InfoHub Logo

العاشقى قادامىن ولەڭمەن باستاپ، بىرتە-بىرتە، پۋشكينشە ايتقاندا، سالقىن-سۇستى پروزاعا قاراي ويىسىپ، ارعى-بەرگىنى ۇڭگي قازىپ، ىلگەرىلەي وزىپ، سول ماڭدا ءبىرجولا تۇراقتاپ قالا بەرگەن قالامگەر اتاۋلىنىڭ جۇرە كەلە پوەزياعا قايتا بەت بۇرۋى سيرەك ۇشىراساتىن قۇبىلىس. ونىڭ ۇستىنە اۆتورىمىزدىڭ ءوزى قازاقى قارا سوزدە ءوز تۇستاستارىنىڭ ەشبىرىنەن كەم سوقپايتىن، جانرىن دا، جازارىن دا تاڭداپ تابا بىلگەن تالانتتار توبىنان بولعاندىقتان دا ما، ايتەۋىر. سوفىنىڭ پوەتيكالىق شىعارماسىن كوپ كۇدىكپەن توسىرقاي قارسى العانىمىز راس ەدى.

ءبىراق كۇدىگىمىز بەكەر بولىپ شىقتى. سوعان "جارىلعاپ باتىردى" باستان اياق تۇگەل وقىپ شىققان ءبىز دە اۆتورمەن بىرگە قۋانامىز.

سوفىنىڭ قازاق تاريحىن، اسىرەسە ەلدى ابىلاي بيلەگەن الاساپىران تۇسىن تەرەڭ زەرتتەگەنى دە، سول كەزگى الەۋمەتتىك ورتاسى، "حان تالاستار" مەن جەر-سۋ ءۇشىن جانتالاستاردى دا ءبىر كىسىدەي بىلەتىندىگى ەشقانداي داۋ تۋدىرماسا كەرەك. كەزىندە ەكى كىتاپتان تۇراتىن "ەلىم-اي" ۇلكەن-كىشىنىڭ نازارىن بىردەن اۋدارىپ، قالىڭ ءنوپىر وقىرماننىڭ قولىنان تاستامايتىن شىعارماسىنا اينالعانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. سوندىقتان دا بولار، "جارىلعاپ باتىردىڭ" كىرىسپەسىندەگى اۆتوردىڭ:

بەتتەرىن تاريحتىڭ پاراقتادىم،
كەيىنگە — ەكى-ۇش عاسىر ءارى اتتادىم.
ءۇڭىلدىم كەرۋەن-ۋاقىت ىزدەرىنە.
جار بول دەپ بۇل ساپاردا جاراتقانىم، —

دەگەن سوزىنە ىلەسە ءبىز دە كونە تاريح قويناۋىنا سۇڭگىپ كەتە بەرەمىز.

ارينە ازاتتىق جولىنداعى ابىلاي باستاعان جويقىن ۇلى جورىقتا ءار اتا، ءاربىر رۋدان سۋىرىلا شىققان قازاقتىڭ ماڭدايالدى باتىرلارى مەن باعلاندارى از بولماعان عوي. ءبىز كوبىنس-كوپ ەجەلگى جىر-اڭىز، قيسسالاردا اۋىزعا ءجيى ورالاتىن:

قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي.
قاز داۋىستى قازىبەك،
شاقشاق ۇلى جانىبەك،
... شۇبىرتپالى اعىباي،

شاپىراشتى ناۋرىزبايلاردىڭ ەرلىگىن بىلەتىن ەدىك تە، ءاتى-جونى ءار تۇستا ءبىر ايتىلىپ قالاتىن ۇلكەن-كىشى باسقا باتىرلاردىڭ ەل مۇددەسى، جۇرت پەن ۇلت تۇتاستىعى جولىندا نە ىستەپ، نە قويعانىنان بەيحابار قالا بەرەتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە رۋشىلدىق دەرتىنە ەرتە ىلىككەن جەكەلەگەن اۆتورلار تاريحقا دا كوپە-كورنەۋ قيانات جاساپ، "ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەننىڭ" ءجونى وسى ەكەن دەپ، ءوز ەلىنەن شىققان باتىردى باسقا قاتارلاس، تاعدىرلاستارىنان بيىگىرەك قويۋعا تىرىسىپ، بارلىق ەرلىك اتاۋلىنى دا ءبىر عانا سونىڭ باسىنا ۇيىپ-توگۋدى ادەتكە اينالدىرعانىن كورىپ، بىردە كۇلىپ، بىردە ءتۇڭىلىپ جۇرەتىنبىز.

سوفى سونىڭ ءبارىن دە ەسكەرگەن. ابىلاي قاسىنداعى باسقا دا مارقاسقا، جالقى تۋار جايساڭداردان جارىلعاپتى ايرىقشا تۇلعا ەتىپ ءبولىپ الماي، وزگەلەرمەن ۇزەڭگىلەس، قانداس، قارۋلاس ەردىڭ ءبىرى بولعانىن دالەلدەپ باعادى. سودان دا بارىپ ءار وقيعا، ءاربىر دەتال نانىمدى بولىپ شىعادى.

جارىلعاپ باتىر دا "التى كۇندە كۇلەتىن، الپىس كۇندە جۇرەتىن" ەرتەگى ارالاس ەپوس باتىرى ەمەس، كادۋىلگى ەت پەن سۇيەكتەن جارالىپ، "اتا كورىپ — وق جونىپ، انا كورىپ — تون ءپىشىپ" ۇيرەنگەن قازاقتىڭ ءبىر ونەگەلى ۇلى ەدى. ارينە، مۇندا دا ەسكى اڭىز-ەرتەگىنىڭ سارىنى جوق ەمەس، ويتكەنى باتىر تۇيتە مەن ايشا دا ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ، ولجالى جەردە ۇلەستەن، وردالى جەردە ورىننان قاعىلىپ جۇرەدى. ەل بىتكەننىڭ ءبارى ءقادىر تۇتىپ، ازاماتىم دەپ ارداقتاپ جۇرگەن تۇيتەنىڭ ءوزىن جالعىز ءمىنى — باۋىرىنان بالاسى بولماعانى ءۇشىن كەكەتىپ-مۇقاتىپ، اقىرى ەلدەن بەزۋگە ءماجبۇر ەتەتىن كونە سۇرلەۋ-سيۋجەت بۇل شىعارمادان دا كورىنىس بەرەدى. قازىبەك ءبيدىڭ اق باتاسى، اعايىن-تۋىستىڭ تىلەگى جەلگە ۇشپاي، ومىرگە جارىلعاپ كەلگەن.

سول جارىلعاپ قازاق-قالماق سوعىسىنداعى ۇلكەن ءبىر سايىس ۇستىندە جاۋ جاعىنىڭ ايتۋلى باتىرلارىنىڭ بىرىمەن جەكپە-جەككە شىعىپ جەڭەدى دە، جاس تا بولسا ەرەن ەرلىگىمەن ابىلايدىڭ كوزىنە تۇسەدى. سول كۇننەن باستاپ جانە "ساباقتى ينە ساتىمەن"، بىرەر رەت حاندى تۋرا كەلگەن اجالدان ساقتاپ قالعاننان سوڭ ەل اراسىندا اتاعى دۇرىلدەپ، شوقتىعى بيىكتەي تۇسەدى. ابىلاي ونى وزىنە "بارماقدوس" ەتىپ الادى. كەيىن، تاعدىر تالكەگىنە وراي، ابىلاي اندا ءجۇرىپ تورعاۋىتتار تۇتقىنىنا ءتۇسىپ قالعاندا دا قاسىندا جارىلعاپ بار-تىن. "ۇيدە يەسى باردى تۇزدە يت قاپپايدى" ەمەس پە، بالاسىنىڭ كەگى ءۇشىن ىشىنە قان قاتا تۇرا تۇتقىنداعى ابىلايدى قيناۋعا دا، ولتىرۋگە دە باتا الماعان قالماق حونتايشىسى قارادان شىققان باتىر جارىلعاپتى ايامادى. كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ قوي سوڭىنا سالادى، مالشى دا، جالشى دا ەتىپ جۇمسايدى. ونى ولتىرسە دە ەشكىمنىڭ قۇن داۋلاماسىن بىلەدى، سوعىس زاڭى قاتال. جالعىز ۇلى شارىش تا ابىلاي قولىنان قازا تاپقان. قانىن سۋداي شاشار ەدى، ارتىندا قابىرعالى قالىڭ ەلى بار، كوپ قارانىڭ ءبىرى ەمەس، حان تۇقىمى اقسۇيەك، سۇلتان ابىلاي، حان ابىلاي. قالماقتىڭ قاندى قولىن تەجەي بەرەتىن دە سول، سەسكەندىرەتىن دە سول.

اقىرى ەبىن تاۋىپ جارىلعاپ قاشىپ شىعادى. تۇتقىننان بوسانادى. كەيىن قازبەك بيمەن ىلەسە كەلىپ ابىلايدى قۇتقارىپ الادى.

سوفى سماتاي كونە اڭىز، جىرداعى قيسىنداردى پايدالانا وتىرىپ، باتىر وبرازىن سومداۋدا، سول زامان وقيعاسىن بۇگىنگى كوزبەن سۋرەتتەۋدە "قازانشىنىڭ ەركى بار قايدان قۇلاق شىعارساعا" بارماي، رومانداعى كەيىپكەرلەرىن بارىنشا "ءتىرىلتىپ"، ۇرا دا بىلەتىن، قاجەت جەرىندە بۇعا دا بىلەتىن باتىرلار تۇلعاسىن جاسايدى. سوندىقتان دا ەشقانداي مىسقىلعا بارماستان، ميىققا كۇلكى ۇيىرمەستەن ءاربىر كەيىپكەردىڭ ءوز ارەكەتىنە لايىق بولىپ شىققانىنا يلاناسىڭ، ناناسىڭ.

سوفى سول باياعى "ەلىم-اي" رومانىندا دا اۆتور رەتىندە دە شەشەن سويلەپ، كەيىپكەرلەرىنىڭ اۋزىنا دا كىلەڭ ءبىر اۋىزەكى ايتىس ۇستىندە وتىرعانداي تاپقىر دا ۇتقىر ءسوز سالىپ، قىزىقتىرا تارتىپ وتىرۋشى ەدى. ءتىپتى كەزىندە "سوفىنىڭ كوسەمى دە، شەشەنى دە — شەشەن، باتىرى دا، قاتىنى دا جەزتاڭداي، ءسوزۋار" دەپ ءمىن تاعۋشىلار بولعان. وعان سوفى ايىل جيا قويعان جوق. ءوزىنىڭ جازۋ مانەرىن، ءادىس-ستيلىن ساقتاپ قالا بەرگەن.

مىنا "جارىلعاپ باتىر" جىرىندا دا سونداي تاپقىرلىق، اعىل-تەگىل شەشەنسىپ سويلەۋدىڭ ۇلگىلەرى بار. ونىڭ ءوزى ءبىر جاعىنان پوەزيالىق شىعارماعا جاراسىپ تا تۇر، وقيعا اجارىن اشا تۇسەدى.

قازىبەك بيگە قاستاندىق جاساۋدى ويلاعان سول كەزدىڭ كۇنشىل-مىنشىل جانتىقتارىنىڭ ءبىرى الدىمەن بيگە كوپشىك قويا سويلەپ:

اڭعا شىقساق — ءسىز ءبىزدىڭ قىرانىمىز،
جاۋعا شاپساق — الاشتىق ۇرانىمىز.
ەل قازىعىن كوردىم دەپ ايتا ءجۇرىپ،
ەر ازىعىن قولىمنان ءبىر الىڭىز! —

دەپ ەت اساتپاق بولىپ، نيەتى ورىندالماي، قولعا ءتۇسىپ قالعاندا:

... اردى ءولتىرىپ پىرسىزدىك،
اشۋ جەڭگەن اقىلدى.
جىردى جەرلەپ قۇنسىزدىق،
اكىم تەپكەن اقىندى.
كىندىگىندە سايقالدىڭ،
ادام. شايتان. ءتاڭىر بار.
ادامى كىم؟ شايتان كىم؟
ىزدەڭدەر دە، تابىڭدار.
وتىر جايلاپ ءبىر سۇمدىق،
كەۋدەسىندە-اق اركىمنىڭ.
ول — باقاستىق، كۇنشىلدىك،
باعاسىنداي پارقىڭنىڭ! —

دەپ اششى ىزاسىن اقتارىپ سالادى.

وسىعان ۇقساس تۇزدىقتى شۋماقتار، تۇتاسا شىققان ءساتتى بولىمدەر رومان بويىندا بارشىلىق. پىكىرىمىز شۇبارلانىپ كەتپەسىن دەدىك تە، مىسال كەلتىرە بەرۋدەن تارتىنا بەردىك. قازاق ادەبيەتىندە ولەڭمەن رومان جازۋ ءۇردىسى اسا كەڭ تاراماعان. وتكەن عاسىر باسىنداعى سۇلتانماحمۇت، ءسابيت مۇقانوۆتار بولماسا، بۇل جانرعا باتىلى جەتىپ قالام تەربەگەن اقىندار از بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ۇلتتىق پروزامىز ج.ايماۋىتوۆ، م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ءى.ەسەنبەرلين، ت.احتانوۆتار ارقىلى سونشالىق ىلگەرىلەپ، كوركەمدىكتىڭ كوكجيەگىن مۇلدەم كەڭىتىپ جىبەردى دە، ولەڭمەن رومان جازۋعا مۇمكىندىك تە بەرمەدى، ونىڭ قاجەتى دە بار دەپ ەشكىم ويلاماعان. سوفى سونى باسقامىزدان جاقسى بىلە تۇرا وسىنداي كوزسىز ەرلىككە بارىپ، ادەبيەتشى رەتىندە، زەرتتەۋشى، قالامگەر، اقىن رەتىندە ۇلكەن تابىسقا جەتكەن. كىتاپ سوڭىنا تامان بەرىلگەن ابىلاي مونولوگى اۆتوردىڭ دا ماقسات-مۇددەسىن ايقىن اشىپ بەرگەندەي.

... جانىمدى جاي تاپقىزباي سىنعا مالىپ،
وتىرام وي سوقتى بوپ مىڭ قامالىپ.
وزگەنىڭ تىنىشتىعىن بۇزباۋ ءۇشىن،
ءوزىمنىڭ تىنىشىمدى ۇرلاپ الىپ.
... كوربىلتە ۇيىپ جاتقان بۇرىن كوردەي،
وي، ميىن مازالادىم تىنىم بەرمەي،
سالعىرتتىڭ سامالىنا ءسوز قوندىردىم.
ۇشسىن دەپ ەڭ بولماسا قىرىن كولبەي.
ءدان سالدىم تاڭدايىنا تامسانسىن دەپ،
جىر ەكتىم كەۋدەسىنە ءان سالسىن دەپ.
پەردەسىن قارا ءتۇننىڭ قارس ايىردىم،
شاپاعىن اتقان تاڭنىڭ قارسى السىن دەپ.

بۇل — حان ابىلايدىڭ قازاق تاعدىرى، حالىق بولاشاعىن ويلاعانداعى ايتقانى. سول ءسوزدى حان اۋزىنا سالا وتىرىپ، جازۋشى سوفى سماتاي دا ءبىرازىمىزعا وي سالا كەتكەندەي. جوعىمىزدى تۇگەندەۋ ۇستىندە ءدال وسى سارىنداس ءسوز بۇگىنگى بىزگە دە كەرەك ەدى.

سوندىقتان بولار كىتاپتى ۇلت ادەبيەتىنە تاعى ءبىر تاماشا تارتۋ كەلىپ قوسىلعانىنا دەگەن رازىلىقتىڭ سەزىمىمەن جاباسىڭ. بۇل كىتاپتىڭ وقىرمانى دا كوپ بولارىنا ءشۇباسىز سەنەسىڭ.

جازۋشى سوفىعا بويداعى دارىنىن ءاردايىم وسىلاي سارقا پايدالانىپ، ءدامدى دە ءنارلى دۇنيە تۋعىزا بەرسىن دەپ تىلەك ايتقىڭ كەلەدى...

"ەگەمەن قازاقستان " گازەتى، 2006 جىل

---