ش. ءۋاليحانوۆقا حات
«ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى ماعان مەنىڭ مەيىربان دوسىم، الەكساندر نيكولايەۆيچ تابىس ەتتى. ادەپتى ءارى ادەمى جازعانىڭىز سونداي، مەن ءسىزدى قايتادان ءوز كوزىممەن كورگەندەي بولعام. مەنى سۇيەمىن دەپسىز. ال ءوزىم ۇيالماي-اق ايتايىن... مەن سىزگە تۋرا عاشىقپىن. مەن ەشقاشان جانە ەشكىمگە ءدال» سىزگە سەكىلدى ىقىلاستانباعان شىتارمىن. بۇل قالاي بولعانىن قۇدايىم ءوزى ءبىلسىن. ايتكەنمەن بۇعان كوپتەگەن تۇسىندىرمە بەرۋگە دە بولار ەدى، سىزگە ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق قوي! ويتكەنى ءسىز مەنىڭ ادال كوڭىلىمە ايتپاي-اق اقيقات سەنەتىنىڭىزدى بىلەمىن، قىمباتتىم مەنىڭ ءۋاليحانىم. جانە بۇل تۋرالى ون كىتاپ جازىلسا دا جارتىمدى ەشتەڭە ايتىپ بولماس ەدى: سەزىم مەن ىقىلاس دەگەن نارسەلەردى ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن. ءبىز وزىڭىزبەن قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن كۇنى بويى قام كوڭىل بولدىق. جول ۇستىندە ءسىزدى ىلعي ەسكە الىپ، ماقتاۋ ءسوز ايتتىم. ەگەر ءسىز بىزبەن بىرگە كەتكەنىڭىزدە ءتىپتى عاجاپ بولاتىن ەدى. ءسىز بارناۋلدا زور اسەر قالدىرعان بولار ەدىڭىز. كۋزنەسكىدە (جالعىز بولعان كەزىمدە) (ۆ. بۇل قۇپيا سىر) — ءسىزدى مەن ءوزىمنىڭ ەڭ جاقىن دوسىم سانالاتىن اقىلدى، جان-جۇرەگى پاك ءبىر ايەلگە اڭگىمە ەتىپ تانىستىردىم. وعان ءسىز تۋرالى كاپ ايتقانىم سونداي، ول سىزگە كورمەي-اق عاشىق بولدى. مۇنى ول ءسىزدى وتە جاقسى سۋرەتتەگەنىمنەن دەپ ءتۇسىندىردى. بۇل تاماشا ايەلدى ءسىز ءبىر كەزدەرى كورەرسىز دە، ونىڭ جاقسى دوستارىنىڭ ساناتىندا بولارسىز. مەن ءوزىم سونداي بولۋىڭىزدى تىلەر ەدىم. سوندىقتان دا سىزگە وسىنى جازىپ وتىرمىن. بارناۋلدى پالەندەي ارالاي العانىم جوق. تەك بالدا عانا بولىپ، تانىساتىن ادامدارمەن تانىسىپ الدىم. كوبىنەسە كۋزنەسكىدە تۇردىم (بەس كۇن). سونان سوڭ زمييەۆ پە لوكتادا بولدىم. دەمچەنسكيي ادەتتەگىسىنشە جۇرتتى ىلعي كۇلدىرىپ ءجۇردى. سەمەنوۆ دەگەنىڭىز تاماشا ادام عوي.
مەن ونىمەن جەتە جاقىنداسىپ كەتتىم. سىزگە كوپ نارسە ايتۋعا بولار ەدى، حاتقا جازۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا ءبىر ۋاقىتتا كەيبىر جايتتاردى ەسىتىپ بىلەرسىز، ال تاپ ءقازىر دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتىم تۋرالى ۇرەي، قايتى مەن قامقورلىق جۇرەگىمە كەنەت تولعان شاقتا (مۇنى ءوزىم كۇتتىم دە، كۇتپەدىم دە)، جاپادان-جالعىز قالعان كەزىمدە (ال ارەكەت جاساۋ كەرەك-اق) — سىزگە ەڭ نەگىزگى ماقسات-مۇراتىمدى، ەكى جىل بويى جانىمدى ەزگەن جاعداياتتاردى تولىق اشىپ ايتپاعانىما وكىنەمىن. اشىپ ايتقانىم جاقسى بولاتىن ەدى. اياۋلى دوسىم، سۇيىكتى شوقان شىڭعىس ۇلى، مەن ءوزىمدى جۇمباقتاپ كەتتىم بىلەم. ءبىراق ونى شەشەمىن دەمەي-اق قويىڭىز، تەك ماعان تابىس تىلەڭىز. مۇمكىن بارشا جايدى كوپ ۇزاماي وزىمنەن ەستىرسىز. قولىڭىز تيسە، بىزگە تەزىرەك كەلە كورىڭىز، ايتەۋىر، اپرەلدەن قالماڭىز. اينىپ قالىپ جۇرمەڭىز. ءسىزدى سونداي كورگىم كەلەدى، كەلسەڭىز ءسىز دە زەرىكپەس ەدىڭىز. ومبىدان زەرىگىپ كەتتىم دەپسىز — ويتپەگەندە قايتەسىز! كەڭەس بەرۋدى ءوتىنىپسىز: قىزمەتىڭىزدىڭ جايىن، سوسىن جالپى جاعدايدى، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇراپسىز. مەنىڭ ويىمشا بىلاي: ەڭبەكتەنۋدى قويماڭىز. ءسىزدىڭ ماتەريالىڭىز باي. دالا جونىندە ماقالا جازىڭىز. ول ءسوزسىز باسىلادى (ول حاقىندا اڭگىمەلەسىپ ەدىك قوي، ەسىڭىزدە بولار). ءوز جازبالارىڭىز تۇرعىسىنان دالا سالتى، ءوز ءومىرىڭىز، تاتى باسقا نارسەلەر تۋرالى جازعانىڭىز ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. ول جۇرت قىزىعاتىنداي جاڭالىق سانالار ەدى. تىڭ نارسە بولاتىن سەبەبى ءسىز نە جازعانىڭىزدى بىلەسىز عوي (ماسەلەڭ، ەسىڭىزدە بولار، پۋشكين اۋدارعان دجون تەننەر شىعارمالارى تۇرعىسىندا). ءسىز سوندا ومبىدا دا، پەتەربۋرگتا دا جۇرت نازارىنا تۇسەسىز. قولىڭىزداعى بار ماتەريالدار ارقىلى گەوگرافيالىق قوعامعا تانىلاسىز. قىسقاسى، ومبىنىڭ وزىندە-اق جۇرت سىزگە باسقاشا قاراي باستايدى. سوندا ءسىز ءومىر جولىڭىزدىڭ باسقاشا بولۋ مۇمكىندىگىنە ءتىپتى ءوز تۋما-تۋىسقاندارىڭىزدىڭ كوڭىلىن اۋدارا الار ەدىڭىز. كەلەر جازدى قىردا وتكىزبەك بولساڭىز، ۋاقىت كوپ قوي. ال ەندىگى جىلدىڭ 1 سەنتيابرىنەن باستاپ روسسياعا ءبىر جىلدىق دەمالىسقا كەلۋىڭىزگە بولار ەدى. وندا ءبىر جىل تۇرساڭىز، نە ىستەيتىنىڭىزدى بىلەر ەدىڭىز. ءبىر جىلدىق قاراجات تاباتىنىڭىز حاق. ماعان سەنىڭىز، ونشاما كوپ قارجى دا قاجەت ەمەس. ەڭ نەگىزگىسى بۇل ىسكە جاڭاشا كوزقاراس جانە بەلگىلى ءبىر ەسەپپەن ءومىر سۇرە ءبىلۋ كەرەك. مۇنىڭ ءبارى ءبىرشاما بولجاممەن شارتتى نارسە عوي. ءسىز وسى ءبىر جىل ىشىندە ءوز ومىرىڭىزدە جاڭا قادام جاساۋعا شەشىم قابىلدار ەدىڭىز. ءوز نىساناڭىزدى ءوزىڭىز كورە الار ەدىڭىز، ياعني ودان ءارى نە ىستەيتىنىڭىزدى بىلەر ەدىڭىز. سودان سوڭ سىبىرگە ورالىپ، ءوز تۋىسقاندارىڭىزعا پايدا بولاتىن وي ايتىپ، ۇسىنىس جاساڭىز (نە ويلاپ تابۋعا بولمايدى، نە ارمانداۋعا بولمايدى!)، ولار ءسىزدى ءتىپتى شەتەلگە ياعني ەۋروپاعا بىر-ەكى جىلدىق ساياحاتقا جىبەرۋى دە ىقتيمال عوي. سودان 7-8 جىلدان كەيىن ءسىز ءومىرىڭىزدى وتانىڭىزعا زور پايدا كەلتىرەردەي ەتىپ ورايلاستىرار ەدىڭىز. ماسەلەن، دالانىڭ جاي-جاپسارىن، ونىڭ ماڭىزىن جانە ءوز حالقىڭىزدىڭ روسسياعا قانداي قاتىسى بارىن ءوز اۋلەتىڭىزدە ءبىرىنشى بولىپ روسسيا جۇرتشىلىعىنا تانىستىرۋ، سونىمەن بىرگە ءوز حالقىڭىزدىڭ ورىستار ىشىندەگى ساۋاتتى مۇددەگەرى رەتىندە تۋعان ەلىڭىزگە ەڭبەك ەتۋ ۇلى ماقسات، يگىلىكتى ءىس ەمەس پە؟ ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ەۋروپاشا تولىق ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق ەكەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز. ونىڭ ۇستىنە تاعدىر سىزگە ۇلكەن جۇرەك پەن كەرەمەتتەي جان بەرىپ، عاجاپ ءبىر ادام ەتىپ جاراتقان. ەش نارسەدەن كەنجە قالماڭىز، قالۋعا بولمايدى؛ دالەلدەڭىز، تىرىسىڭىز، ءتىپتى رەتى كەلسە قۋلىق ىستەڭىز. ءبارىنىڭ دە جۇزەگە اسۋى مۇمكىن، تەك تاباندى بولىڭىز. ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز حاقىنداعى ۋتوپيالىق ۇعىمدارىممەن بال اشقانىمدى مازاق ەتپەڭىز، مەنىڭ قىمباتتىم ءۋاليحانىم. مەن ءسىزدى سۇيەتىندىگىم سونداي، ءسىز تۋرالى جانە ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز تۋرالى كۇنى بويى تولعاندىم. ارينە، ءوز ويىمشا سىزگە جاقسىلىق تىلەدىم. سول وي-ارمان اراسىندا ءبىر شىندىق بار. ءسىز اۋلەتىڭىز ىشىندە ەۋروپالىق ءبىلىم العان ەڭ العاشقى ادامسىز. وسىنىڭ ءوزى — كەرەمەت نارسە جانە ول سىزگە كوپتەگەن مىندەت جۇكتەيدى. العاشقى قادامىڭىزدىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن انىقتاۋ قيىن. ءبىراق ءبىر كەڭەس بەرەيىن، اسىلىندا از بولجاپ، از قيالداڭىز دا، كوپ قيمىلداڭىز، بىردەڭەدەن بولسا دا، باستاڭىز، ءوز كارەراڭىز ءۇشىن بىردەڭە بولسا دا ىستەڭىز. ەشتەڭە ىستەمەگەننەن گورى بىردەڭە بولسا دا تىندىرعان جاقسى. اللا جار بولسىن سىزگە.
حوش بولىڭىز، قىمباتتىم مەنىڭ. ءسىزدى 10 رەت قۇشىپ، سۇيۋىمە رۇقسات ەتىڭىز. مەنى ۇمىتپاڭىز، ءجيى-جيى جازىپ تۇرىڭىز. سۋريكوۆ ماعان ۇنايدى، ويىن جاسىرمايدى، ءبىراق مەن ونى ءالى از بىلەمىن. سەمەنوۆپەن كەزدەسىپ، سەمەيگە بىرگە كەلەسىزدەر مە؟ وندا ءبىز ءبىر قاۋىم جۇرت بولار ەدىك. مۇمكىن، سوندا مەنىڭ ومىرىمدە دە وزگەرىس بولىپ قالار. ءتاڭىر جارىلقاسا بولعانى. سىزگە دەمچينسكيي تاعزىم ەتىپ، سالەم ايتتى. حاتتى سونىڭ ۇيىندە، ءوزىمىز تاڭەرتەڭ تاماقتاناتىن نەمەسە سورلى جەتىمدەردى كۇتىپ، شاي ىشەتىن ستول باسىندا جازىپ وتىرمىن.
مەنىڭ قارسى الدىمدا سۋريكوۆ وتىر. ول دا سىزگە حات جازۋ ۇستىندە. دەمچينسكيي قورىلداپ ۇيقتاپ جاتىر. ءقازىر ساعات كەشكى 10. ونىڭ نەگە شارشاپ-شالدىققانىن تۇسىنبەيمىن. سىزگە سەمەي تۋرالى بىردەڭەلەر جازايىن دەپ ەدىم، قىزىق جايتتار بار. ءبىراق شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، وننان ءبىرىن دە جازۋ مۇمكىن ەمەس. حوش بولىڭىز، مەنىڭ مەيىربان دوسىم. ءجيى جازىپ تۇرىڭىز. مەن دە سىزگە ءارقاشان جاۋاپ قايىراتىن بولامىن. مۇمكىن، رەتى كەلگەندە ءوز جۇمىسىم جايىن جازۋعا دا باتىلدىق جاساپ كورەرمىن. مەن بولىپ دۋروۆقا تاعزىم ەتىڭىز، مەن بولىپ وعان جاقسىلىق تىلەڭىز. ونى سۇيەتىنىمدى جانە شىن بەرىلگەندىگىمدى ايتىپ سەندىرىڭىز.
B.C. سىزگە تاعزىم ەتەدى. ءسىزدىڭ، ءوزىن ومبىعا اكەتۋگە تىرىسقانىڭىزدى اڭگىمەلەدى. ول ءسىزدى ۇمىتپاپتى جانە ءسىز تۋرالى قىزىعا ءسوز ەتەدى. ف. م. دوستويەۆسكيي.»
اعا دوسىنىڭ ەلجىرەي جازعان حاتىن قايتالاي وقىپ، وزىنە-وزى: «دوس بولساڭ، وسىنداي اداممەن بول. قانداي نازىك سەزىمنىڭ ادامدارى. اناۋ پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ، سەرگەي دۋروۆ، مىنە، روسسيا حالقىنىڭ ناعىز اسىل ادامدارى»، — دەپ ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە جازىپ قويدى.
شوقان ءسىبىر ولكەسىنىڭ قاقاعان اياز، بۇرقىراعان بوراندى كۇندەرىندە پەشى كەيدە جاعىلىپ، كەيدە جاعىلماي الا قوڭىر بولىپ تۇراتىن سالقىن ارحيۆ قويماسىندا تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قولجازبالاردى اقتارۋمەن بولدى. وسى ارحيۆتە ونىڭ كوپ ىزدەگەن دەرەگى — ءسىبىر ولكەسىن روسسيا پاتشالىعىنىڭ العاشقى يەمدەنە باستاعان كەزى. ءسىبىر ولكەسىندەگى حالىقتاردىڭ قونىسى، شارۋا جايى، ولارمەن روسسيا پاتشالىعىنىڭ قارىم-قاتىناسى جايلى بولدى. بۇل جاعىنان شوقاننىڭ تاپقانى كوبى بۇرىننان وزىنە تانىس جايلار. شوقاننىڭ ءبىر قۋانعان تابىسى — قىرعىز ەلىنىڭ شەجىرەسىنە بايلانىستى قولجازباعا كەزدەستى.
ەكى جىلداي ويدى-قىردى ارالاپ، ەل كونەلەرىمەن سويلەسىپ، قىرعىز ەلىنىڭ شەجىرەسىنە كوپ ۇڭىلگەن ەدى. قىرعىز قاريالارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا — «اتا-بابامىزدىڭ تۋىپ وسكەن جەرى ءاندىجان ولكەسى ەكەن» دەسەدى. ال جيھانكەز عالىمداردىڭ، شەجىرەشىلەردىڭ جازعاندارىندا قىرعىزداردىڭ «ەنيسەي»، «توم»، «اباقان» وزەنىنىڭ بويىندا بولىپ، الاتاۋعا كەيىنىرەك كوشىپ بارعانىن ايتاتىن. بىرىنە ءبىرى قايشى دالەلدەمەلەردى سالعاستىرىپ، قايسىسى سەنىمدى ەكەنىن شەشە المايتىن. كوڭىلىنە كوبىرەك الىپ ارحيۆ تۋىندىلارىن اقتارعانداعى باسا قاراستىرعانى وسى ەدى.
بىردە شوقاننىڭ قولىنا ۇرانحاي ەلىنىڭ «التىن حانى» دەگەن قولجازبا كەزدەستى. وسى قولجازبانى قاراپ، بارلىق جازىلۋ تاريحىمەن تانىستى. ءبىراق مۇنىڭ ىشىنەن دە ءوزىنىڭ ىزدەگەن جۇمباعىنا شەشىم تابا قويمادى. سول بۋددالاردىڭ توبىنان ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە جازىلعان ءبىر قولجازباعا كەزدەستى. بۇل قولجازبادا ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە وسكەمەن بەكىنىسىنە قىرعىز-قالماقتىڭ ون ەكى ءۇيلى ادامدارى كەلىپ، جەرگىلىكتى اكىمدەرگە: «ءبىز بۇرىن توم مەن ەنيسەيدىڭ ارالىعىندا تۇرۋشى ەدىك. ءبىزدىڭ باسشىمىز تانبىن باتىر تاندجي ەدى. وندا رەسەي قازىناسىنا اڭ تەرىسىنەن الىم تولەپ تۇرۋشى ەدىك. سونان ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە عالدەن سورەننىڭ ءۇش قولباسى باتىرى بەس ءجۇز جاۋىنگەر توبىمەن كەلىپ شاۋىپ، قىرعىزداردى جوڭعار تاۋىنا كوشىرىپ جىبەردى. ءۇش مىڭ ءۇي قىرعىز، قالماق قولىنىڭ سايلانىپ كەلگەن قاھارىنا قارسى تۇرا الماي، قونىسىنان اۋدى. سونان قىرعىزدار عالدەن سورەنگە الىم تولەپ تۇردى. سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ تاعى ءبىر توبىمىز، سوعاي دالاسىندا تۇرادى. ولار دا كەيىننەن جوڭعارداعى تۋىستارىن تاپتى. ءبىز دە ءوز تۋىسىمىزعا قوسىلۋدى تىلەيمىز» دەپتى. بۇعان قاراعاندا قىرعىزداردىڭ ەنيسەي بويىنان اۋىپ كەلۋى انىق. وعان قوسىمشا جوعارىدا اتالعان جيھانكەز تالىم ريتتەر دە (كارل ريتتەر) — «قىرعىز، قازاق ءتۇبى ءبىر حالىق، بۇلار ءبىر كەزدە ءسىبىر ولكەلەرىندە بولىپ، كەيىننەن الاتاۋ اتىرابىنا كوشىپ كەلگەن»، — دەپ تۇيىندەيدى. شوقان وسى سياقتى قۇمارتا زەرتتەگەن عىلىمدىق ەڭبەگىمەن شۇعىلدانىپ ەشقايدا مويىن بۇرا العان جوق. ويتكەنى، ادەت-عۇرپى، ءتىلى تۇبىرلەس قىرعىز-قازاق ەلىنىڭ شەجىرەسىن قاراستىرىپ، انىعىن اشۋعا قۇمارلاندى. شوقان شاعاتاي تىلىندە جازىلعان «تاريح راشيدي» كىتابىن تاۋىپ الىپ، سونى وقىدى. بۇل كىتاپتا ون التىنشى عاسىرداعى تۇرىك شەجىرەشىسىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا قىرعىزداردىڭ ءاندىجان مەن ىستىقكول جاعاسىنىڭ ارالىعىندا جۇرگەن مالىمەتى بار... وعان قاراعاندا قىرعىز قاريالارىنىڭ — «اتا-بابامىزدىڭ قونىسى ءاندىجان القابى» دەگەنىنىڭ جانى بار ءتارىزدى. ال ون سەگىزىنشى عاسىردا ەنيسەي بويىندا قىرعىز ەلى بولعانىنا قاراعاندا، ءبىر كەزدە قىرعىز-قازاق ءبىر تۇتاس تايپالار بولىپ، سىرداريادان ەنيسەيگە دەيىنگى ەكى ارالىقتا كەشىپ مەكەندەپ جۇرگەنى بايقالادى. ءوزىنىڭ ىستىقكولدە قىرعىز جىرشىسىنان ەستىپ جازىپ العان «ماناس» جىرىنداعى قىرعىز-قازاق باتىرلارىنىڭ بىرگە اتتانعان جورىقتارى دا وسىنى بەينەلەيدى. قونىسى باسقا، تۋىستىق ءتۇبىرى باسقا ەل ءبىر مايداندا قاتار ءجۇرىپ قان توگە مە. جانە سونداعى قىرعىز-قازاق باتىرلارىنىڭ جاۋى قۇبا قالماق بولىپ كەلەدى. ءسويتىپ ءوزىنىڭ تۇڭعىش ەلىنەن ەلىنەن تاپقان ۇلكەن داستانىنىڭ حالىق شەجىرەسىنە قوسىلعان قۇندى جاڭالىق ەكەنى ايقىندالا ءتۇستى. اناداعى وپ ەكى ءۇيلى قىرعىز-قازاق ادامدارىنىڭ ايتۋىنداي جوڭعار قولى كەلىپ كيلىگىپ، قىرعىز رۋلارىن ەكىگە ءبولىپ تاستاعانعا ۇقسايدى. سىر بويىنداعىلار ءاندىجان القابىندا قالىپ، ەنيسەي بويىنداعىلار وسىندا ءبولىنىپ قالعان بولۋى كەرەك. ال ەنيسەيدەگىلەر جوڭعار توزعىنداعان كەزدە الاتاۋداعى ەلىمەن قايتادان تابىسقان بولار دەپ ءتۇيدى. وسىنداي كوپ ىزدەنە وتىرىپ قازاق-قىرعىز دالاسىن جاڭادان زەرتتەي باستاعان روسسيا عالىمدارىنا وي سالار، جول سىلتەر ءىزىن تۇسىرگەندەي بولدى.
شوقان مەن پوتانين ەكەۋىنىڭ تاتى ءبىر ەرەكشە قاراستىرعاندارى، قاشعارياعا تۋرا تارتار ساۋدا كەرۋەنىنىڭ جولى بولدى. قوقان حاندىقتارىنىڭ روسسيا پاتشالىعىنا قىرىن قارايتىن جايىن ەسكە العاندا، ىستىقكول ارقىلى، التىشارگە تاۋ جولىمەن ءوتۋ قولايلى ءتارىزدى. ەكەۋى وسى جولدىڭ جوباسىن توپشىلادى. سونان ەكى دوس قىستىڭ كوپ ۋاقىتىن ارحيۆ اقتارىپ، الداعى ىستەلەر عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جوباسىن ويلاستىرۋمەن وتكىزدى.
V
قىس ورتاسى اۋا بەرگەن كەزدە شوقان پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆتان حات الدى. وسى حاتپەن بىرگە پەتەربۋرگتاعى «ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ» تولىق مۇشەسى ءۋاليحانوۆ» دەگەن سەنىم قاعاز بىرگە كەلدى. سەنىم قاعازعا قوسا «ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ» 1857 جىلعى 27-اقپانداعى ءماجىلىس حاتىنان كەشىرمە دە بىرگە كەلگەن. شوقان ءوز وقىعانىنا ءوزى سەنبەگەندەي دوسى گريگوريي پوتانينگە بەردى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، قۇتتىقتايمىن، باۋىرىم، — دەپ گريگوريي شوقاندى باس سالىپ ءسۇيدى. — مىنە، ەڭبەگىڭ جاندى. عالىم اتاعى ارداقتى باعامەن ارنالعان ساعان. بۇل قۋانىش — ءبارىمىزدىڭ قۋانىشىمىز، — دەپ گريگوريي شوقاندى قايتا-قايتا ءسۇيدى. ەكەۋى گەوگرافيا قوعامى باسقارماسىنىڭ ءماجىلىس حاتىن قايتا وتىرىپ وقىدى. «ءباتىس-سىبىر ولكەسىنىڭ قىرعىز-قازاق ولكەلەرىن زەرتتەيتىن ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى، اسكەري شەندى شوقان شىڭعىسوۆيچ ءۋاليحانوۆتىڭ جەتىسۋ ولكەسىن، ىستىقكول اتىرابىن زەرتتەۋدە، قۇلجا قالاسىنداعى كەلىسىمدى عىلىمي تۇرعىدان جوبالاۋدا ىستەگەن ەڭبەگى — روسسيا عىلىمىنىڭ حالىق زەرتتەۋ سالاسىنا قوسقان زور ۇلەسى. وسى جونىندە عىلىمي بايانداما جاساپ ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەگىن جان-جاقتى دالەلدەپ جەتكىزگەن پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ-تيانىشانسكييدىڭ ۇسىنىسى ءبىر اۋىزدان قابىلدانسىن! شوقان شىڭعىسوۆيچ ءۋاليحانوۆ «روسسيا گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ» تولىق مۇشەسى ەتىپ الىنسىن» دەلىنگەن. ەكى دوس پەتر پەتروۆيچتىڭ جاڭادان تىركەپ العان قوسالقى فاميلياسىن قايتالاپ، «سەمەنوۆ-تيانىشانسكيي» دەپ جارىسا ايتىستى.
پەتر پەتروۆيچ انادا پەتەربۋرعا جۇرەردە شوقاننىڭ قولجازبالارىن قويار دا قويماي الىپ كەتكەندەگى سىرىن شوقان تۇسىنە دە، سۇراي دا الماعان. اعا دوسىنىڭ ونى نە ءۇشىن كەرەك ەتكەنىن مىنا قاۋلىنى العاندا عانا ءتۇسىندى. قانداي ادال جاندى اسىل ادام.
بۇلار حالىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن تۋعان جاندار عوي، دەپ ويلادى شوقان ىشىنەن.
پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ ومبىدان پەتەربۋرگقا كەلگەن بەتىندە شوقاندى گەوگرافيا قوعامىنا مۇشەلىككە ۇسىندى. ۇسىنار الدىندا شوقاننىڭ جاڭا ەڭبەكتەرىن عالىمدارعا بەرىپ تانىستىردى. الدىمەن ءارى جيھانكەز، ءارى گەوگراف عالىم كوۆاليەۆسكييگە بەردى. كوۆاليەۆسكييگە شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىن بەرە وتىرىپ، «شوقان ءبىزدىڭ گەوگرافيا قوعامىنا جاڭادان قوسىلعان كەسەك تۇلعا. ول بىزگە جۇمباق بولىپ جاتقان ازيا ەلىنىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، تىرشىلىك سالتىن نەگىزىنەن جاقسى بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە عىلىمدىق جاعىنان قانداي تاپسىرما بولسىن اسىرا ورىنداي الاتىن ەرەكشە قابىلەتتى جاس تالىم» دەدى. كوۆاليەۆسكيي شوقاننىڭ مىنا جاڭا ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، قولجازبانىڭ ءبىر بۇرىشىنا: «جاس، دانا عالىم» دەپ قۋانا جازىپ قويدى.
شوقاننىڭ اتى گەوگرافيا قوعامىنا ايگىلى بولا باستاعاننان-اق ۇكىمەت ادامدارىنىڭ قۇلاعىنا دا شالىنعان بولاتىن. اسىرەسە ونىڭ قۇلجاعا بارىپ ءبىتىرىپ قايتقان مەملەكەتتىك جۇمىسى شوقان ەسىمىن بۇرىنعىدان دا ايقىنداي تۇسكەن. شىعىس تۇركىستان ەلى تۋرالى كوپ ۋاقىتتان بەرى قولعا الىپ، ءوزى دە ول جاقتاردا بولىپ، وسى ولكەمەن قارىم-قاتىناستىڭ جولىن تابۋعا ىنتالانعان كوۆاليەۆسكيي شوقانعا ەرەكشە نازار اۋداردى.
وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە كوۆاليەۆسكيي — «شىعىس تۇركىستانعا، التىشارگە ياكي قاشعارياعا عىلىمي ەكسپەديسيا جىبەرۋ قازىرگى جاعدايدا وتە قاجەت» دەپ شەتەلدەر ءمينيسترى گورچاكوۆتىڭ اتىنا ۇسىنىس حات جازدى. وسى عىلىمعا نەگىزدەلگەن حاتىندا قاشعار ءشاھارىنىڭ، شىعىس تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىن ايرىقشا سۋرەتتەمەگە ءتۇسىرىپ كورسەتتى. اسىرەسە شىعىس تۇركىستان ولكەسىمەن، ءۋاليحانوۆ باستاپ بارىپ انىقتاپ قايتقان تاۋ قىرعىزى، ىستىقكولمەن شەكاراسىنىڭ ۇشتاسىپ جاتقانىن باسا ايتتى.
وسى ءبىر عىلىمي دا ساياسي ءمانى زور ەكسپەديسيانى ۇيىمداستىرۋعا گەوگرافيا قوعامىنىڭ عالىمدارى ەرەكشە نازار اۋداردى. ونىڭ ۇستىنە روسسيانىڭ قۇلجاداعى كونسۋلى زاحاروۆ: «تاشكەنت-قوقان ساۋداگەرلەرى قۇلجاعا كەلۋىن، ساۋدا ارالاسىن توقتاتتى. قاشعاريامەن دە ولاردىڭ قاتىناسى مۇلدە توقتالعان» دەپ حابارلادى. وسىنداي شىعىس تۇركىستاننىڭ باسقا كورشىلەرىمەن قاتىناسى بوگەلىپ تۇرعان كەزدە ساۋدا قاتىناسىن ۇيىمداستىرىپ، سوعان جاپسارلاپ عىلىمي ەكسپەديسيا ادامدارىن جىبەرۋ قاجەت. ول ەكسپەديسياعا سول ەلدىڭ سالت-ساناسىن، ءتىلىن بىلەتىن اسا سەنىمدى، بەدەلدى ادام تابۋ كەرەك» دەسىپ ىزدەستىردى.
كوۆاليەۆسكييدىڭ ۇسىنىس حاتىن ورىندى دەپ تاپقان شەتەلدەر جۇمىسىنىڭ مينيسترلىگى، وزدەرىنىڭ حالىقارالىق جۇمىستاردى باسقارۋ ءبولىمى ارقىلى ماسەلە كوتەرىپ، پاتشا اعزامنىڭ رۇقساتىن سۇرادى. الەكساندر ءى-پاتشا «قارسى ەمەسپىن» دەپ قول قويىپ رۇقسات ەتتى. وسى رۇقسات قاعازدى الىسىمەن شەتەلدەر جۇمىسىنىڭ مينيسترلىگى جانە اسكەري مينيستر سۋحازانەت ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتقا: «قاشعاريا ەكسپەديسياسىن ۇيىمداستىرۋعا كىرىسىڭىز. وعان ساۋداگەر تۇرىندە تاتاردان ياكي ءوزىمىزدىڭ قول استىمىزعا قاراعان تاشكەنتتىكتەردەن سەنىمدى ادامدار جىبەرىلسىن. سونىمەن قاتار عىلىمي جۇمىستاردى جۇرگىزەتىن ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەردەن پريكازچيك تۇرىندە ادام قوسىلسىن» دەپ تاپسىردى.
وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارى قابىلدانعان گەوگرافيا قوعامىنىڭ عالىمدارى اسقان قۋانىشپەن ەكسپەديسيانىڭ عىلىمي جۇمىسىنىڭ جوباسىن جاسادى. سونىمەن قاتار گاسفورتقا سەمەنوۆ-تيانشانسكيي، كوۆاليەۆسكيي باستاعان عالىمدار قول قويىپ حات جازدى. ول ەكسپەديسيانى تەزدەتۋدى قاتتى ءوتىندى.
You Might Also Like
