جاڭا سوزدەر
سىنىبى: 5
ءپانى: قازاق ءتىلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاڭا سوزدەر (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ جاڭا سوزدەر تۋرالى ءبىلىم بەرە وتىرىپ تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ىزگىلىككە باۋلۋ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق: ءتىل قۇدىرەتىن تانىتا وتىرىپ، وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، ويىندار ارقىلى ويلاي ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: ءتۇسىندىرۋ، وي قوزعاۋ، ءتۇرتىپ الۋ، ەسسە جازۋ، اۆتور ورىندىعى، 5 جولدى ولەڭ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: توپشامالار، سلايد.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، تاريح، ورىس ءتىلى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
(وقۋشىلاردى ترەنينگ ارقىلى 3 توپقا بولەمىن.)
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. «ءتۇرتىپ الۋ» ستراتەگياسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ وتكەن ساباقتاعى بىلىمدەرىن بەكىتۋ، ياعني بەرىلگەن ماتىننەن كونەرگەن سوزدەردى تەرىپ الۋ.
ءى توپ. ەكى شونجار بۇل جولى حاننىڭ ايتقانىنا قارسى بولىپ جاتادى. حان نوكەرىن ەرتىپ، سەيىلگە شىقتى. جاندارال كەلدى، جاندارال كەلدى،- دەگەن حابار جۇرتتى دۇرلىكتىردى. حان بۇيىرعان سوڭ، امال جوق، ۋازىرلەرى ءوزارا اقىلداسىپ، ىزدەۋگە كىرىسەدى. باستارىنداعى دۋلىعا جاعىلارى، بەلدەرىندەگى كىسەلەرى، اسىنعان بەس قارۋلارى تۇگەلىنەن ءبىر مياساردىڭ قولىنان شىققانداي.
ءىى توپ. سىبان، توبىقتى، كەرەي، ۋاق، بولىستارى، كانديداتتارى، دولىنجى بيلەرى قاستارىنا ءتىلماشتارىن الىپتى. ۇلىق ۇيلەرىنەن ۋريادنيكتەر، ستراجنيكتەر دە شىقتى. مىناۋ جالعىز وياز ەمەس، كوپ تورەنىڭ توبى عوي. بۇنى بيىل قۇنانباي ءوزى اعا سۇلتان بولعاننان كەيىن وسى توبىقتىعا بولىستىق ستارشىن ەتكەندى. مۇندايلىق اينالما پالەنىڭ اشىق اتى — “نەدويمكە”، “قاراشىعىن” جانە بيىل تۇسكەن “تۇڭدىك باسى”.
ءىىى توپ. جىردان كونەرگەن ءسوزدى تاپ
بادانا كوزدى كىرەۋكە
جاۋعا قارسى جەتپەگەن،
جەل ايىردىڭ وعى وتپەگەن،
ساتۋعا باسىن سۇراساڭ،
مىڭ ءدىلدا دا جەتپەگەن. ( «ەر تارعىن»)
الدىنا دابىل توڭكەرگەن،
ارتىنا ساۋىت بوكتەرگەن…
بارابان سوعىپ، شىڭ قاعىپ. («قوبىلاندى»).
2. «وي قوزعاۋ» تاپسىرمادان سوڭ وقۋشىلارعا سۇراقتار قويىلادى.
- كونەرگەن سوزدەر دەگەنىمىز نە؟
- نەشەگە بولىنەدى؟
- ارحايزم دەگەنىمىز نە؟
- يستوريزم دەگەنىمىز نە؟
- مىسال كەلتىر.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
تىلدە جاڭا ۇعىمداردى بىلدىرەتىن سوزدەر جاڭا سوزدەر نەمەسە نەولوگيزمدەر دەپ اتالادى. نەولوگيزم – (گر. neos – جاڭا، logos – ءسوز) – قوعامداعى ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋىنا بايلانىستى تىلگە ەنگەن جاڭا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى، فرازەولوگيالىق ورالىمدار. نەولوگيزم لەكسيكالىق جانە سەمانتيكالىق. بولىپ ەكىگە بولىنەدى. لەكسيكالىق نەولوگيزمگە جاڭا ۇعىمداردىڭ تۋۋىمەن بىرگە پايدا بولعان جاڭا سوزدەر جاتسا، سەمانتيكالىق نەولوگيزم دەپ سوزبە - ءسوز اۋدارۋ ارقىلى ءتول سوزگە قوسىلعان جەكە ماعىنانى ايتۋعا بولادى.
ولار تىلگە العاش ەنگەن كەزىندە عانا جاڭا بولادى. كەيىن تىلگە ءسىڭىسىپ، حالىققا ابدەن تانىلىپ، جاپپاي قولدانىلعان كەزدە جاڭا ءسوز بولۋدان قالادى. مىسالى، كومپاس، كوسموناۆت، سپۋتكيك دەگەن سوزدەر العاش پايدا بولعان كەزدە جاڭا سوزدەر بولاتىن. كەيىن بۇلار قولدانىلا كەلە جاڭا ءسوز بولۋدان قالدى. ءجيى قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ قاتارىنا ەنگەن بۇل سوزدەر سوڭعى جىلدارى عارىش، عارىشكەر، جەر سەرىگى دەگەن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىمەن بەرىلىپ، جاڭا سوزدەر بولىپ ەسەپتەلىپ ءجۇر. وسى تەكتەس جاڭا سوزدەردىڭ قاتارىنا جولسەرىك، ءۇنتاسپا، جەدەلحات، ساياجاي، ەرمەكساز، تەڭگە، قۇجات، وتباسى، كەدەن، زەينەتاقى، زەينەتكەر، سىنىپ، ءۇنقاعاز جانە ت. ب. سوزدەر جاتادى.
سوڭعى جىلدارى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ءوسىپ، قولدانىلۋ اياسى كەڭەيۋىنە بايلانىستى وسىمدىك، باۋ – باقشا سالاسىنا قاتىستى تىلىمىزگە كوپتەگەن جاڭا سوزدەر ەندى: جىلىجاي (جارىق جاقسى ءتۇسۋ ءۇشىن توبەسى مەن قابىرعالارى شىنىدان جاسالعان كوكونىستەر وسىرەتىن ورىن)، قىزاناق، ورامجاپىراق، قاۋدان، دەرناسىل، ۇلەسكى، وسكىن، جاسۋشا، اعزا جانە ت. ب.
تاقتامەن جۇمىس.
166 - جاتتىعۋ.
ءى توپتان 1 وقۋشى شىعىپ، ماتىننەن جاڭا سوزدەردى تەرىپ جازادى.
167 - جاتتىعۋ.
ءىى توپتان 1 وقۋشى شىعىپ، ماتىننەن جاڭا سوزدەردى تەرىپ جازادى.
ءىىى توپتان 1 وقۋشى شىعىپ، تومەندەگى سوزدەردەن جاڭا سوزدەردى تەرىپ جاز.
مەكتەپ، كارتا، تەليەۆيزور، ايالداما، كەدەن، ونەركاسىپ، قاعاز، وقۋلىق، باسپا ءسوز، عارىش، امبەباپ، جەلتوقسان ايى، سىنىپ، قورعاۋشى، سۇرانىس، تاپسىرىس، اسابا، وقۋشى، ۇستاز.
سىنىپپەن جۇمىس. «5 مينۋتتىق ەسسە»
1) اتا زاڭ، ءانۇران، ەلتاڭبا، ءرامىز، زەينەتاقى، داڭعىل، ەلباسى، ەلوردا سوزدەرى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قولدانىسقا ەنگەن سوزدەر. وسى سوزدەردى قاتىستىرىپ، «تاۋەلسىز قازاقستان» تاقىرىبىنا شاعىن ەسسە جازۋ. («اۆتور ورىندىعىنا» شىعارىپ وقىتۋ.)
2) ءتولقۇجات، سىنىپ، سازگەر، ەلتاڭبا، زاڭگەر، اۋەجاي، وتباسى، عارىشكەر، تەلەديدار، ءۇنتاسپا، ءۇنپاراق، دەرەككوز، مۇراعات، باعدارشام، مۇراجاي، جەدەلحات، بالمۇزداق، وقۋلىق، ۇشاق، جولسەرىك، توڭازىتقىش، ەرمەكساز سوزدەرىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىن تابۋ.
تاپقىر بولساڭ، تاۋىپ كور (جەكە وقۋشىلارمەن جۇمىس)
№1
قازاق ءتىلىن جاڭا ۇيرەنىپ جۇرگەن دىمبىلمەستىڭ بىلمەيتىن سوزدەرىن ايتىپ بەر
مەن...................... ۇشقانىن كوردىم. ول ماعان قاتتى ۇنادى. مەن وسكەندە.............................. بولۋدى ارماندايمىن.
№2
جىلىجاي، قىزاناق، ورامجاپىراق، تۇينەمە سوزدەرىن قاتىستىرىپ سويلەم قۇراڭىز.
№3
سويلەمدەردەن نەولوگيزمدەردى تابۋ.
1. ەلباسى مىنگەن ۇشاق استانا اۋەجايىنا كەلىپ قوندى.
2. ورال قالاسىنداعى دوستىق داڭعىلى بويىندا سىرىم بابامىزعا ەسكەرتكىش ورناتىلعان.
3. ۇستىمىزدەگى جىلى اتام مەن اجەمنىڭ زەينەتاقىسى كوبەيدى.
ءىV. ساباقتى بەكىتۋ:
ءار توپ قالاعان جاڭا سوزدەرىنە 5 جولدى ولەڭ قۇراستىرادى.
1. عارىشكەر
2. ەرجۇرەك، ءبىلىمدى.
3. ۇشادى، زەرتتەيدى، تاماشالايدى.
4. تۇڭعىش عارىشكەر – توقتار اۋباكىروۆ.
5. توقتار.
- جاڭا سوزدەر دەگەن نە؟
- جاڭا سوزدەرگە مىسالدار جاز.
- جاڭا سوزدەر قانشا ءتۇرلى جولمەن پايدا بولادى؟
- مىسالدارمەن دالەلدە.
V. ۇيگە تاپسىرما: 169 - جاتتىعۋ، 74 - بەت.
Vءى. باعالاۋ.
ءپانى: قازاق ءتىلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاڭا سوزدەر (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ جاڭا سوزدەر تۋرالى ءبىلىم بەرە وتىرىپ تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ىزگىلىككە باۋلۋ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق: ءتىل قۇدىرەتىن تانىتا وتىرىپ، وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، ويىندار ارقىلى ويلاي ءبىلۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: ءتۇسىندىرۋ، وي قوزعاۋ، ءتۇرتىپ الۋ، ەسسە جازۋ، اۆتور ورىندىعى، 5 جولدى ولەڭ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: توپشامالار، سلايد.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، تاريح، ورىس ءتىلى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
(وقۋشىلاردى ترەنينگ ارقىلى 3 توپقا بولەمىن.)
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. «ءتۇرتىپ الۋ» ستراتەگياسى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ وتكەن ساباقتاعى بىلىمدەرىن بەكىتۋ، ياعني بەرىلگەن ماتىننەن كونەرگەن سوزدەردى تەرىپ الۋ.
ءى توپ. ەكى شونجار بۇل جولى حاننىڭ ايتقانىنا قارسى بولىپ جاتادى. حان نوكەرىن ەرتىپ، سەيىلگە شىقتى. جاندارال كەلدى، جاندارال كەلدى،- دەگەن حابار جۇرتتى دۇرلىكتىردى. حان بۇيىرعان سوڭ، امال جوق، ۋازىرلەرى ءوزارا اقىلداسىپ، ىزدەۋگە كىرىسەدى. باستارىنداعى دۋلىعا جاعىلارى، بەلدەرىندەگى كىسەلەرى، اسىنعان بەس قارۋلارى تۇگەلىنەن ءبىر مياساردىڭ قولىنان شىققانداي.
ءىى توپ. سىبان، توبىقتى، كەرەي، ۋاق، بولىستارى، كانديداتتارى، دولىنجى بيلەرى قاستارىنا ءتىلماشتارىن الىپتى. ۇلىق ۇيلەرىنەن ۋريادنيكتەر، ستراجنيكتەر دە شىقتى. مىناۋ جالعىز وياز ەمەس، كوپ تورەنىڭ توبى عوي. بۇنى بيىل قۇنانباي ءوزى اعا سۇلتان بولعاننان كەيىن وسى توبىقتىعا بولىستىق ستارشىن ەتكەندى. مۇندايلىق اينالما پالەنىڭ اشىق اتى — “نەدويمكە”، “قاراشىعىن” جانە بيىل تۇسكەن “تۇڭدىك باسى”.
ءىىى توپ. جىردان كونەرگەن ءسوزدى تاپ
بادانا كوزدى كىرەۋكە
جاۋعا قارسى جەتپەگەن،
جەل ايىردىڭ وعى وتپەگەن،
ساتۋعا باسىن سۇراساڭ،
مىڭ ءدىلدا دا جەتپەگەن. ( «ەر تارعىن»)
الدىنا دابىل توڭكەرگەن،
ارتىنا ساۋىت بوكتەرگەن…
بارابان سوعىپ، شىڭ قاعىپ. («قوبىلاندى»).
2. «وي قوزعاۋ» تاپسىرمادان سوڭ وقۋشىلارعا سۇراقتار قويىلادى.
- كونەرگەن سوزدەر دەگەنىمىز نە؟
- نەشەگە بولىنەدى؟
- ارحايزم دەگەنىمىز نە؟
- يستوريزم دەگەنىمىز نە؟
- مىسال كەلتىر.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
تىلدە جاڭا ۇعىمداردى بىلدىرەتىن سوزدەر جاڭا سوزدەر نەمەسە نەولوگيزمدەر دەپ اتالادى. نەولوگيزم – (گر. neos – جاڭا، logos – ءسوز) – قوعامداعى ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋىنا بايلانىستى تىلگە ەنگەن جاڭا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى، فرازەولوگيالىق ورالىمدار. نەولوگيزم لەكسيكالىق جانە سەمانتيكالىق. بولىپ ەكىگە بولىنەدى. لەكسيكالىق نەولوگيزمگە جاڭا ۇعىمداردىڭ تۋۋىمەن بىرگە پايدا بولعان جاڭا سوزدەر جاتسا، سەمانتيكالىق نەولوگيزم دەپ سوزبە - ءسوز اۋدارۋ ارقىلى ءتول سوزگە قوسىلعان جەكە ماعىنانى ايتۋعا بولادى.
ولار تىلگە العاش ەنگەن كەزىندە عانا جاڭا بولادى. كەيىن تىلگە ءسىڭىسىپ، حالىققا ابدەن تانىلىپ، جاپپاي قولدانىلعان كەزدە جاڭا ءسوز بولۋدان قالادى. مىسالى، كومپاس، كوسموناۆت، سپۋتكيك دەگەن سوزدەر العاش پايدا بولعان كەزدە جاڭا سوزدەر بولاتىن. كەيىن بۇلار قولدانىلا كەلە جاڭا ءسوز بولۋدان قالدى. ءجيى قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ قاتارىنا ەنگەن بۇل سوزدەر سوڭعى جىلدارى عارىش، عارىشكەر، جەر سەرىگى دەگەن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىمەن بەرىلىپ، جاڭا سوزدەر بولىپ ەسەپتەلىپ ءجۇر. وسى تەكتەس جاڭا سوزدەردىڭ قاتارىنا جولسەرىك، ءۇنتاسپا، جەدەلحات، ساياجاي، ەرمەكساز، تەڭگە، قۇجات، وتباسى، كەدەن، زەينەتاقى، زەينەتكەر، سىنىپ، ءۇنقاعاز جانە ت. ب. سوزدەر جاتادى.
سوڭعى جىلدارى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ءوسىپ، قولدانىلۋ اياسى كەڭەيۋىنە بايلانىستى وسىمدىك، باۋ – باقشا سالاسىنا قاتىستى تىلىمىزگە كوپتەگەن جاڭا سوزدەر ەندى: جىلىجاي (جارىق جاقسى ءتۇسۋ ءۇشىن توبەسى مەن قابىرعالارى شىنىدان جاسالعان كوكونىستەر وسىرەتىن ورىن)، قىزاناق، ورامجاپىراق، قاۋدان، دەرناسىل، ۇلەسكى، وسكىن، جاسۋشا، اعزا جانە ت. ب.
تاقتامەن جۇمىس.
166 - جاتتىعۋ.
ءى توپتان 1 وقۋشى شىعىپ، ماتىننەن جاڭا سوزدەردى تەرىپ جازادى.
167 - جاتتىعۋ.
ءىى توپتان 1 وقۋشى شىعىپ، ماتىننەن جاڭا سوزدەردى تەرىپ جازادى.
ءىىى توپتان 1 وقۋشى شىعىپ، تومەندەگى سوزدەردەن جاڭا سوزدەردى تەرىپ جاز.
مەكتەپ، كارتا، تەليەۆيزور، ايالداما، كەدەن، ونەركاسىپ، قاعاز، وقۋلىق، باسپا ءسوز، عارىش، امبەباپ، جەلتوقسان ايى، سىنىپ، قورعاۋشى، سۇرانىس، تاپسىرىس، اسابا، وقۋشى، ۇستاز.
سىنىپپەن جۇمىس. «5 مينۋتتىق ەسسە»
1) اتا زاڭ، ءانۇران، ەلتاڭبا، ءرامىز، زەينەتاقى، داڭعىل، ەلباسى، ەلوردا سوزدەرى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قولدانىسقا ەنگەن سوزدەر. وسى سوزدەردى قاتىستىرىپ، «تاۋەلسىز قازاقستان» تاقىرىبىنا شاعىن ەسسە جازۋ. («اۆتور ورىندىعىنا» شىعارىپ وقىتۋ.)
2) ءتولقۇجات، سىنىپ، سازگەر، ەلتاڭبا، زاڭگەر، اۋەجاي، وتباسى، عارىشكەر، تەلەديدار، ءۇنتاسپا، ءۇنپاراق، دەرەككوز، مۇراعات، باعدارشام، مۇراجاي، جەدەلحات، بالمۇزداق، وقۋلىق، ۇشاق، جولسەرىك، توڭازىتقىش، ەرمەكساز سوزدەرىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىن تابۋ.
تاپقىر بولساڭ، تاۋىپ كور (جەكە وقۋشىلارمەن جۇمىس)
№1
قازاق ءتىلىن جاڭا ۇيرەنىپ جۇرگەن دىمبىلمەستىڭ بىلمەيتىن سوزدەرىن ايتىپ بەر
مەن...................... ۇشقانىن كوردىم. ول ماعان قاتتى ۇنادى. مەن وسكەندە.............................. بولۋدى ارماندايمىن.
№2
جىلىجاي، قىزاناق، ورامجاپىراق، تۇينەمە سوزدەرىن قاتىستىرىپ سويلەم قۇراڭىز.
№3
سويلەمدەردەن نەولوگيزمدەردى تابۋ.
1. ەلباسى مىنگەن ۇشاق استانا اۋەجايىنا كەلىپ قوندى.
2. ورال قالاسىنداعى دوستىق داڭعىلى بويىندا سىرىم بابامىزعا ەسكەرتكىش ورناتىلعان.
3. ۇستىمىزدەگى جىلى اتام مەن اجەمنىڭ زەينەتاقىسى كوبەيدى.
ءىV. ساباقتى بەكىتۋ:
ءار توپ قالاعان جاڭا سوزدەرىنە 5 جولدى ولەڭ قۇراستىرادى.
1. عارىشكەر
2. ەرجۇرەك، ءبىلىمدى.
3. ۇشادى، زەرتتەيدى، تاماشالايدى.
4. تۇڭعىش عارىشكەر – توقتار اۋباكىروۆ.
5. توقتار.
- جاڭا سوزدەر دەگەن نە؟
- جاڭا سوزدەرگە مىسالدار جاز.
- جاڭا سوزدەر قانشا ءتۇرلى جولمەن پايدا بولادى؟
- مىسالدارمەن دالەلدە.
V. ۇيگە تاپسىرما: 169 - جاتتىعۋ، 74 - بەت.
Vءى. باعالاۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ت. ابدىكوۆ «قوناقتار» اڭگىمەسىندەگى ۇرپاق تاربيەسى
