جامبىلدىڭ ۇستازى ءسۇيىنباي ارون ۇلى
«مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي،
ءسوز سويلەمەن سيىنباي.
سىرلى سۇلۋ سوزدەرى،
ماعان تارتقان سىيىڭدى.
ءسۇيىنباي دەپ سويلەسەم،
ءسوز كەلەدى بۇرقىراپ،
قارا داۋىل قۇيىنداي».
(جاكەڭنىڭ 1946 جىلعا دايىندالعان جيناعىنان).
مىنە، جاكەڭ ءسۇيىنبايدى وسىلاي قۇرمەتتەپ، ءوزىمنىڭ ءپىرىم دەپ كەلەدى. جاكەڭ قاي اقىنمەن ايتىسسىن، قاي ءماجىلىستى باستاسىن، الدىمەن ءسۇيىنبايدى اۋزىنا الادى. ءبىز وسى ەڭبەگىمىزدىڭ ىشىندە جامبىلدىڭ البان قالاباي اقىنمەن كەزدەسكەندە «ءسۇيىنبايدى اۋزىنا العان سوڭ، قارسىلاسپاي توقتاپ، جولدى ساعان بەردىم»، — دەپ، ءوز ايتقانىن كەلتىرىپ ەدىك. جاكەڭنىڭ ءوز ايتۋىنشا، جامبىل ولەڭگە باتانى ءشۇۋ دەگەندە ءسۇيىنبايدان العان. جانە سەن اقىنسىڭ، ولەڭىڭ ۋىتتى، تەك قايپاڭداتپاي، وسىلاي ايت دەگەن دە، ءوزىنىڭ قاسىنا ەرتىپ ۇلگى كورسەتكەن دە — ءسۇيىنباي.
جامبىلدىڭ ءجۇز جاساعان ءومىربايانىن، ونىڭ ىشىندە قىرعىز، قازاققا الپىس جىلداي جىرىمەن قىزمەت ەتكەن ۇزاق ەڭبەگىن ايتقاندا، ونىڭ ۇستازى ءبىر جامبىل ەمەس، بۇكىل ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ اقىندارىنا اعا بولىپ ارۋاعىن اۋزىنان تۇسىرمەيتىن ءسۇيىنبايعا، ونىڭ اقىندىق ورتاسىنا از توقتاپ وتپەكپىز.
ءسۇيىنباي — تەك قانا ولەڭمەن ەل كەزگەن، جەل ءسوزدىڭ يەسى، كەزبە اقىن ەمەس، ءوز تۇسىنىڭ، ءوز ورتاسىنىڭ اقىلگوي، ەل باستاعان اقىنى.
«اپىر-اۋ، مىناۋ جاتقان سارىباي ما؟ جولداسى ءسۇيىنبايدى تانىماي ما؟ قىرعىزدى قازاقپەنەن ايداپ جەگەن باسىندا شۋىلداعان مالى قايدا؟» — دەپتى ءسۇيىنباي سارىباي ولگەننەن كەيىن، ءبىر جاقتان كەلە جاتىپ سارىبايدىڭ باسىنا قۇران وقىپ وتىرىپ، سارىباي شاپىراشتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەكەيدىڭ ەل بولۋىنا، باس قوسىپ، ىرگە تەبۋىنە قانشا ەڭبەك ەتكەنىن جوعارىدا از شولىپ وتتىك. سول سارىبايدىڭ تەرەزەسى تەڭ، قاتار جۇرگەن ۇزەڭگىلەس جولداسى بولعان كىسى ءسۇيىنباي:
«الپىستىڭ التاۋىندا انداس ءولدى،
سارىبايدى ەكەي شۋلاپ جەرگە كومدى.
ءوزىمنىڭ تۇستاسىمنىڭ ءبارى كەتتى،
بايقاسام، ەندى ناۋبەت ماعان كەلدى»، —
دەگەن ولەڭى — ءسۇيىنبايدىڭ كىممەن تەرەزەسى تەڭ ەكەنىنە دالەل. مىناۋ ايتىپ وتىرعان انداس اقىمبەك بالاسى — ساۋرىقتىڭ ءىنىسى، ءوزى داتقا ءارى اقىن، ءارى ەل تىرەگى سياقتى. شەشەن ءسۇيىنباي جامبىلدى وتكىر، تەرەڭ سوزگە، ۇزاق ادەمى جىرعا باۋلىعان.
ءسۇيىنباي 1817-18 جىلدار شاماسىندا تۋعان ادام. 83 جاسىندا، 1898 جىلى قايتىس بولعان. ءسۇيىنبايدىڭ تۋىسى — ەكەي ىشىندە ءالتي. ءسۇيىنبايدىڭ رۋى — ءۇش توقال، جامبىل اتاسى بايبىشە اتانادى. جامبىلمەن 8-9 اتادان كەلىپ قوسىلادى. ءسۇيىنبايدىڭ ءوز اكەسى ارون دەگەن كىسى وتە مومىن ادام بولىپتى. اراننىڭ اكەسى كۇسەپ دەگەن كىسى اقىن ەكەن. ەل اۋزىندا وتەگەن باتىردى ەرتە كۇندە وسى كۇسەپ جىرلاعان ەكەن دەگەن اڭىز بار. ءبىراق ۇمىتىلىپ كەتكەن ەكەن. ەل اۋزىندا ساقتالعان جۇرناعىن جاكەڭ ەستىپ، اسىرەسە ەلدىڭ قونىسى تارىلعان كەزدە جاڭعىرتىپ قايتادان جامبىل جىرلاپتى. جامبىل وتەگەندى 1920 جىلى الماتى قالاسىنا كەلىپ تولىقتاندىرىپ جازدىرعان، بۇل جونىندە تولىق دالەل بار.
ەكەي رۋىنىڭ «ەرگە قوندى» بولىپ بىتىراۋىن ءبىز جوعارىدا ايتتىق. سول ەكەي بىتىراعاندا، ءالتي رۋى الىسقا كوشپەي، مىرزابەك، كاشكە تۇقىمدارىنىڭ ماڭىندا، ەسقوجا ىشىندە قالادى.
ءسۇيىنبايدىڭ ءوز اكەسى ارون سۇرانشى باتىردىڭ قاسىندا قوڭسى بولىپ وتىرادى. ءسۇيىنباي جاسىنان-اق اۋزى ورامدى، ولەڭشى سەرى، ساۋىققوي ەكەن، وتە پىسىق جىگىت بولادى.
ءسۇيىنباي تۋرالى ەل اۋزىندا مىناداي اڭىز بار.
اراننىڭ ون شاقتى عانا قويى بار ەكەن. قوزىسىن قاسقىردان قورقىپ ۇيىنە كوگەندەيدى ەكەن. ءسۇيىنباي بالا جىگىت، ۇيىندە ۇيىقتاپ جاتسا، تۇسىندە ءبىر كىسى كەلىپ: «بالام، كوگەن الاسىڭ با، ولەڭ الاسىڭ با؟» — دەپتى. بالا ولەڭ الامىن دەپتى. ورنىنان باستىرلىعىپ، ءتىلى كۇرمەلىپ ويانىپ، ۇشىپ تۇرە كەلىپتى. اكەسى مەن شەشەسى شوشىپ، ءبىر توقتىسىن باسىنا اكەلىپ باۋىزداپ، قانىمەن ۇشىقتاپ قۇرمالدىق ەتىپتى. سونان بارىپ ءتىلى شىعىپ، قۇلاعىن بۇراپ ولەڭ ايتقان ەكەن. ءسۇيىنبايدىڭ كەيىننەن ولەڭ ايتقاندا قۇلاعىن ۇستاپ ايتاتىنى وسىدان قالعان ادەتى ەكەن دەيدى.
ءسۇيىنباي سودان بىلاي ولەڭ قۋىپ، جيىن تويدى، قىنامەندە، شىلدەحانانى قۇر وتكىزبەي، اۋىل اراسىنان قىز - كەلىنشەگىمەن ايتىسىپ، اقىندىق ورىسكە تالپىنادى. بۇل كەز كەنەسارىنىڭ ۇلى ءجۇز جاققا كەلىپ، ىلەنى باسىپ، قاراتالدى ءوتىپ، اياگوزگە قاراي قول الىپ جۇرگەن كەزى. ويتكەنى ەل اۋزىنداعى دالەلدە ءسۇيىنباي 25 جاسىندا تەزەك تورەگە بارىپ ولەڭ ايتتى دەپتى. ال ءسۇيىنباي 1842-1943 جىلداردا 25 جاسقا كەلەدى. ال كەنەسارى 1846 جىلى كوپ قولمەن ىلە قاراتالدى ءوتىپ، اياگوزگە دەيىن ورىستىڭ قولىنا قارسى باردى»، — دەپ جازادى كەدزيەۆەسكيي دەگەن كىسى ۇزىناعاش سوعىسى تۋرالى جازعان كىتاپشاسىندا.
تاعى سول كىتاپتىڭ ىشىندە گەنەرال ۆيشنيەۆسكيي لەپسى وزەنىنىڭ بويىنا كەلىپ جەتىسۋ ەلىنىڭ البان، دۋلات، شاپىراشتى، ماتاي، سادىر، جالايىر ەلدەرىنىڭ بارلىق اتقامىنەر تورە قاراسىن شاقىرىپ، كەنەسارىعا قارسى تۇرۋعا انت الدى. كەنەسارىعا وتە-موتە ەش بولعان جالايىردىڭ تورەسى ءالي ءادىلوۆ ەدى، اسىرەسە ەلدى كەنەسارىعا قارسى شىعۋعا سول باستادى»، — دەيدى سول كىتاپتا. بۇ دا 1846 جىلدا بولعان.
ال ءسۇيىنباي ءوز ولەڭىندە:
«وتىزدا وردا بۇزعان ءدۇلدۇل ەدىم،
تەزەكتىڭ اليمەنەن بۇلب ۇلى ەدىم.
ءبىر تۇندە ءۇش توعىزىن السام داعى،
تويماعان ەش نارسەگە قۇزعىن ەدىم»، —
دەيدى. بۇعان قاراعاندا، ءالي، تەزەك، ءادىل بالالارىنا ءسۇيىنباي ەرتە بارعانى، ولاردىڭ قولىندا بولىپ ولەڭ ايتقانى انىق.
تەزەك پەن اليگە جاقىنداسۋىندا، ءسۇيىنباي سۇرانشى ارقىلى جاقىنداسقان. ويتكەنى سۇرانشى جونىندە «تۇركىستان ۋالاياتى» دەگەن ازيانى پاتشا ۇكىمەتى جاۋلاپ الۋى جونىندە ۇلكەن جيناقتار بار. سول جيناقتىڭ 1864 جىلعا ارنالعان 17-تومىنىڭ 76-بەتىندە سۇرانشى تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر بار. 1864 جىلى 23 قاڭتاردا پراپورششيك سۇرانشى حاكيمبەكتىڭ اۋلىنا قىرعىزدىڭ ماناپتارى (سولتى رۋىنان جانقارات پەن بايتەكتىڭ جاقىندارى قوقىم، شايبەكتەر) كەلىپ 5 مىڭداي جىلقىلارىن العان. سۇرانشى قىرىق كىسىمەن قۋىپ، ءوزىن دە قىرعىزدار قولعا ءتۇسىرىپ اكەتكەن.
قىرعىزدار سۇرانشىنى بايلاپ اكەتكەن سوڭ، ەسقوجانىڭ كىسىلەرى شاۋىپ كەلىپ گەنەرال ديۋگامەلگە بىلدىرگەن.
سول قىرعىزدار اقپاننىڭ ءبىرى كەزىندە قاسقاراۋ رۋىنىڭ قىبىراي دەگەن اتاسىنىڭ 50 اۋىلىن شاۋىپ، كەپ مالىن العان. وسى حابارمەن گەنەرال ديۋگامەل قىرعىزدارعا كىسى جىبەرىپ، سۇرانشى مەن انداستى بوساتتىرىپ، قىبىرايدان العان مال، شاپقان ەلدى ەشكىم، ىرعايلى تاۋلارىندا بارىپ ايىرىپ العان.
بۇل ۋاقيعا 1861 جىلى بولعان، ۇزىناعاش سوعىسىنان 3 جىل كەيىن، ۇزىناعاش سوعىسىنا قوقان قولىن باستاپ كەلگەن قاناعات تا جەڭىلىپ قايتادى. ال سول سوعىستا سۇرانشىنى كولپاكوۆسكيي قىرعىز ىشىنە جانە بىشكەككە تىڭشىلىققا جىبەرگەن. سۇرانشى بارعان جەردەن بارىپ قىرعىزدار مەن قوقان قولىنا قوسىلىپ، كەلمەي قالادى. وسىعان باتىردىڭ ءسۇيىنباي جىرلاعان سوعىسى، بۇل ەكى سوعىسقا دا قاتىناسى جوق. جانە ەل اۋزىنداعى اڭگىمە دە تولىق دالەلمەن باسقا قىلىپ ايتادى.
ءومىرزاقتىڭ ايتۋىندا، قوقاننىڭ قولىمەن قوسىلعان قىرعىزدىڭ قولى اڭىراقاي، ۇشتوبەدەگى قاسقاراۋ قىبىراي ەلىن شاپتى. سونان حابار كەلىپ، سۇرانشى سونى ايىرۋعا بارىپ سوعىسىپ، قوقاندىقتاردى قاشىردى دەيدى.
جانە سول «ۇزىناعاش ۋاقيعاسى» دەگەن كىتاپتاعى دالەلگە قاراعاندا، 1861 جىلدان كەيىن قوقان حاننىڭ قولى شۋدان بەرى اياق باسا الماعان. 1863 جىلى اۋليە اتا، شىمكەنتتى، سىرداريا جاعىنان چەرنيايەۆ، الماتىدان كولپاكوۆسكيي شىعىپ، سىرداريا مەن الماتى اراسىن قوسادى. 1865 جىلى تاشكەنتتى الادى. سۇرانشى تاشكەنتكە جەتپەي، سايرامداعى قورعانعا ورىس قولى كىرىپ، سوندا ءبىر ۇيدەگى ۇپكە كىرگەن جەردە، تىعىلىپ وتىرعان قوقاندىقتار اتىپ ولتىرگەن. بۇعان قاراعاندا، سۇرانشى 1865جىلدار شاماسىندا ولەدى.
سۇرانشىنى العاش باستاپ جىرلاعان — ءسۇيىنباي. وعان دالەل، ءبىز جوعارىدا ايتتىق، ءسۇيىنبايدىڭ تەزەك تورەمەن قالاي جاقىنداسقانىن، ال سۇرانشى بىردە قوسىلىپ، بىردە ءبولىنىپ ءجۇرىپ، ورىس قولىندا تەزەكپەنەن قاتارلاس جۇرگەن ادام. ءسۇيىنباي ءوزى قاسىنا كوپ ەرىپ ءارى اكەسى قوڭسى بولعان سۇرانشىنى تەزەكتىڭ ۇيىندە وتىرىپ باتىر ەدى دەپ ماقتاعان.
بۇل جونىندە «ءومىرزاق قارعاباي بالاسى حالىق اقىنى (قازىردە 82 جاستا) ءسۇيىنبايدىڭ ءوزىن كورگەن. سونىڭ ايتۋىنشا، ءسۇيىنباي العاش تەزەككە بارعاندا، رۇقساتسىز ۇيىنە كىرىپ بارىپتى. سوندا تەزەك ءوزى اقىن ادام توسەگىندە شالقاسىنان جاتىپ ولەڭ ايتىپ جاتىر ەكەن. ۇستىنە رۇقساتسىز كىرگەن ءسۇيىنبايدى اق تاياقشىسىنا «اپارىپ قاماپ بايلا، نە دەگەن باسسىز»، — دەپ اقىرادى.
سوندا ءسۇيىنباي قۇلاعىن بۇراپ ولەڭ ايتىپ قويا بەرىپ، ەكەۋى ارى-بەرى سوزبەن قاعىسىپ، ءسۇيىنبايدىڭ ءسوزى ۇناعان سوڭ، تيمەي، قاسىنا الىپ ولەڭ ايتقىزادى. ءسۇيىنبايعا ات بەرىپ، سىي بەرەدى. ءبىراق ەندىگى جىلى تاعى كەل دەپ شاقىرادى. ەكىنشى جولى بارعانىندا، تەزەك: «سەن شاپىراشتى شەتىنەن باتىر دەيسىڭ، سۇرانشى، ساۋرىقتى ماقتايسىڭ، ولارىڭ نە ەرلىك ىستەپ ەدى؟» — دەگەندە، ءسۇيىنباي سۇرانشىنىڭ جامبىل وڭدەپ، كەيىننەن ايتقان جىرىن جىرلايدى. سوندا جىرىن اياقتاتىپ كەلگەن جەردە.
وتىرىك ايتسام، مەنى ۇرسىن،
سەنبەسەڭ، تورەم، سەنى ۇرسىن»، —
دەگەندە تەزەك: «ءسۇيىنبايىم، وتىرىكتى شىنداي قىلۋعا بەرگەن-اۋ ساعان ءتىلدى ءتاڭىرىم. مەن سۇرانشىنى بىلمەيمىن بە، تىم اسىرىپ جىبەردىڭ-اۋ!» — دەگەن ەكەن.
تەزەك سۇرانشىنى ەتە جاقسى بىلگەن. سۇرانشىنىڭ بۇل ۇرىسقا قالاي بارعانىن، ونىڭ نەدەن بولعانىن دا بىلگەن، ويتكەنى بۇل سوعىس — بۇكىل ۇلى جۇزگە بەلگىلى اڭگىمە. «جامبىل» كولحوزىنىڭ مۇشەسى ىبىرايىم بەيسەمبەك ۇلى شەجىرە قارت وسى سۇرانشى اڭگىمەسىن وتە انىقتاپ ايتادى. ويتكەنى ىبىرايىم ۇلكەن اكەسى رايىمبەك دەگەن كىسى كوپ جاساپ، 83 جاسىندا 1914 جىلى ولگەن. ول كىسى سۇرانشىنىڭ سوعىسىنا ءوزى قاتىناسقان. رايىمبەك: «ارتىنان ەرەر كىسىسىنىڭ ازدىعى، ەلىنىڭ ەكەيلىگى بولماعاندا، بەلگىلى باتىردىڭ ءبىرى ەدى»، — دەيدى. ەكەي اقساقالدارى سۇرانشىنىڭ بۇل سوعىسىن رايىمبەك باستان اياق وتە قىزىق ەتىپ ايتادى ەكەن. «سۇرانشىعا حابار كەلگەندە، مەن دە قاسىندا ەدىم.
قارعالىنىڭ بەتكەيىندە، اۋىلدىڭ سىرتىندا توعىز قۇمالاق ويناپ وتىر ەدى، سۇرانشى. ەكى تورى اتى تەردەن بۋرىل كەتكەن تىلەۋقابىل ەلىنىڭ شاپقىنشىسى كەلدى. قوس اتپەن كىسى كەلە جاتقاندا - اق، سۇرانشى قۇمالاقتى جايىپ كۇتىپ وتىردى.
— تويشىبەك باستاعان قوقاننىڭ قولى بەركەدەردەگى تىلەۋقابىلدى شاپتى، ەلدىڭ اقساقالى سىزگە جىبەردى، — دەدى شاپقىنشىل. سۇرانشى كوپ سويلەمەيتىن كىسى ەدى. از ويلانىپ وتىردى دا:
— تىگىڭدەر تۋدى! — دەدى. كاشكە تۋىن كوتەرگەن سوڭ-اق سول جەردەگى ەسقوجا، ەكەيدىڭ بارلىق ەر ازاماتى اتقا ءمىندى. نەبارى 800-دەي عانا كىسى بولدى. قول جوڭكىلە تومەن ءتۇستى. سۇرانشى اۋلىنىڭ بارلىق جارامدى ات-ايعىرىن مىنگىزىپ، قارا كوبەيتىڭدەر دەپ، مالشىلارىنا دەيىن قالدىرمادى.
شاپقىنشى ساركەمەرگە ەل جاڭا عانا قونىپ جاتقاندا شاۋىپ جەتەدى. ءوزىنىڭ قولى سول جەردەن كەيىن سەرپىلدى. «تاۋعا كەۋدەلەپ كەلىپ قالعان شىعار»، — دەگەن سوڭ، ءبىزدىڭ قول بىرەسە جوڭكىلىپ قوپاعا شاۋىپ، بىرەسە قۇتىرعانعا قاراي شاۋىپ، اتتا بارلىقتى. ءبىر مەزگىلدە سۇرانشى: «قوقاننىڭ قولى قوپاعا قونىپتى. ەندى ول بۇگىن كوشپەيدى، تۇندە تيەمىز، اتتى ءبىراز تىنىقتىرىپ الالىق»، — دەپ قولعا ارالاپ ءجۇرىپ ايتتى دا، ءوزى جانجىگىت، توبەت دەگەن جەرگە اكەلىپ قولدى ءتۇسىردى. ەلدىڭ بارىنە وتىن شاپتىردى. ءبىر كىسىگە ءۇش جەردەن وتىن ءۇيدىرىپ، كۇن باتا بارلىق ۇيگەن وتىنعا وت قويعىزدى. ەل جاتا 300 كىسىنى ۇشكە ءبولىپ، ءۇش جاقتان تۇتاتقان بۇتانى اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاتىپ، ەل جاتا جاتقان قولعا كەلىپ ءتيىپ جىبەردى.
سۇرانشى قولدىڭ الدىمەن قوقان قولىنىڭ ورتاسىنا ءوزى كىرىپ، الدىمەن تۋدى شانشىپ تۇسىرگەن. قاپتاعان وت، كوتەرىلگەن شاڭ وزىنەن ءوزى دۇرلىكپەن، جاي جاتقان الاڭسىز قول ەسى شىعىپ، باسقارىلىپ سوعىسا الماي قاشقان. قاشقان جاۋدى جەتىپ تۇسىرە بەردىك. مەن ءوزىم سول تۇندە 17 اتتىڭ قۇلاعىن كەسكەن ەكەنمىن، 6 ات قازاقتىكى ەكەن، ءوزى تانىپ الدى، قالعان 11 اتتى جاۋقاشار ەكەۋمىز الدىق، (سوعىستا جاۋدان كىسى ءتۇسىرىپ اتىن العاندا، تۇسىرگەن كىسى اتتىڭ قۇلاعىن ويىپ الادى ەكەن. ارتىنان كىمدە كىمنىڭ كىسەسىندە قۇلاقتىڭ ويىعى قاي اتقا ءدال كەلسە، سول اتتى الادى ەكەن)
قوقاننىڭ قولى سول قاشقاننان جامان قاشتى. كوبى قازاق پەن قىرعىز ەكەن. قوقان قولىنىڭ الىپ كەتكەن مال - مۇلكىن قايىرىپ اكەلىپ، شابىلىپ قالعان تىلەۋقابىل ەلىنىڭ وزىنە بەرگەندە، تىلەۋقابىل ەلىنىڭ تىلەن دەگەن كىسىنىڭ بايبىشەسى سەمىز كىسى ەكەن، اياڭداپ كەلىپ: «سۇرانشى باتىر قايسىسىڭ؟ كورەيىن»، — دەپ كەلىپ، الدىنا ءبىر شىعىپ، ارتىنا ءبىر شىعىپ: «بالام-اي، باتىر بولار تۇلعاڭ جوق ەكەن، سۇمەلەڭدەگەن سۇيەگىڭ سۇيەك ەمەس ەكەن. ءبىراق اتاڭنىڭ ارۋاعى باسا قونعان ەكەن»، — دەدى، سونى ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم، بۇل شابىندىنىڭ بولۋى. تويشىبەكتىڭ قولدى باستاپ بارىپ جۇرگەن سەبەبى، قاسقاراۋ كارىم دەگەن مەن تىلەۋقابىلدىنىڭ ىشىنەن شىققان تويشىبەك باتىر قۇدا جاقىن ەكەن. تويشىبەك كارىمدىكىنە كەلىپ قونسا، مال سويىپ قۇرمەتتەپ قوناق اسىسىن بەرەدى. تاشكەننىڭ جاڭا بوزىنەن سۋلىق جانە قوڭىرقاي مايلىق ورامالدى اكەلىپ قويادى. ەت جەپ بولعاننان كەيىن تويشىبەك قولىن مايلىققا سۇرتپەي، سۋلىققا سۇرتەدى. سويتسە، كارىم تويشىبەكتىڭ قولىنان ورامالدى جۇلىپ الادى: «ادام دەپ قۇرمەتتەپ سۋلىق قويسا، قولىڭنىڭ مايىن مايلىققا سۇرتپەي، اكەلىپ سۋلىققا سۇرتەسىڭ. ول قاي اسقاندىعىڭ. سەن كىمدى باسىناسىڭ؟!» — دەپ ەكەۋى جاتىپ ەرەگىسەدى.
«قاپ، بالەم، ساعان قىلماسام با؟!» — دەپ تويشىبەك اتتانادى. سول بەتىمەن پىشپەكتەگى قوقاننىڭ بەگىنە بارىپ: «ورىسقا قاراپ كومەك بەرگەلى جاتقان باي بار، سونى شاۋىپ الىپ قايتامىن»، — دەپ كەزەك سۇرايدى. سونان قىرعىزى، قازاعى بار، قوقاندىعى بار، تەگىن ولجاعا كوپ كىسى اتتانادى.
تويشىبەك حابارىن ەستىپ كارىم ۇدەرە اۋىپ، ىلە قۋالاپ كەتىپ، كارىم اۋلىن ىزدەپ ءجۇرىپ ساركەمەردە قونىپ جاتقان تويشىبەكتىڭ ءوز اعايىندارى تىلەۋقابىل ەلىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، تويشىبەككە بوي بەرمەي شاۋىپ جىبەرەدى.
«مىرزا اعا، ءبۇيتىپ جەگەنشە، ايەلىڭنىڭ استىن جەسەڭ ەتتى»، — دەپ تويشىبەككە قارمىس دەگەننىڭ قاتىنى اقبيكە دەگەن ايەل ايتىپتى دەگەن ەل اۋزىندا اڭگىمە بار. قىرعىز، قوقان قولدارى قىزىل قىرعىن ەتىپ شاۋىپ، بالانى، ايەلدى زارلاتىپ نايزاعا شانشىپ، دۇنيە مۇلىكتى تىلگىلەپ راسۋاسىن شىعارىپ جۇرگەندە، تويشىبەكتىڭ توقتاتۋعا شاماسى كەلمەي، ىزدەپ شىققان ەلى تابىلماي، ءوزى جاعىندى بولىپ تۇرعاندا ايتىپتى دەيدى اناۋ ايەل الگى ءسوزدى.
مىنەكي، سۇرانشى سوعىسىنىڭ بارلىق مازمۇنى جانە شىنى. مۇنىڭ شىن بولۋى، جوعارىدا ايتىلعان 1861 جىلى بولعان مۇسىلمانقۇل جانە قاناعاشتا باستاپ كەلگەن ەكى سوعىستا دا سۇرانشى ورىس جاعىندا بولماعانىن دوكۋمەنتتەردەن دالەل كەلتىردىك. باسقا سوعىس بولعان جوق. ال جىردىڭ وزىندە دە وسى ايتىلعان تۇردە سيپاتتالادى. ول جىرداعى ءبىر ورىنسىز قوسپا — سۇرانشىنى كەدەي دەۋ. سۇرانشى اقىمبەت بالاسى — حان كاشكەنىڭ نەمەرەسى، وتە باي بولعان، باتىر اتانعان اقسۇيەك تۇقىمى. ول كەزدەگى جەتىسۋ الابىنداعى ورىس پەن قوقان حانىنىڭ اراسىنداعى جاعدايدى، قازاقتىڭ قاي باتىرىنىڭ قانشا قىزمەت كورسەتكەنىن تەزەك وتە جاقسى بىلگەن. سوناۋ 1846 جىلى لەپسى بويىندا گەنەرال ۆيشنيەۆسكييگە بۇكىل جەتىسۋ ەلىنىڭ ادامدارى بارىپ انت بەرگەننەن باستاپ، تەزەك ورىس قولىنىڭ قانداي قيمىلى بولسىن كوبىنە ءوزى ارالاسىپ وتىرعان. ونىمەن قوسا ورىس قولىن باستاپ كەيدە ەلشىلىككە دە جۇرگەن. مىسالى، 1856-57 جىلعى قىستا سەمەنوۆ تەزەكتى قاسىنا الىپ، توقپاقتى باسىپ قىرعىز ەلىنە بارادى.
بۇل كەزدە قىرعىز ەلىنىڭ بۇعى، سارباعىس دەگەن رۋلارى قاتتى اراز ەكەن، ويتكەنى كەنەسارىنى قولعا ءتۇسىرىپ ولتىرتكەننەن سارباعىس رۋىنان شىققان ورمان حاندى بۇعى رۋىنىڭ اتالى مانابى بورامبايدىڭ جيەنى قىلىش دەگەن باتىر جىگىت 1855 جىلى ولتىرەدى.
ورماننىڭ قۇنىن جوقتاپ ورماننىڭ بالاسى ۇمبەتالى سارباعىس ەلىن باستاپ، 1856 جىلى بۇعى رۋىن تاس-تالقان قىلىپ شاپقان. مىنە، وسى شابىندىدان بوسقان بۇعى رۋى الماتى، قاپالداعى ورىس ۇلىقتارىنا كەلىپ ارىز ايتىپ، سودان سەمەنوۆ تەزەكتى ەكى جاعىن بىتىمدەستىرۋگە ىستىقكولگە الىپ بارعان. سەمەنوۆ حان ءتاڭىرىن كورىپ، زەرتتەپ قايتامىن دەپ وتريادىمەن سوندا كەتكەندە، تەزەكتى سارباعىس رۋىڭ جاتقان جەرىنەن ۇستاپ، بايلاپ الىپ كەتكەن. سەمەنوۆكە ارتىنان حابار بارىپ، تەزەكتى بوساتىپ العان.
1861 جىلى كولپاكوۆسكيي ماۋسىم ايىنىڭ ىشىندە الماتىدان شىعىپ قاراكاستەككە بارىپ، ونداعى بەكىنىستەن اسىپ قوقان قولىنىڭ الدىنان جەر شالا جۇرمەك بولعاندا، قوقان قولى كەلىپ قالعانىنان حابار الىپ، توقتالعان. 8 شىلدە كۇنى جيرەنايعىردا سوعىس بولىپ، قوقاننىڭ قولىن باستاپ كەلگەن رۇستەمبەك جەڭىلىپ، قايتا قاشقان.
تامىزدىڭ 28ء-ى كۇنى قاسىندا 150 جىگىتى بار تەزەك كولپاكوۆسكييگە قوسىلعان. سونان پىشپەكتى العاندا دا بىرگە بارعان. سول جىلى قازان ايىنىڭ باسىندا سۇرانشى پىشپەككە تىڭشىلىققا جىبەرىلىپ، سول بارعاننان كەلمەي، قوقاننىڭ قولىنا قوسىلادى. قازاننىڭ 15ء-ى كۇنى كولپاكوۆسكيي تەزەككە جانە سوكتىڭ بالاسى جانعازىعا، ادىلەت تورەگە حات جازىپ، قاناعاتشانىڭ قولىنىڭ كەلىپ قالعانىن ايتىپ، كومەك سۇرايدى. مىنە، تەزەك ورىس قولىنا وتە كورنەكتى باسشى بولعان. ۇزىناعاش سوعىسىنىڭ الدىندا تەزەككە كاپيتان اتاعى بەرىلگەن.
ۇزىناعاش سوعىسىندا كولپاكوۆسكييگە كوپ جاردەم كورسەتكەن قوجاقۇل بايسەركە بالاسىنا وردەن بەرىلگەن.
ءابىل ادىليەۆكە التىن مەدال بەرىلگەن.
جاۋدى شالىپ قالۋدا، ءتىل الۋدا ەتە سەنىمدى بولعان شاپىراشتى رۋىنان ابدان سارقىت بالاسى بولعان.
وسى ۋاقيعالاردىڭ ءبارىن قولىنان تاراتقان تەزەككە ءسۇيىنباي ايتقان سۇرانشى ۋاقيعاسىنىڭ جاڭالىعى جوق. ونى جىرلاتىپ وتىرعان — ءوزى. ونىسى ءسۇيىنبايدىڭ اقىندىعىن بايقاپ، ءورىس كورسەتۋىنىڭ ءبىر قىرى.
ءسۇيىنبايدىڭ وتە-موتە اتى شىعىپ، ارۋاعى قىرعىز، قازاققا تەگىس جايىلعانى — تەزەكپەن قىرعىزدىڭ بەلگىلى مانابىنىڭ ءبىرى اليباي اسىنا بارعاندا قاتاعان اقىنمەن ايتىسى. بۇل ايتىستى ءومىرزاق جىرلاعاندا ۇزاق ايتىپ ادەمى ايتادى.
«ءبىراق مەن ءبارىن ايتا المايمىن، جاڭىلعان جەرىم بار سياقتى، مۇنى جامبىل جاقسى ايتۋشى ەدى»، — دەيدى.
— مەنى قىرعىز ەلىنە تانىستىرعان — ءسۇيىنبايدىڭ وسى ايتىسى عوي، — دەيدى ەكەن جامبىل.
ءسۇيىنباي وسى ايتىستان قايتقاندا، 60 ات ايداپ قايتقان ەكەن دەيدى ءومىرزاق تا، ۇمبەتالى دە. ويتكەنى ءسۇيىنباي بۇل بارىپ ايتىسقانى قىرعىزدىڭ ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا جەتە باعىنىپ ونشا تۇسىنبەگەن، ءوزارا الا كەزى بولادى. ال تەزەك ورىس ۇلىقتارىنىڭ ەتە سەنىمدى سۋلتانى. سول تەزەك ەركەلەتكەن ءسۇيىنبايدى سىيلاپ، تەزەككە ەرەكشە قۇرمەت ەتۋىنىڭ ءبىر سالاسى بولعان كورىنەدى.
بۇل جيىنعا ءسۇيىنبايدىڭ قالاي بارعانىن ءومىرزاق جاقسى ايتادى.
تەزەكتىڭ ءسۇيىنبايدى وتە ەركەلەتىپ، ونىڭ اقىندىعىن اسا قۇرمەتتەگەنىن مىناداي دالەلدەن دە كورۋگە بولادى. ءسۇيىنباي مەن سارىباي ەكەي ەلىن جاڭا جيناپ باسىن قوسىپ جۇرگەن كەزدە، اسا قاتتى جۇت بولادى. ەل قاتتى اشىعادى. سول كەزدەگى ەكەيدىڭ ءارى اقساقالى، ءارى سوزگە يە كىسىسى كەنجەباي دەگەن كىسى ەكەن. كەنجەباي ءبىر كۇنى سارىباي مەن ءسۇيىنبايدى شاقىرىپ الىپ:
— ەكەۋىڭ مىناۋ ەلدى قىراسىڭ با، مال تابىڭدار. جاڭا باس قوسقان از عانا ەكەي تاعى بىتىراپ كەتەدى. مىنا قىستان الىپ شىعۋ كەرەك. كەپ بولسا، قىستان شىقسا، مالىن تولەرمىز، — دەيدى.
سارىباي، ءسۇيىنباي، لاۋباي دەگەن ۇرىنى باسشى ەتىپ، مال ىزدەپ ۇرلىققا اتتانادى. بۇلار ىلە بويىنا بارىپ كوپ جىلقىعا كەزدەسىپ، ءبىر ايعىر ءۇيىرلى قىسىراقتى ايداپ الىپ ەلدەرىنە اكەلىپ، ءۇي باسى ءبولىپ الادى. 12 قارا كەك بايتالى بار، كومىردەي قارا ايعىرى بار ادەمى قىسىراقتى قىرىپ العاننان كەيىن، بۇلار كىمدىكى بولدى ەكەن دەپ قۇلاق تۇرسە، بۇل تەزەكتىڭ ەركەلەتكەن ءبىر قىزىنا ارناپ ماتاعان قىسىراعى ەكەن، جەر-كوكتى ارىلتىپ سۇراۋ سالماعىن جەر قويمايدى. ءبىراق قىسىراق شىقپايدى. جاز شىعىپ، جەر اياعى كەڭيدى. ەل دە جۇتتان قۇتىلىپ، اشتىقتان ارىلىپ، ەسىن جيادى. وسى كەزدە جەتىسۋ ەلىنىڭ باسى قوسىلىپ اقىلداساتىن جينالىس شاقىرىلادى. بۇل جينالىستى شاقىرتۋعا باسشىلىق ەتۋشىنىڭ ءبىرى تەزەك بولادى. وسى حاباردى ەسىتكەن سوڭ سارىباي مەن ءسۇيىنبايعا ۇلكەن وي تۇسەدى. ەل قۇلاعى — ەلۋ، قىسىراقتىڭ دىبىسى ءبىلىنىپ قالسا، تەزەك وڭدىرمايدى. 12 بايتالعا ون ەكى توعىز، ايعىرعا بەس توعىز، تاڭباسىنا ءبىر توعىز، ءادىلدىڭ بوساعاسىنا ءۇش توعىز. بۇرىنعى تورە مالىنىڭ كەسىگى وسى. ءبىراق ىستەگەن قاتەلىگىن ءوزى ايتىپ موينىنا السا، ايىپسىز ءبىتىم الادى.
سارىباي مەن ءسۇيىنباي: بۇل قىسىراق ءتۇبى شىقپاي كەتپەيدى. ەل اۋزىنا ەلەك قويا المايمىز، جاعىمپاز ەل جاناسقىسى كەلىپ ايتىپ قويسا، ماسقارا بولامىز، ودان دا ءوزىمىز بارىپ ايتالىق، ايىبىنا كەشىرىم سۇرالىق دەيدى. بۇعان كەنجەباي كونبەيدى. «نە دە بولسا مويىنعا الماي تانىپ قويامىز، ءسىڭىپ كەتەدى»، — دەيدى.
ەكەۋى شىداي الماي تەزەكتىڭ اۋلىنا كەلىپ ورداسىنا كىرىپ سالەم بەرگەننەن باستاپ، ءسۇيىنباي ولەڭدى توعىتىپ جۇندەي سابايدى. اسىرەسە وتكەن قىستاعى جۇتتى، ەلدىڭ اشىعىپ قىسىلعانىن ايتىپ، ءسوزىنىڭ اياق جەرىندە:
«سورلى ەكەي، قارا ايعىردىڭ ءۇيىرىن بەرسەڭشى ەندى،
حان يەم، قۇنان تايدان كەلسەڭشى ەندى!» —
دەيدى.
باعانادان ولەڭ تىڭداپ جايراڭداپ وتىرعان تەزەك قارا ايعىردىڭ ءۇيىرى دەگەن جەردە جۇلىپ العانداي:
— قارا ايعىردىڭ ءۇيىرىن سەندەر الىپ پا ەدىڭدەر؟ بۇل نە سۇمدىق، وزگە ۇلى ءجۇز تۇرسىن، ەكەي دە باسىندى ما ءادىلدىڭ شاڭىراعىن؟ — دەپتى. ءسۇيىنباي قايتا جىرلاپ:
— باسىنعان ەمەس، قارنى اشقان قارالى ۇيگە شابادى. قاراشى ولسە، جاقسى ات پا ەكەن، ول ەركەلىگى، بۇل كەشىرىم وزىڭنەن، — دەگەندە:
— قاپ، قاپ، وزدەرىڭ كەلىپ ايتقان سوڭ، امال جوق. ايتپەسە قارا ايعىردىڭ ءۇيىرى ءۇشىن قارا ورمانىڭدى الماي، تىنباس ەدىم. 12 بايتالىنا 12 دونەجىن، بيە ايعىرىنا ءبىر تۇيە اكەلىپ قوسىڭدار، — دەگەندە، سارىباي:
— الديار، ادىلدىگىڭە باس! — دەپ، تەزەكتىڭ اياعىن قۇشاقتاي العاندا، ءسۇيىنباي ۇندەمەي وتىرىپ قالىپتى.
جاۋدى شالىپ قالۋدا، ءتىل الۋدا وتە سەنىمدى بولعان شاپىراشتى رۋىنان ابدان سارقىت بالاسى بولعان.
وسى ۋاقيعالاردىڭ ءبارىن قولىنان تاراتقان تەزەككە ءسۇيىنباي ايتقان سۇرانشى ۋاقيعاسىنىڭ جاڭالىعى جوق. ونى جىرلاتىپ وتىرعان — ءوزى. ونىسى ءسۇيىنبايدىڭ اقىندىعىن بايقاپ، ءوpic كورسەتۋىنىڭ ءبىر قىرى.
ءسۇيىنبايدىڭ وتە-موتە اتى شىعىپ، ارۋاعى قىرعىز، قازاققا تەگىس جايىلعانى — تەزەكپەن قىرعىزدىڭ بەلگىلى مانابىنىڭ ءبىرى اليباي اسىنا بارعاندا قاتاعان اقىنمەن ايتىسى. بۇل ايتىستى ءومىرزاق جىرلاعاندا ۇزاق ايتىپ ادەمى ايتادى.
«ءبىراق مەن ءبارىن ايتا المايمىن، جاڭىلعان جەرىم بار سياقتى، مۇنى جامبىل جاقسى ايتۋشى ەدى»، — دەيدى.
— مەنى قىرعىز ەلىنە تانىستىرعان — ءسۇيىنبايدىڭ وسى ايتىسى عوي، — دەيدى ەكەن جامبىل.
ءسۇيىنباي وسى ايتىستان قايتقاندا، 60 ات ايداپ قايتقان ەكەن دەيدى ءومىرزاق تا، ۇمبەتالى دە. ويتكەنى ءسۇيىنباي بۇل بارىپ ايتىسقانى قىرعىزدىڭ ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا جەتە باعىنىپ ونشا تۇسىنبەگەن، ءوزارا الا كەزى بولادى. ال تەزەك ورىس ۇلىقتارىنىڭ وتە سەنىمدى سۋلتانى. سول تەزەك ەركەلەتكەن ءسۇيىنبايدى سىيلاپ، تەزەككە ەرەكشە قۇرمەت ەتۋىنىڭ ءبىر سالاسى بولعان كورىنەدى.
بۇل جيىنعا ءسۇيىنبايدىڭ قالاي بارعانىن ءومىرزاق جاقسى ايتادى.
تەزەكتىڭ ءسۇيىنبايدى وتە ەركەلەتىپ، ونىڭ اقىندىعىن اسا قۇرمەتتەگەنىن مىناداي دالەلدەن دە كورۋگە بولادى. ءسۇيىنباي مەن سارىباي ەكەي ەلىن جاڭا جيناپ باسىن قوسىپ جۇرگەن كەزدە، اسا قاتتى جۇت بولادى. ەل قاتتى اشىعادى. سول كەزدەگى ەكەيدىڭ ءارى اقساقالى، ءارى سوزگە يە كىسىسى كەنجەباي دەگەن كىسى ەكەن. كەنجەباي ءبىر كۇنى سارىباي مەن ءسۇيىنبايدى شاقىرىپ الىپ:
— ەكەۋىڭ مىناۋ ەلدى قىراسىڭ با، مال تابىڭدار. جاڭا باس قوسقان از عانا ەكەي تاعى بىتىراپ كەتەدى. مىنا قىستان الىپ شىعۋ كەرەك. كوپ بولسا، قىستان شىقسا، مالىن تەلەرمىز، — دەيدى.
سارىباي، ءسۇيىنباي، لاۋباي دەگەن ۇرىنى باسشى ەتىپ، مال ىزدەپ ۇرلىققا اتتانادى. بۇلار ىلە بويىنا بارىپ كەپ جىلقىعا كەزدەسىپ، ءبىر ايعىر ءۇيىرلى قىسىراقتى ايداپ الىپ ەلدەرىنە اكەلىپ، ءۇي باسى ءبولىپ الادى. 12 قارا كوك بايتالى بار، كومىردەي قارا ايعىرى بار ادەمى قىسىراقتى قىرىپ العاننان كەيىن، بۇلار كىمدىكى بولدى ەكەن دەپ قۇلاق تۇرسە، بۇل تەزەكتىڭ ەركەلەتكەن ءبىر قىزىنا ارناپ ماتاعان قىسىراعى ەكەن، جەر-كوكتى ارىلتىپ سۇراۋ سالماعىن جەر قويمايدى. ءبىراق قىسىراق شىقپايدى. جاز شىعىپ، جەر اياعى كەڭيدى. ەل دە جۇتتان قۇتىلىپ، اشتىقتان ارىلسا، ەسىن جيادى. وسى كەزدە جەتىسۋ ەلىنىڭ باسى قوسىلىپ اقىلداساتىن جينالىس شاقىرىلادى. بۇل جينالىستى شاقىرتۋعا باسشىلىق ەتۋشىنىڭ ءبىرى تەزەك بولادى. وسى حاباردى ەسىتكەن سوڭ سارىباي مەن ءسۇيىنبايعا ۇلكەن وي تۇسەدى. ەل قۇلاعى — ەلۋ، قىسىراقتىڭ دىبىسى ءبىلىنىپ قالسا، تەزەك وڭدىرمايدى. 12 بايتالعا ون ەكى توعىز، ايعىرعا بەس توعىز، تاڭباسىنا ءبىر توعىز، ءادىلدىڭ بوساعاسىنا ءۇش توعىز. بۇرىنعى تورە مالىنىڭ كەسىگى وسى. ءبىراق ىستەگەن قاتەلىگىن ءوزى ايتىپ موينىنا السا، ايىپسىز ءبىتىم الادى.
سارىباي مەن ءسۇيىنباي: بۇل قىسىراق ءتۇبى شىقپاي كەتپەيدى. ەل اۋزىنا ەلەك قويا المايمىز، جاعىمپاز ەل جاناسقىسى كەلىپ ايتىپ قويسا، ماسقارا بولامىز، ودان دا ءوزىمىز بارىپ ايتالىق، ايىبىنا كەشىرىم سۇرالىق دەيدى. بۇعان كەنجەباي كونبەيدى. «نە دە بولسا مويىنعا الماي تانىپ قويامىز، ءسىڭىپ كەتەدى»، — دەيدى.
ەكەۋى شىداي الماي تەزەكتىڭ اۋلىنا كەلىپ ورداسىنا كىرىپ سالەم بەرگەننەن باستاپ، ءسۇيىنباي ولەڭدى توعىتىپ جۇندەي سابايدى. اسىرەسە وتكەن قىستاعى جۇتتى، ەلدىڭ اشىعىپ قىسىلعانىن ايتىپ، ءسوزىنىڭ اياق جەرىندە:
«سورلى ەكەي، قارا ايعىردىڭ ءۇيىرىن بەرسەڭشى ەندى،
حان يەم، قۇنان تايدان كەلسەڭشى ەندى!» —
دەيدى.
باعانادان ولەڭ تىڭداپ جايراڭداپ وتىرعان تەزەك قارا ايعىردىڭ ءۇيىرى دەگەن جەردە جۇلىپ العانداي:
— قارا ايعىردىڭ ءۇيىرىن سەندەر الىپ پا ەدىڭدەر؟ بۇل نە سۇمدىق، ازگە ۇلى ءجۇز تۇرسىن، ەكەي دە باسىندى ما ءادىلدىڭ شاڭىراعىن؟ — دەپتى. ءسۇيىنباي قايتا جىرلاپ:
— باسىنعان ەمەس، قارنى اشقان قارالى ۇيگە شابادى. قاراشى ولسە، جاقسى ات پا ەكەن، ول ەركەلىگى، بۇل كەشىرىم وزىڭنەن، — دەگەندە:
— قاپ، قاپ، وزدەرىڭ كەلىپ ايتقان سوڭ، امال جوق. ايتپەسە قارا ايعىردىڭ ءۇيىرى ءۇشىن قارا ورمانىڭدى الماي، تىنباس ەدىم. 12 بايتالىنا 12 دونەجىن، بيە ايعىرىنا ءبىر تۇيە اكەلىپ قوسىڭدار، — دەگەندە، سارىباي:
— الديار، ادىلدىگىڭە باس! — دەپ، تەزەكتىڭ اياعىن قۇشاقتاي العاندا، ءسۇيىنباي ۇندەمەي وتىرىپ قالىپتى.
— سەن قۋجاق، نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ — دەپتى تەزەك ءسۇيىنبايعا قاراپ.
— تاقسىر تورەم، مەنىڭ الديار دەگەنىم — اتاڭنىڭ جولىنان اسىپ بيلىك ايتتىڭ، سونىڭا نارازى بولىپ ۇندەمەي قالدىم. اتاڭ ءادىلدىڭ يەسى كۇرەڭ دەگەن اتىن ارعىن كىشىباي قاراقشى ءبىر جۇرتشىلىقتا سويىپ جەپ، ءادىل ءبىر جاقتان قايتىپ كەلە جاتقاندا، الدىنان قاتىنىنا تاباق كوتەرتىپ، جولىن توسىپ تۇرىپتى. تورە تۇستارىنا كەلگەندە، قول قۋسىرىپ سالەم بەرىپ، ءدام تاتىڭىز دەپ تاباقتاعى ەتتى ۇسىنىپتى. تورە: «مەن دالادا تاماق جەمەيمىن، دامىڭە راقمەت»، — دەگەندە كىشىباي:
— تاقسىر تەرەم، ءسىزدىڭ مەس كۇرەڭدى بالالارىم اشىققان سوڭ، مەن اكەلىپ سويىپ ەدىم. مىناۋ سونىڭ جاياسىنىڭ ەتى مەن ءبىر كىشكەنە قازىسى ەدى. بۇيىرعان مالعا تاس تيەدى دەگەن. كوپ مىنگەن اتىڭىز ەدى، ەتىنەن اۋىز ءتيسىن دەپ ەدىم»، — دەگەندە، تورە اتتان ءتۇسىپ ەتتەن اۋىز ءتيىپ، كىشىبايدان:
— وسى كۇندە جىلقى نەشەۋ، ادامىڭ نەشەۋ؟ — دەگەن ەكەن. سوندا كىشىبايدىڭ جانى التاۋ، جىلقىسى تورتتەي ەكەن.
— ادامىڭنان جىلقىڭ اسقاندا ءبىر دونەن قوسارسىڭ، — دەپ ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن. ءسىز اتاڭنىڭ جولىنان اداسىپ، وزىڭە تارتتىڭ، — دەگەندە:
— وي، قۋجاق، مۇنى قايدان ەستىپ قويىپ ەدىڭ. ەندەشە، 12 قۇناجىن بايتال، ءبىر دونەن تولەڭدەر، ءبىراق كوپ جينالعانشا اكەلىپ قوسىڭدار! — دەپتى.
سارىباي مەن ءسۇيىنباي ەلگە كەلە سالىپ قىسىراقتى جەگەن ەلدەن مالىن جينايدى، تولەۋدى الىپ جۇرەردە، ءسۇيىنبايدىڭ ءوزى تۋىسقانىمەن قىسىراقتىڭ ەتىنەن كوبىرەك جەگەن ەكەن، بۇلارعا ارتىعىراق ءتۇسىپ، دونەندى تولەيتىن بولىپتى. ماڭقا بولىپ اۋىرىپ جۇرگەن بۋرىل بيەسى بار ەكەن، سونى تولەۋ مالىنا قوسىپ تەزەككە الىپ بارىپتى. تەزەك وتە مالقوردا كىسى ەكەن، اپارعان تولەۋدى ءوزى كورىپ الىپ، ءسۇيىنبايدىڭ بۋرىل بيەسىن كورىپ: «مىنانىڭ ءجۇنىنىڭ ءتۇرى جامان ەكەن، اۋرۋدان ساۋ ما؟ » — دەپ سۇراعان ەكەن، ءسۇيىنباي ساۋ دەپ بەت باقتىرماپتى.
— قۇداي ۇرعان قۋجاق، اناداعى بيەڭ ماڭقا ەكەن عوي. اۋرۋ بيەڭدى اكەلىپ، ۇرلاعانىڭمەن قويماي، مالىمدى بۇلدىرەيىن دەدىڭ بە؟ — دەپتى. سوندا ءسۇيىنباي جۇلىپ العانداي قايمىقپاستان:
— سوك اعانىڭ مۇرنىن جەگەندە، ءبىزدىڭ ەكەيدىڭ اسىراندى قۇرتى عوي دەيمىسىڭ. اكەلىپ بەرگەندە بيەم ساۋ-دى، وسىندا اكەلگەن سوڭ ءوزىڭنىڭ ۇرلىقتان كەلگەن ءبىر مالىڭنان جۇقتى دا، — دەپ شاپ ەتە ءتۇسىپتى.
— قۋجاق، تىلىڭە شوق ءتۇسسىن. ەندىگارى ايتا كورمە. بيەڭ دە ك،ۇرىسىن، ءوزىڭ دە قۇرى، اكەت، — دەپ بولەك بايلاتىپ قويعان ەكەن، بيەسىن وزىنە اكەلىپ بەرگىزىپتى.
ءسۇيىنبايدىڭ جۇلىپ العانداي تاۋىپ ايتاتىندىعى ءبىر بۇل عانا ەمەس، سان جەردە سىنالىپ، ەل اۋزىنا ىلىنگەن شەشەن بولعان. ءسۇيىنباي بىردە قىرعىز شابدان ماناپتىڭ ؛جەسى جانتايمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا: «ءسۇيىنباي بوتام، قۇدانىڭ بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك، اتامنان تۋىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەلى جاعاما جاتتىڭ قولى ءتيىپ كەرگەن جوق»، — دەپتى جانتاي. ءسۇيىنباي جۇلىپ العانداي: «الگى تايتورى شىمىرباي الىپ سوعىپ، ارت جاعىڭنان ەكى تەۋىپ جىبەرگەندە، نوعايدىڭ شاتىرىنا باسىڭىز كىرىپ كەتكەنى ات جالىن تارتىپ مىنبەي تۇرعان كەزىڭىز بە ەدى، شوڭ اعا؟» — دەپتى.
جانتاي ۇندەمەي وتىرىپ قالىپتى دا: «شىراعىم ءسۇيىنباي، ەندى ەشكىمگە ايتا كورمە»، — دەپ، ۇلكەن سىيلىق بەرىپ اتتاندىرىپتى. شاپىراشتى رۋىنىڭ ىشىندە تايتورى دەگەن اتاسىنىڭ اتقا مىنگەن ءارى شەشەن، ءارى باتىر جىگىتى شىمىرباي دەگەن كىسىنىڭ ءبىر ايعىر ءۇيىرلى قىسىراعى جوعالىپ، سونى ىزدەپ شىعىپ قىرعىز اسادى. كوكايراق وزەنىنىڭ بويىندا جاتقان جانتايدىڭ جىلقىسىن ارالاسا، قىسىراعى سول جىلقىدا ءجۇر ەكەن. شىمىرباي ويلايدى: «بۇل اۋا جايىلىپ كەلگەن عوي، امان تابىلعانى جاقسى بولدى. ەندى جانتايعا سالەم بەرىپ، امانداسا كەتەيىن»، — دەپ كەلسە، جانتاي اۋلىنا ساۋدامەن كەلىپ شاتىر تىگىپ جاتقان نوگايدىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىر ەكەن، شىمىرباي سوندا كەلەدى. ءجون سۇراسىپ، ەل جايىن اڭگىمە ەتىپ وتىرعاندا، ءوزىنىڭ قىسىراعىنىڭ جانتايدىڭ جىلقىسىندا جۇرگەنىن كەرىپ، امان تابىلعانىنا قۋانعانىن ايتقاندا، جانتاي اشۋلانىپ: «اتاڭ كورى ماڭقا قازاق. مەنىڭ تاپا - تال تۇستە جىلقىمدى ارالاپ، نەدەن قۇتىردىڭ؟» — دەپ تۇرا ۇمتىلعاندا، شىمىرباي جانتايدى كوتەرىپ جەرگە ءبىر قويىپ، ارت جاعىنان ەكى تەۋىپ جىبەرگەندە، باسى شاتىردىڭ استىنا كىرىپ كەتەدى. ەل ىرگەسى جانتايدى ساباتىپ قويا ما، شىمىربايدى بايلاپ الادى. شىمىربايدىڭ قاسىنداعى جولداسى بوسانىپ ساۋرىققا كەلىپ حابار بەرەدى. ساۋرىق بارىپ شىمىربايدىڭ ءوزىن دە، قىسىراقتى دا — ءبارىن الىپ قايتادى. مىنە، جوعارىداعى ءسۇيىنبايدىڭ ايتقانى وسى ەكەن.
انداس ىستامبەك بالاسى بۇل ساۋرىقتىڭ ءىنىسى. سۇرانشىمەن نەمەرە. كولپاكوۆسكييدىڭ كەزىندە شاپىراشتىعا بولىس بولعان داتقا اتانعان كىسى. بوتباي سىپاتاي باتىردىڭ اسىنا سۇرانشى باردى دەگەن قاتە ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق، ول اسقا اقىم بارعان. وسى انداس داتقا، بۇل سۇرانشى ساۋرىقتاي باتىر بولماعان، ءبىراق وتە قىرسىقتى پاي، زورلىقشىل، كەسەل بولعان ادام. وسى انداستان ۇلگى كورگەن ساۋرىقتىڭ سىپاتاي دەگەن بالاسى دا وتە زورلىقشىل بولىپتى. سارىبايدىڭ بالاسى قيسىبايدىڭ ءجاسوسپىرىم جىگىت كەزىندە وسى ساۋرىق بالاسى سىپاتايعا ءبىر جەردە كەزدەسىپ اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتىپ، قيسىباي: «وسى، داتقا اعا، سىزدەردى تۇرىكپەن دەيتىنى نەسى؟» — دەپ سۇراپتى. سىپاتاي: «مەن تۇرىكپەن دەگەن ءسوزدى ەسىتكەنىم جوق. ونى ايتقان كىم، ماعان سونى تاۋىپ بەر. مەن اتامدى بىلمەي ءجۇر ەكەنمىن، وندا بولسا، انىقتاپ بەرىڭدەر»، — دەپ اشۋلانعان سوڭ، قيسىباي قىسىلىپ، نە ايتارىن بىلمەي ۇيالادى: «مۇنى ماعان قۇدىكە دەگەن كىسى ايتىپ ەدى» دەپتى. «ەندەشە، سول قۇدىكەنى ەرتىپ كەل، مەنىڭ اتامدى تاۋىپ بەرسىن» دەپ زىلدەنگەن سوڭ، قيسىباي قۇدىكەنى اكەلۋگە ۋادە بەرىپ بوسانىپتى. قيسىباي، شىنىندا دا، قۇدىكەدەن كەلىپ سۇراسا، ول انىقتاپ ايتىپ شىعا الماپتى.
سىپاتاي، شىنىندا، اتاسىن تۇرىكپەن دەگەنگە نامىستانادى ەكەن، باسقالار دا باسىنىپ، تۇرىكپەن دەپ كەتەدى. وسىنى ايتقىزباۋ ءۇشىن، ەكەيدىڭ ەڭ اۋىزعا ىلىنەر جەرىنەن ايىپ الىپ، قىر كورسەتەيىن دەگەن ويمەن، قيسىبايعا ۋادەلى كۇنىندە كىسى جىبەرىپتى. «سارىبايدىڭ بالاسى اتامدى تاپتى ما ەكەن، جوق اۋزىن تازالاي ما ەكەن؟» — دەپ. قيسىباي قىسىلىپ، قۇدىكەنى ەرتىپ سىپاتايدىڭ ۇيىنە كەلسە، سول ۇيدە ءسۇيىنباي كەلىپ وتىر ەكەن، سالەمدەسكەننەن كەيىن، ءسۇيىنباي قيسىبايدان قايدان جۇرسىڭدەر دەپ سۇراسا، قيسىباي نە ايتارىن بىلمەي قىسىلىپ وتىرعاندا:
— كانە، مىنا اعاڭ دا وتىر، مەنىڭ اتامدى تاپتىڭدار ما، قۇدىكە ايتتى دەپ ەدىڭ عوي، ال، قۇدىكە، تاراتشى! — دەپتى سىپاتاي. بۇلار جاۋاپ بەرە الماي بوگەلىپ قالعاندا، ءسۇيىنباي جۇلىپ العانداي:
— ءاي، ءۇيىڭ كۇيگىر، ەسقوجا-اي، قۇتىرىپ ولەرسىڭدەر - اۋ. باياعىدا ءازىرالى سەرعازىعا مەنىڭ ءتۇبىم تۇرىكپەن ەكەن، مىنا ەكەي سارىباي ەمىلدىڭ باسقا بالاسىن قوسىپ الىپ، مەنىڭ ارتىما تۇسەدى دەپ ارىز ايتىپ ءجۇر دەگەندى قۇدىكە ەستيدى دە. ءوزىڭ ايتپاساڭ، اتاڭنىڭ قايدان كەلگەنىن بۇل قايدان ءبىلسىن؟ — دەپتى.
ويدا جوقتا ايتقان دالەلدى ءسوز سىپاتاي موينىنا سۋ قۇيىپ ۇندەتپەي تاستاعان ەكەن دە، ونىڭ ايىپقا اشىلعان قورقاۋ ارانىنا اششى ءسوز ءزارىن قۇيا سالىپ توقتاتقان ەكەن.
ەسقوجادان التىناي، ودان كادۋىلگى بۇكىل شاپىراشتىعا ۇران بولعان قاراساي باتىر تۋىپتى.
قاراساي باتىردان ءۇش بالا تۋادى، ۇلكەنى — وتەپ، ورتانشىسى — كوشەك، كەنجەسى — تۇرىكپەن. قاراساي تۇقىمىنىڭ ەن، وسكەن جەرى وسى تۇرىكپەن بولادى. كادۋىلگى ساۋرىق سۇرانشىنىڭ اتاسى مىرزابەك، كاشكە وسى تۇرىكپەننىڭ تۇقىمى 4-5-اك، اتا. مىنە، تۇرىكپەن دەگەن ءسوز — وسى. ال، ەسقوجانىڭ تۇقىمى، ءارى باي ءارى باتىر كوپ شىققان كىسىلىكتى بولادى دا، سودان ەمىلدىڭ اتى جۇرە-جۇرە جوعالىپ، ەمىلدىڭ تۇقىمىنىڭ ءوزى ەسقوجا اتانىپ كەتەدى. وسى كۇندە شاپىراشتىنىڭ تۇقىمى ەكەي، ەسقوجا بولىپ ەكى ۇلكەن اتاعا بولىنەدى.
ءسۇيىنبايدىڭ وتە قادىرلەس بولعان قۇربىسى قالقامان ىشىندە دانيار دەگەن كىسى ەكەن. دانيار دا سوزگە شەبەر، قالقامان دا ءجون بىلەتىن ءتاۋىر ادامنىڭ ءبىرى بولىپتى. ءسۇيىنباي بىردە الماتىعا كەلسە، دانيار الماتىدا ءجۇر ەكەن.
دانيار ءسۇيىنبايدان بىرنەشە كۇن بۇرىن كەلگەن بولسا كەرەك. «ەل جايلاۋعا كوشىپ، قارعالىدان اسىپ پا ەكەن؟» — دەپ سۇراپتى دانيار ءسۇيىنبايدان. «ەل كوشكەن كورىنەدى، سەنىڭ اۋىلىڭ دا كوشىپتى» دەپتى. «ە، ونى قايدان ءبىلدىڭ؟» — دەسە كەرەك دانيار. «قارعالىنىڭ جاعاسىندا ەكى-ۇش بالانىڭ، ەكى-ۇش تانانىڭ ءىزى جاتىر، سول سەنىڭ كوشىڭ ەمەي، مەنىڭ ءىزىم دەيمىسىڭ؟» — دەپ، اۋزىن اشىرماعان ەكەن.
تاعى سول جولى دانيارمەن ەكەۋى دانياردىڭ ۇزاتقان اپاسى بار ەكەن، سونىڭ ۇيىنە قونىپتى. سويتسە، وتە كەدەي ەكەن. سويىپ بەرەر بويداق مالى بولماي، جالعىز لاقتى ەشكىسىن اكەلىپ، باتا تىلەپتى. ءسۇيىنباي ەشكىگە باتا ىستەمەي، ىقىلاسىنا رازى بولىپ قويا بەرىپتى دە، جاي ەتسىز قوناقاسى جەپ، ەرتەڭىنە اتتانىپتى. دانيار ەكەۋى بىلاي شىققان سوڭ:
— سەنىڭ ارتىڭدا جۇرگەن كەدەيشىلىك ءوز باسىڭدا عانا ەكەن دەسەم، تۇقىم قۋالاعان كەدەيشىلىك ەكەن توي. ەڭ اياعى ۇزاتقان قىزعا دەيىن وڭباعان ەكەن، — دەپ قالجىڭداپتى.
ءسۇيىنبايدىڭ قاسىنا كوپ ەرگەندە جامبىل وسى سياقتى تاپقىر، وتكىر سوزدەرىن كوپ ۇيرەنىپ، ءوزى بەرتىندە ايتىپ وتىرادى ەكەن. وسى ايتىلعان سوزدەردىڭ كوبىن جامبىلدان ۇتىپ الىپ، ايتقانىنان ۇيرەنىپ ەدىك دەيدى بىزگە ايتقان ىبىرايىم، ومار اقساقالدار.
قىرعىزدىڭ ورمان حانىنا اس بەرگەندە ءسۇيىنباي انداسپەن ەرىپ بارىپتى. (انداس ىستامبەك بالاسى ساۋرىقتىڭ ءىنىسى، داتقا اتانعان ادام) ورماننىڭ بالالارى ۇمبەتالى، شارعىنعا ءسۇيىنباي بارىپ كوڭىل ايتىپ جىرلاپ جىبەرىپتى.
بۇل جىر ورمان بالالارىنا، ونى جاناعان قىرعىز ماناپتارىنا وتە ۇناپ، ءسۇيىنبايدى قارالى ۇيگە وتىرعىزىپ، ورماندى جوقتاتقان. بۇل جونىندەگى جىردى ءومىرزاق جاقسى بىلەدى.
ۇمبەتالى، شارعىن ەكەۋى ءۇي كوتەرىپ، قىز بەرمەكشى بولادى. قىرعىزدار نامىس ەتىپتى. ءسۇيىنبايدىڭ ولەڭىنە قىز بەرمە، ەسىك كورگەن قاتىن بەر دەپ، قاتىندى الىپ كەلگەندە:
حان ورماننىڭ بالاسى ۇمبەتالى، ۇمبەتالى دەيدى عوي جاننىڭ ءبارى، بۇل قاتىندى كورسەتىپ ءسۇيىنبايدى، قىلماعىن، باتىر ۇمبەت، ءارى-سارى. مۇنى قايتىپ قازاققا كورسەتەرمىن، ءوزى دە بولىپ قاپتى بازار كارى. اكەمدى بىلتىر الدىڭ، ويباي قۇداي، ەكى شەشەم بار ەدى جەسىر قالدى-اي، الاتۇعىن امەڭگەر ءولىپ قالعان ءۇش كەمپىردى قاي جاققا ۇستارمىن-اي! — دەپ وتىرىپ العان. ءبىر قىز بەرىپ، باسىنا ءۇش قانات ءۇي كوتەرىپ، ءۇش تۇيە ارتقىزىپ، استىنا ات مىنگىزىپ بەرگەن.
ءسۇيىنبايدىڭ بۇل اسقا بارىپ ءۇي كوتەرىپ، قىز الىپ قايتقانى 1857-58 جىلداردىڭ شاماسى بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى ورماندى بۇعى رۋى ولتىرگەنى 1855-56 جىلداردىڭ شاماسىندا. استى اسا كەشىكتىرمەي بەرگەن بولسا كەرەك.
الىباي اسىندا قاتاعاندى ءمۇدىرتىپ 60 ات العان، ورمان اسىندا قىرعىز، قازاق اقىنىنان اسىپ ورماندى جوقتاپ، ءۇي تىكتىرىپ، قىز العانى ءسۇيىنبايدىڭ اتاعىن قىرعىز، قازاققا تەگىس جايىپ، ابىرويىن ارتتىرىپ جىبەردى. ونىڭ ۇستىنە تەزەكتىڭ ەركىندەتىپ قويۋى دا جۇرت الدىندا ءسۇيىنبايدىڭ بەدەلىن قاتتى كوتەرەدى.
بۇدان كەيىن قانشا جىل وتكەن سوڭ ەكەنى انىقتالمادى، ءبىراق كوپ ۇزاماي دۋلاتتىڭ بوتپاي رۋىنان شىققان سىپاتاي باتىرعا اس بەرىلەدى. بۇل اسقا دۋلات، شاپىراشتى، جەتىسۋ ەلى كۇتۋشى رەتىندە قاتىناسادى. اس مەركەدە بەرىلگەن. سىپاتايدىڭ نوعاي دەگەن بالاسى ءسۇيىنبايدى ءوز قاسىنا ەرتىپ، سىي قوناقتاردى قارسى الادى.
اسقا سيقىم باتىربەك داتقا كەلەدى. ال وتە الىس جەردەن كەلگەن قاسىندا قوڭىرات قونىس داتقا جانە مايلىقوجا اقىن بار ەكەن. باتىربەكتەردىڭ الدىنان داياشى تەز شىعا قويماي، ءبىراز ات ۇستىندە تۇرىپ قالىپتى. بۇل حاباردى ەستي سالا، نوعاي، قاسىندا ءسۇيىنباي بار، كەلىپ قارسى العاندا:
— بوتپاي دەگەن تۋعانىم،
مۇباراك بولسىن دۋمانىڭ،
اسىل اتام ءوتتى دەپ،
بارلىق ەلدى جيعانىڭ،
راقمەت دەمەي، نە دەيمىز،
جاقسى دۋمان قىلعانىڭ.
سەكسەن بەسكە كەلگەندە
ساپار قىپتى حان اتاڭ،
سىپاتايداي باتىردىڭ
جولداس قىلسىن يمانىن،
الىستان اڭساپ كەلگەندە
ىلايىقپا، نوعايجان،
اتتان تۇسپەي تۇرعانىم،
— دەگەندە، نوعايباي ايىبىم دەپ التىنداتقان اسىل تاس شاپقان ەر-توقىمى مەن قىزىل جورعا اتىن مايلىقوجاعا كولدەنەڭ تارتىپ، ءوزى باسقا اتقا ءمىنىپ، سول اتتى مايلىقوجا اكەتەدى.
مايلىقوجانىڭ وزىنەن ءوزى جۇلدە العانىن اۋىرلاعانداي ءسۇيىنباي ايتىسقىسى كەلگەندەي بولعان ەكەن، ءبىراق وعان اس بەرگەن بوتپاي ەلى ءسۇيىنبايدى توقتاتىپتى دەگەن اڭىز بار.
باتىربەك داتقا:
— ءسۇيىنباي شىراعىم،
جۇپارداي ءيىسىڭ شىعادى،
تۇلپارداي ءدۇبىرىڭ شىعادى،
بەس-التى اۋىز ءسوزىڭدى ەستىرت! —
دەپتى ءسۇيىنبايعا.
Aت قۇيرىعىن بۇلاعان،
قول جەتكەن جەرىن سۇراعان،
ەگەسكەن جاۋى جىلاعان،
قىزىل ءتىلىن بەزەگەن،
نايزاسىن تاسقا تەجەگەن،
تۇلپار ءمىنىپ، تy العان،
مەن قاراساي ۇلىمىن، —
دەپ ۇزاق جىر ايتىپتى، ءبىراق مايلىقوجامەن ايتىسپاپتى.
Ac سەگىز كۇنگە سوزىلىپ، تىگىلگەن ۇيلەردىڭ اراسىنان اتپەن ءجۇرىپ، كەرەكتەرىن بەرىپ، ەڭ اياعى ناسىبايعا دەيىن بىرنەشە كىسى ۋقالاپ دايىنداپ، ۇلەستىرىپ وتىرىپتى.
«مەنىڭ اتىم دىڭعىلباي،
اتساڭ، مىنە، ناسىباي،
شەكەنەدەن ك ۇلى بار،
قالامپىردان دىمى بار»، —
دەپ جىرلاپ، ناسىباي ۇلەستىرگەن ەكەن، دۋلات ىشىندە اقشا دەگەن ەلدەن شىققان دىڭعىلباي دەگەن اقىن.
استىڭ ات شابىسىنا باتىربەك داتقا اكەلىپ قوسقان كوكمويىن ارعىماق الدىنان كەلىپ، باس بايگەنى الادى. باس بايگە بىرەۋىنىڭ وركەشى قيسىق ەمەس 100 اتان تۇيە، 6 قانات اق ءۇي بارلىق مۇلكىمەن، 9 قۇندىز، 9 بەسىك جامبى ەكەن؛ ەكىنشى بايگى 100 جىلقى ەرتكەن، سۇرانشىنىڭ اقتۇياق اتى الادى. اقتۇياق اتتى انداس پەن كەدەيباي اپارىپ قوسقان (انداس نەمەرە ءىنىسى). كەدەيباي — سۇرانشىنىڭ بالاسى. سۇرانشى بۇل استا بولماعان. بولۋعا قيسىنى دا جوق. ويتكەنى سۇرانشى 1865 جىلى تاشكەننىڭ بەر جاعىندا سايرامدا ولگەن. سىپاتاي ول كەزدە ءتىرى كىسى.
جامبىلدىڭ 1940 جىلعى شىققان جيناعىنداعى قىسقاشا ءومىربايانىندا سىپاتاي اسىندا جامبىل سۇرانشىنىڭ وزىندە، اقتۇياق تۇلپارىندا كوردى دەپ جازعان، ول — قاتە. سىپاتاي اسىنا جامبىل بارماعان. جانە سۇرانشى ول استا جوق.
اقتۇياق قىرعىزدىڭ ساراعىس رۋىنان شىققان، ورمان حانمەن ءبىر تۋىسقان ماناپ قايدۋ باتىردىڭ اتى ەكەن. ونى سۇرانشىنىڭ الۋىن ءومىرزاق ايتۋىندا، الباندا بولعان ءبىر ۇلكەن استا اقتۇياقتى دونەن كۇيىندە قايدۋ ءوزى اپارىپ بايگەگە قوسىپ، الدىنان كەلەدى. بۇل استا سۇرانشى دا بولادى، اتقا قىزىعادى، ءبىراق سۇراۋعا قيسىن تاپپايدى.
سول جىلى قايدۋ ءبىر جاقتان كەلە جاتىپ، مىرزابەك ىشىندەگى قوجامقۇل دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ قونادى. بۇل — سۇرانشىنىڭ جاقىن اعاسى. سۇرانشى وسى قونىپ وتىرعاندا، اقتۇياق اتتى الايىن دەپ قىزىعادى. ونى قوجامقۇل سەزىپ قويىپ، قوناعىمدا جۇمىسى بولماسىن دەپ تيگىزبەيدى.
قايدۋ قوجامقۇلدان اتتانىپ شىققاننان كەيىن، جامانقارا دەگەن جەردە قۋىپ جەتىپ توقتاتىپ، قايدۋدان اقتۇياقتى الادى. ارتىنان كەپ قولقا بەرىپتى. اقتۇياق تۇلپاردىڭ قىسقاشا اڭگىمەسىن، استىڭ جايىن ءومىرزاق ءدالدى اڭگىمە ەتىپ ايتادى.
ءسۇيىنبايدىڭ وسى سياقتى بەلەس-بەلەس كوزگە تۇسكەن اتى شىققان ولەڭدەرىن ۇلى ءجۇز اقىندارىنىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىراق ءسۇيىنبايدىڭ ۇلگىلى، ەستى ءسوز ايتىپ، جول سالعان جىرىن ەشكىم ايتپايدى. كوبىنەسە الۋ جاعىنان اقىندىق قايراتىن كەپ جۇمساعانىن ايتا بەرەدى.
ءسۇيىنبايدىڭ ەكى تۇيەسى جايلاۋدىڭ سارسويقاعىندا تاۋدان جىعىلىپ ولەدى. ءوزى ءبىر جەردەن كەلسە، ايەلى: «تۇيە ءولىپ قالدى، شاڭىراعىمىز جۇرتتا قالعانى عوي»، — دەپ رەنجىپتى. سوندا ءسۇيىنباي ايەلىنە:
«تۇيەڭ ولسە، بايبىشە، ول تۇيەنى دۋلات بەرەر،
بەرسە دە ءبىرى قالماي شۋلاپ بەرەر.
بەرەيىن دەپ بەرمەيدى ماعان دۋلات،
ءسۇيىنبايدىڭ سوزىنە قۇلاپ بەرەر»، —
دەپ اتقا ءمىنىپ، جايناق باتىرعا كەلگەن ەكەن. جايناق باتىر كوپ ولجا بەرمەيتىن كىسى ەكەن. الدىمەن سونى السام، وزگە دۋلات تۇيەسىن ءوزى جەتەكتەپ كەلەدى دەپ، ادەيى سونى الايىن دەپ ارناپ شىعىپ، ۇيىنە كىرە:
«اسسالاۋماعالەيكۇم، جايناق باتىر،
شاپىراشتى، دۋلاتتى جەپ ەدىڭ
جاس كۇنىڭنەن ايداپ، باتىر،
بار تۇيەم سارسويقاقتان قۇلاپ ءولىپ،
ءبىر تۇيە سۇراپ الايىن دەپ كەلەم ويلاپ، باتىر.
حان جايناق ون بەسىندە بەلىڭ بۋدىڭ،
قوقيلانعان قىرعىزدان جىلقى قۋدىق.
تىك شىققان قاراشا ۇيدەن تۇتىندەي بوپ،
حان جايناق، قاراتالدان نە عىپ تۋدىڭ؟» —
دەگەندە، ءسۇيىنبايىم، جارايسىڭ، ەندى مەنى جامانداشى دەپتى، سوندا:
«قاراتال — سەنىڭ اكەڭ، جالشى ماعان،
قارا وگىزىن ءمىنىپ aپ قامشىلاعان،
جايناق قازى بولعاندا، ساكە ستارشىن،
قۇداي بەرگەن ۋاقىتتا بەرشى ماعان!» —
دەپ، ەكى وركەشى بالاداي سارى اتانىن الدىم. مەن سارى اتاندى جەتەكتەپ جونەلگەندە، ايەلى وتە مالجاندى ەكەن، كوزىنىڭ جاسىن ىركىپ الدى. بەرمەيتىن كىسى بولمايدى، سۇراۋى جەتپەيدى، — دەيدى ەكەن ءسۇيىنباي (ۇمبەتالى ايتۋىنان).
ءسۇيىنبايدىڭ جاسى جەتپىستىڭ ىشىنە كەلىپ قالعان كەزدە، قويان دەگەن جۇت بولىپ، مالى كوپ ءولىپ، كەدەي تارتادى. ول جۇتتا وردەگى البان امان قالىپ، ءسۇيىنباي ولەڭ ايتىپ البانعا بارادى:
«الپىسقا جازباي كەلدى تەكىرەگىم،
جاسىمدا جۇيرىك اتتاي ەكىلەندىم،
وكپە بولعان توقتىداي كۇركىلدەيدى،
بولمايدى بۇرىنعىداي كوكىرەگىم.
قۇلقايىرداي اعاردى ساقال-مۇرتىم،
ءوتىپ كەتتى قادىرلەس ەلى-جۇرتىم،
الاشتىڭ التى ۇلىنا ءمالىم بولعان
بالقىتقان حان، قارانى قايران ءتىلىم،
جەتپىستىڭ ۇشەۋىنە كەلگەنىندە،
تارعىل تارتىپ كەتتى مە قايران ءۇنىم.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قايران قالدىم،
جانىمدى قۋ مال ءۇشىن وتقا سالدىم،
قويان كەلىپ مالىمدى شايقاعان سوڭ،
سالبىراپ قارتايعاندا البان باردىم.
بالاسى قوجامقۇلدىڭ ماقسۇتبەگىم،
قارا ۇزگەن حان، قارادان قارا كوگىم،
بىزدەرگە ارتىق قىزمەت قىلماق بولساڭ،
بورتە اتىن بالا قاراش الىپ بەرگىن»، -
دەپ، ۇزاق ايتقان ولەڭى بار، بۇل ولەڭدى بىزگە ايتقان «قىزىل اسكەر» كولحوزىنداعى ءبىر قارت بەيسەمباي سەيىت ۇلى دەگەن كىسى.
1944 جىلى تامىزدىڭ 12ء-سى كۇنى جامبىلدىڭ ءوز ۇيىنە كەلىپ وتىرعاندا سوزدەن ءسوز شىعىپ، سوندا جامبىل ءوزى:
«بەسمويناق تۇبىندە،
قالاباي اقىنعا
دۋلات يە بولىپ، ماعان
شاپىراشتى يە بولىپ ايتىستىرماق بولدى.
مەن ايتىسايىن دەپ ىڭعايلانىپ بارعانىمدا:
«ءسۇيىنباي — سەنىڭ دە اعاڭ، مەنىڭ دە اعام،
ول قيسايسا، جىرتىلار سەنىڭ جاعاڭ.
ءسۇيىنباي جۇگەن ۇستاپ، جاياۋ قاڭعىرىپ بارعانىندا،
الپىس جىلقى ايداتقان مەنىڭ اعام»، —
دەگەندە، مەن قالابايمەن ايتىسپايمىن، جولىن بەرىڭدەر. سۇيەكەمدى اۋزىنا الا، الدىنا سالا سويلەدى. جانە جۇتاپ قالعاندا ءسۇيىنبايدىڭ البانعا بارعانى دا راس ەدى. مىنا كاپىر وتكەل بەرمەس، بەتىمە سالىق قىلار دەپ توقتادىم»، — دەپ ءوزى ايتتى. «قالاباي ونداي ءىرى اقىن ەمەس ەدى. ءبىراق سۇيەكەمدى اۋزىنا العان سوڭ، مەن قويا قويدىم» دەپ تاعى قايتالادى.
«ساركەمەر توبى ۇلكەن بولۋى كەرەك، باران دەگەن ۇلىق كەلىپ، سۇرانشىنىڭ اۋىلىندا شاتىر تىگىپ جاتتى. مەن دە سول شاتىردا ەدىم.
ءبىر ۋاقىتتا: «ءسۇيىنبايدى الىپ ءجۇر، ەكى ولەڭشى كەلدى»، - دەدى.
بايقاسام، جالايىر جانتاي اقىن ەكەن. ەكى ۇرتىنا ەكى قامىستى تىعىپ، قوبىز تارتىپ، وسى ۇشەۋىنە ءۇنىن قوسىپ ايتادى ەكەن ولەڭدى. ۇشەۋىنىڭ ءۇنى ءبىر جەردەن شىعادى جانە ءوزىنىڭ دە داۋسى ءتىپتى زور كىسى ەكەن، ۇنىنەن شوشىپ كەتتىم. شاتىردا قاشىپ جاتىپ الىپ ەدىم، سۇرانشى اقىرعان سوڭ، امالسىز باردىم.
«كوزىمىزدى قاراساڭ، كورەر ەمەس،
كوزدىڭ قۇنىن مىنا كوپ بەرەر ەمەس،
ولەڭىڭدى قوسىپ ايت بىردەمەگە،
باقىرعانىڭ، ءسۇيىنباي، ولەڭ ەمەس»، —
دەپ ۇنىمەن تۇنشىقتىرىپ اكەتتى. قاراسايلاپ قۇلاعىمدى بۇراپ ايتىسىپ، جانتايدى ارەڭ توقتاتتىم. مەن جانتايداي ونەرلى اقىن كورگەنىم جوق، — دەر ەدى سۇيەكەم»، — دەپ جامبىل وسىنى اۋزىنان ايتتى 1944 جىلى 12 تامىز كۇنى.
مىنە، جامبىل اقىننىڭ اسا سىيلاعان، وزىنە ۇستاز ەتكەن اقىنى ءسۇيىنباي اقىن. ءسۇيىنبايدىڭ ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن ازدى-كوپتى ولەڭى دە جانە ءومىربايانى دا وسى. جامبىل ءسۇيىنباي قاسىنا كەپ ەرگەن. جانە اتالى جىرلارىن ءوز اۋزىنان جاتتاپ، وزىنە ۇلگى ەتكەن.
ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك، ەل اۋزىنان جيناعان ءسۇيىنبايدىڭ ولەڭ، جىرىندا ايتىسۋ بار، ونان سوڭ الۋ ءۇشىن ماقتاۋ، قورقىتىپ تا ايتۋ بار. وزىنە ءبىر تۇتىپ ۇناعان ۇستاز، ۇنەمى ولەڭدى الۋ ءۇشىن جىرلاعان ءسۇيىنباي بولعان سوڭ، جانە ۇلى ءجۇزدىڭ، ونىڭ ىشىندە جەتىسۋدىڭ قاي اقىنىن السا دا، قۇلمامبەت، مايكوت، مايلىقوجالار — ءبارى دە ولەڭ ايتىپ الۋدان باسقانى جىرلاماعان. مىنە، وسى ۇلكەن اقىنداردىڭ ۇلگىسىمەن العاشقىدا جامبىل دا جاراپازان، جار-جار جانە الۋ ءۇشىن ايتىسۋدان باستاعان.
جامبىلدىڭ ءسۇيىنبايدى العاشقى كورۋى ءارى ءتۇرلى ايتىلادى. مىسالى، 1937 جىلى شىققان جيناعىندا جامبىل ءسۇيىنبايدىڭ ۇيىنە كەلىپ جاراپازان ايتىپ ءبىر لاق الىپتى. سوندا ءسۇيىنباي: «ولەڭدى ءتاۋىر ايتادى ەكەن دەپ، وزىنە باتاسىن بەرىپتى» دەپ جازادى. 1940 جىلى شىققان جيناقتاعى قىسقاشا ءومىر تاريحىندا ءسۇيىنبايعا ون بەس جاسىندا كەزدەستى، سودان بىلاي ءسۇيىنباي تاربيەسىندە بولدى دەپ جازادى (ەسماعامبەت).
ءسۇيىنباي مەن جامبىلدىڭ اتالارى ەكەيدىڭ بالاسى جارىمبەتتەن تارايدى. جارىمبەت — ەكەي بالاسى.
جارىمبەت ءتورت قاتىن الىپتى. ۇلكەن قاتىننان — اقتوبەت، بەرتىس؛ ەكىنشى قاتىننان — قوسي؛ ءۇشىنشى قاتىننان — ءالتي، ءتورتىنشى قاتىننان — باياناي.
اقتوبەت، بەرتىس كەيىننەن بايبىشە بالاسى اتانعان. جامبىل بەرتىس تۇقىمىنان، جارىمبەتتىڭ ەڭ ەسكەن قالىڭ تۇقىمى — وسى بايبىشە بالاسى. ال انا ءۇش قاتىننىڭ بالالارى اسا ءوسىمدى بولماي، از بولىپ، بۇلار ءبىرىن ءبىرى جان تارتىپ ءبىرىڭعاي بولىپتى. سونان ولار «ءۇش توقال» اتانادى دەپ جوعارىدا ايتتىق.
«ءۇش توقال بولىس بولدى ايتپاي، شاشپاي،
قيسىباي، ءىس ىستەدىڭ ەبىن تاپپاي،
كەرتىباي ءۇش توقالعا ەرىپ كەتتى،
اداسقان اي جارىقتا اق بوز اتتاي»، —
دەگەن جامبىلدىڭ ولەڭى بار. جامبىلدىڭ وسى ولەڭىندەگى وسى ءۇش توقالدىڭ ءالتي رۋىنان شىعادى ءسۇيىنباي.
جوعارىدا ايتىلعان ەكەي بىتىراۋىنىڭ ءوزىن دە ءالتيدىڭ ءبايلى دەگەن جىگىتىنىڭ كىسى ولتىرۋىنەن بولعانىن ايتتىق. ال ەكەي قايتا جينالعاندا، ءالتي تۇقىمىنىڭ شەتتەگى اعايىندارىنا حابارلاپ شاقىرۋعا، بارىپ كوشىرىپ اكەلۋگە سارىباي كوپ كۇش جۇمسايدى. شۋدان بەرگى جەتىسۋ اتىرابى انىقتاپ ورىسقا باعىنىپ، ەل ورنىعىپ قونىس تەپكەن كەزدە، سارىباي ەكەيدى تەگىس شاقىرادى. ءارقايسىسىنا كىسى جىبەرەدى. بۇل كەزدە جامبىلدىڭ اكەسى جاپاسىنا كىسى جىبەرەدى. بۇل كەزدە جامبىلدىڭ اكەسى جاپا اعايىندارىمەن جانىس ەلىنىڭ ءقادىرلى ادامى اشكەي حاننىڭ اۋلىنىڭ قاسىندا بولعانىن ايتقامىز جانە جاپا ونىڭ ءىنىسى جادىرا ەكەۋى دە جورتارمان باتىر، مىقتى جىگىتتەر بولعانىن ءبىز وسى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ايتقامىز. سول باتىرلىعىنىڭ ارقاسىندا اشكەيگە ەتە ءقادىرلى بولىپ، ولاردى اشكەي جىبەرمەيدى.
اشكەيدىڭ قاسىنان ىستىباي اۋىلىن ياكي جامبىلدىڭ اكەلەرىن قادىرلەپ جاپا، جادىرالاردى بارىپ كوشىرىپ قايتۋعا ءسۇيىنباي بارادى. بۇل كەزدە ءسۇيىنبايدىڭ اقىندىق اتى شىعىپ، ءقادىرلى كىسىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ەكەيدىڭ باس كوتەرەر ادامى سارىبايمەن تىزە قوسقان كەزى بولادى.
جامبىل ءسۇيىنبايدى وسى بارعاندا كورەدى. ءبىراق وندا جاس، اسا ەش نارسە پايىمدامايدى. سويتكەنمەن، ءوز ۇيىندە ايتقان ولەڭىن ءوز اۋزىنان تىڭدايدى. ەكەي العاشقى باس قوسقاندا قارارشا، بەسمويناق دەگەن جەرگە جينالادى. ول وسى كۇنگى جامبىل اۋلىنان الىس، جەتپىس كيلومەتردەي جەر.
قازىردە وندا «جانگەلدى» كولحوزى بار. ونىڭ سەبەبى ەكەيدىڭ سول كەزدەگى اسا ءبىر داۋلەتتى بايلارى تاعاش، دۇيسەن دەگەن كىسىلەر ساۋرىق قاسىندا سول بەسمويناقتا ەكەن. توزعىنداپ، كەدەيلەنىپ كەلگەن ەل سول بايدى ورتاعا الىپ ۇيىتقى ەتكەن.
جامبىلدىڭ اكەسى جاپا، جادىرا دا باسىندا وسى جەرگە كەلىپ، سونان قارعالى بويىنا مايبۇلاققا كەپ قونادى.
جامبىلدىڭ ءسۇيىنباي ۇيىنە قالاي كەزدەسىپ، جاراپازان ايتىپ تانىسقانىن ايرىقشا ايتقاندىقتان، بۇل جەردە وعان توقتالمايمىز. جوعارىدا جازىلعان ءسۇيىنباي جايىن بۇرىن انىقتالماعان، بىردە ولاي، بىردە ايتىلىپ جۇرگەن تالاستاۋ نارسە بولعاندىقتان، جامبىلدىڭ ءپىر تۇتقان اقىنىن قولعا تۇسكەن دالەلدەرمەن قىسقاشا تانىستىرىپ وتىرامىز.
ءسۇيىنباي العاشقى كەزدە كەدەي بولعانمەن، ۇيىرلەپ ايداپ الىپ، اقىندىقپەن قاتتى بايىپتى. بايلىعىنىڭ ءبىر دالەلى ءسۇيىنبايدىڭ ءوزى ءتىرى كۇنىندە مالىباي دەگەن بالاسى بولىستىققا تالاسىپ، كوپ مال شاشقان. جامبىلدىڭ قيسىبايمەن وكپەلەسىپ بۇلىنەتىنى وسى سايلاۋ. ءسۇيىنباي سول سايلاۋدىڭ كەزىندە مىرزابەك كاشكەنىڭ ەڭ جۋان اتالى جەرى، ساۋرىق باتىردىڭ بالاسى سىپاتايمەن قۇدا بولعان. ءسۇيىنباي باسقا اقىندارداي قارا قازان ساراڭ ەمەس، وتە مىرزا بولىپتى. بۇل جونىندە ءسۇيىنبايعا بالا ەسەبىندە بولىپ، ءوزىن كورىپ، ۇيىندە بولعان ىبىرايىم بايسىمبەت بالاسى وتە جاقسى ايتادى. ءسۇيىنباي ىبىرايىمنىڭ 12 جاسار كۇنىندە 1899 جىلى ولگەن.
مىنە، جامبىلدىڭ ۇستازى ءسۇيىنباي جونىندەگى قىسقاشا مالىمەتتەر.
You Might Also Like
-
جامبىلدىڭ اكەسى جاپا 1899 جىلدىڭ شاماسىندا 87 جاسىندا كوپ جاساپ ولگەن كىسى. جاپا، جادىرا، مايكە جانە قازىباي — تورتەۋى ىستىباي بالاسى دەپ ءبىز جوعارىدا ايتقانبىز. ىستىباي بالالارى، ەكەي بىتىرا...
-
جامبىلدىڭ بۇدان كەيىن اتىن كوتەرىپ كەتكەن سارىباي اسىنداعى جىر بولدى. سارىبايعا اس بەرگەندە جامبىل وتىزدىڭ ىشىنە كىرىپ قالعان كەزى ەكەن (ءومىرزاق ايتۋىنان).
