InfoHub Logo

جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر قۇرامىنا ەنەتىن وسىمدىكتەر، ولاردى ءجيى جاپىراقساباقتىلار دەپ اتايدى، ويتكەنى ولاردىڭ دەنەسى ساباققا، جاپىراققا جانە تامىرعا بولىنگەن. بۇدان باسقا ولاردى ۇرىقتىلار دەپ تە اتايدى، دەبەبى ولاردا ۇرىق بولادى. اقىر اياعىندا ولاردى تامىرلى وسىمدىكتەر (مۇكتەكتەستەردەن باسقالارى) دەپ تە اتايدى، ويتكەنى ولاردىڭ ساپروفيتتەرىنىڭ ورگاندارىندا تامىرلار مەن تراحەيدتەر بولادى.

جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر تاريحي دامۋ بارىسىندا قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلدى. بۇل وسىمدىكتەردە جىنىستىق (گامەتوفيت) جانە جىنىسسىز (سپوروفيت) ۇرپاقتار الماسادى. گامەتوفيت گامەتالار تۇزەيدى جانە ۇرىقتى قورعايدى، ال سپوروفيت سپورالار وندىرەدى، ولار گامەتوفيتتىڭ كەلەسى ۇرپاعىن قامتاماسىز ەتەدى. جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردە ديپلويدتى سپوروفيتتەر باسىم كەلەدى، ول جانە دە وسىمدىكتىڭ سىرتقى ءتۇرىن انىقتايدى.

جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر پاتشالىقتارماعىندا جوعارى ساتىداعى سپورالىلار جانە جوعارى ساتىداعى تۇقىمدى وسىمدىكتەردى اجىراتادى. جوعارى ساتىداعى سپورالىلار ءۇشىن جىنىستىق جانە جىنىسسىز كوبەيۋدىڭ اجىراتىلۋى ءتان. ءبىرىنشى جاعدايدا كوبەيۋ سپوروفيتتەردىڭ سپورانگيالارىندا تۇزىلەتىن بىركلەتكالى سپورالار ارقىلى جۇزەگە اسادى، ەكىنشى جاعدايدا-گامەتوفيتتەردىڭ جىنىس ورگاندارىندا تۇزىلەتىن گامەتالار ارقىلى ىسكە اسادى. جوعارى ساتىداعى تۇقىمدى وسىمدىكتەرگە كوپكلەتكالى ءتۇزىلىس-تۇقىمنىڭ بولۋى ءتان، ول كوبەيۋ پروسەسى كەزىندە پايدا بولادى جانە تۇقىمدى وسىمدىكتەرگە سپورالىلاردىڭ الدىندا ماڭىزدى ەۆوليۋسيالىق باسىمدىلىق بەرەدى.

جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر پاتشالىقتارماعى بىرنەشە بولىمدەرگە جىكتەلەدى. سونىڭ ىشىندە جوعارى ساتىداعى سپورالى وسىمدىكتەر رينيوفيتتەر (hyniophyta) جانە زوستەروفيللوفيتتەر بولىمدەرىنە جاتاتىن ورگانيزمدەر تولىقتاي جويىلىپ كەتكەن. قازىرگى كەزدە كەزدەسەتىندەر مۇكتەكتەستەرگە (Bryophyta)، پلاۋنتەكتەستەرگە (Lycopodiophyta)، پسيلوتتەكتەستەرگە (Psilotophyta)، قىرىقبۋىنتەكتەستەرگە (Eguietophyta)، پاپوروتنيكتەكتەستەرگە بولىنەدى. جوعارى ساتىداعى ءتۇقىمدى وسىمدىكتەر ءاشىقتۇقىمدىلار (Gymnospermae) جانە جابىقتۇقىمدىلار نەمەسە گۇلدى وسىمدىكتەر (Angiospermae نەمەسە Magnoliophyta) بولىمدەرى دەپ جىكتەلەدى. اشىقتۇقىمدىلار مەن ءجابىقتۇقىمدىلار — تۇقىمدى وسىمدىكتەر، قالعاندارى — جوعارى ساتىداعى سپورالى وسىمدىكتەر. جوعارى ساتىداعى سپورالىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىندە بارلىق سپورالارى بىردەي (تەڭ سپورالى وسىمدىكتەر)، ال باسقالارىندا سپورالارىنىڭ مولشەرى ءارتۇرلى ( ءارتۇرلى سپورالى وسىمدىكتەر) بولادى. وسىمدىكتەردىڭ قازىرگى بولىمدەرىنەن ولاردىڭ جەكەلەنگەندەرى عانا قاراستىرىلادى.

مۇكتەكتەستەر (Bryophyta) ءبولىمى

بۇل بولىمگە الاسا بويلى، كوپجىلدىق وسىمدىكتەر جاتادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ دەنەسى قاتپارلى، دەسەدە كوپشىلىگىندە ساباق پەن جاپىراققا جىكتەلگەن. مۇكتەكتەستەردىڭ 25 000-عا جۋىق ءتۇرى بار. بارلىق گەوگرافيالىق ايماقتاردىڭ ىلعالدى جەرلەرىن مەكەندەۋشىلەر بولىپ تابىلادى. توپىراققا ريزويدتار دەپ اتالاتىن تۇك سياقتى وسىندىلەرمەن بەكىنەدى. وسى ءقۇرىلىمدار ارقىلى ولار توپىراقتان قورەك الۋدى قامتاماسىز ەتەدى. بۇل ءتيپتىڭ (ءبولىمنىڭ) ەڭ بەلگىلىلەرى كوكەك زىعىرى، كوپتۇرلى مارشانسيا، سفاگنۋم تۋىسىنىڭ مۇكتەرى (300 ءتۇر).

مۇكتەردىڭ دامۋىنا جىنىستى (گامەتوفيت) جانە جىنىسسىز (سپوروفيت) ۇرپاقتارىنىڭ الماسۋى ءتان. جىنىستى ۇرپاقتى وسىمدىكتەردە ءارتۇرلى مولشەرلى سپورالار تۇزىلەدى. انالىق جىنىس كلەتكالارى اتالىقتارىمەن ۇرىقتانعاننان كەيىن سپوروفيت (سپورالارى بار سپورانگيالار) داميدى، ونىڭ كلەتكالارى ديپلويدتى حروسومالار جيىنتىعىنا يە. مەيوز ناتيجەسىندە سپورانگيالاردا پايدا بولعان سپورالار گاپلويدتى حروموسومالر جيىنتىعىنا يە بولادى. توپىراققا تۇسكەن سپورالار ءوسىپ شىعىپ، وسىمدىكتىڭ باستاماسىن، گامەتوفيتتى، بەرەدى، وندا ميتوز جولىمەن كوبەيەتىن كلەتكالارىندا حروموسومانىڭ گاپلويدتى جيىنتىعى بولادى. گاپلويدتى گامەتوفيت دامۋ سيكلىندە باسىم كەلەدى. گامەتوفيتتە جاڭادان جىنىس كلەتكالارى تۇزىلەدى جانە پروسەسس قايتالانادى. بۇل وسىمدىكتەردىڭ وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى سول، ولاردا تەك گاپلويدتى گامەتوفيت عانا باسىم بولماي قويماي، سونىمەن قاتار گامەتوفيت (جىنىستى ۇرپاق) جانە سپوروفيت (جىنىسسىز ۇرپاق) جەكە ءبىر وسىمدىك بولىپ تابىلادى.

مۇكتەكتەستەردىڭ تابيعاتتاعى ماڭىزى سول، ەكوسيستەمادا بولىپ، ولار كوپتەگەن باسقا دا وسىمدىكتەر تۇرلەرىنىڭ، سول سياقتى جانۋارلاردىڭ دا، مەكەندەۋ ورتاسىنا ەسەرىن تيگىزەدى. مۇكتەردىڭ قارقىندى كوبەيۋى توپىراقتىڭ جاعدايىن ناشارلاتادى. سفاگنۋم مۇكتەرى ءولىپ، «شىمتەزەكتەنەدى» جانە شىمتەزەكتىڭ كەنىن تۇزەيدى. كەيبىر تۇرلەرى مەديسينا ونەركاسىبىندە پايدالانىلادى.

بۇل توپتىڭ وسىمدىكتەرى ەڭ العاشقى قۇرلىق وسىمدىكتەرىنىڭ ءبىرى بولگان جانە 450-500 ملن جىل بۇرىن كەڭ تاراپ وسىپ-ونگەن جانە ولاردىڭ ەۆوليۋسياسى ءسپوروفيتتىڭ رەگرەسسيۆتى دامۋىندا بولگان دەپ جورامالدايدى. مۇكتەكتەستەر ەۆوليۋسيانىڭ تۇيىق بۇتاعى بولعان دەپ سانالادى. پاپوروتنيكتەكتەستەر (Palypodiophyta) ءبولىمى. بۇل ءبولىم شەگىندە دىمقىل جەرلەردە وسەتىن شوپتەسىن وسىمدىكتەر جاتادى. پاپوروتنيكتەكتەستەردىڭ كەيبىرەۋلەرى، تروپيكادا وسەتىندەر، اگاشتا وسەتىندەر، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ بيىكتىگى 25 مەترگە دەيىن جەتەدى. بۇل وسىمدىكتەردىڭ 10 000-ن اسا ءتۇرى بەلگىلى. پاپوروتنيكتەكتەستەردىڭ ناگىز وكىلدەرى پاپوروتنيكتەر بولىپ تابىلادى.

پاپوروتنيكتەكتەستەر ءۇشىن جىنىستى جەنە جىنىسسىز ۇرپاقتاردىڭ الماسۋى ءتان، ءبىراق تا مۇكتەكتەستەردەن ايىرماشىلىعى، بۇل بولىمگە جاتاتىن ورگانيزمدەرگە، باسىم كوپشىلىگى سپوروفيت، ديپلويدتىق ءتان. سپوروفيتتە نەگىزگى ورگاندار — ساباق، جاپىراق، تامىر بولادى. كەرىسىنشە، گامەتوفيت وتە كىشكەنتاي، ۇلكەن ەمەس، تاقتايشا سياقتى، بولۋىمەن سيپاتتالادى، ول توپىراققا ريزويدتار كومەگىمەن بەكيدى.

پاپوروتنيكتەكتەستەر ءۇشىن دامۋدىڭ كۇردەلى سيكلى ءتان. سيكل گامەتوفيتتىڭ (وسكىننىڭ) يزوسپورالارىنىڭ دامۋىمەن باستالادى، وندا انتەريديالار مەن ارحەگونيالار تۇرىندە جىنىس ورگاندارى قالىپتاسادى. سوڭعىلارىندا جىنىس كلەتكالارى داميدى. ولار ۇرىقتانعاننان سوڭ زيگوتادان سپوروفيت پايدا بولادى، وندا سپورالار تۇزىلەدى، ولار گامەتوفيتتىڭ باستاماسىن بەرەدى. پاپوروتنيكتەكتەستەردىڭ كوپشىلىگى ءارتۇرلى سپورالى وسىمدىكتەر بولىپ تابىلادى.

پاپوروتنيكتەكتەستەردىڭ تابيعاتتاعى ماڭىزى وتە ۇلكەن، ويتكەنى ولار كوپتەگەن ەكوجۇيەلەردىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ەگەر جەكەلەنگەن وسىمدىكتەر تۇرلەرىنىڭ دارىلىك شيكىزات بولاتىنىن ەسكەرمەسەك، قازىرگى پاپوروتنيكتەكتەستەردىڭ شارۋاشىلىق ماڭىزى ۇلكەن ەمەس. پاپوروتنيكتەكتەستەر 7 بولىمگە جىكتەلەدى، ولاردىڭ كوپشىلىگى جويىلىپ كەتكەن. پاپوروتنيكتەكتەستەر ەڭ كونە سپورالى وسىمدىكتەر بولىپ تابىلادى. ولار ديەۆوندا بولگان، ال كاربوندا بيىكتىگى 30 مەترگە جەتەتىن ورمان وسىمدىكتەرىن قۇراعان. بۇل وسىمدىكتەردىڭ قالدىقتارى تاسكومىر تۇزىلۋىنە قاتىسقان.

اشىقتۇقىمدىلار (Gymnospermae) ءبولىمى

بۇل ءبولىمنىڭ وسىمدىكتەرى تۇقىم بەرەدى، ول دەگەنىمىز، شىن مانىندە، بولاشاق وسىمدىكتەردىڭ ۇرىعى بولىپ سانالادى. تۇقىمنىڭ نەگىزگى ورگاندارى ۇرىقتىق تامىر، ۇرىقتىق ساباقشا، ۇرىقتىق جاپىراقشالار بولىپ تابىلادى. دەسە دە اشىقتۇقىمدىلاردا تۇقىم جەمىس جاپىراقشالارىمەن جابىلماعان. وسىعان وراي ولاردى اشىقتۇقىمدىلار دەپ اتايدى. اشىقتۇقىمدىلارعا اعاشتار، بۇتالار جانە ليانالار جاتادى. تۇرلەردىڭ سانى 700-گە جۋىق. بارلىق جەر شارىنا تارالعان. سولتۇستىك جارتى شاردا وتە ۇلكەن القاپتى الىپ جاتادى، قىلقان جاپىراقتى ورمانداردى قۇرايدى.

اشىقتۇقىمدىلاردىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى وكىلدەرى قاراعاي، سامىرسىن، شىرشا، بالقاراعاي بولىپ سانالادى. بۇل ءبولىمنىڭ وسىمدىكتەرىنىڭ باعاناسى مەن تامىرىنىڭ ۇلپالارى كامبيي، كسيلەما، فلوەما بولىپ تابىلادى. كوپشىلىكتەرىنىڭ جاپىراقتارى — «ينەلەر». اشىقتۇقىمدىلار ءۇشىن ۇرپاقتاردىڭ كەزەكتەسۋى ءتان، ول گاپلويدتى جانە ديپلويدتى كۇيدىڭ الماسۋىمەن بايلانىستى، ءبىراقتا ولاردىڭ گامەتوفيتتىنىڭ كىشىرەيۋى ايدان انىق. ارشا، ساگوۆنيك، بوز ارشا (تۋيا)، شىرشا، قاراعاي، بالقاراعاي — سپوروفيتتەر. بارلىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر سياقتى، اشىقتۇقىمدىلاردا ءارتۇرلى سپورالىلار بولىپ تابىلادى. كوبەيۋ مۇشەلەرى انالىق جانە اتالىق بۇرشىكتەر، ولار گامەتوفيت بولاتىن ءبىر اعاشتىڭ وزىندە قالىپتاسادى.

تۇقىمنىڭ پايدا بولۋى — ءسپوروفيتتىڭ دامۋىنداعى ءبىرىنشى كەزەڭ. انالىق بۇرشىكتەر ءىرى قابىرشاقتاردان قۇرىلعان، ولاردى مەگاسپوروفيللالار دەپ اتايدى، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ىشكى جاعىندا ەكىدەن مەگاسپورانگيا ورنالاسادى، ال ءاربىر مەگاسپورانگيا ءوز كەزەگىندە مەگاسپوراعا يە، ودان كوپكلەتكالى گامەتوفيت داميدى، وندا ەكى نەمەسە ءۇش ارحەگونيا بولادى. ءاربىر ارحەگونيا جالعىز ءىرى جۇمىرتقا كلەتكاسىنان جانە بىرنەشە ۇزارعان كىشى كلەتكالاردان تۇرادى. مەگاسپورانگيا ينتەگۋمەنت دەپ اتالاتىن قۇرىلىممەن جابىلعان. مەگاسپورانگيانى ينتەگۋمەنتپەن قوسا ۇرىق باستاماسى (سەميازاچاتوك) دەپ اتايدى.

اتالىق بۇرشىكتەردىڭ ىشكى جاعىنداعى ولاردىڭ قابىرشاقتارىندا (ميكروسپوروفيللدەردە) ەكىدەن ميكروسپورانگيا بولادى، وندا ميكروسپورالار ورنالاسقان، ولاردىڭ ەرقايسىسى گاپلويدتى توزاڭعا داميدى. توزاڭدىق تۇيىرشەكتەر (دەندەر) اتالىق گامەتوفيتتى قۇرايدى. مەگاسپوروفيللدەر مەن ميكروسپوروفيللدەر قىسقا ءسپوراتۇزۋشى جاس وركەندە مەگا- جانە ميكروستروبيللدەرگە (سايكەسىنشە) جيناقتالعان، ول ءسپوروتۇزۋشى جاپىراقشالارى بار ساباقشانى تۇزەيدى.

توزاڭدار انالىق بۇرشىكتەرگە تۇسكەندە، ول ۇرىق باستاماسىنا وتەدى، ال ەربىر توزاڭدىق تۇيىرشىكتەن اتالىق تۇتىكشە مەن ەكى سپەرما يادروسى داميدى، ال اتالىق تۇتىكشە انالىق كلەتكاعا وتكەندە سپەرما يادروسىنىڭ انالىق كلەتكانىڭ يادروسىمەن قوسىلۋ جۇرەدى. بۇل دەگەنىمىز ۇرىقتانۋ. ديپلويدتى زيگوتا ديپلويدتى ۇرىققا اينالادى. ۋاقىت وتە ۇرىق باستاماسىنىڭ سىرتقى ينتەگۋمەنتى تۇقىم قابىقشاسىنا اينالادى، ال مەگاسپورانگيا قالدىقتارىنان ەندوسپەرم تۇزىلەدى. وسىلايشا، ۇرىق باستاماسى تۇقىمعا اينالادى. تۇقىم پىسىپ-جەتىلگەننەن كەيىن بۇرشىكتەن سىرتقا تۇسەدى.

---