيلىق اپارىپ جانە تانىسىپ، ءجونىن ايتىپ، عىلىمي جۇمىسىنا كىرىسۋگە شلاگينتۆەيت نامەنبايعا — «قوجاعا سىيلىق ەتۋگە ينديانىڭ التىن ارقاۋ اق جىبەگى كاشيمير-جىبەك ءشالىسىن تاۋىپ بەر» دەيدى. نامەنباي شلاگينتۆەيت تاپسىرماسىن ورىنداعانشا، جۇڭگو پاتشالىعىنىڭ اسكەرى كەلىپ، قاشعار قالاسىن قاماپ الادى. قاماۋدا قالعان ءۋاليحان قوجا شەتتەن كەلگەن سەزىكتى قوناقتى شاقىرىپ الادى. ونىڭ سەبەبى، مىنا سياقتى جيھانكەز وقىمىستى ادام سوعىس ادىسىنە جۇيرىك بولۋى مۇمكىن. ەگەر بۇل انا سىرتتان قاماعان جۇڭگو اسكەرىمەن تىلدەسىپ قالسا ءوزى ءدىنسىز قاۋىمنىڭ ادامى سول جاققا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، مۇنىڭ قولىنداعى بارلىق جول قاعازدارىن الۋ كەرەك دەپ ۇيعارادى.
ناشاعا ۋلاپ كوزى بۇلدىراپ وتىرعان ءۋاليحان قوجا شلاگينتۆەيتتەن «قوقان حاندىعىنا ارناپ جازىلعان بارلىق بويىڭداعى قاعازدى بەر» دەپ سۇرايدى. شلاگينتۆەيت بويىنداعى جولداما قاعازدارىن بەرۋدەن باس تارتادى. ءوزى ماسايىپ وتىرعان ءۋاليحان باعىنباعان شەتەلدىكتىڭ باسىن الۋعا بۇيىرادى. ءوزى ماس، ءوزى جاۋ قاماۋىندا قانىنا قارايىپ وتىرعان قوجادان ەش نارسە شىقپاس دەپ، راقىم سۇرامايدى. قايسار دا، قارا جۇرەك قوجا قاھارىنا قاپىدا ۇشىراعان شلاگينتۆەيت سوناۋ شوقان قاشعار شاھارىنا كىرەردەگى جول بويىنداعى قادالارعا ىلىنگەن باستاردىڭ ءبىرى بولىپ قازا تابادى.
شلاگينتۆەيتتىڭ باسىنان كەشكەن ۋاقيعانى تۇڭعىش انىقتاعان دا، قايعىرا جانى اشي كۇندەلىگىنە ءبىرىنشى رەت جازعان دا شوقان بولدى. شلاگينتۆەيتتىڭ ءحالىن ەستۋ شوقاننىڭ وزىنە دە از تولعانىس بولعان جوق. ەگەر قوقاننىڭ جاڭا حانى ءۋاليحانعا جاردەم ەتىپ جەتەگىنە جۇرسە، ول مىنا قاشعار ەلىنە تاعى قانتوگىس جاساپ ويران سالۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان — «باسىڭ ساۋدا ەلىڭدى تاپ، اياعىڭ ساۋدا جەرىڭدى تاپ» دەگەن قازاق حالقىنىڭ ماقالىن ەسىنە الىپ:
— مۇساباي مىرزا، قايتۋدى ويلانساق، — دەپ شوقان ءوز پىكىرىن ايتتى. ءوزى دە قايتۋدى ەسىنە الىپ، جان-جاقتى جول جايىن قاراستىرىپ جۇرگەن مۇساباي:
— ءالىمباي مىرزا، مەن قايتۋدى ويلاماي جۇرگەنىم جوق. ءبىز ءقازىر قوزعالساق، وندا قوقاندى باسىپ جۇرەمىز. ول ءبىز ءۇشىن، ءسىز ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى. ال مىنا ءوزىمىز كەلگەن جولدىڭ اسۋلارىن ءالى قار باسىپ جاتىر. سوندىقتان ءبىراز كۇنگە سابىر ەتەلىك، — دەپ ءوز ويىن ءتۇسىندىردى.
شوقان قاشعار قالاسىنان كوپتەگەن كونە قولجازبا كىتاپتار ساتىپ الدى. سول سياقتى شىعىس ەلىنىڭ التىن، كۇمىستەن ناقىستاپ جاساعان اسىل بۇيىمدارىن، ءپىل سۇيەگى، بامبۋك، اسىل تاستان، اسىل شىنىدان جاسالعان ويىنشىق عاجايىپتاردى بالاشا جيناستىردى. اسىرەسە جۇڭگو، ينديا شەبەرلەرىنىڭ قولدان جاساعان كەيىپ، الۋان جاندىكتەر تۇرىندەگى مۇسىندەر. سۋرەتشىلەردىڭ جاراتىلىس بەينەلەرىن تۇسىرگەن سۋرەتتەرىنىڭ اسا قىزىقتىلارىن تاۋىپ الدى. وسى سياقتى مۇلىكتەرگە قوسا ءوزىنىڭ بىرنەشە اي بويى تۇندە ماي شام ساۋلەسىمەن وتىرىپ، قۇمارتا جازعان عىلىمي دا اسەرلى كۇندەلىگىن جول جاشىكتەرىنە ەلەۋسىزدەۋ ەتىپ سالىپ، جاپپالارىن مىقتاپ بەكىتىپ قويدى.
شىعىس تۇركىستاندا كوكتەم باستالىپ، قار ەرىپ،ارىقتاردا سارقىراپ سۋ اعا باستادى. قاشعار اينالاسىنداعى وزەن كولشىكتەردە جىل قۇسى جىلجىپ، ۇيرەك، قاز تىزبەگى اندىزدادى. وسى ءبىر جول بويىنىڭ قار باسقان اسۋ القاپتارىنىڭ بوساۋىن كوپتەن كۇتكەن مۇساباي، ءالىمباي كەرۋەنى دە جولعا شىقتى. الدەنەشە اي مەكەن ەتىپ تۇرىپ قالعان جاڭا ۇيادان ءالىمباي — شوقان دا سىيلاس بولعان دوس-جارلارىمەن قوش ايتىستى. ول ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە «7 ناۋرىز، 1859 جىل» دەپ جازىپ قويدى.
شوقانداردىڭ قاشعارياعا الىپ بارعان مۇلىكتەرىن بارا جاتقاندا نەشە رەت جولىن توسىپ، ەركىنشە ءتيىپ الا الماعان قىرعىز قاراقشىلارى قايتار جولىن دا توستى. ولار بۇل كەرۋەننىڭ كوپ پۇلمەن بارىپ، روسسيا كەزدەمەلەرىن ساۋدالاپ، ەندى جۇڭگو، ينديا شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان اسىل بۇيىمدى تيەپ قايتقان حابارىن جانسىزدار، ارقىلى ءبىلىپ تە وتىرعان بولسا كەرەك. ىستىقكول تۇسىنا كەلگەندە قىرعىزدىڭ تورەگەلدى دەگەن رۋ باسى باتىرى مۇساباي كەرۋەنىنىڭ الدىنان كىسى جىبەرىپ قوناققا شاقىردى. سوقپاي وتەر باسقا جول جوق، شوقاندار تورەگەلدى اۋىلىنا كەلىپ ءتۇستى. ءبىراق وزدەرىنىڭ شاتىرلارىن تىگىپ، كولىگىنە ءورىس، وزدەرىنە دەمالىس ەتەر قونىسقا توقتادى. تورەگەلدى ءوزىنىڭ جاساقتى قاراقشىلارىمەن كەلىپ، قوناقاسى دەپ بىر-ەكى قوي اكەلگىزىپ بەرىپ، سىيلىق كۇتتى.
«سىيعا سىي، سىراعا بال» دەگەندەي، تورەگەلدى باستاعان قاراقشىلارعا مۇساباي ورتا قولدى سىيلىق ۇسىندى. باي كەرۋەننىڭ قاشعاريادان الىپ قايتقان اسىل مۇلكىنە قۇمارتقان وزبىر قاراقشى تورەگەلدى مۇسابايدىڭ ۇسىنعان سىيلىعىن ساپىسىمەن ەزىنە سەرپىپ تاستادى.
نەمەنە، مەنى يت جاۋىرىن سارت شاپانىمەن الداپ كوز بوياماقسىڭ با؟ ورىستىڭ مىنا وفيسەرىن جاسىرىن اپارىپ نە ىستەپ كەلەسىڭ. ونى ءبىز تانىمايدى دەيسىڭ بە؟ — دەپ اڭگىمەنى شوقاننان باستادى. شوقان وتكەن جىلى ىستىقكولدە بولعاندا كەرگەن قىرعىزدىڭ ءبىر قۋى تانىپ قالعان ەكەن، مولدىرەتە ءبارىن ايتىپ مويىن بۇرعىزبادى.
— ەگەر سىيلىقتى اياساڭ، مىنا قاشقىن ورىس وفيسەرىن قوقانعا ۇستاپ اپارىپ بەرەمىن، — دەپ تورەگەلدى ات ويناتتى. لاجى قۇرىپ قىسىلعان مۇساباي، ءبىر كۇنگە مۇرسات سۇراپ وتىرعاندا، ۆەرنىي بەكىنىسىنەن كەرۋەننىڭ الدىنان شىققان ءبىر توپ اتتى اسكەر جەتىپ-اق كەلگەنى. اتتى اسكەردىڭ توبەسى كورىنىسىمەن، جاۋىز ارانىنا قۇم قۇيىلعان قانىپەزەر تورەگەلدى قاراقشىلارىمەن جوق بولدى.
ەڭ اقىرعى قىسپاقتان امان قۇتىلىپ، كەرۋەن ىستىقكول اسۋىنان اسىپ، جەتىسۋ ولكەسىنىڭ ءبىر كەڭ القابىنا كەلىپ قوندى. نەشە ايدان بەرى ۇنەمى ءقاۋىپ پەن قاتەردىڭ قاماۋىندا ۇزدىكسىز ۇرەيلەنە ءومىر كەشكەن شوقان كوكىرەگىن كەرە دەم الىپ، الاڭسىز ۇيىقتاپ تىنىقتى.
كەرۋەن ەرتەڭىندە وزدەرىنىڭ اناداعى كەلگەن ىزىمەن ۆەرنىي بەكىنىسىنە جول تارتتى. ايدىنى شالقىعان، سان شاھاردى كوك ءۇيىرىم تەرەڭىنە باتىرعان ىستىقكول، اق باستى ماڭگى مۇز جاستانعان اسقار الاتاۋ، اسپانمەن تىلدەسكەن شىڭدارىمەن مەلشيىپ قالا بەردى. سول اسقاردىڭ ار جاتىندا كۇنى كەشە ءوزى كورىپ قايتقان ازيانىڭ الەمگە ايگىلى قالالارى قالىپ قويدى.
شوقان ۆەرنىي بەكىنىسىندە دە كوپ بوگەلگەن جوق. ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورتتىڭ دا ەكسپەديسيانىڭ حابارىن اسىعا كۇتكەن قاتىناسىن حومەنتوۆسكييدەن الدى. كەرۋەننىڭ ارتىن كۇتىپ، ىلە بويىندا كەزدەسىپ، مۇساباي ەكەۋى پوچتا اتىمەن سەمەيگە سۋىت تارتتى. قيىن-قىستاۋ جۇرىستەن امان ورالىپ، ءوز ەلىنىڭ كەڭ ساحاراسىنا شىعىپ ەركىندەگەن شوقان جاراتىلىسىنداعى اششى اجۋاسىن دا اعىتا، قاسىنداعى مۇسابايدى كوڭىلدەندىرە وتىردى.
ولار سەمەي شاھارىنا دا جەتتى. وزدەرىنەن ۇيىمداسىپ جونەلگەن ساۋدا كەرۋەنىنىڭ امان-ەسەن ورالىپ، ساۋدالارىنىڭ كۇسەت بولىپ قايتقانىنا مۇساباي دا وتە قۋانىشتى بولدى.
اسىرەسە سەمەيدىڭ گۋبەرناتورى پەرەمىشەلسكيي شوقانداردى قۇرمەتپەن قارسى الدى.
شوقاننىڭ قاشعاريادان قايتىپ، ومبىعا كەلگەن حابارى پەتەربۋرگقا دا بارىپ جەتتى. ونى حابارلاعان گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورتتىڭ ءوزى بولدى. ول ءوزىنىڭ اسكەري ءمينيسترى سۋحوزونەتكە: «وتكەن جىلى ماي ايىندا قاشعارياعا جىبەرگەن كەرۋەنىمىز امان-ەسەن تاپسىرمانى كوڭىلدەگىدەي ورىنداپ ورالدى. سول كەرۋەندە ايرىقشا تاپسىرمامەن بارعان پورۋچيك سۇلتان ءۋاليحانوۆ تا ومبىعا كەلدى. ءۋاليحانوۆتىڭ ۇنەمى قاۋىپ-قاتەر ۇستىندە جانە كۇتىمسىز جاعدايدا ۇزاق جول ءجۇرۋى ونى مەيلىنشە جۇدەتكەن. ول ءبىراز دەم الىپ، بويىن جيناماسا، ساۋلىعى ناشارلاپ كەتەرلىك جاعدايدا. سوندىقتان ءۋاليحانوۆ الىپ قايتقان عىلىمي دا ساياسي دەرەكتەر ءبىراز ۋاقىت كۇتە تۇرۋدى كەرەك ەتەدى»، — دەپ جازدى.
شوقان ءبىراز دەم الىپ تىنىقتى دا، الىپ قايتقان مالىمەتتەرىن رەتتەپ ءبىر جۇيەگە تۇسىرۋگە كىرىستى. بارىمەن بولماسا دا شوقان ەڭبەگىنىڭ بەتالىسىمەن تانىسقان گاسفورت پەتەربۋرگ باسشىلارىنا ماقتانا جەتكىزىپ جازىپ وتىردى. «ءۋاليحانوۆ الىپ قايتقان مىنا مالىمەتكە قاراعاندا، ءبىزدىڭ شىعىس تۇركىستان جايلى قولدانىپ جۇرگەن گەوگرافيالىق مالىمەتىمىز مۇلدە جاڭىلىس ەكەن. ءۋاليحانوۆتىڭ جاڭا مالىمدەمەسى سونداي قۇندى دا عاجاپ جاڭالىقتار. ازيانىڭ شىعىس شوقتىعىنداعى قۇپيا دۇنيەنىڭ قاقپاسىن اشىپ قايتقان» دەپ جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ جازدى.
پەتەربۋرگتاعى دوستارىمەن قاتار ۇكىمەت ادامدارى — عىلىم كەمەڭگەرلەرى دە شوقاننىڭ پەتەربۋرگقا كەلۋىن اسىعا كۇتتى. ەڭ بولماعاندا الىپ قايتقان مالىمەتتەرىنىڭ الدىن الا جازىلعاندارىنان جىبەرۋدى ءوتىنىپ مازا بەرمەدى. اسىرەسە ەگور كوۆاليەۆسكيي شوقانعا ارناپ ءوزى حات جازىپ تەزدەتۋدى سۇرادى. شوقان ءوزىنىڭ قولجازبالارىن ءالى دە ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەنشە بولشەكتەگىسى كەلمەي، دوستارىن تەك حات جازىپ ۋادە بەرۋمەن الداندىرا تۇردى. اۆگۋست ايىنىڭ اياق كەزىندە تۆەر قالاسىنا قايتار جولىندا دوستويەۆسكيي ومبىعا كەلىپ شوقانعا جولىقتى.
ەكى دوس ساعىنىسا كورىسىپ سىر شەرتىستى.
— مەنى پەتەربۋرگقا شاقىرىپ جاتىر. اماندىق بولسا پەتەربۋرگقا شانا جولىمەن بارماقپىن. وعان دەيىن مىنا الىپ قايتقان دۇنيەمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ ۇلگەرسەم دەپ ويلايمىن، — دەگەن شوقان پىكىرىن اعا دوسى قۋانا قۋاتتاپ:
مەن ساعان الدەقاشان ايتقام، سەن پەتەربۋرگقا تەز جەت. مۇمكىندىك تاپ، وقى. ساعان وقۋ كەرەك. سەن مىناۋ ەلىڭە ءبىلىم ساۋلەسىن جەتكىز. ول سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى، — دەپ اعالىق اقىلىن تاعى دا قايتالاپ ايتتى. ەكى دوس قۇشىرلانا ءسۇيىسىپ، حوش ايتىستى. ەندىگى كەزدەسۋ — پەتەربۋرگ قالاسى دەستى.
شوقان جولدان الىپ قايتقان دەرەكتەرىن قاعازعا تۇسىرىسىمەن پەتەربۋرگقا پوچتامەن جەتكىزىلدى. شوقاننىڭ قولجازباسىمەن تانىسقان پەتەربۋرگ قاۋىمى اۋىزدارىنان سۋى اعا وقىدى. بىرىنەن ءبىرى الىپ، قولدان-قولعا تيگىزبەي تالاسا تانىستى. شوقاننىڭ قولجازباسى شەتەلدەر ءىسىنىڭ ءمينيسترى كانسلەر گورچاكوۆقا عاجاپ ۇنادى. ازيا دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ەگور كوۆاليەۆسكيي قۋانا وقىپ، اسا جوعارى باعالادى. مينيستر گورچاكوۆ شوقان قولجازباسىنىڭ بۇرىشىنا: «مەن سىزگە اسا ۇلكەن العىس ايتار ەدىم. ەگەر مىنا قولجازباڭىزدان ءبىراز لايىقتى دەگەنىن گەوگرافيا قوعامىنا بەرسەڭىز»، — دەپ جازدى.
شوقان ءوزىنىڭ پەتەربۋرگقا جۇرەر الدىندا قولجازبادان موينى بوساپ، ومبىلىق دوستارىمەن باس قوستى. الدىمەن كارل كازيميروۆيچتىڭ ۇيىنەن، سوناۋ ۆەرنىي بەكىنىسىندە قولىنا بەرگەن وفيسەر كيىمدەرىن الىپ، ومبىداعى اسكەري تورە قالپىنا كىرىپ ەركەلەي امانداستى. اق كوڭىل، اتا جۇرەكتى كارل كازيميروۆيچ، ەكاتەرينا يۆانوۆنا انالىق ىقىلاسپەن اسا قۋانىشتى قۇرمەت كورسەتتى. ءارقاشان دا قارىنداستىق ەركە مىنەزىمەن نازدانا، بۇلدانا سويلەيتىن ەليزاۆەتا دا شوقانمەن قۋانىشتى امانداستى. ءالتىشار اڭگىمەسى ءبىر كۇن تۇگىل، بىرنەشە ايعا ازىق بولاتىن، بىرىنەن ءبىرى وتكەن قيانكەسكى ۋاقيعا عوي. ونىڭ ءبارىن قايتادان ءقايتىپ سارقيدى. تەك، الىستان ەستىپ تاڭدانا تىڭدايتىن ازيا حالقىنىڭ كەيبىر تۇرمىس سالتتارىنان قىزىقتى جايلاردى ايتىپ تانىستىردى. دوس ۇي-ىشتەرىنە قاشعاريادان الىپ كەلگەن بازارلىق تا ەليزاۆەتانىڭ ەسىن شىعاردى.
شوقان كەلگەندە دۋروۆ دوسى ەركىندىك الىپ، ءوزى قالاعان سيەۆاستوپول قالاسىنا ءجۇرىپ كەتكەن. ول دوسى ءوزىنىڭ ساعىنعان، قۇمارتقان حاتىن جازعان. اسىرەسە قاشعاريادان الىپ قايتقان ەستەلىك جايىندا قۇمارلىعىن ايرىقشا جازعان. شوقان وسىنداي دوستارىمەن، قالاداعى قىزمەتتەس دوستارىمەن ءبىراز ۋاقىت ماجىلىستەسىپ، جول جۇرۋگە دايىندالدى. ول قاشعاريادان كەلىسىمەن اۋىلىنا حات جازىپ، اكەسى جىبەرگەن ادامنان اۋىلىنىڭ، تۋىستارىنىڭ اماندىعىنان حابارلاندى. ءوزى پەتەربۋرگقا جۇرەر الدىندا اۋىلىنا قايتقان اكەسىنىڭ شابارمانىنان قاشعاردان اناسىنا ارناپ العان از دا بولسا اسىل بۇيىم سالەمدەمەسىن جىبەردى. وسىنداي ءاتۇستى ۇزدىكسىز ەڭبەككە مويىنداپ العان شوقان شانا جولى تۇسە پەتەربۋرگقا اتتانعان كۇنىن ول ءوزىنىڭ كۇندەلىك داپتەرىنە — «1859 جىلدىڭ قاراشا ايى» دەپ جازىپ قويدى.
You Might Also Like
