InfoHub Logo

ساڭىراۋقۇلاقتار پاتشالىعى — Mycota (Fungi). بۇل پاتشالىقتىڭ ورگانيزمدەرى ءارتۇرلى توپتاردان تۇرادى، ولارعا كلەتكالىق قابىقتىڭ ۆەگەتاتيۆتىك كۇيدە قوزعالماۋ، سورۋ ارقىلى (ادسوربسيا) قورەكتەنۋدىڭ گەتەروتروفتى ءتيپى جانە شەكتەۋسىز ءوسۋ ءتان. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ 100000-عا جۋىق ءتۇرى بار، ولار قۇرىلىسى، مولشەرى، مەكەندەۋ ورتاسى بويىنشا دا، سول سياقتى فيزيولوگيالىق قىزمەتى بويىنشا دا الۋان تۇرلىلىگىمەن سيپاتتالادى. ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ءوسۋى ءۇشىن وڭتايلى تەمپەراتۋرا 20-26°س-قا تەڭ. بارلىق گەوگرافيالىق ايماقتاردا مەكەندەيدى، سۋدا (تۇششى جانە تەڭىز) جانە توپىراقتا، ءولى ورگانيكالىق ماتەريالدا كەزدەسەدى، كوپتەگەن تۇرلەرى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ، ادامدى قوسا، ۇلپالارىندا ءپارازيتتى تىرشىلىك ەتەدى، پارازيتيزم دەڭگەيى وتە الۋان ءتۇرلى.

ساڭىراۋقۇلاقتار باسقا ورگانيزمدەرمەن سيمبيوزدىق (سەلبەسۋ) قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋى دە مۇمكىن، مىسالى، بالدىرلار نەمەسە سيانوباكتەريالارمەن بىرلەسىپ، قىنالار تۇزەيدى. ولار جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەرمەندە سيمبيوزعا ءتۇسىپ، وزدەرىنىڭ گيفتەرىمەن ولاردى قورشاپ الىپ جانە تامىرلارىنا ەنىپ، ميكوريز دەگەن اتقا يە بولعان قۇرىلىم (تامىر+ساڭىراۋقۇلاق) تۇزەيدى. وسىمدىكتەرمەن مۇنداي سەلبەسۋ ولاردىڭ فوسفورعا دەگەن سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرادى. مىسالى، قۇرلىق وسىمدىكتەرىنىڭ 80% جانە كوپتەگەن اۋىل-شارۋاشىلىق وسىمدىكتەرىن قوسا، ولاردىڭ تامىرلارىندا تىرشىلىك ەتەتىن Glornus versiforme ساڭىراۋقۇلاعىمەن سيمبيوز قۇرايدى جانە ولارعا توپىراقتان فوسفاتتار مەن مينەرالدىق قورەكتى زاتتاردى قابىلداۋىن جەڭىلدەتەدى.

بۇل پاتشالىق ورگانيزمدەرىنىڭ اراسىندا بىركلەتكالى دا (ميكروسكوپيالىق) نەمەسە تومەنگى ساتىداعى، سول سياقتى كوپكلەتكالى (جوعارى ساتىداعى) ساڭىراۋقۇلاقتاردا كەزدەسەدى. ساڭىراۋقۇلاقتار ناعىز ساڭىراۋقۇلاقتار، ووميسەتتەر جانە قىنالار بولىمدەرىنە جىكتەلەدى. ناعىز ساڭىراۋقۇلاقتار اراسىنان حيتريديالى ساڭىراۋقۇلاقتار، زيگوميسەتتەر، اسكوميسەتتەر (قالتالى ساڭىراۋقۇلاقتار)، بازيديوميسەتتەر جانە جەتىلمەگەن ساڭىراۋقۇلاقتار (دەيتەرومي-سەتتەر) كلاستارىن اجىراتادى.

حيتريديالى ساڭىراۋقۇلاقتار ميكروسكوپيالىق ورگانيزمدەردەن تۇرادى، ولاردىڭ دەنەسى سيتوپلازمالىق ماسسا تەكتەس بولادى. ولار سۋ وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارىندا ءپارازيتتى تىرشىلىك ەتەدى. بۇل ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ىشىندە كارتوفەلدىڭ قاتەرلى ىسىگىن تۋدىراتىن تۇرلەرى دە بەلگىلى. زيگوميسەتتەر قۇرلىق ساڭىراۋقۇلاقتارى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ دەنەسى كلەتكالىق ەمەس ميسەليادان تۇرادى. بۇل ساڭىراۋقۇلاقتار ءساپروفيتتى دە ەرى ەرتۇرلى جانۋارلاردا ءپارازيتتى دە تىرشىلىك ەتەدى. ساپروفيتتەر اراسىندا ءبىرشاما بەلگىلىلەرى مۋكورلى ساڭىراۋقۇلاقتار دەپ اتالاتىندار (ناننىڭ، جەمىستىڭ جەنە باسقا دا ازىقتاردىڭ زەڭدەرى).

زيگوميسەتتەردىڭ جەكەلەنگەن تۇرلەرى ادام مەن جانۋارلاردىڭ ميكوزاسىن تۋدىراتىن پارازيتتەر بولىپ تابىلادى. اسكوميسەتتەر ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ اراسىنداگى ەڭ كوپ ساندى توبى (30000 تۇردەن اسا)، ولار بىر-بىرلەرىنەن ەڭ الدىمەن مولشەرى بويىنشا اجىراتىلادى. بىركلەتكالىلارىمەن قاتار كوپكلەتكالى فورمالارى دا كەزدەسەدى. ولاردىڭ دەنەسى گاپلويدتى ميسەليادان تۇرادى. اسكالار (قالتالار) تۇزەيدى، ولار اسكوسپورالاردان تۇرادى، بۇل بەلگىلەر وسى ساڭىراۋقۇلاقتارعا ءتان. وسى توپتىڭ ساڭىراۋقۇلاقتارىنىڭ ىشىندە ەڭ بەلگىلىلەرى اشىتقىلار (سىرا، شاراپ، ايران جەنە باسقالارى) بولىپ تابىلادى. مىسالى، Saccharomices cerevisiae اشىتقىلارى گليۋكوزانى (س6ن1206) فەرمەنتاسيالاۋعا اسەرىن تيگىزەدى. گليۋكوزانىڭ ءبىر مولەكۋلاسى وسى فەرمەنتاسيا پروسەسى كەزىندە ەتيل ءسپيرتىنىڭ ەكى مولەكۋلاسىن بەرەدى.

بازيديوميسەتتەر جوعارى ساتىداعى ساڭىراۋقۇلاقتار بولىپ تابىلادى. ولار مولشەرى جارتى مەترگە دەيىن جەتەتىن ۇلكەندىگىمەن سيپاتتالادى. ولاردىڭ دەنەسى ميسەليادان (ساڭىراۋقۇلاق ءجىپ شۋماقتارى) تۇرادى، ولار كوپكلەتكالى، ساڭىراۋقۇلاق پايدا بولادى. ساڭىراۋقۇلاق كلەتكالارىنىڭ پروتوپلاستتارى تەك يادرو عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ميتوحوندريالار، ريبوسومالار، گولدجي كەشەنى جانە سول سياقتى قور زاتى ەسەبىندە گليكوگەننەن تۇرادى. گيفتەر شىرمالىپ، جەمىستى دەنەلەر تۇزەيدى، ولاردى كۇندەلىكتى ومىردە ساڭىراۋقۇلاقتار دەپ اتايدى، بۇلار سيراقتان جانە تەلپەكتەن تۇرادى. بۇل ساڭىراۋقۇلاقتار ۆەگەتاتيۆتىك جانە جىنىسسىز جولمەن دە، سول سياقتى جىنىستى جولمەن دە كوبەيەدى ءبىرشاما بەلگىلى بازيديوميسەتتەر تەلپەكتى ساڭىراۋقۇلاقتار بولىپ تابىلادى، ولاردىڭ اراسىندا جەۋگە جارامدى دا، ۋلىلارى دا كەزدەسەدى.

جەتىلمەگەن ساڭىراۋقۇلاقتار دا وتە كوپ (30 000 تۇرگە جۋىق). ءارتۇرلى گەوگرافيالىق ايماقتاردا كەڭ تاراعان. ولاردىڭ اراسىندا ساپروفيتتەر دە، ولار وسىمدىكتەر قالدىقتارىن شىرىتۋگە جانە توپىراق ءتۇزىلۋ پروسەستەرىنە كەڭ قاتىسادى، سونىمەن قاتار پارازيتتىك فورمالارى دا بار. بۇل ورگانيزمدەردىڭ ءبىرشاما بەلگىلى تۇرلەرىنە Fusarium تۋىسىنا جاتاتىن ساڭىراۋقۇلاقتار، ولار كوپتەگەن مادەني وسىمدىكتەردىڭ (ماقتا، زىعىر جانە باسقالارى) ۆيلت دەپ ءاتالاتى.ش اۋرۋىن تۋدىرادى. جەتىلمەگەن ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ ىشىندە، سول سياقتى، Penicillium جانە Aspergillum تۋىستارىنا جاتاتىن ساڭىراۋقۇلاقتار كوپ بەلگىلى. ولار ليمون، فۋمور جانە باسقا دا ورگانيكالىق قىشقىلدار، سونىمەن قاتار، ءبىرقاتار فەرمەنتتەر ءوندىرىسى ونەركاسىپتەرىندە كەڭ قولدانىلادى. بۇل تۋىستىڭ كەيبىر تۇرلەرى مەديسينا مەن ۆەتەريناريادا كەڭ قولدانىلاتىن انتيبيوتيكتەردىڭ پرودۋسەنتتەرى بولىپ تابىلادى. ووميسەتتەر-بۇلار نەگىزىنەن سۋ جانە توپىراق ساڭىراۋقۇلاقتارى. بۇل ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ اراسىندا Phytophtora تۋىسىنىڭ تۇرلەرى وتە بەلگىلى، ولار كارتوپتىڭ، توماتتىڭ جانە باسقا القا تۇقىمداستارى وكىلدەرىنىڭ اۋرۋلارىن تۋدىرادى.

ساڭىراۋقۇلاقتار تابيعاتتا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سونىڭ ىشىندە ولار بۇلدىرۋشى-ورگانيزمدەر بولىپ سانالادى. كوپتەگەن ەكولوگيالىق جۇيەلەردىڭ قۇرامىنا ەنىپ، ولار وسىمدىكتەكتەس ورگا-نيكالىق ماتەريالدى بۇزۋعا جاۋاپتى، ويتكەنى سەلليۋلوزاعا، ليگنين جانە وسىمدىك كلەتكالارىنىڭ باسقا زاتتارىنا اسەر ەتەتىن فەرمەنتتەر وندىرەدى. ولار ىرىمشىكتىڭ كوپتەگەن تانىمال سورتتارىن ءوندىرۋ ءۇشىن ىرىمشىك ءپىسىرۋ ونەركاسىبىندە كەڭ قولدانىلادى. كوپتەگەن مەتابوليزم جولدارىن تۇسىنۋدە ەكسپەريمەنتالدى نىسان رەتىندە Neurospora crassa ساڭىراۋقۇلاعى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن دا اتاپ وتپەۋگە بولمايدى.