InfoHub Logo

بەلگىلى ءبىر اعزانىڭ قالىپتى قىزمەتى ونى قۇراۋشى جاسۋشالاردىڭ تىنىس تىرشىلىگىنە بايلانىستى. اعزا قىزمەتىنە تالاپ ارتقاندا، جاسۋشا ورگەنەللالارىندا مولەكۋلالىق دەڭگەيدەگى بەيىمدەلۋ ۇدەىستەرى ءجۇرىپ، سول تالاپقا ساي ۋلتراقۇرىلىمدىق وزگەرىستەر داميدى. اۋرۋ قوزدىرۋشى ارەكەتتەر (فاكتورلار) اسەرىندە قايتىمدى وزگەرىستەر،ەگەر بۇل ارەكەتتەر اسەرى شەكتەن تىس بولسا قايتىمسىز وزگەرىستەر بايقالادى. قايتىمدى وزگەرىستەر، مىسالى جاسۋشانىڭ ءىسىنۋى ،بىرنەشە مينۋتتار ىشىندە پايدا بولسا،قايتىمسىز وزگەرىستەر، مىسالى جاسۋشانىڭ ءولىمى ءۇشىن، بىرنەشە ساعاتتار ءوتۋ كەرەك. قايتىمسىز وزگەرىستەر كلينيكادا ءار ءتۇرلى پاتولوگيالىق ۇدەرىستەر تۇرىندە نەمەسە بەلگىلى ءبىر اۋرۋ بەلگىلەرىمەن كورىنىس بەرەدى.

جاسۋشا زاقىمدانۋىنىڭ سەبەپتەرىنە: گيپوكسيا، حيميالىق زاتتار مەن دارىلەر، فيزيكالىق اسەرلەر، بيولوگيالىق فاكتورلار، ينفەكسيالار، يممۋندىق رەاكسيالار،گەندىك مۋتاسيالار، قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جانە ت.ب كىرەدى. ءاربىر اسەردىڭ جاسۋشانىڭ زاقىمداۋى مەحانيزىمدەر ءارتۇرلى. گيپوكسيالىق (نەمەسە يشەميالىق) زاقىمدانۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى، قان تامىرىنىڭ ترومبوزى، ەمبولياسى،سپازمى ناتيجەسىندە قانننىڭ از كەلۋى نەمەسە كەلمەي قالۋى. بۇل وزگەرىستەر سەبەپتەرى جويىلماعان جاعدايدا جاسۋشا ولىمىنەن اياقتالادى. سونىمەن قاتار، قاننىڭ وتتەگىمەن جەتكىلىكتى قانىقپاۋى (گيپوكسەميالىق گيپوكسيا) جانە دە گەموگلوبيننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى وتتەگى تاسىمالدانۋىنىڭ بۇزىلۋى، مىسالى، ءيىس گازىمەن ۋلانعاندا قاندا كاربوكسيگەموگلوبيننىڭ پايدا بولۋى دا، جاسۋشالاردا يشەميالىق قايتىمدى جانە قايتىمسىز وزگەرىستەرگە سوقتىرادى.

گيپوكسيا ءبىرىنشى رەتتە جاسۋشاداعى اەروبتى تىنىس الۋ ۇدەرىسىن بۇزادى، سەبەبى، گيپوكسيا جاعدايىندا ميتوحوندريلەردەگى ءاۇف سينتەزى ازايىپ، توتىقتانۋ-فوسفورلانۋ جۇيەسى بۇزىلادى. وسىعان بايلانىستى پلازمولەمماعا ءاۇف-ازا بەلسەندىلىگى ازايىپ، ول جەردەگى كاليي-ناتريي ناسوسىنىڭ قىزمەتى بۇزىلادى. جاسۋشا ىشىندەگى ناتريي مولشەرى كوبەيىپ، كاليي جاسۋشادان شىعارىلا باستايدى. ناتيجەدە جاسۋشا ىسىنەدى، سيتوزولدا ءسۇت قىشقىلى مەن بەيورگانيكالىق فوسفوردىڭ جينالۋى اسيدوزعا سوقتىرادى. ەكىنشىدەن، گيپوكسياعا بايلانىستى ەندوپلازمالىق تور مەن ريبوسومدار بايلانىسى بۇزىلادى، پوليسومالار ىدىراپ، مونوسومالارعا اينالادى. اتالعان وزگەرىستەر — جاسۋشانىڭ ءىسىنۋى — وتتەگىنى جەتكىزۋ ماسەلەسى شەشىلسە كەرى دامۋى مۇمكىن. ەگەر يشەميا جالعاسا بەرسە، وندا جاسۋشادا قايتىمسىز وزگەرىستەر داميدى. پلازمالىق مەمبرانانىڭ وتكىزگىشتىگى ارتىپ، جاسۋشا ىشىنە سا++ كوپ مولشەردە وتە باستايدى (ينفليۋكس) جاسۋشا ىشىندەگى پروتەازالار بەلسەندىلىگىن كۇشەيتەدى، كالسيي نەگىزىنەن ميتوحوندريدە جينالادى. ءميتوحوندريدىڭ وزىندە ۆاكۋوليزاسيا، كريستالاردىڭ قيراۋى (دەسترۋكسيا) باستالادى. جاسۋشا ىشىندە ميەليندىك قۇرىلىمدار پايدا بولادى. اسيدوز ۇدەرىسىنىڭ كۇشەيۋى، ليزوسومالار مەمبراناسىن زاقىمداپ، ولاردىڭ فەرمەنتتەرى بۇل جاسۋشا ىشىندەگى قۇرىلىمداردى ىدىراتا باستايدى. جاسۋشا ولگەننەن سوڭ ىدىراۋ ونىمدەرى جاسۋشاارالىق كەڭىستىككە، ودان ءارى قاراي قان سارىسۋىنا ءوتىپ كەتەدى. ميوكارد قۇرامىنداعى فەرمەنتتەردىڭ (ترانسامينازا، لاكتاتدەگيدروگەنازا، كەراتينازا) سارىسۋدا پايدا بولۋى كلينيكادا جۇرەك ينفاركتىن انىقتاۋدىڭ ەڭ ءبىر ءتيىمدى ءادىسى بولىپ سانالادى. سونىمەن گيپوكسيالىق وزگەرىستەردىڭ نەگىزگى سەبەبى، جاسۋشا مەمبراناسىنىڭ قايتىمسىز وزگەرىستەرى، اەروبتىق تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ، ونىڭ ورتالىعى ميتوحوندريلەردىڭ التەراسياسى جاسۋشا ىشىندە سا++ جينالىپ قالۋى.

حيميالىق قوسىندىلار اسەرىنەن زاكىمدانۋ

ءارتۇرلى حيميالىق زاتتار (ۋلار، مەتالدار، دارىلەر) جاسۋشا ەلەمەنتتەرىنە تىكەلەي اسەر ەتىپ، ولاردا قايتىمدى نەمەسە قايتىمسىز وزگەرىستەر تۋدىرۋى مۇمكىن. مىسالى، سۋلەما ( ) بۇيرەك پەن توق ىشەكتى زاقىمداسا، ءتورت حلورلى كومىرتەك (سLC4) ءبىرىنشى رەتتە گەپاتوسيتتەردى زاقىمدايدى. كەيىنگى جىلدارى جاسۋشا پاتولوگياسىندا وتتەگىنىڭ جانە ونىڭ ونىمدەرىنىڭ (ەركىن راديكالداردىڭ) ماڭىزى زور ەكەندىگى انىقتالۋدا. ەركىن راديكالدار دەگەنىمىز قۇرامىندا بوس ۆالەنتتىلىگى بار وتتەگى، مىسالى، سۋپەروكسيد راديكالى (و2)، گيدروكسيلدىك راديكال (ون)، سۋتەگىنىڭ اسقىن توتىعى (ن202). وتتەگى قۇرامىنداعى تاق ەلەكترون جاسۋشا ىشىندەگى وتتەگى، كومىر قىشقىلى، ازوت جانە دە باسقا ەلەمەنتتەرمەن قوسىلىپ سيتوتوكسيندىك اسەر ەتەدى. ەركىن راديكالداردىڭ پايدا بولۋى يونداۋشى ساۋلە، ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەر اسەرىندە، سترەسستە، قورشاعان ورتاداعى حيميالىق زاتتار اسەرىندە (NO2، SO2)، جاسۋشا ولگەندە جانە باسقا جاعدايلاردا پايدا بولادى. ەركىن راديكالداردىڭ پاتوگەندىك اسەرى ولاردىڭ وتتەگىمەن قوسىلىپ جاسۋشا پلازمولەمماسىنداعى جانە ورگانەللالار مەمبرانالارىنىڭ قۇرامىنداعى ليپيدتەردىڭ اسكىن توتىعۋىن شاقىرۋىنا بايلانىستى.

ليپيدتىك مەمبرانالاردىڭ بۇزىلۋى

ماي قىشقىلدارىنىڭ اۋتووكسيداسياسى وسى قۇرىلىمداردىڭ تولىق كۇيرەۋىنە سەبەپ بولادى. سونىمەن قاتار جاسۋشا ىشىندەگى بەلوكتاردا دا بۇزىلادى، دنق-نىڭ قۇرامىنداعى ءتيميننىڭ ىدىراۋى جاسۋشانىڭ تولىق ولىمىمەن اياقتالادى. فيزيكالىق فاكتورلار. يونداۋشى ساۋلەلەر، ۋلتراكۇلگىن، رەنتگەن ساۋلەلەرى، لازەر، ەلەكترلىك ەنەرگيا، جوعارعى جانە تومەنگى تەمپەراتۋرا، اتموسفەرا قىسىمىنىڭ وتە تەز وزگەرۋى جاسۋشالارعا ءوز اسەرىن تيگىزەدى. ساۋلەلەر اسەرىندە داميتىن جاسۋشالىق وزگەرىستەر نەگىزىنەن ەركىن راديكالدار تۇزىلۋىنە بايلانىستى، ال دنق قۇرىلىمىنداعى وزگەرىستەر جاسۋشا مۋتاسياسىنىڭ، قاتەرلى ىسىككە اينالۋىنىڭ سەبەبى بولا الادى.

بيولوگيالىق اسەرلەر

ءارتۇرلى ميكروورگانيزمدەردىڭ وزىنەن توكسيندەر ءبولىپ شىعارۋىنى بايلانىستى. مىسالى، سىرەسپە، ديفتەريا ەكزوتوكسيندەرى، جاسۋشالارعا تىكەلەي توكسيندىك اسەر ەتەدى. ەندوتوكسيندەر اسەرىندە (ەنتەرو-باكتەريالار) ورگانيزمدە شوق داميدى. كەيبىر ينفەكسيالاردا جاسۋشالاردىڭ زاقىمدانۋى ورگانيزمدە دامىعان يممۋندىق رەاكسيالارعا بايلانىستى (مىسالى، اۋتويممۋندىق اۋرۋلاردا). جاسۋشا ىشىندە جايعاسقان باكتەريالار (ەندوسيتوبيوز) وزدەرىنەن كاتالازا فەرمەنتىن ءبولىپ شىعارۋى مۇمكىن نەمەسە ليزوسوما مەن فاگوسومانىڭ قوسىلۋىن تەجەيدى. ۆيرۋستاردىن جاسۋشالارعا سيتوپاتوگەندىك نەمەسە ونكوگەندىك اسەرى بار. ۆيرۋستار پروكاريوتتار (جاسۋشا ەمەس)، ولار جاسۋشا ىشىنە ەنىپ قانا ءتىرى فورماعا اينالادى، ياعني ولار ەندوپارازيت ەسەبىندە ءوزىنىڭ رەپليكاسياسى ءۇشىن جاسۋشانىڭ ءاۇف-نىڭ، ريبوسومالىق فەرمەنتەرىن پايدالانىپ ىشكى مەتابوليزم ۇدەرىسىن بۇزادى، ياعني جاسۋشا ءولىمىنىڭ تىكەلەي سەبەبى بولا الادى. جاسۋشالار زاقىمدانۋى نەگىزىندە يممۋندىق مەحانيزمدەر دە جاتۋى مۇمكىن. ورگانيزمدە ۆيرۋسقا قارسى باعىتتالعان انتيدەنەلەر نەمەسە ت-كيللەرلەر زاقىمدانعان جاسۋشانى دا بۇتىندەي جويىپ جىبەرە الادى (يممۋندىق سيتوليز). گەندىك وزگەرىستەر ناتيجەسىندە داميتىن جاسۋشا پاتولوگياسىنىڭ مىسالى رەتىندە ليزوسومالىق فەرمەنتتەر جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى داميتىن اۋرۋلاردى كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، گوشە اۋرۋىندا 1q21 پوزيسياداعى گليۋكوسەرەبروزيدتەر لوكۋسىندا مۋتاسيا بايقالادى. تۇقىمقۋالاۋشى ديستروفيالاردىڭ ءبارى دە گەندىك وزگەرىستەرگە بايلانىستى.

---