جەتىسۋ ساپارى
I
گەنەرال-گۋبەرناتوردى شىعارىپ سالۋعا كەلگەن جۇرتشىلىق شاعىن پريستان باسىنا سىيمايدى. مارتەبەلى ۇلىقتارىنىڭ ۇزاق تا توسىن ساپارعا شىعۋى قالا جۇرتشىلىعىنا اسا ءبىر ءىرى جاڭالىق بولىپ تانىلعان. ولاردىڭ كەيبىر جاعىمپازدارى: «ۋا، جاساعان يەم، مارتەبەلى مىرزامىزدىڭ ساپارىن وڭ ەت. بۇل وتە ءقاۋىپتى جول. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇل جولعا اتتانۋى — اسقان ەرلىك. پاتشا اعزامعا قىزمەت كورسەتۋدىڭ بۇل ءبىر ەرەكشە ۇلگىسى»، — دەسىپ شۋ-شۋ ەتەدى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ الدىنان بۇرىنىراق كەلىپ، وزدەرىمەن جۇرەتىن قوشەمەتشىلەر توبىنا شوقان دا كەلىپ قوسىلعان.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىز كەلىپ تە ۇلگەرگەن ەكەنسىز. ءبىز ۇلكەن كىسىلەردىڭ ىرعاتىلىپ ۇيدەن شىتۋىن كۇتىپ از كەشىگىپ جەتتىك، — دەپ ۆەرا مەن ەليزاۆەتا شوقانعا كەلىپ «جول بولسىن» دەگەن جاقسى نيەتتەرىن ايتىپ ۇلگەردى. قاشان دا قاۋقالاقتاي بار ىقىلاسىمەن شوقاندى سۇيە امانداساتىن كارل كازيميروۆيچ، ەكاتەرينا يۆانوۆنالار دا كەلىپ جاقسى ىقىلاستارىن ايتىپ جاتىر. ولارعا جالعاسا ياكوۆ پەتروۆيچ، ەكاتەرينا يۆانوۆنا، سەرگەي دۋروۆ، يۆانوۆتاردىڭ ءۇي ءىشى دە كەلگەن. ولاردىڭ جىلى، دوستىق لەبىزدەرى بىرىنەن ءبىرى اسىرا ايتىلادى.
ءبىرازدان سوڭ ويقاستاعان ءۇش ارعىماق جەگىلگەن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ سولقىلداق پاۋەسكەسى دە كەلىپ جەتتى. الدىنان توسىپ العان قوشەمەتشى توپ تىلەكتەرىن ايتىپ، شۋلاسىپ جاتىر. كوپپەن بىرگە شوقان دا ءوزى قولعانات بولىپ ەرىپ باراتىن باستىعىن اسكەري ادەپپەن قارسى الدى. فريدريحە، كورەيەريۋس، كۋري سياقتى چينوۆنيكتەرى وزدەرىنىڭ قارا قاۋىم، الدىنداعى كىسىلىكتى ايباتتارىن مەيلىنشە كوتەرە ۇستاپ، گەنەرال-گۋبەرناتوردى قوشەمەتتەپ شىعارىپ سالۋعا كەلدى.
وزىنە ارنالعان ءساندى پاروحودتىڭ جاساۋلى كايۋتاسىنا گاسفورتتىڭ بايبىشەسى كىرىپ، كورىپ شىققانشا، پاروحود ءجۇرۋ حابارىن جاريالامادى. وسى ءبىر سايابىر كەزدە شوقاندى شىعارا كەلگەن دوستار بولەك توپتانا وزدەرىنىڭ دوستىق ىقىلاستارىن، كەيبىر ويلارىن ايتىسىپ جاتتى.
ءبىر ارەدىكتە سەرگەي دۋروۆ: «مەن فەدور ميحايلوۆيچتەن حات الدىم. ول سەمەيدە عوي. ەگەر ۋاقىت تاپساڭىز، جولىعىڭىز. مۇنداعى جاعدايلارعا ول ىنتىزار عوي، ءبارىن ايتارسىز. جانە ءسىزدى كورىپ ماجىلىستەسسە، ءبىر جاساپ قالادى،» — دەپ تاپسىرما ايتتى. گۋتكوۆسكييلەردىڭ، كاپۋستيندەردىڭ ءۇي ىشتەرى: «حات كۇتەمىز. ۇمىتپاڭىز!» دەگەن دوستىق تاپسىرمالارىن ايتىستى. پاروحود گۋدوگى بەرىلىپ، «جولاۋشىلار ورىندارىنا وتىرسىن» دەگەن حابار بولعان كەزدە. شوقان تاتى دا دوستارىمەن قايتالاي قول الىستى. ۇلكەندەردەن يمەنە ادەپ ساقتاي كەلىپ حوش ايتىسقان ۆەرا قولىن بەرىپ. شوقانعا قوڭىر ۇيالى كوزى مولدىرەي قاراپ:
— ەليزاۆەتا كارلوۆنا قارىنداسىڭىز عوي. وتان حاتتى ءجيى جازارسىز. ءبىزدى دە ۇمىتپاڭىز، — دەدى. ۆەرانىڭ وسى ءبىر نازدى ءۇنى شوقاننىڭ قۇلاعىندا كوپكە دەيىن سۇيكىمدى لەبىمەن كەلىپ تۇراتىنداي سەزىلدى. شوقان ءوز ويىنداعى سىرىن اشىپ ايتا الماي، ۇنەمى جۇرەگىمەن الىسىپ جۇرەتىن شىدامدى قالپىن بۇل جەردە دە اينىتپادى. ءبىراق ۆەرانىڭ از دىرىلمەن سوزعان قولىن باتىلىراق قىسىپ:
— حاتتى سىزگە دە ءجيى جازام، ۆەرا ياكوۆليەۆنا. ول جاعىنان جابىرلەنبەسسىز، — دەپ جۇرەك تولقىنىن زورعا بيلەپ جىميدى.
پاروحود ەرتىستىڭ اتىنىن ورلەي جىلجىپ جۇزە باستاعاندا، شوقان ورامالىن بۇلعاپ تۇرعان ۆەرا مەن ەليزاۆەتاتا وزگەلەردەن بولەكشە كوز سالدى. ول كوپكە دەيىن ۆەرانىڭ جاۋدىراعان ۇلكەن قوي كوزىنىڭ جالىندى جانارىن كوز الدىنان كەتىرە المادى. پاروحود ەرتىس وزەنىنىڭ اتىنىن قاق جارىپ، اق ايدار تولقىنداردى شۇبالتىپ ءبىرازدان سوڭ قالانىڭ قاراسىنان كوز جازدى.
ەرتىس بويىن ازداپ كوزى شالعانىمەن، ۇزىن ارناسىن ءجۇرىپ كورمەگەن شوقان ءوز كايۋتاسىنا كىرمەي قويدى. ماۋسىم ايىنىڭ بۇلتسىز اسپانىنان تامىلجىعان ىستىق كۇن بار جىلۋىن جەرگە مەيىرلەنە توگىپ تۇر. ءبىراق مول سۋلى وزەننىڭ ارناسىندا پاروحود ۇستىنەن سونداي ءبىر مايدا قوڭىر جەل لەبى ەسەدى. ونىڭ ۇستىنە ارناسى كەڭ اساۋ اعىنعا ەمىنە وسكەن وزەن جاعاسىنداعى جاسىل توعايلار، كوك تورىن جەلەكتەي جاپىراق شوقتارىنىڭ سۋعا كولەڭكەسىن شومىلدىرىپ سوزىلىپ قالىپ جاتىر. وزەننىڭ كەي جەرىندە توعاي ءۇزىلىپ، بيىك اڭساعايلانعان قۇزار جارلاۋىت ەدىرەيە پاروحودقا جوعارىدان ۇڭىلەدى. ەرتىس بويىنا ءالى ەل كوپ قونىس تەپپەگەن. اندا-ساندا كازاك-ورىس سەلەنيەلەرى كورىنىس بەرەدى. كەي جەرىندەگى تىربىقاي توعاي ىشىنەن مىجىرايعان قازاق قىستاۋى دا كورىنىپ قالادى. وسى كورىنىستەردىڭ ءبارى وزىنە الۋان ءتۇرلى وي سالعان شوقان كۇن ەڭكەيە كايۋتاعا كىردى. ونىڭ الدىمەن قولىنا العانى جول داپتەرى بولدى. بۇگىن ۇلكەن ساپارعا اتتانعان كۇنىن، مىنا ەرتىس بويىن، باعاناعى دوستار بەينەسىن تەگىس جازىپ قويدى.
سەمەيگە جەتكەنگە دەيىنگى پاروحود ءۇستىنىڭ تىرشىلىك كورىنىسى ءبىر قالىپتى. تەك كەيبىر ەلدى ايالدامالارعا توقتالادى. پاروحودقا وتىن الادى. پاروحود ءۇستىنىڭ جۇكشى، پەش جاققىش وتشىلارى قىزىل تاناۋ بولىپ ماشينامەن ارپالىسادى. سونداي بوگەلىس كەزىندە جاعاعا كەلىپ پاروحودتى تاماشالاعان جۇپىنى جۇرتتى كورەدى. سۋ بويىنىڭ جۇرتشىلىعى پاروحودتاعى جولاۋشىلارعا ازىق-تۇلىك بازارلاۋعا دا ءجوندى جاتتىقپاعان. ءبىرلى-جارىم ايران، ءسۇت، ماي اكەلگەندەرىنىڭ باعاسىن ايتۋعا دا زورعا باتىلى بارادى.
شوقانعا بۇل جولدىڭ بويىنداعى ءبىراز اسەر قالدىرعان سەمەيگە تايانعانداعى ءبىر ەرەكشە كورىنىستەر بولدى. ەرتىس جاعاسىنىڭ تىزەدەن كەلىپ مالتىعىپ جاتقان قىزىل قۇمىن كەشىپ جاياۋ شۇباعان ورىس ادامدارىنىڭ جىگى ۇزىلمەيدى. ولاردىڭ ەركەكتەرى ۇزىن قارا شەكپەندى سۇيرەتىلە كيىپ، ۇلكەن تەمىر كرەستى مويىندارىنا شىنجىرلاپ ءىلىپ توستەرىنە سالبىراتىپ قويعان. ال ايەلدەرى شاشتارىن تۇمشالاي اق جاۋلىق سالىپ، ۇزىن قارا كويلەك كيىپ، بوتەلكەگە قۇيعان سۋلارىن مويىندارىنا اسا شۇبىرىپ، ۇزدىك-سوزدىق، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتتى.
وسى ءبىر كورىنىسكە تاڭدانعان شوقان، جول بويىنان حاباردار كەكسە جۇكشىنىڭ بىرەۋىنەن سۇراپ ەدى، ول جىميا كۇلىپ:
— وفيسەر مىرزا، ءسىز اۋليە سۋدان حابارسىز ەكەنسىز عوي. بۇل وسى كۇنگى سەمەي قالاسىنان جاياۋ سوپىلارعا ءبىر كۇندىك جەردە، ەرتىس جاعاسىندا، اۋليە سۋ بار. مىنا جاياۋ شۇبىرعاندار سەمەيدەگى شىركەۋدىڭ سوپىلارى. سوعان كەلىپ تۇنەپ، سۋ الىپ قايتادى، — دەپ بارلىق بىلگەنىن ايتىپ بەردى. وسى كورىنىستى شوقان ءوزىنىڭ كۇندەلىك داپتەرىنە جازىپ قويدى. مۇمكىن، ول مينەرالدى سۋ شىعار دەپ ەرەكشە بەلگى جاسادى...
پاروحود سەمەيگە كەلگەندە گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ پاروحودپەن كەلە جاتقان حابارىن العان، جاڭا ۇيىمداسقان سەمەي وبلىسىنىڭ چينوۆنيكتەرى كوتەرىلە كەلىپ قارسى الدى. الدىن الا گۋبەرناتوردىڭ ءجۇرىسىن حابارلاعان دا، ونىڭ كوتەرمەشىلەرى: «بۇل كىسى جاي عانا گۋبەرناتور ەمەس، اق پاتشانىڭ ءسىبىر ولكەسىندەگى وڭ قولى، قالالارىڭىزعا كىرەردە شىركەۋلەرىڭىزدەن عيبادات قوڭىراۋىن سوعىپ قۇرمەت ەتىڭدەر»، — دەپ ارنايى ەسكەرتكەن. سول تارتىپپەن سەمەيدەگى تۇڭعىش شىركەۋدەن سوعىلعان قوڭىراۋ ءۇنى بۇكىل پريستان بويىن جاڭعىرىقتىرىپ، قالانى عيبادات ازانىنا بولەدى. مىنا سياقتى قۇرمەتكە كوڭىلدەنە پاروحودتان شىققان گۋبەرناتورعا: «قوش كەلدىڭىز، مارتەبەلى ۇلىعىمىز گەنەرال-گۋبەرناتور مىرزا!» دەپ ۋران تاستادى. باس كيىمدەرىن الىپ، باستارىن تىزەسىنە جەتكەنشە ءيىپ قۇرمەت كورسەتۋدە. ونسىز دا كەۋدەسىن جوعارى ۇستاۋعا ادەتتەنىپ العان ماقتانشاق گاسفورت كەكىرەيە ەرنىن ارەڭ قوزعاپ، اياعىن اسا ماڭىزدى سالماقپەن باسىپ، قوشەمەتشىلەردىڭ دەگبىرسىز سۇيەمەلىمەن سىرتقا سۋ جيەگىنە شىقتى. سەمەي پريستانى وتە قوراش ەكەن، گاسفورت تاناۋىن كوتەرە قارادى.
گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قاباعىن باعىپ تۇرعان سەمەي وبلىسىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك حومونتوۆسكيي گەنەرالدى قارسى الۋ قۇرمەتىنە ارنالعان ءوزىن باستاپ: .
— گەنەرال-گۋبەرناتور مىرزا، كەشىرىم ەتىڭىز. ءبىزدىڭ قالامىز جاس، ازدى-كوپتى قۇرىلىسىن جاڭا عانا قولعا العان. ءازىر كوزگە تۇسەر كولەمدى سارايدان شولامىز. مىنا ءسىز كورىپ تۇرعان پاروحود توقتار جەرىمىز وتە جابايى، بۋتان دا دۇرىستاپ ءۇي ورناتۋعا قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە جەتپەي جاتىر، — دەپ ءبىر توقتاپ، تاتى دا ءسوزىن جالعادى. — ءسىزدىڭ مىنا ءبىزدىڭ قالامىزدى كورىپ، جاي-كۇيىمەن تانىسۋعا مارحابات ەتكەنىڭىزگە ءبىز اسا قۋانىشتىمىز. وسى ءبىر جەتىمسىز جايلارىمىزعا راحىمدى كوزبەن قاراپ، قامقورلىق ەتەر، مىرزانىڭ قولىن سوزار دەپ تۇرمىز، — دەپ توقتادى.
پاروحودتان تۇسپەي جاتىپ الدىنان جاردەمگە الاقانىن جايعان حومەنتوۆسكييدىڭ وزىنەن كوڭىلىنە پولكوۆنيكتىڭ ءوزى سۇرامساقتىققا ادەتتەنگەن بە دەگەن تۇسىنىك كەلسە دە، «وزىنەن ءۇمىت ەتەمىز» دەگەن ءسوزدى ەسىنە الىپ، ماقتانشاق گەنەرال-گۋبەرناتور بويىن كەڭگە سالا:
— پولكوۆنيك حومەنتوۆسكيي مىرزا، قۇرمەتتەرىڭىزگە راقمەت، تىلەكتەرىڭىز دە ەسكەرىلەر، — دەپ توقتادى.
سەمەيدىڭ چينوۆنيكتەرىمەن بىرگە گەنەرالدىڭ قۇرمەتىنە قازاق، نوعاي ساۋداگەرلەرىنەن دە كەلگەن ازداعان ادامدار بار-دى. سولارعا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ايتقان التىسىن ءارى باس جاردەمشىسى، ءارى ءتىلماشى شوقان قازاقشالادى.
— سەمەي شاھارىنىڭ ءقادىرلى اقساقالدارى، گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورت مىرزا، سىزدەردىڭ الدىنان شىققان قۇرمەتتەرىڭىزگە اسا رازى بولىپ العىس ايتىپ تۇر. جانە سىزدەرگە مىرزالىق قولىن سوزۋعا لەبىز كورسەتىپ تۇر، — دەپ جەتكىزدى. تاتار، قازاق بايلارى دا تاقيا، بورىكتەرىن الىپ، گەنەرال-گۋبەرناتورعا رازىلىقتارىن كورسەتتى. قوناقتاردى ازىرلەگەن قوناق ۇيگە جەتكىزدى. شوقانعا دا ءبىر بولمە ازىرلەگەن ەدى، ءوز ۇيىنە ول دا كىرىپ جايعاستى. ول كۇنى ارناۋلى قوناقاسىلارىنا شاقىرعان سەمەي چينوۆنيكتەرىنىڭ ماجىلىسىندە بولىپ، كەشكىلىكتە دەمالىس ءوتتى. كەلەر كۇنى گاسفورت مىرزانىڭ ۇسىنىسىمەن قالانىڭ ءىشىن ارالاپ، ءاربىر بەلگىلى جەرلەرىندە بولدى. سەمەي قالاسى اۋماعى تۇتاسىپ قالىڭداماعان ءۇيىرىم-ۇيىرىم بولەك توپتار. مىسالى كۇنشىعىس جاق شەتى نوعاي، شالا قازاق بولىمدەرى. باتىس-سولتۇستىكتەگى قازاق-ورىس ءبولىمى. ال وبلىستىق مەكەمەنىڭ اينالاسى — ۇساق دۇكەندەر، شكول، شىركەۋ سياقتى كورنەكتى ۇيلەرى بار. سول تۇسى ءوسىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. اسىرەسە ازىرشە كوزگە تۇسەر قۇبىلىسى اباقتى ءۇيى ەكەن. سىرتقى قورعانىن ءزاۋلىم بيىك ەتىپ، ورتا جەرىنەن سىعىرايعان تور كوز كىشكەنە تەرەزەلەر قالدىرىپتى. وسى ماڭعا جاقىن ەسكىدەن قالعان ۇلكەن تاس قاقپا تۇر. ءبىر كەزدە بۇل تاس قاقپا ۇلكەن بالشىق دۋالدان سالىنعان كونە قورعاننىڭ اۋزى بولعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى قاقپانىڭ اينالاسىندا ەسكى دۋال ىرگەلەرىنىڭ ءىزى بايقالادى. سول سياقتى كونە قورعاننىڭ قورشاۋىنىڭ ىشىندە قايداعى ءبىر قۇلاعان ۇيلەر ورنى، كونە توپىراقتارى دوڭەستەلىپ ءۇيىلىپ جاتىر.
شوقاننىڭ ءبىر زەرتتەي قاراعانى وسى تاس قاقپا جانە ونىڭ اينالاسىنداعى كونە جۇرت بەلگىسى بولدى. قالانىڭ سەمەي اتالۋىنىڭ ءوزى — وسى قورعان ىشىندەگى جەتى شاتىرلى بالشىق ۇيلەر بولعاندىعىنان دەلىنگەن دەرەك تاپتى. ول جەتى شاتىر ءبىر كەزدەگى كوشپەلى قازاق جوڭعار ەلدەرىنىڭ بەكىنىس ەتىپ تۇرعانىن دالەلدەيدى ەكەن. شوقان كۇندەلىگىنە جازىپ قويدى.
شوقان گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ باس قولعاناتى جانە مىنا سياقتى شىعىس حالقىنىڭ ۋاكىلدەرى كورىنگەن جەردە باستىعىنىڭ قاسىنان ۇزاي المايدى. ويتكەنى ءاربىر ساعات سايىن قاسىندا كەرەك بولادى. سوندىقتان ول دۋروۆ ايتقان فەدور ميحايلوۆيچ جايىنان حابار الا المادى. ول ءۇشىن قالانى ءوز بەتىمەن ەركىن ارالاۋى كەرەك، وعان مۇمكىندىك جوق.
بىرەر كۇن ارالاپ قالا جايىمەن تانىسقان گەنەرال-گۋبەرناتور ەندى جەتىسۋعا جۇرۋگە دايىندالدى. كۇنى بۇرىن بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا جاڭا بەكەتتەرگە ات بايلانىپ، جول بويىنىڭ ەلى دۇرلىگە حابارلانىپ جاتتى. قىزىل قايمالى فۋراجكالارىن قوقىرايتا كيىپ، قىلىشتارىن سالاقتاتىپ، ساماي شاشىن بۋدىراتىپ ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاعان قازاق-ورىس ۇرداجىقتارى، جولداعى ەلدى بورىكتىرە قۇيىنداتۋدا ەدى. مۇنداي كەزدە دالا مۇلدە داۋرىعىپ كەتەتىن ادەتى عوي. اسىرەسە جاڭادان عانا باعىنعان انايى، بۇيىعى ەلگە قازاق-ورىستىڭ قالپاعى كورىنگەندە ۇرەيلەرى ۇشىپ، ەستەرى شىعاتىن.
II
گەنەرال-گۋبەرناتور مىنەتىن پاۋەسكەگە جەگىلگەن اتتار ۇلكەن پاروم قايىقپەن ەرتىستىڭ «زارەچنوي سلابودكا» اتالاتىن وڭتۇستىگىنە وتكىزىلدى. گۋبەرناتوردىڭ ءوزىن ەرەكشە جابدىقتالعان جەلكەندى قايىقپەن تاڭداۋلى قايىقشىلار الىپ شىقتى. وسى قايىققا گاسفورتپەن بىرگە مىنگەن شوقان، تاعى باسقا چينوۆنيكتەر دە وزەن قاباعىنا شىقتى. جاڭادا ورنالاسا باستاعان سلوبودكا جاتاقتارىنىڭ قايىق اۋزىنداعى جەر ۇيلەرى مەن شوقايتقان بورەنە ۇيلەرىنە شوقان كوز تاستادى. مىنالاردى كورگەندە ول «ناعىز جارلى جاتاق وسىلار. نە قالا بولىپ كاسىبى جوق، نە قىر بولىپ مالى جوق. ايتەۋىر، ءبىر كۇنەلتۋدە» دەگەن قورىتىندى تۇيىندەدى.
كوپ كەشىككەن جوق، پاۋەسكەنى كولدەنەڭ تارتتى. سەمەي چينوۆنيكتەرى جولعا جەتىك باسشىلارىن قوسىپ، سول جەردە حوش ايتىستى. شاعىل قىرقاسىنىڭ ەتەگىنەن بوكتەرلەي تۇسكەن جام جولمەن پاۋەسكە جانە بىرنەشە تارانتاس اربالار شۇباتىلا جورتتى. توزاڭىتىپ ەسىلىپ جاتقان بوز توپىراق ات تۇياعى، اربا دوڭگەلەگىنەن كوتەرىلىپ، بۋداق-بۋداق بولىپ شۇباتىلىپ، جولاۋشىلاردى بىرىنە-بىرىن جاقىنداتپادى. جول بويىنداعى جاڭا ورنالاسقان بەكەتتەردە ات جاڭارتا وتىرىپ، گەنەرالدىڭ كوشى شار وزەنىن جاعالاي جورتىپ كەلەدى. الىستان بەلەس بەرگەن سەمەيتاۋ، كوكەنتاۋلارىنىڭ تىزبەگىن ارتقا قالدىرىپ، ىلگەرى باسا بەردى. گەنەرالدىڭ وزىنە ارنالىپ جابدىقتاپ الىپ شىققان جول شاتىرى، سۋلى كوگالدى جەرلەردە تىگىلىپ، دالانىڭ كىرشىكسىز تازا اۋاسىندا دا دەمالىستار جاسالدى.
مۇنداي دەمالىس كەزدەرىندە گاسفورت گەنەرالدىڭ تىلدەسەر ادامى — تەك قانا شوقان. ول كوبىنەسە جەر جايىنا، ەل جايىنا، قازاق اۋىلدارىنىڭ كوشپەلى ومىرلەرىنىڭ جايىنا اۋەستەنەدى. سول كەزدەگى ءتىلحات بولارلىق جالعىز جاردەمشىسى — شوقان. گاسفورتتىڭ مىنا سياقتى ساحارا ومىرىمەن حابارسىزدىعى شوقانعا دا وتە ءتيىمدى. ول گۋبەرناتوردىڭ كەيبىر سۇراعىن تەرەڭدەتە تالداپ، ءبىلىپ، تۇسىندىرمە ايتۋ ارقىلى ءوزى دە ەل ومىرىمەن كەڭىرەك تانىسا تۇسۋدە. اسىرەسە ءاربىر بەلگىلى بەكەت اتىرابىنداعى ەلدىڭ اتا تەگى، بۇل تۇسقا قاي كەزدە كەلىپ ورنالاسقانى جايىنان ءدالسىز دە بولسا ماعلۇمات الادى.
سول تۇستاعى ەل ادامى دەگەندەردى سۇراپ بىلەدى. ەل ىشىنە شىققان ۇلىقتاردىڭ ءزابىر-زورلىقتارىن قاداعالاپ ۇعىنادى. ول سياقتى وعان قياناتتى جايدى ەستىگەندە، گاسفورتتىڭ قۇلاعىنا سىڭىرە، بي سالا جەتكىزەدى.
شوقانعا ۇناعان تاۋدىڭ ءبىرى — جول ۇستىندەگى ارقات بولدى. بۇل تاۋدىڭ جاراتىلىسى سونداي قىزىقتى. شاپ-شاعىن ەكى بولەك شىڭ جارتاستان ىرگەلەسكەن ارقات تاۋى، اسىرەسە «كۇيمە تاس» سياقتى سىپىرىق سەكيە بىتكەنى، جيناعان جۇكتەي جارتاسقا تاڭدانا، قىزىعا قارادى. وسى تاۋدىڭ سولتۇستىك سىرتىن الا شوگىپ جاتقان وردا تاۋى، ونان ءارى ۇزىننان جەلى تارتىپ بيىك قىرقالارىن ەلەستەتىپ شىڭعىس تاۋىنىڭ كەنەرەسى جاتىر.
الىستان بەلدەۋلەنىپ اقار-شاقار شوقىلارىمەن كولبەپ جاتقان شىڭعىس تاۋىن كورگەندە، ول وزدەرىن باستاپ الىپ جۇرگەن ادامداردان تاۋدىڭ نەدەن شىڭعىس اتانعانىن سۇرادى. ول تۋرالى ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەردى تىڭدادى.
شىڭعىس تاۋىنىڭ بيىك قىرقالارىنان ەرەۋىلدەپ كورىنگەن «حان بيىگى» جايلى اڭىز اڭگىمەنى ايتقان كىسى: «بۇل شوقىنىڭ حان بيىگى اتالعانى، ەرتە كەزدە شىڭعىس حان دەگەن دۇنيە ءجۇزىن العان ۇلكەن حان بولىپتى. ول كىسىنىڭ ءوز تەگى مونعول ەكەن. شىعىس جاقتاعى ەلدەردى جاۋلاپ بوپ، وسى كوشپەلى قازاق ەلدەرىن شابۋعا كەلىپتى. قارا كوپىر ۇلكەن داڭقپەن كەلگەن شىڭعىس حاننىڭ، قولىنا كوشپەلى ەل قارسى تۇرا الا ما، سوعىسپاي باعىنىپ، الدارىنان سىيلىق الىپ شىعىپ، مىنا وردا تاۋىنا شىڭعىس حاننىڭ ورداسىن تىككىزىپ قۇرمەت كورسەتىپتى. «ءبىزدىڭ ءسىزدى ۇلى حان تۇتىپ باس يگەنىمىزدىڭ بەلگىسى بولسىن»، — دەپ، ەل اتالارى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىن اناۋ بيىكتىڭ باسىنا الىپ شىتىپ، اق كيگىزگە وراپ توبەلەرىنە حان كوتەرىپتى. سونان سول بيىك «حان بيىگى» بۇكىل تاۋ سىلەمى «شىڭعىس تاۋى» اتانىپتى. مىنا وردا بيىگى شىڭعىس ورداسىن تىككەننەن «وردا» اتانىپتى»، — دەپ، ءوز بىلگەنىنشە ايتىپ شىقتى. مۇنى دا شوقان ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە جازىپ الدى.
جول ۇستىندەگى بۇلاق بويىنا شاتىر تىگىلىپ، اققان سۋ، كوكوراي شالعىن، تازا اۋادا كوڭىلدەنە بوي جازىپ سەرۋەندەگەن گاسفورت شوقاندى ءوز قاسىنا شاقىردى:
— مەن انا ومبى قالاسىنان كەلىپ، ءسىبىر اتاناتىن ولكەنىڭ جايىن تەك كابينەتتە وتىرىپ قانا ءتۇسىنىپ ەدىم. ال جازىلعان گەوگرافيالىق مالىمەتتەن بولماسا، مىنا ءسىزدىڭ ەلدىڭ جەرىنەن، تۇرمىسىنان حابارسىز ەدىم. ماعان دالانىڭ جاراتىلىستارى، اۋاسى قاتتى ۇناپ كەلەدى. بۇل جەرلەردە ءبىر كەزدە وتىرىقشى ەلدەر بولدى ما ەكەن. بىزگە ازىرشە ونداي شاھار ورنى تۇرعان بەلگىلەر كەزدەسە قويعان جوق. وسى جاعىن ءسىز انا باسشى قازاقتاردان سۇراستىردىڭىز با؟ ءبىزدىڭ ەكسپەديسيانىڭ ماقساتىنىڭ ءوزى وسى ءبىر جايلاردى زەرتتەۋ عوي، — دەپ شوقانعا ءجۇرىس ماقساتىن ەسكەرتتى.
مەنمەن، ءوزىمشىل گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ماقتانشاق مىنەزىن ابدەن ءتۇسىنىپ العان شوقان ەلگەزەك قولعانات ەكەنىن سەزدىرگىسى كەلىپ:
— ۇلى دارەجەلى گەنەرال-گۋبەرناتور مىرزا، مەن ءوز تۇسىنىگىمشە ءسىزدىڭ وسى سياقتى ۇلى ماقساتپەن اتتانعانىڭىزدى ۇعىنعام. جانە مەن سياقتى دالا پەرزەنتىن باعىنىشتى قىزمەتكەرىڭىز ەتىپ ءوز جانىڭىزعا مارحابات ەتىپ نە ءۇشىن ەرتكەنىڭىزدى دە ۇعىنعام. سوندىقتان دا مىنا جول بويىنداعى ءاربىر قىرقانىڭ ءتۇبىن قونىستاعان ەل جايىن، جەر اتتارىنا بايلانىستى جاعدايلاردى سۇراستىرىپ كەلەم. سوناۋ ەۋروپانىڭ مادەنيەتتى شاھارلارىنىڭ قىزىعىنا بولەنىپ وسكەن سىزدەر سياقتى اقسۇيەكتەرگە مىنا سياقتى ەلى كوشپەلى، جابىراڭقى دالانىڭ باسىنان وتكەنى دە اۋەس قوي. سىزگە مىنا ءبىر كەشەگى جولباسشى قازاقتان سۇراپ بىلگەن جايدى ايتايىن، — دەپ شوقان ءاردايىم قوينىندا جۇرەتىن جول داپتەرىن الىپ، شىڭعىس، وردا تاۋلارى نەدەن اتانعانىن ايتىپ ءوتتى.
شوقاننىڭ مىنا سياقتى ءار نارسەدەن كوپ مالىمەت تۋعىزىپ، ءمان بەرە جازىپ كەلە جاتقان ىزدەنگىش جايىنا رازىلانا گەنەرال-گۋبەرناتور:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مەن ءسىزدى جاردەمشى ەتىپ الۋدا اداسپاعان ەكەنمىن. مىنا ءبىر ەكى تاۋدىڭ اتىنان ۇلكەن تاريحتىڭ ءىزىن اڭعارعانسىڭ. ءبىزدىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولىمىز شىڭعىس سياقتى ۇلى جاۋىنگەردىڭ قاندى سوقپاعىنىڭ ءىزى قالعان جەرلەر ەكەن عوي، — دەپ ءوزىنىڭ وسى جولعا كەزدەسۋىن دە ۇلكەن ىزدەنگىشتىككە باعالاپ كوتەرىلىپ قويدى. گەنەرالدىڭ كوكەيىنە جىلت ەتىپ كىرە قالعان ماقتاندى قاباتىنان سەزگەن شوقان:
— ۇلى دارەجەلى گەنەرال-گۋبەرناتور مىرزا، ءسىز وسى جولدا سوناۋ دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ قان جوسىلتىپ وتكەن شىڭعىس حاننىڭ سوقپاعىنىڭ سورابىن جاڭا كوكتەپ وسكەن شالعىندى ءشوپ باسقاندا، سونى مەكەندەگەن ەلگە، ۇلى روسسيا پاتشالىعىنىڭ مەيىربان دوستىق كەڭشىلىك مارحاباتىن الىپ، ارالاپ كەلەسىز، — دەپ ءبىر جاعى اجۋا، ءبىر جاعى كوتەرمە ءسوزىن ايتتى. جاس قازاق جىگىتى وزىمە قولعانات ەتىپ ەرتكەنىمە مۇلدە قۋانىشتى دەپ ۇعىنعان گاسفورت شوقان ءسوزىنىڭ تەرەڭدەگى توركىنىن تۇسىنە قويعان جوق. ول قايتا ماقتانىپ:
— ءيا، شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءبىزدىڭ ءجۇرىسىمىز ۇلى كەڭشىلىكتىڭ لەبىن ەلگە جەتكىزۋ عوي، — دەپ توقتادى.
گۋبەرناتور مىرزانىڭ توبى بوگەتسىز ءجۇرىپ وتىرىپ سەرگيوپول دەپ اتاناتىن اياكوز بەكىنىسىنە كەلىپ جەتتى. كوك شالعىنعا بولەنگەن وزەننىڭ بويىنا ورنالاسقان شاتىن بەكىنىستە از دا بولسا قالا تىرشىلىگىنىڭ بەلگىلەرى بار. اسىرەسە تاتار، قاشقارلىق ساۋداگەرلەر سەلەنيەسى كوزگە تۇسەدى. سونىمەن قاتار كازاك-ورىس اتتى اسكەر ءبولىمىنىڭ تۇراقتى ساقشىلارى دا بار. ولار ۇلى دارەجەلى گەنەرال-گۋبەرناتوردى بارلىق قۇلشىلىعىمەن قارسى الدى. وسى جەردە ءبىراز بوگەلىپ، بەكىننىڭ ىشكى جايىنان كەرەكتى حابارلاردى ۇعىندى. «بۇل تۇستاعى ەلدەر اق پاتشانىڭ قول استىنا قاراعانعا قۋانىشتى، ەشبىر بۇيرىق، جارلىققا كەدەرگى جوق»، — دەگەن بەكىنىس باسشىلارىنىڭ حابارلاۋىن قابىلدادى. بۇل بەكىندەگى بوگەلىس ۇزاققا سوزىلعان جوق. ارەدىكتە گاسفورت شوقاننان: «اياكوز وزەنىنىڭ اتى نەدەن قويىلعان جانە ماعىناسى قانداي؟»— دەپ سۇرادى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ سۇراعىنا بۇرىننان وزەن جايىمەن تانىستىعى جوق شوقان بىردەن ايتا المادى. گەنەرالدىڭ سۇراعى وي سالعان ول، جەرگىلىكتى ادامداردان سۇراستىرعاندا — «ەرتەدەن كەلە جاتقان اتاۋ عوي. ءسىرا، «اياكوز» دەگەنى — «اياۋلى، مول، قۇنارلى» دەگەن ءوز بولسا كەرەك» دەپ تۇسىندىرمە الدى. وعان ءوزى قاناعاتتانباسا دا، گۋبەرناتورعا ءبىر ارەدىكتە ءتۇسىندىردى. وسى قازاق دالاسىنا شىققاننان بەرى ءبىر يەسىز ءتارتىپسىز جاتقان ولكە كورىپ، مەنمەنسىگەن داراقى گۋبەرناتور: «نە دەگەن كەلىسىمسىز اتاۋ. وسىنداي ات بولا ما ەكەن، ەشبىر وقيعاعا بايلانىسسىز. وسىعان ءبىر دۇرىس ات ويلانۋ كەرەك ەكەن» دەپ ءوزىنىڭ وسى جۇرگەن جولىنا ەسكەرتكىش جاساي ءجۇرۋدى ويلاعانىن اڭعارتتى. گۋبەرناتوردىڭ ونداي ورەسكەل ويىن بۇلتارىسسىز تۇسىنەتىن شوقان:
— سىزدەر سياقتى ۇلى ادامداردىڭ اياعى باسپاعان جەر عوي. جابايى حالىق ءوز تۇسىنىگىنشە اتاي بەرەدى دە، — دەپ جايما-شۋاقتادى. بۇدان ءارى وزەن اتى ءسوز بولعان جوق.
بۇل اتىراپتىڭ جايىمەن تانىسقان سوڭ، تاعى ىلگەرى جول تارتتى. سوناۋ ءبىر بالا كۇنىندە ارىستان اقىننان ەستىگەن «قوزى كورپەش — بايان» جىرىنداعى اياكوز وزەنى وسى ەكەنىن، وسىدان سالت اتتىعا ارا كۇندىك جەردە «قوزى كورپەش — بايان» بەيىتى دەيتىن ەسكەرتكىش بارىن دا سول جەردەگى تۇرعىن ادامداردان شوقان سۇراپ ۇعىندى. ءبىراق گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءجۇرىسى اسا سۋىت، ونداي جولدان قيا باسا بۇرىلار جايعا مۇمكىندىك جوق. ول جەرگە سوتا جۇرگىسى كەلگەن ويىن شوقان سىرلاس بولا قويماعان باستىعىنا ايتا المادى. ءسويتىپ، كەپتەن ويىندا جۇرگەن اڭىز جايىن قاراستىرار رەتى كەلمەدى. جولدا لەپسى، اقسۋ وزەندەرىنەن ءوتىپ، ماتاي قۇمدارىن، ەگىن، سۋ جازىعىن باسىپ، بەكەت جولىمەن جۇرگەن گەنەرالدىڭ كوشىمەن بالقاش كولىنىڭ ايدىنى قالىسپاي جارىستى دا وتىردى. ەكى كۇن بويىنا وزدەرىمەن جارىسىپ شالقىعان بالقاش ايدىنىن جولاۋشىلار قىزىعا، ەرەكشە تاماشالادى. ول تۋرالى تالاي ويلار شەرتتى. قاپال بەكىنىسىنە قاناتتاس «تاس» بەكەتىنە جەتكەن سوڭ، اقسۋدان الدان شىعىپ قارسى العان اباكۋموۆ باستاعان اسكەري كۇتۋشىلەر وسى جەردە ءبىراز ايالداۋدى ءوتىندى. ويتكەنى ەندى جوڭعار تاۋىنىڭ سىلەمى باستالادى. وسى «تاس» بەكەتتەن قاپالعا تۋرا تارتقان جول تەك توتەلىگى بولماسا قيىنداۋ. الدىمەن بۇل ءبىر جول توسارلارعا بەكىن بولعان «سوركەزەڭ» اتانعان، جاي جۇرگىنشىگە ءقاۋىپتى جەر. ويتكەنى جول تار اۋىز، قىسپاق شاتقالدى ورلەپ جۇرەدى. ەكى جاتى اسپانمەن تىلدەسكەن ءزاۋلىم جارتاس، ويىندا از سۋلى بۇلاقشا. جول سول بۇلاقشانى جاعالاپ وتىرادى. سوندىقتان ءبىز گۋبەرناتور مىرزادان كەشىرىم سۇرايمىز، بۇدان جاتىق جولىمىز جوق»، — دەپ ءوتىنىش ايتتى. «باسقا جۇرەر جول جوق بولسا، ونىمەن جۇرمەگەندە قايتەمىز. ونى دا كەرىپ وتەلىك» دەگەن گەنەرالدىڭ رازىلىعىمەن جولاۋشىلار «سوركەزەڭمەن» ورلەدى.
ايتسا ايتقانداي، ناعىز قاتەرلى جول ەكەن. الدىنان توسسا دا، ارتىنان قۋىپ جەتسە دە، جالتارار قالتارىس جوق. سىناداي قىسىلىپ قانا ات، اربا جۇرەتىن ءبىر اۋىز جول. اسىرەسە جول توسار قاراقشىلاردىڭ دەگەن قاندى قاقپانى.
قىسپاقتان ەتىپ كەزەڭ ۇستىنە شىققاندا گەنەرال دەلبەشىلەرگە اتتى توقتاتتىرىپ، پاۋەسكەدەن شىعىپ «سوركەزەڭنىڭ» اينالاسىن شولىپ قارادى. وسى جەردە ەرتەدە بولعان ۋاقيعالاردى سۇرادى. ءتىپتى ارتى كەزى بىلاي تۇرسىن، وسى جول تۇسكەلى بولعان بىرنەشە ۋاقيعا ءسوز بولدى. بەكەتشىلەردىڭ ءوزىن سان رەت توناعانى، بىرنەشە كازاك-ورىس اسكەر ادامىنا شابۋىل جاساپ، جوق ەتىپ جىبەرگەنى ءسوز بولدى. وسىلاردى ەستىگەن گەنەرال-گۋبەرناتور ويلانىپ:
— مىنا قىسپاقتى بەكىتىپ تاستاسا دەپ تۇرمىن. اتى دا كەلىسىمسىز ەكەن. اناۋ شىڭ باسىنا جەتكىزە تاستى قۇلاتىپ بىتەپ جىبەرسە، بۇل ءبىر جاڭا قامال بولار ەدى، — دەپ توقتادى. مىنا تاۋدىڭ شاتقالىن تاستى قۇلاتىپ بەكىتۋ، ازىرشە قولدان كەلمەيتىن قيىندىق. جانە مىنا شاتقالدان تۋرا اسپاي، جاڭادان جول تاۋىپ، بەكەت سالۋ دا وڭاي ەمەس. وسىلاردى ويلاماستان بەكىن قورعاۋشىلارىنا ۇلكەن جۇمىستى جۇكتەپ تۇرعانىن سەزگەن شوقان:
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، مۇنىڭىز اسا قىراعىلىق. جول قاۋىپسىزدىگىن، حالىق قامىن ويلاعاندىق. ەگەر مىنا باعىنىشتىلارىڭىزدىڭ كۇشى جەتىپ ونى ىستەي السا، قورعان ءسىزدىڭ اتىڭىزبەن اتالسا دەپ ۇسىنار ەدىم، — دەپ گاسفورتتىڭ اقىلعا سىيماس ۇسىنىسىن كەكەسىنمەن قوستادى. ونى شىنىمەن ايتىپ تۇر دەپ تۇسىنگەن گەنەرال:
— ۇسىنىس كىمدىكى بولسا، اتاق سونىكى. وعان تالاس بولۋعا ءتيىستى ەمەس، — دەپ اجارلانا قۋاتتادى.
از بوگەلىستەن كەيىن «سوركەزەڭنەن» قوزعالعان جولاۋشىلار اراساننىڭ جىلى سۋلى قاپتارىن باسىپ، قاپال بەكىنىسىنە كەلدى. الدىن الا بەرىلگەن ءتارتىپ بويىنشا قاپال بەكىنىسىنىڭ جانىنداعى تاپال عانا عيبادات ءۇيىنىڭ جانىنان ورناتىلعان قوڭىراۋلار قاڭعىر-كۇڭگىر سوعىلىپ، قۇرمەتتى ۇلى قوناقتارىن قارسى الدى.
جان-جاعى ءزاۋلىم بيىك شىڭداردىڭ قورشاۋىندا، سىلدىر قاققان كۇمىستەي تازا سۋلى شاتىن وزەننىڭ بويىنان كەلىپ ورناعان قاپال بەكىنىسى ناعىز اسكەري بەكىن بولىپ ورنىققان. كۇيدىرگەن قىزىل كىرپىشتەن كوتەرىڭكى ەتىپ دۋالدارىن بيىكتەتە سالىپ، ۇلكەن قالالاردىڭ ۇلگىسىمەن جاسالعان. قاراۋىل مۇنارالارى دا كەلىسىمدى ورناتىلعان.
بەكىنىس باستىعى، اسكەري لاۋازىمى ورتا دارەجەلى شەندى، اباكۋموۆتىڭ ءوزى باستاپ، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ الدىنان سوناۋ لەپسى بەكەتىنەن قارسى شىققان. سونان بەرگى جول بويىنان ۇيىمداستىرىلعان سالتاناتتى قوناقجاي قۇرمەتپەن اسەم سىيعا بولەپ جاتىر. جاڭادان عانا پاتشا ەلشىلەرى ارقىلى كەلىسىمگە كەلىپ، باعىنۋعا بوي ۇرعان جەتىسۋ ولكەسىنىڭ دە اقساقال، اتقا مىنەرلەرى كەلىپ، ەل اتىنان اماندىق ايتىسىپ جاتتى. گەنەرال-گۋبەرناتورعا تانىسا كەلگەن ەل ادامدارى «جارىم پاتشا» دەپ دارىپتەي اتاپ، ادال ىقىلاستارىن ءبىلدىرىپ جاتىر. سونىمەن قاتار قوقان حاندىعىنىڭ بەكتەرى ءالى دە ءتيىپ-قاشقان شابۋىلىن توقتاتپاي جۇرگەنىن ايتىپ، وعان وسى بەكىندەردىڭ ۇلكەن ايبىن بولىپ تۇرعانىن دا ءوز ەتەدى.
شوقان گەنەرال-گۋبەرناتور سالەمدەسىپ دوستىق قۇرمەت كورسەتكەن قازاق ادامدارىنىڭ وزدەرىن جەتكىزىپ، ولارعا گۋبەرناتور مىرزانىڭ ايتقان زاڭدى لەبىزدەرىن اسا جاتىق تىلمەن جەتكىزىپ وتىردى. وسىنداي تانىسۋ، پىكىر الىسۋ سياقتى ارناۋلى ساتتەر سايابىرلاعان كەزدە، شوقان ەل اقساقالدارىنان وسى اتىراپتى مەكەندەگەن ەلدەردىڭ اتا تەكتەرىن، شەجىرەلەرىن، قاي زاماننان مەكەندەپ كەلە جاتقانىن، نەگىزگى كاسىپتەرىن، اۋا رايىنا دەيىن سۇراستىرىپ جازىپ الدى. ءبىر ارەدىكتە جەر جايىنا، تاۋ، سۋ اتتارىنا كوشىپ، «قاپال» دەگەن تاۋدىڭ قايدان شىققانىن سۇرادى. اقساقالداردىڭ ىشىندەگى ءاربىر سۇراققا تۇسىنىكتى جاۋاپ تاۋىپ وتىرعان بايعوزى تىلەنشى بالاسى دەيتىن شەشەن كىسى:
— شىراعىم شوقان، ءوزىمىزدىڭ حانىمىزدىڭ ءناسىلى ەكەنسىڭ. قازاق ءوزىنىڭ ءمانىسىن تولىق تۇسىنەر جاس كورىنەسىڭ. قازاق سوزىندە «قاپال» دەگەن جەكە اتاۋ جوق بولار. ويتكەنى قازاق وزىندە قاپا بولۋ بار — قايعىلى دەگەن ماعىنادا. ول جەر اتىنا قويىلمايدى عوي. بۇل جەردىڭ اتى جەر جارالىپ سۋ اققاننان «قوپالى» بولاتىن. ونىڭ اتالۋ سەبەبى — مىناۋ جاتقان القاپ قوپا، شي، ءبىر قۇنارلى قونىس قوي، سونان ايتىلعان بولار. مىناداي سىرتتان كەلگەن تورەلەردىڭ ءتىلى كەلمەي قاپال دەپ اتاپ، ىلعي سولاي جازاتىن كورىنەدى، — دەپ ءتۇسىندىردى. شوقان بايعوزى قارتتىڭ ەڭ اياعى جەر، سۋ قانىنىڭ جايى نەدەن تۋاتىنىنا دەيىن جەتە تۇسىندىرە ايتقانىنا رازىلانىپ:
— قاريا، ءسىزدىڭ تۇسىنىكتەرىڭىزدى جازىپ قويدىم. ايتۋىڭىز وتە ورىندى، — دەپ توقتادى.
— شىراعىم، تورە سۇلتان، ءبىز اق پاتشاعا قالتقىسىز باعىنامىز دەپ باسىمىزدى ءيىپ وتىرمىز. كوپشەلى بولساق تا، ءبىز دە كوپتەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان حالىقپىز. ءبىزدىڭ ءوز ءتارتىبىمىز، ەلدىك سالتىمىز بار. مىنا جارىم پاتشاڭا ايتىپ، قۇلاعىنا سال. ءبىزدىڭ ەلدىك زاڭىمىزعا، تىرشىلىك تۇرمىسىمىزعا، جەر، سۋىمىزعا اتتى اسكەرىن باسا-كوكتەتىپ ات ويناتتىرىپ، ەركىندىگىمىزدى تارىلتتىرماسىن. جانە ءبىز ۇلى حالىق دەپ باس ءيىپ وتىرمىز عوي، تەنتەك-تەبىزىنە ءادىل ءتارتىبىن ايتىپ، ءامىر بەرسىن، — دەپ توقتادى. شوقاندى جاقىن تارتىپ بار كوكەيدەگى ەل قامىن شولا ايتقان بايعوزى ءوزىن ەل اقساقالدارى ماقۇلداپ: «شىراعىم، ءبارىمىزدىڭ دە تىلەگىمىز سول» دەستى. بايعوزى اقساقالدىڭ ءسوزىن دە شوقان گاسفورت مىرزاعا تولىق جەتكىزدى. گەنەرال-گۋبەرناتور جابايى دەپ ويلاپ وتىرعان قازاق ادامدارىنىڭ بۇل سياقتى اتالى ءسوز ايتىپ، الىستان شولعان تىلەگىنە ويلانا وتىرىپ:
— ءبىزدىڭ اق پاتشانىڭ كەڭشىلىگى مول. سىزدەردەن بارلىق راقىمىن ايامايدى. سونى اۋىز ەكى جەتكىزۋگە ءبىزدى ادەيىلەپ جىبەرىپ وتىر. سىزدەردىڭ ىشكى حالىقتىق جايلارىڭىزعا ەشكىم زورلىق ەتپەيدى، — دەپ توقتادى.
III
قوپالى بەكىنىسىندە بىرنەشە كۇن بولىپ، اتاقتى جوڭعار تاۋىنىڭ ءبىراز جەرىن ارالاپ، جەر بايلىعىن. تاماشالاپ، گەنەرال-گۋبەرناتور ۆەرنىي بەكىنىسىن كورۋگە اتتاندى. جول ۇستىندە اقەشكى، قارامولا بەكەتتەرىن، قاراتال وزەنشەلەرىن باسىپ گەنەرال توبى تىنىمسىز ءجۇردى. جول ۇستىندەگى كەزدەسكەن مول سۋلى قاراتال، ىلە وزەندەرىن گەنەرال-گۋبەرناتور ايرىقشا تاماشالاپ، ولاردىڭ سۋ بايلىعىن جەرگىلىكتى حالىق قالاي پايدالاناتىندىعىن سۇراستىردى. شوقان وعان ارىق سالىپ، ەگىن الاتىن كاسىپ رەتىندە ەمەس، اۋەس جايىندا بالىعىن الاتىنىن ءتۇسىندىردى.
جەر جايىنان حاباردار ادامدار وسى ولكەنىڭ جەتىسۋ اتانۋى جايلى ءتۇسىندىردى. بالقاش كولىنە قۇياتىن: لەپسى، اقسۋ، قاراتال، ىلە، كوكسۋ جانە تەنتەك، اياكوز — جەتى وزەندى تۇرعىن ەلدەر «جەتىسۋ» دەپ اتايتىنىن ايتىستى. الىستان ايدىنىن عانا كەرىپ وتكەن گاسفورت بالقاش كولى كوزىنىڭ بايلىعىنىڭ دا وسى جاقتا جاتقانىن اڭعارىپ شوقانعا:
— سول بالقاش كولىن قاي ەل مەكەندەيدى؟ وندا پاروحود، سۋ كەمەسى جۇرە مە ەكەن؟ — دەگەن جايدى سۇراۋدى تاپسىردى.
بالقاش كولىن مەكەندەگەن حالىق كوشپەلى قازاق رۋلارى ەكەندىگىن بىلەتىن شوقان ول كولدە پاروحود جوعىن جانە ونىڭ بالىق بايلىعىن پايدالانىپ وتىرعان كاسىپشىنىڭ دە جوق ەكەنىن ەستىگەن. ويتكەنى كوشپەلى قازاق ەلىنىڭ نەگىزگى سۇيەنەرى — مال. وزەندى جەردى قونىستاعاندارى ازداعان ءداندى استىق ەگەدى. ارينە، ول ءوز ويىنداعى توپشىلانۋىن گاسفورتقا ايتقان جوق. انىقتاپ بىلۋگە ۋادە بەردى.
گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ پاۋەسكەسى ىلە وتكەلىنە جەتكەندە، «ۆەرنىي» بەكىنىسىنەن كەلىپ كۇتىپ تۇرعان شەن يەلەرى دە الدارىنان شىقتى. سولاردىڭ ىرىكتەپ دايىنداعان ءساندى جابدىقتى قايىق جۇرگىزۋشىلەرى باستىقتارى ورىس حالقىنىڭ ىرىمىن ىستەپ نان، تۇز الىپ شىقتى. قازاقتاردان ءبىر توپ ادام كەلىپ ديقانباي، جايناق سياقتى ەل اقساقالدارى اتتان ءتۇسىپ، قازاقشا قول قۋسىرىپ سالەمدەستى. سۋسار بوركىن شەكەي كيگەن ءبىر جاس جىگىت ەرەكشە سانمەن كەلىپ سالەمدەستى دە، شوقانعا جاناسا بەرىپ:
— ەستۋىمىزشە، حانىمىزدىڭ ۇرپاعى ەكەنسىز. ءسىزدىڭ مىنا باستاپ جۇرگەن ۇلىعىڭىز — جارىم پاتشانىڭ الدىنا قازاق داستۇرىمەن الىپ كەلگەن ءبىر كوك قاسقامىز بار ەدى. سونى كولدەنەڭ تارتىپ، اق تىلەك ايتۋعا رۇقسات سۇراپ تۇرمىن، — دەدى. شوقان بۇل جىگىتتىڭ ءاتى-جونىن سۇراپ الىپ، گەنەرال-گۋبەرناتورعا قازاق حالقىنىڭ جوعارعى ورىننان كەلگەن سىي قوناققا كورسەتەر قۇرمەتىنىڭ ۇلكەنى جىلقىدان كوك قاسقا، قويدان اق سارىباس ايتىپ قۇرمالدىق ەتەتىنىن ءتۇسىندىردى. سول ىرىمدى ىستەۋگە رۇقسات سۇرايتىنىن جەتكىزدى.
«گۋبەرناتور رۇقسات ەتتى» دەگەن ءسوز قۇلاعىنا تيگەندە، الگى رۇقسات سۇراپ كەلگەن شاپىراشتى سىپاتاي مىرزا ءوزى باستاپ قوس نوقتامەن جۇلقىندىرىپ جەتەكتەگەن كوك قاسقا دونەندى گۋبەرناتوردىڭ الدىنان كولدەنەڭ تارتىپ نيەت سۇرادى. گاسفورت تاماشالاپ قاراعانى بولماسا، ول ىرىمنان حابارسىز عوي، كەلىپ تۇرعان ەل اقساقالدارىنا شوقان:
— مىنا كىسى مۇندايدى بۇرىن كورمەگەن ادام. سىزدەر ءوز ىرىمدارىڭىزدى ىستەي بەرىڭىزدەر، — دەدى. شوقاننىڭ ايتقان ءتارتىبىن ەستىگەن اقساقالدار ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن اقساقالدى كىسىگە باتا ىستەتىپ، كوك قاسقالارىن الىپ جونەلدى. ەل ادامدارى اقساقالىنىڭ باتاسىنا قولدارىن جايىپ قاۋقىلداي «قابىل بولسىن» دەپ شۋ ەتىستى. كەيىنگى تۇرعان جيىن جۇرتتىڭ ءبارى دە شۋ ەتىپ «قابىل بولسىن» دەگەن ءسوزدى ءۇن قوسىپ ايتقانىن اڭعارىپ قالعان گاسفورت شوقاننان سول ءسوزدىڭ ءمانىسىن سۇرادى. «ولار حالىق بولىپ ءسىزدىڭ عۇمىرىڭىزعا، باقىتىڭىزعا تىلەك ءبىلدىرىپ، تاڭىرىسىنە قۇلشىلىق ەتكەنى» دەپ ءتۇسىندىردى.
وسى سياقتى ەل ادامدارىنىڭ قارسى العان قۇرمەتىنە بولەنىپ، وزەن بويىنىڭ ماساسىنان الىستاتىپ قىرتا شىعارا ءبىر كوگالعا تىگىپ قويعان ءساندى ۇيلەرىنە ءتۇسىپ قوناق بولدى. ءبىر ارەدىكتە قىرعا شىتىپ سەيىلدەگەن گەنەرال-گۋبەرناتور.
شوقان ارقىلى ەل ادامدارىنان مىنا ىلە وزەنىنىڭ باسى قايدان باستالاتىنىن سۇرادى. جەر جايىنان، وسى تۇستاعى ەلدىڭ اتاتەگى جايىنان كوپ اڭگىمەلەر ايتقان ديقانباي دەگەن كىسى ىلە وزەنىنىڭ باسى قىتايمەن شەكتەس الاتاۋ سىلەمدەرىنەن شىعىپ، جولشىبايعى — شارىن، شەلەك سياقتى الدەنەشە ونداعان وزەن بۇلاقتاردىڭ سۋىمەن مولىعىپ، بالقاش كولىنە قۇياتىنىن ايتىپ بەردى. ديقانباي اقساقالدىڭ مىنا سياقتى ءبىر وزەن ارقىلى بۇكىل قىتايمەن شەكتەسىپ جاتقان جەر جايىنىڭ شەكتەرىن، جاراتىلىس بايلىقتارىن ايتىپ بەرگەنى شوقانعا ۇلكەن تابىس بولدى.
وسىنداي ءبىر كوڭىلدى جاعدايدا شوقان گەنەرالىنا:
— گەنەرال-گۋبەرناتور مىرزا، ءسىزدىڭ ءاربىر ەلەۋلى نارسەنى تەرەڭدەي سۇراستىرىپ، وعان ۇلكەن ءمان بەرەتىنىڭىزدىڭ ءوزى، ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ كەلەشەك شارۋاشىلىعىنا قانداي مۇمكىندىك بولارىن ساباقتايدى. ءسىزدىڭ سۇراۋىڭىز بويىنشا جاڭاعى اقساقال قازاقتان ۇعىنعان مىنا وزەن جايىنداعى سۋرەتتەمەدەن ماعان ءبىر وي كەلىپ تۇر. سونى ايتۋىما رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ ءوتىندى.
— ءيا، شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىز ويىڭىزعا كەلگەن سۇراعىڭىزدى ءاردايىم قورعانباي سۇراڭىز، — دەدى.
— مۇمكىن، مەنىڭ بۇل ويىم ءقازىر ەرتەرەك تە بولار. ءبىراق ءبىزدىڭ شىعىس تۇركىستانعا قاتىناسىمىزدى جەڭىلدەتەر ەدى. مىسالى، بالقاش كەلىنەن جەڭىل پاروحود جۇرگىزىپ ىلەنى ورلەسە، تۋرا بارىپ شىعىس تۇركىستان شەگىنەن شىتادى. سوندا ەڭ تەتە جول وسى بولار ەدى. ءبىزدىڭ قازىرگى شاۋەشەك ارقىلى جۇرەتىن ساۋدا قاتىناسى قاۋىپتە تۇر عوي. قۇلجا، جاركەنت قالالارىنا قاتىناسىمىز قىر جولىمەن سان قيا اسۋلارمەن اسا ۇزاق جول كەشەدى. ال مىنا سۋ جولى ءارى تەتە، ءارى جەڭىل، جايلى پاروحودپەن ساۋدا مۇلكى مول جەتكىزىلەدى. ءارى ارزانعا تۇسەتىن جول، — دەپ توقتادى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىز مەنىڭ ويلاعان جوبامدى قالاي سەزدىڭىز. بۇل ءبىر تاماشا جاڭالىقتىڭ جوباسى. ءبىزدىڭ بۇل جوبامىز روسسيا پاتشالىعىنىڭ ۇلى ازيانىڭ تىڭ جاتقان شىعىس تۇركىستان سياقتى ولكەسىنە ساۋدا قاتىناسىمىزدى كۇشەيتەدى. تۋرا قاتىناس بولادى. مۇنى ومبىعا بارىسىمەن قولعا الامىز. مەنىڭ وسى جولعى جۇرىسىمدەگى باستى ماقسات وسى سياقتى جول تابۋىمىز عوي، — دەپ ءسوزىن ءتۇيدى.
گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورت اسپانمەن تىلدەسكەن الاتاۋ اسقارىنىڭ قويناۋىنا جول تارتتى. سول كۇنى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ توبى جاڭادان سالىنا باستاعان «ۆەرنىي» بەكىنىسىنىڭ اتىرابىنا كەلىپ، ات باسىن تىرەدى. بەكىنىس باسىنداعى اسكەري قاۋىم دا گەنەرال-گۋبەرناتوردى ۇلكەن قۇرمەتپەن قارسى الىپ، اسكەري ىزەت كورسەتتى. جاڭا سالىنا باستاعان قالا بولىمدەرىنەن ەڭ تاڭداۋلى دەگەن ءۇيدى ازىرلەپ، سىي قوناقتى كومەكشىلەرىمەن سوندا ءتۇسىردى.
«كىشى المالىق» دەپ اتاناتىن شاعىن وزەننىڭ كۇنشىعىس جاق قاباعىنان ىرگە تەپكەن بەكىنىس ورنى گەنەرال-گۋبەرناتورعا ۇنادى. اسىرەسە وسى وزەن بويىن ورلەپ بارىپ بيىككە كوتەرىلەر جەردەگى — «شىبىندى ساي»، «كوڭىلدى ساي» جانە «تاز قارا» قىرقالارىن ارالاپ، ۇستىرتتە قارلى اسقاردىڭ بەلدەۋىندە وتىرعان جايلاۋ ەلدەرىن كوردى. اسىرەسە وسى ولكەلەردىڭ بەلدەۋلەرىندە قاپتاي ءوسىپ، سىنىسا بىتكەن بالاپان قاراعايلار، ونان تومەن بالاق سايلاردىڭ قاباقشا قىرقالارىنداعى جابايى الما اعاشتارعا گۋبەرناتور توبى اسا تاڭدانا تانىستى. گۋبەرناتور توبىن وسى قونىستارمەن تانىستىرىپ جۇرگەن قازاق ديقانباي دەگەن كىسى بولدى. ول ۆەرنىي بەكىنىسىندەگى اسكەري باسشىلارعا كوپ دوستىق ەتكەن اسا سەنىمدى ادام ەكەن. وسى ولكەنىڭ جەرى، ەلى جايىنان كوپ مالىمەت ايتتى.
— مىنا ۆەرنىي بەكىنىسى سالىنعانعا دەيىنگى بۇل جەردىڭ اتى «المالىق» ەدى. ويتكەنى وسى ءبىر القاپتا جابايى الما، ورىك،شيە،المۇرت دەگەن جەمىستەر اسا قالىڭ وسەدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى ەلدەر «المالىق» دەيدى. ءبارىن ارالاۋعا سىزدەردىڭ ۋاقىتتارىڭىز بولا بەرمەس. تەرىسكەي الاتاۋ اتاناتىن وسى القاپتىڭ ءاربىر بۇتاسى جەمىستىڭ جەلىسىن تارتىپ تۇرادى. ءتىپتى جابايى الما اتاشىنان cay سايى جوق، — دەپ توقتادى.
— شوقان وسى ءبىر باسشى بولىپ، جەر جايىن شەجىرەلەپ ۇعىندىرعان ديقانباي دەگەن كىسىدەن:
— ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ قونىسىڭىز قاي تۇستا؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبىزدىڭ اتا قونىسىمىز وسى ماڭ بولاتىن. مىنا بەكىن تۇسكەلى ازىراق ىرگە اۋىستىردىق، — دەپ توقتادى.
— ءسىز مىنا شەكاراشىلارعا كوپتەن ارالاساسىز با؟ — دەگەن شوقان سۇراعىنا:
— وسى بەكىن باستالعالى ىستەپ كەلەم. سىزدەر سياقتى ەل كورە، جەر كورە كەلگەندەرگە باسشى بولىپ ءجۇرمىن. وتكەن جىلى وسىندا سوناۋ پەترەمپوردان سەمەنوۆ پەتر دەگەن ورىس كەلدى. سونىمەن ىستىقكولگە دەيىن باردىم، — دەدى.
شوقان بۇرىن بۇل جاققا ورىس عالىمى كەلگەنىن ەستىمەگەن. ديقانبايدان ەستي سالا ول كىسىنىڭ قانداي جاعدايمەن بۇل جاقتى ارالاپ جۇرگەنىن بۋتاكوۆ دەگەن ءتىلماشتان انىقتاپ سۇراپ، كۇندەلىگىنە جازىپ الدى.
«ۆەرنىي» بەكىنىسىنە ۇرىمتال جاقىن اينالانى، الاتاۋ اتىرابىن ءبىراز ارالاپ، جەر جايى ەل جاعدايىمەن تانىسقان گەنەرال-گۋبەرناتور، ەندى كۇڭگەي الاتاۋ جاعىنا شىعىپ تانىسۋدى ويلاپ: «سوعان بارۋعا بولا ما؟» دەگەن سۇراق قويدى. ءتىلماش بۋتاكوۆ:
— بارۋعا ابدەن بولادى. ءوزىم باستاپ الىپ جۇرەم، — دەدى.
گەنەرال-گۋبەرناتور ۆەرنىي بەكىنىسىنەن ءارى باسشى، ءارى كوتەرمەشى بولىپ ەرگەن اسكەري توپتارىمەن تالعار، ەسىك، تۇرگەن وزەندەرىن ەتىپ، شەلەك وزەنىنىڭ بويىنا كەلىپ جەتتى. وسى جەردە گۋبەرناتور توبى ءبىراز توقتاپ دەم الىس ەتتى. سول جەردەن سوگەتى جازىعىنا شىعىپ، شارىنعا كەتەتىن سالالارعا ءبىراز سەيىلدەپ، سونان كەرتوعاي وزەگىنە كەلدى. وسى جەرلەردىڭ اتىنان، مەكەندەگەن ەلدەرىنىڭ جايىنان كەرەكتى مالىمەتتەردى الىپ، كەگەن وزەنىنىڭ بويىنا كەلدى. وسى تۇسقا كەلگەندە ءىزى قالعان قورعان ورنى، توعاندار كەزدەستى. كەگەن، قارقارا، سارىجاز بويلارىن مەكەندەگەن ۇلى ءجۇزدىڭ البان اتالاتىن رۋىنىڭ ادامدارى قۇرمەت كورسەتىپ الدارىنان شىقتى. بۇل ەلدەردىڭ ەل بيلەۋشى سۇلتاندارىن سەك تورە باستاپ اكەلدى. قارقارا وزەنىنىڭ بويىنداعى تىگىلگەن ۇيلەرگە ءتۇسىرىپ، سىي قوناققا ءداستۇرلى قۇرمەت كورسەتىلدى.
قارقارا وزەنىنىڭ بويىنداعى قالىڭ ەلدى، ولاردىڭ شارۋاشىلىعىن سۇراستىرىپ تانىسقان گەنەرال-گۋبەرناتور، اسپانمەن تىلدەسكەن ءحانتاڭىرى بيىگىن دە الىستان كوردى. جولداعى كورگەن تاۋلارى مىناۋ اسقارعا قاراعاندا توبەشىك بولىپ كورىندى. مىنا سياقتى عاجايىپ جاراتىلىس شىڭىن مەكەندەگەن ەلدىڭ بارلىق جاي، كۇيىنە ءالى ءتۇسىنىپ جەتە الماعان گاسفورت ءبىر ارەدىكتە شوقانعا: «وسى جەرلەردىڭ بەينەسىن قاعازعا تۇسىرسە، ادەت-عۇرىپتارىن، ءدىن، كاسىپ ارەكەتتەرىن ۇقىپتاي جازىپ السا» دەگەندى تاعى ءبىر قايتالادى.
ول جاعىن ءوزى دە اسا قۇمارتىپ جازىپ، كەيبىر جەرلەردى قاعازعا بەينەلەپ وتىراتىن شوقان ونان سايىن شۇعىلدانا ءتۇستى. ءبىر ارەدىكتە شوقان كەگەن بويىنداعى البان رۋىنىڭ ءبىر اقساقالىنان «كەگەن» دەگەن تاۋدىڭ قايدان شىققانىن سۇرادى.
— «كەگەن» دەگەن ءسوز قازاق ءسوزى ەمەس. بىزدەن بۇرىن وسى جەرلەردى جوڭعار حاندىعى مەكەندەپتى عوي. ولاردىڭ ەلىن قازاقتار قالماق دەپ اتايدى. سول ەلدىڭ اتاۋىنان قالعان كورىنەدى. ول قالماق جۇرتى بۇتقا تابىناتىن ياكي سۋرەتكە سىيىنىپ، سونى ءتاڭىرى كورەتىن كورىنەدى. ولاردىڭ ءتاڭىرىسىنىڭ سۋرەتى، ءمۇسىنى ساقتالاتىن، وزدەرى قۇلشىلىق عيبادات ەتەتىن ۇيلەرى بولادى ەكەن. ول ۇيدە ءدىنباسى مولدالارى تۇراتىن كورىنەدى. ول مولدالارىنىڭ ۇلكەنىن «گەگەن» دەپ اتايدى ەكەن. وسى وزەن بويىندا سولاردىڭ «گەگەنى» تۇرىپتى. سونان وزەن اتى «كەگەن» اتانىپ كەتسە كەرەك، — دەپ ءتۇسىندىردى.
شوقان وسى كىسىنىڭ ءتۇسىندىرۋىن تولىعىراق جازىپ الىپ، گاسفورتقا ايتىپ بەردى. شوقان گاسفورتقا وسى اڭگىمەنى ايتقاندا وزەن بويىندا سەرۋەندەپ جۇرگەن كەز ەدى. قوناقتارعا تىگىلگەن ۇيلەردىڭ سىرتىنداعى كوگالدا ءبىر توپ قازاق اقساقالدارى كۇنباتىسقا قاراپ ناماز وقىپ جاتقان-دى.
جىعىلىپ تۇرىپ، جەرگە ماڭدايلارىن تيگىزە ساجدە ەتىپ جاتقاندارعا تاڭدانا قاراعان گاسفورت:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مىنا كىسىلەر نە ىستەپ جاتىر؟ — دەپ سۇرادى. شوقان ءوزىنىڭ تۇسىنىگىمەن:
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ءبىزدىڭ قازاق ەلى مۇسىلمان ءدىنىن جاڭادا قابىلداي باستاعان ەل. ولار كۇنىنە بەس مەزگىل ناماز وقيدى. مىنا وقىپ جاتقاندارى تۇسكى نامازدارى، — دەپ ءتۇسىندىردى.
— بۇل ءدىندى ولار قايدان قابىلداعان؟ كىمدەر تاراتىپ ناسيحاتتايدى؟ — دەگەن گاسفورتتىڭ سۇراعىنا:
— بۇل ءدىندى تاراتۋشى، بۇحار، حيۋا، تاشكەنت جاعىنان جىبەرىلەتىن مولدا، قوجالار. جانە انادا ءوزىڭىز كوردىڭىز — سەمەي قالاسىندا ءقازىردىڭ وزىندە جەتى مەشىت سالىنىپ، ايشىقتار كۇنگە شاعىلىسادى. سونداعى تاتار مولدالارى ارقىلى تارايدى، — دەپ ءدىننىڭ قازاق دالاسىنا تارالا باستاعان سالالارىن ايتىپ بەردى.
— ال مىنا بۇحار، حيۋا، تاشكەنتتەرگە قاتىناسى جوق كەزدە، سەمەي قالالارىنا تاتارلار مەشىت سالماعان كەزدەردە قازاقتار قانداي ءدىن تۇتىنعان؟ — دەگەن گاسفورتتىڭ سۇراعىنا شوقان كوپ ويلانىپ بارىپ:
— يسلام ءدىنى تارالماي تۇرعان كەزدەگى ازيا حالىقتارىنىڭ ءدىنى ەتە انايى بولسا كەرەك. بىرەۋلەرى وتقا تابىنىپ، بىرەۋلەرى سۋرەتكە — بۋددانىڭ بەينەسىنە ياكي مىنا قالماقتاردىڭ ءدىنى ءتارىزدى باقسى قۇشناشقا سەنگەن بولسا كەرەك. كوشپەلى قازاق ەلى كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپشىلىگى ناماز ساباعىن بىلە بەرمەيدى. تەك، قوجا، مولدالاردىڭ ۇيرەتۋىمەن دارەت الىپ، نامازعا جىعىلۋدى ماشىقتانادى. ونىڭ بارلىق شارتتارىن دا بىلە بەرمەيدى. يسلام ءدىنى ءالى قازاق دالاسىنا مىقتاپ ورنىققان ءدىن ەمەس، — دەپ توقتادى.
شوقاننىڭ وسى ءبىر «يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا ءالى مىقتاپ ورنىققان ءدىن ەمەس» دەگەن ءسوزى قاناتتاندىرعان گاسفورت:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىز وسى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ بارلىق شارتتارىن ءبىر بىلەتىن كىسىدەن انىقتاڭقىراپ ءبىلىپ الىڭىزشى، — دەدى.
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، مەن ونى سىزگە ءقازىر-اق ايتىپ بەرەيىن، — دەپ ءوزىنىڭ اۋىلدا ابۋباكىر مولدادان وقىعاندا ۇققانى بار جانە بىلاي دا قاراستىرعانى بار، باجايلاپ ايتىپ بەردى. شوقاننىڭ ايتۋىنان يسلام ءدىنىنىڭ ءتارتىبىن اسىرەسە ايەلدەرگە دەگەن كىشتىمتايلى ەرەجەسىن سوگە سويلەپ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزداي بولسا، بۇل قولايسىز ءدىن ەكەن. وسىنداي قولايسىز ءدىن ءوزىنىڭ ۋىتىن جايماعان شاتىنا كەزدەسكەن ەكەنبىز. وسى ەلگە مىنا حريستيان ءدىنى مەن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ارالىعىنان تۇرمىستارىنا ۇيلەسىمدى ءبىر ءدىن ويلاپ تاۋىپ بەرسە قانداي جاقسى بولار ەدى، — دەپ ءوزىنىڭ ءدىن ويلاپ شىعارماق پىكىرىن سەزدىردى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ باسقان-تۇرعان جەرىنەن وزىنە ەسكەرتكىش قالدىرىپ، جۇرگەن ءىزىن تاريحتىڭ بەلگىلى سوقپاعى ەتپەك بولاتىن شەرمەندە قيالىن ۇعىنعان شوقان:
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ءسىزدىڭ جاڭالىق ويلاعىش، ىزدەنگىشتىگىڭىز — باسقا شەن يەسى ۇلىقتاردان وزگەشەلىگىڭىز. ەگەر تۇرمىسىنا جەڭىل دە ۇيلەسىمدى ءدىن تاۋىپ بەرسەڭىز، حالىق قۋانا قابىلدايدى عوي. مەن ءسىزدىڭ وسى ويىڭىزعا بايلانىستى ءوزىم وقىعان ءبىر جايدى ايتايىن. ءسىز ءوزىڭىز دە ونى جاقسى بىلەرسىز. اقساق تەمىر حان ءۇندىستاندى بارىپ جاۋلاپ العاننان كەيىن وندا ءوزىنىڭ اسكەرباسى ادامىن سول ەلگە سۇلتان ەتىپ قالدىرعان. كەيىننەن تەمىردىڭ ءبىر شوبەرەسى ءۇندىنى قايتا جاۋلاپ الىپ بيلەپ تۇرعان. ول شوبەرەسى مۇسىلمانشا وقىعان، مۇسىلمان دىنىنە جەتىك ادام بولاتىن. سول كىسى ينديا ەلىنىڭ ءبىر تايپاسىنا مۇسىلمان ءدىنىن ورناتىپ، اتاقتى مەشىت سالدىرعان. ول بابۇر-اكبار دەگەن كىسى. ونىڭ اتى تاريحقا ايگىلى عوي. قاشان بولسىن ۇلى ادامدار اشادى عوي، جاڭالىقتى. بىزدە ءالى كۇنگە قارا حالىقتى سەندىرىپ كەلگەن ءبىر اڭىزدار بار. ولار ءتاڭىرىنىڭ دوسى پايعامبارلار: مىسالى حريستيان دىنىندەگىلەر عايسانى ءتاڭىرىنىڭ بالاسى دا تابىنادى. مۇسىلماندار مۇحاممەدتى ءتاڭىرىنىڭ دوسى دەپ سوعان سەنىپ، سونىڭ ءدىنىن ۇستانادى. ەۆرەيلەر مۇسانى پايعامبار ەتىپ، سونىڭ ءدىنىن ۇستانادى. سول پايعامبار دەگەندەر دە وسى سىزدەر سياقتى ەستى ادامدارداعى. تەك قاراڭعى قاۋىم الدىندا وزىنشە جاڭالىق جاساپ، ءدىن جوباسىن ويلاپ شىعارعان، — دەپ توقتادى.
شوقاننىڭ بۇكىلدىڭ تاريحىن اشكەرەلەي ايتىپ بەرگەنىنە مۇلدە ەلىرگەن گاسفورت، قازاق ەلىنە جاڭادان ءدىن ءتارتىبىن ويلاپ تابۋعا بەلىن بايلاي، ۇزاق سويلەدى. وسى اڭگىمەنىڭ ۇستىندە قاستارىنا كەلگەن اسكەري كوتەرمەشىلەر دە «قانداي تاماشا جاڭالىق بولار ەدى»، — دەستى. مىنا كوتەرمەلەۋ ونان سايىن جەلىكتىرگەن گەنەرال:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىز جاس تا بولساڭىز قانداي كوپ زەرتتەگەنسىز. شىنىندا دا، ءدىن شىعارۋشىلار دا وسى ءبىز سياقتى ادامدار عوي. بۇل ءبىر ويلانىپ جوباسىن جاسار الداعى ءىسىم بولار، — دەدى. شوقان مۇنداي ءساتى كەلىپ بىرەۋدى اجۋا ەتكەندە سۇرعىلت ءوڭى جايناپ، تەك كوزى عانا كۇلىمدەيتىن. سول ادەتىن ىستەپ، ەشبىر سىر بەرمەي گۋبەرناتوردىڭ ويىن قۋاتتاعان بولدى.
قارقارا وزەنىنىڭ بويىنا تىگىلگەن ۇيلەردە بولىپ، البان رۋلارىنىڭ ءاربىر اتا توپتارىنان كەلگەن ادامدارمەن سالەمدەسىپ گەنەرال-گۋبەرناتور ەكى كۇندەي سول جەردە بوگەلىس ەتتى. بۇل كەزدە شوقان سول رۋلاردىڭ شارۋا جايى، رۋ، تەكتەرىن انىقتادى. سونىمەن قاتار وسى البان رۋلارىمەن كورشىلەس قىرعىز ەلدەرىنىڭ جايىنان دا ءبىراز مالىمەت الدى. قۇلجا، قاشعارعا مال اپارىپ، ول جاقتان كەرەك-جاراق اكەلىپ، ساۋدامەن ەل ارالايتىندارعا كەزدەستى. التى شاھارمەن ساۋدا قاتىناسىن ايرىقشا زەرتتەدى. ولاي قاراي اسىپ باراتىن جول جايىن دا سۇراستىردى. قىرعىز ەلىنىڭ «ىستىقكولى» جايىنان دا وسى ەلدەن سۇراپ، كوپتەگەن حابارلار ەستىدى. ۆەرنىي بەكىنىسىنەن بەرى باسشى بولىپ ەرگەن بۋتاكوۆ اڭگىمەلەرى دە شوقانعا كوپ جاڭا حابار بەردى. اسىرەسە كادەتتى وزىنەن ءبىر جىل بۇرىن ءبىتىرىپ، شەكارا اسكەري بولىمىنە كەتكەن دوسى گريگوريي ءپوتانيننىڭ حابارىن دا وسى كىسىدەن ەستىدى. گريگوريي جەتىسۋ بويىنا كەلىپ، شەكارا اسكەري بولىمىندە بولىپتى. بۇل كىسىنىڭ ايتۋىنشا گريگوريي، قوقان بەكتەرىمەن بىرلەسىپ، ۆەرنىي بەكىنىسىنە بىرنەشە رەت شابۋىل جاساعان تويشىبەك جاساعىمەن ايقاستا بولعان. سونان شۋ وزەنىنە دەيىن بارىپ قايتىپتى.
سوناۋ ومبى قالاسىنان ارنايى ۇيىمداستىرىلعان گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ەكسپەديسياسى — جاڭادا عانا «باعىنامىز» دەپ ەلشى جىبەرىپ، باس ءيىپ وتىرعان ەلمەن جان-جاقتى تانىستى. ازيانىڭ ورتالىق قالالارىمەن قاتىناسار جاڭا ساۋدا جولىنىڭ دولبارلارىن بەلگىلەدى. وسىنداي ماقساتپەن اتتانعان گەنەرال-گۋبەرناتور دۇرمەگى وسى جەردە ءوز جۇرىستەرىنەن ءبىراز قورىتىندىلار ويلاستى. ءالى دە بۇل جاقتى كوبىرەك قاراستىرۋ كەرەكتىگىن ءسوز ەتىستى. بۇدان بىلاي قىرعىز جەرىنە بارۋدى گۋبەرناتوردىڭ جول باستاۋشىلارى لايىقتى كورمەدى. «ول جاقتى زەرتتەۋگە باسقاشا ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك» دەستى.
گەنەرال-گۋبەرناتور توبى قارقارادان قايتاردا قىر جولىمەن التىن ەمەلگە، سەك تورەنىڭ اۋلىنا دەيىن كەلدى. وسى جەردەن گاسفورت قاپال بەكىنىنە بارىپ، ءوز اتىنا ۇلكەن بەكىنىس قورعان جاساتپاق بولعان «سوركەزەڭدى» اسىپ سەمەيگە قايتتى. شوقان التىنەمەلدە گەنەرالدان ءبولىندى. ول جوڭعار تاۋىنىڭ «دەمىكپە» دەيتىن اتاقتى جوڭعار قاقپاسىندا بولدى. الاكول، تارباعاتاي تاۋلارىنا سوعىپ، جەتىسۋ ولكەسىنىڭ التاي جاققا سوزىلعان سىلەمدەرىمەن تانىستى. گەنەرال-گۋبەرناتوردان بولىنگەندە شوقانمەن بىرتە جوڭعار تاۋىن، تارباعاتاي، الاكول بويلارىن ارالاۋعا اباكۋموۆ باستاعان بىرنەشە ادام ەردى.
گاسفورت سياقتى «جارىم پاتشا» دەپ جاڭعىرىقتىرا كەلگەن ۇلىقتى كەرمەگەن جەتىسۋ ەلىنىڭ ىشىندە گۋبەرناتور جايىندا كوپتەگەن اڭىز اڭگىمەلەر قالدى. اسىرەسە ەكى تاۋدىڭ اقتارىن بەكىتىپ، قورعان بەكىنىس جاساتپاق بولعانى گەنەرالدىڭ ءوزى كەتپەي-اق شەكارا اسكەرلەرىنىڭ اراسىنا كۇلكى بولىپ تارالا باستاعان-دى. ونىڭ ۇستىنە قازاق ەلىنە جاڭادان ءدىن شىعارماق بولعان «دانىشپاندىعى دا» اجۋا رەتىندە ەلگە جايىلدى. وڭى اسكەري اجۋاشىلدار: «گاسفورت ءدىنىنىڭ» جوباسى قانداي بولار ەكەن دەپ كۇلىسەتىن بولدى.
شوقان قاپال بەكىنىسىنەن ەرگەن اباكۋموۆ باستاعان اسكەري باسشىلاردى لەپسىدەن قايتارىپ، ءوزىنىڭ سەرىگىمەن اياكوزگە سوقتى. سودان ورتالىق قازاق دالاسىن — قارقارالى، بايان، كوكشەتاۋ جەرلەرىن ارالاپ، ەل ىشىنەن كوپتەگەن ەرتەگى، اڭىز اڭگىمەلەر، شەجىرەلەر جينادى. اسىرەسە قازاقتىڭ بۇرىنعى كونە بيلىك جوبالارى، قالىڭ مال، جەسىر داۋى سياقتى ەل ءىشىنىڭ كوپتەگەن ادەت-عۇرىپ سالتىنىڭ ءتارتىبىن اسا تاپتىشتەپ جازىپ الدى. سوناۋ بالا كۇنىنەن ويىنا ورناعان قازاق دالاسىن ارالاپ تانىسۋىنىڭ ءبىر سالاسىن اياقتاعان شوقان كۇز تۇسە ومبى قالاسىنا كەلدى.
IV
ومبى قالاسىنا كەلىپ، ءوزىنىڭ قولجازبالارىن ءبىراز تارتىپكە كەلتىرىپ، سوناۋ التىن ەمەلدە قوش ايتىسقان گەنەرال-گۋبەرناتورىنا سالەمدەسۋگە كەلگەن، شوقاندى كەڭسەدەگى دوستارى اسا قۋانىشپەن قارسى الدى. جالعىز-اق:
— ءسىز نەمەنە، گەنەرال-گۋبەرناتوردان ءبولىنىپ، ءوز بەتىڭىزبەن ەكسپەديسيا قۇردىڭىز با؟ — دەپ كەكەسىنمەن قارسى العان فريدريحە گەنەرال بولدى. وعان شوقان قىسىلماي-اق:
— فريدريح مىرزا، مەن ءوز الدىما ەكسپەديسيا قۇرعانىم جوق. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ايرىقشا تاپسىرماسىن ورىنداپ، قازاق دالاسىنان، سول ەلدىڭ ءدىنى جايىنان مالىمەتتەر جيناپ كەلدىم. ءسىز ءوزىڭىز گاسفورت مىرزانىڭ جاڭالىعىنان حابارسىز ەكەنسىز عوي. ول كىسى قازاق ەلىنە جاڭا ءدىن ويلاپ شىعارۋعا ءسوز بايلاپ قايتقان. سوعان سول بارعان جەتىسۋ ەلىمەن مىنا ورتالىق قازاق دالاسىن مەكەندەگەن ەلدىڭ كونە ءدىنىنىڭ ايىرماسى اسا قاجەت قوي. ءبىز سونى جيناپ كەشىكتىك. ءسىز گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ «ۇلى يدەياسىنا» جەڭىل قارايدى ەكەنسىز، — دەپ ءوزىن ساستىردى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىزدىڭ مىنا ءبىر حابارىڭىز ەرەكشە جاڭالىق قوي، ونى ءبىز ەستىگەن جوق ەدىك. مەن ءسىزدى جاي ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ قالدى ما دەپ ويلاعان ەدىم، — دەپ جايما-شۋاقتادى.
— ەستىمەسەڭىز، حاباردار بولىڭىز. گۋستاۆ حريستيانوۆيچ سياقتى ۇلى ادامدار جۇرگەن جەرىندە ۇلى ءىز قالدىرماسا، اتى ماڭگى جاساي الا ما. ول كىسى الىستان ويلايتىن ادام عوي، وسى جولدىڭ وزىندە بىرنەشە جاڭالىقتاردىڭ ءىزىن قالدىردى، — دەپ گاسفورتتىڭ ماقتاۋىن كۇپسىتىپ قويدى.
گاسفورت ءوزى ومبىعا كەلىپ ءبىراز تىنىققاننان كەيىن، قول استىنداعى شەن يەسى كومەكشىلەرىنىڭ قىزمەت تارتىبىمەن تانىسقان. سول ماجىلىستە چينوۆنيكتەردىڭ:
— ءجۇرىسىڭىز ويداعىداي ءساتتى بولعانىن ەستىپ جاتىر ەدىك، تابىسىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز. باقىتىڭىز وسە بەرۋىنە تىلەكتەسپىز، — دەگەن جاعىمپاز لەبىزدەرىنە:
— جاقسى لەبىزدەرىڭىزگە العىس ايتامىن. شۇكىر، بۇل بارىپ تانىسىپ قايتۋىمىز وتە ءساتتى بولدى. ءتىپتى ويدا جوق سان ءتۇرلى جاعدايلارمەن تانىستىق. ءبىز بارىپ قايتقان سەمەي وبلىسى، ودان ارعى جەتىسۋ ولكەسى، ءالى انايى قالىپتا جاتقان ەلدەر ەكەن. انا جاس كورنەت شوقان ءشىڭعىسوۆيچتىڭ بىرگە بولعانى سونداي جاقسى بولدى. ول ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن ەلىنىڭ ءومىرىن، ءتىلىن جاقسى بىلەدى. سونىمەن قاتار ول مىنا كورپۋستى ءبىتىرىپ، ۇلگىلى ءبىلىم العان ادام. بىزگە سول ەلدىڭ جايىنان كوپ سىر اشتى. وتە ءبىر تالانتتى وفيسەر، — دەپ شوقاندى ەرەكشە ماقتاتان-دى. ءالى ەڭبەگى ءسىڭىپ جاتتىقپاعان قازاق بالاسىن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ وسىنشا كوتەرمەلەي ماقتاعانى كۇنشىل فريدريحە سياقتى چينوۆنيكتەرگە ۇناماعان. فريدريحستىڭ شوقاندى كەكەتە قارسى الۋىنىڭ دا سەبەبى سول ءبىر قىزعانشاق كۇنشىلدىكتىڭ الاپاتى ەدى.
شوقان گاسفورتتىڭ الدىنا اسكەري تارتىبىمەن كەلىپ اماندىق ايتىپ، قىزمەتىنە ورالعانىن حابارلادى. شوقاندى اسا ءبىر جىلى قاباقپەن قابىلداعان گەنەرال-گۋبەرناتور:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، قالاي، جاقسى ءجۇردىڭىز بە؟ قانداي جاڭا مالىمەتتەر جينادىڭىز؟ ءبىزدىڭ وسى جولعى بارىپ قايتقان جولىمىزدىڭ حابارىن پەتەربۋرگ ۇلىقتارى دا قىزىعا سۇراستىرۋدا.
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ءسىزدىڭ وسى جولعى ساپارىڭىز ەل ىشىندە دە ۇلكەن جاڭالىق قالدىرىپ وتىردى عوي. سول سياقتى ەندى روسسيا پاتشالىعىنىڭ شىعىس تۇركىستان ەلىمەن ساۋدا قاتىناسىنىڭ جاڭادان تەتە جولىن اشۋى ءسوزسىز. سوندىقتان پەتەربۋرگ مىرزالارى دا اسىعا كۇتەتىن بولار.
شوقاننىڭ مىنا سياقتى ءوز ويىن ءدال باسقان لەبىزى ماقتاندىرىپ جىبەرگەن گاسفورت ونان سايىن شالىڭقىراپ:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ەندى ءسىز مىنا كەڭسەنىڭ ۇساق جۇمىسىن قويىڭىز. انا جاقتان جيناعان مالىمەتتەردى عىلىمي تۇرعىدان سالالاپ جازىڭىز. جاڭا باعىنىپ مويىنسۇنىپ وتىرعان ەلدىڭ جاعدايىنا سايكەستى جاڭا ءتارتىپ جوباسىن دا ۇمىتپاڭىز. تاتى ءبىر ەستە بولارلىق نارسە، ەندى وسى باستان ءىسىمىزدى جەمىستى اياقتاۋ ماقساتىمەن اسىرەسە نوبايى بايقالعان التىشارمەن ساۋدا جولى قاتىناسىنىڭ ءالى دە زەرتتەلە تۇسەر جايىن كەڭىرەك تۇسىندىرە جازىڭىز. ەل جونىنەن بۇرىننان ايتىلىپ جۇرگەن جوبالاردىڭ كەمشىلىگىن ايقىنداي ءتۇسىڭىز، — دەدى.
گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ اقىلشى بولىپ ايتقان ۋاسياتنامالارىن شوقان تەرەڭنەن ءتۇسىندى. گاسفورتتىڭ وزىنشە جاڭالىق اشقان بولىپ، بۇلاردان بۇرىن ول جاقتى شولىپ عىلىمي ويلار جاريالاپ جۇرگەن ادامداردىڭ ەڭبەگىن مانسۇق ەتپەك نيەتىن دە بايقادى. ءبىراق ماتەريالداردى قالاي قورىتادى، ول ءوز قولىندا. ەڭبەك وزىنىكى ەكەنى ايقىن. اتىن كىم بايلانادى، ول جاعى بەلگىسىز.
گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ تاپسىرماسىن الىپ، ەركىندەي شىققان شوقان فريدريحە مىرزاعا گاسفورت تاپسىرمالارىن حابارلادى.
— گەنەرال-گۋبەرناتور ءوزى تاپسىرسا، ءبىز نە دەيمىز. ىستەڭىز. ءبىراق ۇساق-تۇيەك كەمشىلىكتى تىزبەكتەپ، ۇلى جولدان العان اسەردى قوقسىتپاڭىز. بىلەسىز عوي، بۇل وتە جاۋاپتى ءىس، — دەپ، بۇل دا ەسكەرتۋىن شىمىرلاي ايتتى.
شوقان وسىنداي ءامىرلى تاپسىرمالاردى الىپ، پاتەر ۇيىنە كەلىپ ءبىراز تىنىقتى. ول گاسفورتتىڭ تاپسىرماسىنان دا، فريدريحستىڭ: «ۇساق-تۇيەكتى تىزبەكتەپ» دەپ ەسكەرتۋ ىستەگەنىن قاتتى اۋىرلادى. فريدريحستىڭ ونى ايرىقشا ەسكەرتىپ وتىرعانى انشەيىن ەمەس. وسى ءباتىس-سىبىر ولكەسىنە قاراستى قازاق بولىستارىنىڭ جۇمىسىن ءوزى باسقاراتىن فريدريحە، اناۋ بارىپ قايتقان ەلدەن ەستىگەن قيانات حابارىڭ بولسا، ونى اۋزىڭنان شىعارما دەپ وتىر. ال شوقان، ەلدىڭ ىشىنەن قىرعا شىققان پاتشا چينوۆنيكتەرىنىڭ قياناتىن قىلعا ءتىزىپ، اسا كۇيزەلىپ كەلگەن. اسىرەسە ەل ەسەبىن، شارۋا ەسەبىن الۋعا شىققان ەكسپەديسيالاردىڭ قياناتىن ەستىگەندە، توبە شاشى تىك تۇرعان.
شوقان پاتەرىنە ءوزى جوقتا جينالعان جۋرنال، گازەتتەردى قاراپ الدى. سونان كەيىن سوناۋ ومبىدان اتتانعالى تەك حات جازىپ قانا اماندىق ءبىلدىرىپ وتىرعان دوستارىمەن ديدارلاسۋعا كىرىستى. ول الدىمەن كارل كازيميروۆيچتىڭ ۇيىنە كەلدى. الدىنان ەسىك اشىپ قارسى كەزدەسكەن ەكاتەرينا يۆانوۆنا شوقاندى ءوز بالاسىنداي مەيىرلەنە ءسۇيىپ امانداسىپ، كارل كازيميروۆيچكە:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ كەلدى. مۇلدە ساعىنىپ قالىپ ەدىك، — دەپ ءسۇيىنىشىن ايتتى. كارل كازيميروۆيچ قاۋقالاقتاپ و دا قۇشاعىن جايا اكەلىك جۇرەكپەن امانداستى. تەك ەليزاۆەتا عانا ۇيدە بولمادى. شوقاندى قوناق بولمەسىنە الىپ كىرگەن كارل كازيميروۆيچ:
— پەتر پەتروۆيچ، تانىسىڭىز، مەنىڭ سىزگە ايتقان ازاماتىم وسى ەدى، ساتىمەن جاقسى كەزدەستىڭىز، — دەدى.
— وتە كوڭىلدى، — دەپ كەڭ ماڭدايلى، شىقشىت ساقالى جەلبىرەگەن اق سارى كىسى. — پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ، — دەپ قولىن بەردى. سەمەنوۆ دەگەن فاميليانى ەستىگەندە، شوقان ۆەرنىي بەكىنىسىندەگى ديقانباي مەن بۋتاكوۆ ايتقان فاميليانى ەسىنە ءتۇسىردى. انىق سول ما، جوق پا دەگەن ويمەن:
— پەتر پەتروۆيچ، عافۋ ەتىڭىز، ءسىز جەتىسۋدا، ىستىقكولدە بولدىڭىز با؟ — دەدى.
— مەن سىزدەن سۇراعالى وتىر ەدىم، جاس وفيسەر، كارل كازيميروۆيچتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ءسىز دە سول جاققا بارعان بولساڭىز كەرەك. وندا ءبىز ساپارلاس بولعان كىسىلەر ەكەنبىز، مەن ول جاققا ءبىر ەمەس، ەكى رەت باردىم، — دەپ كۇلىمدەي توقتادى.
— ە-ە، كارل كازيميروۆيچ، سىزگە ايتىپ قويعان ەكەن عوي. مەن سول جەتىسۋ ولكەسىنەن جۋىردا ورالدىم. ءسىزدىڭ ۆەرنىي بەكىنىسىنە سوعىپ، قىرعىز ىستىقكولىنە دەيىن بارعانىڭىزدى ءوزىڭىزدى باستاپ الىپ جۇرگەن ديقانباي دەگەن قازاڭ تا، بۋتاكوۆ تا ايتتى.
— ولار وتە دۇرىس ايتقان. مەن پەتەربۋرگتان ادەيى ارنايى ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىپ باردىم. ول جاقتىڭ جاعدايى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە وتە قاجەتتى بولىپ وتىر. اسىرەسە جاعرافيالىق عىلىمعا كوپ جاڭالىق تابىلاتىن ولكە. سونىمەن قاتار قىرعىز الاتاۋى، ىستىقكول جايلى الىپ قاشتى كوپ قاۋەسەتتەر بار. مىنا ءبىزدىڭ باتىس ەلىنىڭ عالىمدارى ول ولكەگە اۋىزدارىنان سۋى اعا ۇمتىلادى. ءبىراق ولارعا تەرەڭدەي كىرىپ كەتۋگە مۇمكىندىك از. ويتكەنى حيۋا حاندىعى شىعىس تۇركىستانعا حريستيان دىنىندەگى ەلدىڭ ادامىن ەتكىزبەيدى. ءبىر كەزدەگى قىتايدان شىعىس تۇركىستاندى، جەتىسۋ ولكەسىن باسىپ باتىسقا باراتىن جىبەك جولى بۇل كەزدە توپىراق باسىپ، سوقىر سۇرلەۋگە اينالعان. اسىرەسە باتىس ەلدەرىنىڭ ازياعا ىستەگەن وزبىرلىق قىلىقتارى دا حالىق اراسىن جاۋلاستىرىپ، پالە سەبۋدە. سونىمەن قاتار ءدىن قورشاۋى دا از كەدەرگى ەمەس، — دەپ سەمەنوۆ ءبىراز ويلانىپ قالدى.
ول كىسىنىڭ ءوزىن بايىپتى تىڭداپ، ءار الۋان وي جۇگىرتىپ وتىرعان شوقان:
— پەتر پەتروۆيچ، ءسىز تاۋ قىرعىزدارىنىڭ قاي-قاي جەرلەرىندە بولدىڭىز؟ التىشار جاققا سوققان جوقسىز با؟ — دەپ سۇراپ قالدى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مەن قىرعىز الاتاۋىنىڭ ءبىراز جەرىن ارالادىم. اسىرەسە مەنىڭ كوپ قاراستىرعانىم ىستىقكول ماڭى بولدى. ويتكەنى اتاقتى تالىم الەكساندر گۋمبولد دەگەن كىسى ىستىقكول ماڭىندا، قۇلجا قالاسىنا جاقىن جەردە جانار تاۋ بار دەپ، سونى بۇكىل باتىس عالىمدارى بولىپ ىزدەستىرگەن ەدى. مەن كوبىنەسە سونى انىقتاۋعا كوڭىل ءبولدىم. ول ماڭدا جانار تاۋ جوق. تەك، اسپانمەن تىلدەسكەن تيان-شان تاۋىنىڭ ۇستىرتىندە اتاقتى ىستىقكول بار. ول كولدى جان-جاقتى قاراستىردىم. دەگەنمەن ءتىلىن بىلمەگەن، ادەت-عۇرىپتارىنا بەيتانىس ەلدى ءتىلماش ارقىلى تىلدەسىپ زەرتتەۋ اسا قيىن. جانە ءبىز بارعان تاۋ قىرعىزدارى ەكى جارىلعان ءوزارا ءبىتىمسىز جاۋ. ءبىر جاتى روسسيا پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرۋدى ماقۇلدايدى. ءسىزدىڭ تۋىستارعا ءۇن قوسادى. ال ءبىر جاعى حيۋا حاندىعىمەن قول ۇستاسىپ، روسسيا ۋاكىلدەرىنە قولدان كەلگەن قاستىعىن ايامايدى. سوندىقتان ونداي الىسىپ وتىرعان ەلدىڭ ىشىندە باسقا ۇلتتىڭ ادامىنىڭ ءجۇرۋى اسا ءقاۋىپتى. ءبىز تەك ۆەرنىي بەكىنىسىنەن العان شەكارشىلاردىڭ قورعاۋىمەن ارالاپ وتىردىق، — دەپ ءسوزىن اياقتادى.
— پەتر پەتروۆيچ، ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان عالىمىڭىز گۋمبولد ءقازىر بار ادام با؟ — دەگەن شوقان سۇراعىنا:
— بار ادام. ءقازىر قارتايعان. ول كىسىمەن مەن ەكى رەت كەزدەستىم. نەمىس عالىمدارىنىڭ ىشىندەگى الەم سىرىنا، جاراتىلىس عىلىمىنا اسا جۇيرىك ادام. ارالاماعان جەرى از. وڭتۇستىك امەريكادا دا بولعان. ورال، التاي اتىرابىندا دا بولعان. ءسىزدىڭ قازاق دالاسىن دا ارالاعان. كاسپيي تەڭىزىندە دە بولعان ادام. بارا الماعان جەرى — الىپ قاشتى سوزدەن ەستىگەن اسپانمەن تىلدەسكەن الاتاۋ القابىنداعى جانار تاۋ. ءبىراق ول كىسى بارماعانمەن ءبىز باردىق. وندا جانار تاۋ جوق، — دەپ توقتادى.
— ءسىز، قاشعارمەن ساۋدا ارالاستىرۋعا ءبىزدىڭ روسسيا ەلىنىڭ توتە جولى قاي باعىتپەن جوبالانسا دۇرىس بولادى، وسىنى بايقادىڭىز با؟ — دەگەن شوقان سۇراعىنا:
— مەن، ارينە، التىشار، قاشعار قاتىناسى جايىندا قاراستىردىم. ءبىراق ونىڭ ناعىز سەنىمدى ءقاۋىپسىز جولىن ءدال ايتۋ قيىن-اق. تەك، سول ازيانىڭ ءوز ادامدارى ارقىلى بولماسا، باسقا ۇلتتىڭ ادامىنا اسا ءقاۋىپتى، — دەپ تاعى دا ءوز قورىتىندىسىنا كەلدى. شوقاننىڭ مۇنى سۇراۋداعى ماقساتى، وزدەرىنىڭ جيناپ قايتقان ماتەريالدارىنا قاتىناستى ويلاستىرعان جوبالارىنا قانداي ءتيىمدى وي ايتار ەكەن دەگەن پىكىر ەدى. وعان پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ ايرىقشا باعىت نۇسقاعان جوق.
شوقان گۋتكوۆسكييلەردىڭ ۇيىندە اتاقتى تالىم سەمەنوۆپەن كەزدەسىپ تانىسقاننان كەيىن، عىلىم جولىنا بۇرىنعىدان دا قۇشتارلانا ءتۋستى. ءازىنىڭ ەكسپەديسيادان جيناپ قايتقان مالىمەتتەرىن قورىتا، تۇيىندەگەن ويلارىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. سونىمەن قاتار گۋمبولدتىڭ تاعى باسقا سول سياقتى جيھانگەز الەم سىرىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەگىن ىزدەستىرىپ، ءبىرازىن قولىنا ءتۇسىرىپ تە الدى. سول گۋتكوۆسكييدىڭ ۇيىندە كەزدەسىپ، شىن ىقىلاسپەن تانىسقان سەمەنوۆ ءوزى ومبىدان اتتانعانشا شوقاندى كوزىنەن تاسا ەتپەدى. ۇنەمى بايلانىس جاساپ، عىلىمي اقىلشى بولىپ الدى.
شوقان جۇمىسىن ءبىراز ىڭعايلاعاننان كەيىن كاپۋستيندەردىڭ ۇيىنە كەلدى. ولار دا ساعىنا كورىسىپ مەيىرلەنە ماجىلىستەستى. تەك بۇل ءۇيدىڭ ىشىنەن شوقاننىڭ كەزدەستىرمەگەن ادامى ۆەرا ياكوۆليەۆنا بولدى. ارينە، شوقان بىردەن ۆەرا ياكوۆليەۆنا قايدا دەپ سۇراپ، جەڭىلتەكتىك ىستەمەدى. الدىمەن سالماقتى امانداسىپ، ءوزىنىڭ ۇزاق ءجۇرىپ قالعان جايلارىن ايتىپ، سابىرلى وتىردى. ۆەرا جونىندەگى ءسوزدى ەكاتەرينا يۆانوۆنا ءوزى باستادى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، سىزگە ۆەرانىڭ كەيىنگى حاتى بارعان جوق پا؟ ول پەتەربۋرگقا جۇرەردە حات جازىپ ەدى عوي. مەنىڭ بايقاۋىمشا ول حاتتى الماعان سياقتىسىز.
— عافۋ ەتىڭىز، ەكاتەرينا يۆانوۆنا، ۆەرا پەتەربۋرگقا ءجۇرىپ كەتتى مە؟ وندا وقۋعا باردى ما؟ — دەگەن شوقان سۇراعىنا:
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، سىزگە ۆەرا ايتقان جوق پا؟ پيتەربۋرگتا ۆەرانىڭ ناعاشى اتاسى بار عوي. سول كىسى «ۆەرانى پەتەربۋرگتا وقىتالىق، ماعان جىبەرىڭدەر»، — دەپ سۇراپ جۇرگەن. سول ناعاشى اعاسى: «ۆەرانى تۇسىرەتىن وقۋ ورنىنا كەلىسىپ قويدىم، تەز جىبەرىڭدەر»، — دەپ تەلەگرامما بەرىپ، ءجىتى شاقىرىپ الدى. وقۋعا تۇسكەن حاتىن كۇتىپ وتىرمىز، — دەپ ەكاتەرينا يۆانوۆنا ۆەرانىڭ پەتەربۋرگقا اتتانعان جايىن ايتىپ بەردى.
— كەشىرىم سۇرايمىن، ەكاتەرينا يۆانوۆنا، ول ۆەرانىڭ ناعاشى اتاسى ءسىزدىڭ ءىنىڭىز بە، اتاڭىز با؟ — دەگەن شوقان سۇراعىنا:
— ول مەنىڭ ءىنىم. دميتريي يۆانوۆيچ مەندەلەيەۆ. ول كىسى عىلىممەن شۇعىلداناتىن ادام، — دەدى.
شوقان مەندەلەيەۆتىڭ اتىن بۇرىننان ەستىگەنى باردى. ءبىراق قانداي عىلىممەن شۇعىلدانادى، ونى انىقتاپ بىلمەگەن-دى. اسىرەسە ۆەرامەن سان رەت اڭگىمەلەسىپ جۇرگەندە، بۇل تۋىستارى جايىنان سۇراستىرىپ بىلمەگەن-دى.
ومبىداعى دوستارىنىڭ بىرازىمەن كەزدەسىپ، ءجۇرىپ قايتقان جاعىنىڭ جايىن، اسىرەسە گاسفورت مىرزانىڭ جۇرگەن جەرىنە وزىنە ەسكەرتكىش بەلگى ورناتقىسى كەلەتىن داڭعوي قىلىقتارىن كەيدە كۇيىنە، كەيدە اجۋالاي اڭگىمەلەدى. بۇل جاعىنان ونىڭ كەپ اڭگىمەلەسكەن دوسى سەرگەي دۋروۆ. ول شوقانعا وسى جولعا اتتاناردا-اق:
— ءسىزدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىڭىز تەك قانا ەسەرسوق ەمەس، ورىس پاتشالىعىنىڭ بارلىق ەسۋاستىق زۇلماتىنىڭ ايناسى. ول ءبىر عانا گاسفورت بويىنداعى ورەسكەلدىك ەمەس، بۇكىل مەملەكەتتىك ءتارتىبىمىزدىڭ جۇيەسى، — دەپ سيپاتتاپ ەدى. شوقان وسى ساپارىندا، دۋروۆ دوسىنىڭ ايتقان پىكىرىنىڭ اينا-قاتەسىز بەينەلەرىن كورىپ قايتتى.
شوقان جۇرگەن جولىنان جيناعان مالىمەتتەردى جان-جاقتى عىلىمي تۇرعىدان جازىپ جيناقتادى. ونىڭ ىشىندە گاسفورت ارناپ تاپسىرعان قىر حالقىنىڭ ادەتى، ءدىنى جايىنان كوپ نارسەلەردى تالداپ قاعازعا ءتۇسىردى. وسى جازۋ ۇستىندە شوقاننىڭ اقىلشى جەتەكشىسى پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ بولدى. ول شوقانعا ءوزى ورىس تىلىنە اۋدارعان ريتتەردىڭ ازيا حالقىنىڭ جەر بايلىعىن پايدالانۋ جايىنداعى ەڭبەگىن، سونىمەن بىرگە گۋمبولدتىڭ جيھانكەزدىك ەڭبەكتەرىن بەرىپ تانىستىردى. وسى سياقتى تاماشا دوس تاپقان شوقان عىلىمعا كوزى اشىلىپ ىنتىعا ءتۇستى.
شوقاننىڭ ءجۇرىپ قايتقان ساپارىنان العان عىلىمي دەرەكتەرىنە پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆتىڭ مىنا بەرگەن كىتاپتارى قوسىمشا ۇيتقى بولدى. شوقان جيناپ قايتقان مالىمەتتەردى جازىپ بەرگەندە، تانىسىپ شىققان گەنەرال-گۋبەرناتور سونداي قۋاندى. گاسفورتتىڭ ءوزى ويلاعان توپشىلاۋىنان الدەقايدا تەرەڭ ەكەن. وزدەرى ەستىپ بارا الماي قايتقان تاۋ قىرعىزىنىڭ ءومىرى، ىستىقكول سياقتى ەرەكشە جاراتىلىس عاجايىبىن تەزدەتىپ انىقتاپ ءبىلۋ وتە قاجەتتىگىن ايقىنداي ءتۇسىپتى. شوقاننىڭ وزىمەن بىرگە جۇرگەندەگى العىر دا ءبىلىمدى قىزمەتىنە رازىلانعان جانە مىنا جازىپ بەرگەن ەڭبەگىنىڭ ەرەكشە قۇندىلىعىنا سۇيسىنگەن گەنەرال-گۋبەرناتور ونىڭ قىزمەت ورنىن جوعارىلاتىپ، پورۋچيك اتاعىن بەرگىزدى. سونىمەن قاتار شوقاندى پەتەربۋرگتاعى وسى ەكسپەديسيانى ۇيىمداستىرۋعا باسشىلىق ەتكەن مەكەمەگە دە ماقتاپ حابارلادى. سولاردىڭ سۇراۋىمەن گاسفورت ەكسپەديسيانىڭ حابارلاماسىن جانە بۇرىنعى باياندامانىڭ دا كوشىرمەسىن جىبەرتتى. ءبىر جاعىنان شوقان جازعان، جيناعان مالىمدەمەلەر ارقىلى ءوزىن دە جوعارعى جەرگە ماقتانا جەتكىزە، شوقاندى دا كوتەرمەلەپ قامقورشى بولىپ الدى.
ءجۇرىپ قايتقان جولى جەمىستى بولىپ ءسىبىر ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسىنە سەنىمى ارتقان شوقان ەركىندەي تىلىمعا كەرەكتى جايلارعا كوپ كوڭىل ءبولدى. سول جىلداردا ورىنبوردىڭ گۋبەرنيالىق ۆەدومستۆوسىندا باسىلعان ۆ.ۆ.ۆيليامينوۆ-زەرنوۆتىڭ «قىرعىز-قايساق حالقىنىڭ قوقان حاندىعى كەزىندەگى تاريحي مالىمەتى» اتتى ەڭبەگىن جازدىرىپ الدى. سونىمەن قاتار بۋريات ازاماتى دورجي بانزاروۆتىڭ ەڭبەگىمەن دە وسى كەزدە تانىستى. ول وسى ءبىر كەزدە ازيا ەلىنىڭ جايىنان جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ قاندايىن بولسىن تاۋىپ، تانىسىپ وتىردى. فين حالقىنىڭ جاس عالىمى كاسترونانىڭ «روسسيا قول استىنداعى ازيا حالقىنىڭ تىرشىلىگى» دەگەن ەڭبەگىمەن دە تانىسىپ ءوتتى. سول سياقتى شوقان ياكۋت حالقىنىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، اۋىز ادەبيەتىن جيناعان نيكولاي چيجوۆتىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ، ياكۋت ءتىلىنىڭ قازاق تىلىمەن تۇقىمداس كوپ ۇقساستىعى بارلىعىن دا كەزدەستىردى.
اسىرەسە ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ، ونىمەن قاناتتاس ءتىلى، ادەتى-عۇرپى تۇقىمداس ەلدىڭ تىرشىلىگىنە دەگەن ىنتىزارى كۇشەيدى. ولاردىڭ ءبارىن سالالاپ تەرەڭدەي جازۋعا قولىنداعى دالەلدەمەلەر ءالى از. كوبىنەسە تانىسقان جايلارى بىرەۋلەردىڭ جازعانى. ول كوزىمەن كورىپ، انىعىراق جەتە تانىسۋعا قۇشتار-اق. وسىنداي تەرەڭ ويعا قانات قاقتىرعان پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ ەدى. بارناۋلعا جۇرەردە شوقانعا ەرەكشە ءبىر وي سالدى:
— مەن مىنا گەنەرال-گۋبەرناتورىڭا ءبىر جايدى تاپسىرعالى وتىرمىن. ول — انا الاتاۋدىڭ كۇنگەيىن مەكەندەگەن قىرعىز ەلىنىڭ جاي-كۇيىمەن جەتە تانىسۋ. جانە ولاردىڭ ءبىزدىڭ روسسيانين، قول استىنا قوسىلۋعا ىنتالانىپ وتىرعان رۋلارىنان قول ۇزبەي قاتىناستى كۇشەيتۋ. سەن سياقتى سول ەلدىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن بىلەتىن ادامداردان عىلىمي ەكسپەديسيا جىبەرۋ. ەگەر ول كىسى وسىنى ۇيىمداستىرسا، سەن دايىن بول. وتە قاجەت. وندا بىزبەن دە بايلانىسىڭ كۇشەيەدى، — دەپ اقىل ايتتى.
— ونداي ۇسىنىس بولسا، مەن دايىنمىن. ال، ءسىز، وسى ويىڭىزدى اياقسىتپاڭىز، — دەپ شوقان سەمەنوۆتىڭ قولىن الدى.
شوقان كارل كازيميروۆيچپەن ەكەۋى گاسفورتتىڭ وزىنە سويلەسىپ، جاز شىعا دۋروۆتىڭ قىرعا شىعىپ دەم الۋىنا رۇقسات الدى. ارينە، دۋروۆتىڭ قىردا تانىسى جوق. جۇدەۋ دوسىن كوكشەتاۋ جايلاۋىنا تازا اۋا، قىمىزعا جىبەرۋگە، اۋلىنا شوقان ءوزى حات جازىپ، حات كۇتىپ وتىرعاندى.
قولجازبا قاعازدارىنىڭ ءارقايسىسىنا ءۇڭىلىپ وتىرعان شوقاننىڭ ەسىگىن بىرەۋ قاقتى. ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ «گريشا!» دەپ باس سالعان شوقاندى اسكەري كيىمىمەن و دا قاۋسىرا قۇشاقتاپ: «شوقان دوسىم!» دەپ ءبىراز قىسىپ تۇردى. ەكەۋى قۇشاقتارىن جازىپ، اماندىق سۇراستى.
— گريگوريي نيكولايەۆيچ، مۇلدە جاۋىنگەر وفيسەر بولىپ الىپسىڭ عوي. قايدا جۇرگەن جايىڭنان حات تا جازبادىڭ، — دەگەن شوقان كىناسىنا گريگوريي:
— مەنىڭ جۇرگەن جەرىمدە جۇرسەڭ، سەن دە حات جازبايسىڭ. سەن گەنەرال-گۋبرناتوردىڭ كەڭسەسىنىڭ بۇرىشىنان ورىن الىپ، كيتابيا چينوۆنيك بولىپ وتىرسىڭ، — دەپ و دا ءوزىنىڭ دوستىق ءازىلىن ايتىپ جىعىندى بولار ەمەس.
شوقانمەن العاشقى اڭگىمەلەسە باستاعاندا الدەقالاي عىلىمي قيالدار ەستىپ، گريگوريي نيكولايەۆيچ ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەندەي بوپ وتىردى. ول شوقاننىڭ شاعىن بولمەسىندەگى كىتاپتارىن كورىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مۇنشالىق قۇندى كىتاپ جيناپ العانىنا تاڭداندى. اسىرەسە ونىڭ تاڭدانعانى سەرگەي دۋروۆتىڭ شوقانعا سىيلاي بەرگەن كىتاپتارى بولدى. ول كىتاپتار جايلى گريگوريي حابارسىز ەدى.
اتاقتى پەتراشيەۆتاردىڭ قولجازبا ەڭبەكتەرى ءوز الدىنا ءبىر ەرەكشە دۇنيە.
— شوقان، سەن پاتشالى روسسيانىڭ بۇكىل ءسىبىر ولكەسىن بيلەپ وتىرعان باس مەكەمەسىندە چينوۆنيك بولىپ ىستەپ وتىرىپ، مىنا سياقتى ادەبيەتتەردى قولجازبادان جيناپ تابىناسىڭ، — دەدى. مۇنى گريگوريي شوقاندى كىنالاي ايتقان جوق. ءبىر جاعى ءازىلى، ءبىر جاتى كىتاپتاردىڭ مازمۇنىنا ءولى مويىنداماعان ءاتۇستى قاراعاندىعى دا بار ەدى.
— گريگوريي، كەشىرىم ەت، سەن اناۋ انايى، قارۋسىز با¬سىن ءيىپ، موينىن توسەپ وتىرعان بەيكۇنا قازاقتارعا قامشى ۇيىرگەن شەكاراشىلاردىڭ داڭعازا ايقايىنا ابدەن قۇنىعىپ الىپ، ادەبيەت، عىلىم دۇنيەسىنەن توساڭسىپ قالعانسىڭ عوي. مىنا سياقتى حالىق قامىنىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ اسىل وي-پىكىرىنە ءالى دە ۇركە قارايسىڭ با؟
ءاي، بىلمەيمىن، ازىرشە ونداي زار زامان پىكىردەن گورى، مىنا ەزىلگەن حالىقتىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىن دۇرىستاۋ جولىنا قىزمەت ىستەۋ كەرەك. ءسىزدىڭ ەل سياقتى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا تالان-تاراجعا ۇشىراپ وتىرعان ەلدى انا ازيا تۇنەگىنەن ارشىپ الىپ جارىققا سۇيرەۋ كەرەك، — دەپ ءوزىنىڭ شەكاراشىلار توبىندا جۇرگەندەگى قوقاندىقتارمەن ايقاسىن جەتىسۋ ەلىن جارىققا سۇيرەۋ دەپ سانايتىنىن ايتتى.
— گريگوريي، سەنىڭ بۇل پىكىرىڭ وتە دۇرىس. ءبىراق ازيا حاندىقتارىمەن بۇگىنگى روسسيا قاناۋشىلارىنىڭ حالىققا ىستەر ءزابىرىنىڭ ايىرماسى از. تەك، روسسيا، مىنا سياقتى زيالى قاۋىمىنىڭ حالىق قامىن الىستان ويلاپ جۇرگىزىپ وتىرعان كۇرەسى يگىلىكتى جول. وعان سەن ءاتۇستى قاراما!..
شوقاننىڭ كەيىنگى سوزىنە گريگوريي قارسى داۋ ايتپاي، ەكەۋى باسقا اڭگىمەگە كوشتى. ولار سوناۋ كورپۋستا وقىپ جۇرگەندەگى جيھانگەزدىك ءجۇرىستى اڭسايتىن جايلارىن تاتى قوزعادى. ول جونىنەن ەكەۋى دە ۇلى ماقساتتارىنىڭ باستاماسىن قولدارىنا العان ءتارىزدى. اسىرەسە ەكەۋى ەكى ءتۇرلى جايمەن بولسا دا اسپانمەن تىلدەسكەن الاتاۋ ولكەسىن، ءبىر كەزدەگى جۇمباقتاي كورىنگەن قازاق دالاسىنىڭ ءبىراز جەرىن كورىپ تانىسقان. ۇلى ماقساتتارى الدا، وسىنى ويلاستى.
— گريگوريي، ومبى قاۋىمىنىڭ كەيىنگى جىلدارداعى ومىرىنەن حابارىڭ از شىعار. سەنىڭ انا جەتىسۋداعى ات ۇستىندە قۇيعىتا شاپقان ەكپىنىڭ قالانىڭ قاماۋ كوشەسىنە يلىگە الماي وتىر عوي. وندا سەنى مەن كەيىنگى جىلداردا تاپقان جاڭا دوستارىممەن تانىستىرايىن، — دەپ شوقان گريگورييدى دۋروۆتىڭ ۇيىنە ەرتىپ كەلدى. شوقاننىڭ سۇراۋىمەن كەڭسە قىزمەتىنەن بوساپ، كوكشەتاۋعا جۇرۋگە ءازىر وتىرعان سەرگەي دۋروۆ شوقان دوسىن قۋانا قارسى الدى. شوقان تانىستىرعان گريگوريي نيكولايەۆيچ پوتانينمەن تانىسىپ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى. سەرگەيدىڭ گريگورييدەن قىزىعا سۇراعانى شەكاراشىلار ءومىرى، ونداعى حالىق جايى بولدى. اسىرەسە گريگوريي ءپوتانيننىڭ قۇلجا قالاسىنداعى روسسيا كونسۋلى يۆان زاحاروۆقا قاپال بەكىنىسىنىڭ باستىعى اباكۋموۆتىڭ تاپسىرۋىمەن كۇمىس اقشا قورىن اپارىپ بەرگەن جولىنداعى كورگەن بىلگەنى قۇلجا قالاسىنىڭ بەكىندەرى، ونداعى جۇڭگو مەملەكەتى ۋاكىلدەرىنىڭ قىلىعىنان كوپ جايلاردى ايتتى.
سەرگەي دۋروۆتىڭ دوستويەۆسكييمەن بىرگە ايدالعان ازاپتى ساپارىن ايتقانى، پەتراشيەۆشىلدەردىڭ كۇرەسى جايىنان سويلەگەنى گريگورييدى مۇلدە جاڭا ءبىر دۇنيەگە الىپ كەلگەندەي بولدى. ونىڭ شوقانمەن العاشقى كەزدەسكەندەگى كەيبىر تاڭىرقاعان ويلارىنىڭ ءبارى ءاتۇستى ەكەنىن ەندى ابدەن ءتۇسىندى. ول ءوزىنىڭ ءبىراز توساڭسىپ قالعانىن ىشتەي مويىنداپ، شوقانعا مۇلدە باس ءيىپ الدى.
ومبىدا بولعان كۇندەرىندە گريگوريي شوقانسىز ءبىر كۇن ۋاقىت وتكىزگەن جوق. ول ءوزىنىڭ التاي تاۋىنان، شارىن بويىنان جيناعان وسىمدىك گۇلدەرىن، ول جاقتان اكەلگەن سيرەك كەزدەسەتىن قۇستاردىڭ، اڭداردىڭ تەرىلەرىن شوقانعا سىيلاپ، ولاردىڭ جايىنان عاجاپ جاڭالىقتار ايتتى.
وسى ءبىر كۇندەردە شوقاندى گاسفورتتىڭ ءوزى شاقىرىپ قابىلدادى.
— شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىزدى شاقىرتقانىم، مەن پەتەربۋرگتان مىناداي تاپسىرما الدىم. ءبىزدىڭ بىلتىرعى بارىپ قايتقان ساپارىمىز پەتەربۋرگتەگى ۇلىقتارعا قاتتى ۇناعان. سونى ءالى دە تولىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن انا تاۋ قىرعىزى، ىستىقكول اتىرابىن جەتە تەكسەرىپ تانىسۋعا ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرۋدى ۇسىنعان ەدىم. سونى دۇرىس دەپ تاۋىپ، ماعان تولىق بيلىك بەرىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە مىنا ءبىر قاعازدى قىرعىزدىڭ بورانباي بەكمۇرادوۆ دەگەن مانابى جازادى. ارينە، مەن اۋدارما ارقىلى ازداپ تانىستىم. ءسىز ءوزىڭىز دە وقىڭىز.ونىڭ دا سۇرايتىنى — ءبىزدىڭ روسسيا پاتشالىعىنىڭ قول استىنا قاراپ، كورشىلەس انا ءسىزدىڭ جەتىسۋ ەلىمەن بىرگە بولعىسى كەلەتىنىن ايتادى. سونىمەن بىرگە: «بىزگە سەنىمدى ۋاكىلدەرىڭىزدى جىبەرىپ، بارلىق جاي-كۇيگە تانىسساڭىزدار»، — دەپ سۇرايدى. ماعان وسى ويدى سالعان پەتەربۋرگتىڭ جاھانگەز عالىمى پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆ ەدى. مەن ەندى سول قىرعىز الاتاۋىنا باراتىن «ىستىقكول ەكسپەديسياسىن» ۇيىمداستىرۋدى شەشىپ وتىرمىن. ول ەكسپەديسيانى سەمەيدەگى پولكوۆنيك حومەنتوۆسكيي باسقارادى. بۇل جەردەن بارۋعا ءسىزدى لايىقتاپ وتىرمىن. بۋتان قالاي قارايسىز؟ - دەدى.
— گۋستاۆ حريستيانوۆيچ، ءسىزدىڭ ول سياقتى سەنىم كورسەتكەنىڭىزگە شىن جۇرەكتەن العىس ايتام. مەن ءسىزدىڭ ءاردايىم قىزمەتىڭىزگە ءازىرمىن. بۇگىن ءجۇر دەسەڭىز دە دايىنمىن، — دەپ شوقان تارتىپتىلىك كورسەتتى.
— ءوزىم دە ءسىز وسىلاي قابىلدار دەپ ويلاپ ەدىم. سەنىمىمدى اقتادىڭىز. وندا مەن ءسىزدىڭ جۇرۋىڭىزگە بۇيرىق جازدىرام. حومەنتوۆسكييگە دايىندىق ىستەۋىنە ءبۇتىن بۇيرىق جىبەرەم.
ال مىنا بورانباي ماناپتىڭ حاتى سىزدە بولسىن. كەيىن ارحيۆكە بەرەسىز، — دەپ گاسفورت شوقانعا ۇلكەن سەنىم كورسەتكەن ىقىلاسىن ايتتى.
شوقان گاسفورتتىڭ تاپسىرمالارىن الىپ ۇيىنە قايتتى. ونىڭ قازىرگى ەڭ ءبىر الاڭ جايى دۋروۆتى اۋلىنا اتتاندى-رۋ، سونىمەن قاتار پەتر پەتروۆيچ سەمەنوۆقا حات جازىپ، ءجۇرۋىن حابارلاۋ بولدى. شوقاننىڭ جاڭا ەكسپەديسياعا جۇرەتىن بولعانىنا كارل كازيميروۆيچ، ياكوۆ پەتروۆيچتەر اسا قۋانىشتى ەدى. ولاردىڭ شوقانعا:
— شەكاراداعى اكىمدەر انا مومىن حالىقتى جابىرلەمەسىن، وسى جاعىنا ايرىقشا كوز سال. سەنىڭ مىنا سياقتى جاۋاپتى ساپارداعى مىندەتىڭنىڭ ەڭ باستىسى دا سول حالىقتاردى روسسياعا دوس ەتىپ جاقىنداتۋ عوي، — دەستى.
شوقاننىڭ كۇتكەن حاتى دا ساتىمەنەن كەلىپ، سەرگەي دوسىن اۋلىنا اتتاندىردى. ومبىدا ءبىراز بىرگە بولىپ، گريگوريي دە ءوزىنىڭ قىزمەتىنە كەتتى. شوقان دوستارىنىڭ ەندىگى تىلەگى «ەڭبەگىڭ جەمىستەنە بەرسىن» بولدى. ءوزى دە وسى ءجۇرىستى اڭساي كۇتكەن، اسقان ىنتامەن اتتانباق.
You Might Also Like
-
كوپ ۇزاعان جوق كورپۋس بالالارى جاتاق ۇيلەرىنە ورنالاسىپ وقۋ باستالدى. شوقان كورپۋس تارتىبىنە تۇسىنگەن، وقۋ جايىنا دا جاتتىققان بالا قاتارىندا، كلاسس ىشىندە كوزگە كورىنە باستادى.
-
«ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى ماعان مەنىڭ مەيىربان دوسىم، الەكساندر نيكولايەۆيچ تابىس ەتتى. ادەپتى ءارى ادەمى جازعانىڭىز سونداي، مەن ءسىزدى قايتادان ءوز كوزىممەن كورگەندەي بولعام. مەنى سۇيەمىن دەپسىز. ال ءوزى...
