"جازۋشى" باسپاسىنداعى جيىرما جىل
"تىرلىكتىڭ ءبىر جىرتىعى جامالعانشا،
بارادى-اۋ ءومىر ءوتىپ، امال قانشا!" —
دەپ اقىن دوستارىمنىڭ ءبىرى جازعانداي، بۇگىن قاراپ وتىرسام، مەنىڭ ءومىرىمنىڭ تۇتاس ءبىر ۇلكەن كەزەڭى "جازۋشى" باسپاسىنىڭ قابىرعاسىندا ءوتىپ كەلەدى ەكەن. كەشە عانا سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، مەن بۇل باسپاعا كەلگەلى دە، مىنە، جيىرما جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى، كوپ-كوپ سۋ اعىپتى، ءارتۇرلى تاعدىرلى ادامدارمەن دامدەس، تۇزداس بولىپپىن. وسى جيىرما جىلدا "جازۋشىنىڭ" قارا جۇمىسىن ىستەدىم دەپ ارلانباپپىن، باسشىلىعىنا ارالاسقانىمدى مالدانباپپىن. بۇل كۇنگە دەيىن وسى باسپانىڭ بەس بىردەي ديرەكتورىمەن قىزمەتتەس تە بولىپ كورگەن ەكەنمىن. سولاردىڭ ءبىرى مەنىڭ ەكى دوسىم قالداربەك نايمانبايەۆ 1991 جىلدان باستاپ ەكى كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستادى دا (باسپا ديرەكتورى، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى)، ءبىر كۇندەرى اياق استى ءبۇلىنىپ، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە جۇرگەن ماعان ءجون-جوسىقسىز سوقتىعىپ، ورىنسىز كيلىگە بەردى. "داۋدىڭ باسى — دايرابايدىڭ كوك سيىرى" دەگەندەي، ول ەڭ الدىمەن مەن وتىرعان شاعىن عانا جەكە كابينەتتى كوپسىنگەندەي سىڭاي بايقاتتى. "قاسىڭا بىرەۋدى وتىرعىزساڭشى"، — دەيتىن بولدى كىرىپ-شىققان سايىن سۇيكەنىپ، ءتيىسىپ. بۇل ورىنسىز تۇرتپەكتەۋلەردىڭ بەكەر ەمەسىن، ارتىندا ازىرگە ماعان جۇمباق سالقىن ءبىر سىردىڭ جاتقانىن الىستان اڭعاردىم دا، بۇرىننان ءسوز بولىپ جۇرگەن، تاقىرىپتىق جوسپارعا كىرىپ تۇرعان ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىمنىڭ شارتىن جاساتىپ، سول شارتقا ساي ءتيىستى قالاماقىسىن العان بويدا "ەسىم باردا ەلىمدى تابايىن" دەپ، ون بەس جىل قىزمەتىندە بولعان باسپادان ەرىكسىز كەتىپ تىنعانمىن. ورىستا "ناسيلنو ميل نە بۋدەش" دەگەن ءسوز بار، وتىرساڭ وپاق، تۇرساڭ سوپاق بولعانشا، دەر كەزىندە شەگىنە تۇرعانىم ءجون شىعار-اۋ دەپ تە ءتۇيىپ ەدىم ءبىر جاعىنان.
سول باسپاعا اقىرى اراعا تاعى دا تابانداتقان تۋرا ءتورت جىل سالىپ قايتا ورالىپ ەدىم، كەلە سالا سول باياعى قالداربەك جەكە وزىمە قيماي كوپسىنگەن، جالعىز وتىرسىڭ دەپ كوزتۇرتكى ەتكەن شاعىن كابينەتتى قايتا بوساتتىرىپ الىپ، جۋىپ-تازارتقىزىپ، ءوزىمنىڭ ۇيرەنشىكتى ورنىما كەلىپ جايعاسقان بولاتىنمىن.
اركىم-اركىمدەر وسى توڭىرەكتە دە الىپ قاشتى اڭگىمە وربىتكىسى كەلىپ، بۇل باسپادان نەگە كەتىپ، نەگە كەلگەنىمدى سۇراي بەرەتىندى شىعاردى. سۇراعاندارىنا وراي دۇرىستاپ جاۋاپ تا بەرگەن بولام. ايتسە دە، "مەنى قۋعان ەلىمنەن حان جاڭگىردىڭ تەپكىسى" دەگەندەي، بىر-بىرىمىزبەن ءدۇرداراز سالقىن قاباقپەن اجىراسقان قالداربەكپەن دە ءبىرجولا دوس بولىپ بەكىسىپ، جاۋ بولىپ كەتىسە الماعانىمدى بىلەتىن جورا-جولداستار ءۇشىن دە بۇل ءجايت جۇمباق بولىپ قالا بەرەتىن سياقتاندى. "سوندا بۇنىڭ ءوزى نەدەن بولىپ ەدى؟" — دەپ تە قايتالاپ سۇراي بەرەتىندەر ازايمادى، قايتا كوبەيە ءتۇستى.
وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىمەن سۇزە كەلە، ءومىرىمنىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعىن وتكىزگەن "جازۋشى" باسپاسىنداعى باستان وتكەن حيكايالاردى نەگە عانا شىپ-شىرعاسىز قاعازعا تۇسىرمەيمىن، جامان-جاقسى بەس بىردەي ديرەكتورمەن قىزمەتتەس بولىپپىن، سولار جونىندە، باسقا دا ۇجىمداس، ارىپتەس ازاماتتار جايىندا الىپ-قوسپاسىز ءوزىم نەگە بايانداپ بەرمەيمىن دەپ ويلادىم. قالداربەك پە، باسقا ما، ەشكىمگە جالا جاپپاي، جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرماي، بولعان شىندىقتى ايتىپ بەرسەم، ءاي، ءتىپتى ەسەك ميىن جەگەن بىرەۋى بولماسا، ەشكىم ەرىن باۋىرىنا الا تۋلاي قويماس-اۋ دەپ شەشتىم. شىندىقتى ايتقانىم ءۇشىن رەنجىمەك بولسا، ونى دا كورىپ الارمىن، ءارى كەتسە "تويعا بەرگەن تايىن الار" دەپ ويلادىم.
سونىمەن، "جازۋشى" باسپاسىنداعى وتكەن جيىرما جىل...
...1976 جىلدىڭ مامىر ايى ەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ءبارىمىز كۇندە باس قوسىپ جۇرەتىن كەڭ فويەدە تورت-بەس جىگىت قايداعى ءبىر قىسىر اڭگىمەگە ەرىك بەرىپ، داۋرىعا كۇلىسىپ تۇرعان بولاتىنبىز، قاسىمىزعا اقسارى كەلگەن ادەمىشە قىز بيازى جىميىپ كەلىپ:
ءسىز ساكەن اعا بولارسىز، — دەپ ءجون سۇرادى ەكى كوزى كۇلمەڭ قاعىپ.
ءيا، — دەپ مەن دە ازىلدەسە كەتۋگە وڭتايلانا بەرگەن ەدىم:
ءسىزدى ءبىزدىڭ ديرەكتور كەلىپ كەتسىن دەپ ەدى، سونى ايتقالى ىزدەپ ءجۇرمىن، — دەدى.
ول كەزدە قالام ۇستار قاۋىمنىڭ جالعىز جارىلقاۋشىسى "جازۋشى" باسپاسىنىڭ ديرەكتورى دەپ ويلايتىنبىز. بۇل جولى دا سولاي بولدى.
مەن كەلىسىپ، باس يزەگەنشە بولمادى:
و-و، ديرەكتوردىڭ ءوزى ىزدەپ جاتسا، كىتابىڭ شىعاتىن بولدى عوي! — دەپ ءدۇر ەتە قالدى قاسىمداعى قالامداس دوستارىم دۋىلداسا قوستاپ.
باسپا ديرەكتورى ءابىلماجىن جۇمابايەۆتى بۇرىننان ءبىرسىدىرعى بىلەتىن ەدىم. العاش رەت الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا "لەنينشىل جاس" گازەتىندە بىرگە قىزمەت ىستەگەن امانتاي ساعىندىقوۆ دەگەن جىگىت تانىستىرعان بولاتىن. وندا ابەكەڭ، ۇمىتپاسام، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى ەدى.
اراعا تاعى ون جىل سالىپ جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا "جازۋشى" باسپاسىنا ديرەكتور بولىپ كەلگەن ابەكەڭنىڭ الدىنا كىتاپ شىعارۋ شارۋاسىمەن ءبىر رەت كىرىپ شىققانىم بار. "ابەكە، مەنى بۇرىننان بىلەسىز..." دەپ كوپشىك قويا كوپىرتىپ بارا جاتقان كوڭىلىمدى: "ەپتەپ، ساكەن، ەپتەپ بىلەم"، — دەپ سۋ سەپكەندەي باسىپ قويعانى دا بار بولاتىن اعامنىڭ.
ەندى سول ابەكەڭنىڭ ءوزى شاقىرىپ وتىر. جاسى دا ۇلكەن، ءجونى دە، جوسىعى دا بولەك ازامات. "قوي، بولماس"، — دەدىم دە ءدۇر-دۇر كۇلىسىپ تۇرعان قىزىق اڭگىمەنى ورتان بەلىنەن ءۇزىپ تاستاپ، جۇگىرە باسىپ تومەنگى قاباتقا تۇسەيىن.
ابەكەڭ دەگەن قاشان كورسەڭ دە قىزداي سىزىلىپ تۇراتىن، داۋسى دا باسەڭ شىعاتىن، ءجۇرىس-تۇرىسى ءاردايىم ءبىرقالىپتى ورنىقتى، كىسى كوڭىلىن قالدىرماۋعا جارالعانداي ءيمانجۇزدى ادام. كابينەتىنە كىرە بەرگەن مەنى كورىپ، ۇلكەن ۇزىن ۇستەلىنەن بەرى شىعىپ كەلىپ امانداستى دا، جاتاعانداۋ كىشىرەك ۇستەلدى نۇسقادى. ەكەۋىمىز ەكى جاعىنان كەلىپ قاراما قارسى جايعاستىق.
ۇيرەنشىكتى داعدىمەن ونى-مۇنى سۇراسىپ، حال-كۇي بىلىسكەن بولىپ دەگەندەي، كور-جەر اڭگىمەمەن ءبىراز وتىرىپ ۋاقىت الدىق.
ساكەن، سەن بىزگە قىزمەتكە كەلسەڭ قايتەدى؟ — دەدى ابەكەڭ ارامىزداعى ارنەنىڭ باسىن شالعان اڭگىمە ءتامامدالۋعا تايانعاندا.
كەلۋگە بولادى، — دەپ كەلىسە كەتتىم مەن بىردەن.
وندا پرينسيپىندە كەلىستىك دەپ ءبىل، حابار وزىمنەن بولسىن، بىرەر كۇندە شاقىرتىپ قالارمىن، — دەپ كەلدى دە ابەكەڭ، — سەنى سىرتىڭنان جامان اتامايدى. كىم بىلەدى، جۇرە كەلە بىر-بىرىمىزبەن دوس، تۋىس تا بولىپ كەتۋىمىز مۇمكىن، — دەگەندى قوسىپ قويدى.
مەن دە قۇپتاپ، قۋانا باس شۇلعىپ قويام. سويتكەنشە اراعا ەكى-ۇش اپتا ءتۇسىپ كەتتى دە، "بىرەر كۇندە" دەگەن ابەكەڭنەن قايتىپ حابار بولا قويمادى. "ۇمىتىپ كەتتى مە ەكەن" — دەپ ويلادىم دا، ەندى شاقىرتىپ جاتپاي-اق ونى ءوزىم ىزدەپ باردىم.
بۇل جولى اعام ءسال سالقىنداۋ قارسى العانداي بولدى.
الدە ماعان سولاي كورىندى مە، كىم ءبىلسىن. سەكەمشىل-اق اداممىن عوي ءوزىم دە.
ابەكە، ىزدەگەن ءوزىڭىز ەدىڭىز، بىرەر كۇننىڭ و جاق، بۇ جاعى دەگەندەي بولعانسىز. ۋاقىت ءوتىپ بارادى، اناداعى ايتقانىڭىزدىڭ اقىرى نە بولدى ؟ — دەپ سۇرادىم مەن. — اۋزىما ءسوز تۇرا قويمايتىن اداممىن، وسىندا اۋىسقالى جاتىرمىن دەپ جىگىتتەرگە ايتىپ تا قويىپ ەدىم.
ابەكەڭ كۇمىلجىڭكىرەپ بارىپ، سويتسە دە سىپايى عانا:
ساكەن، وسى سەن تالدىقورعان وبكومىنان نەگە كەتتىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
ءىشىم قىلپ ەتە قالدى. "ە، بۇ كىسى مەنى، ءسىرا، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ كەلدى دەپ ويلاعان ەكەن-اۋ، الدە بىرەۋلەر ارامىزعا شي جۇگىرتتى مە ەكەن"، — دەپ ءتۇيدىم دە:
ابەكە، وبكومعا جىلىنا ونداعان ادام كەلەدى، سونشاما ادام كەتىپ جاتادى، ول جەرگە جابىسىپ قالعان ەشكىمدى كورگەن ەمەسپىن. جۇرت سك-دان دا (پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى دەگەنىم، ابەكەڭنىڭ ءوزى دە بىرەر جىل بۇرىن سول جاقتان اۋىسىپ كەلگەنىن بىلەتىن ەدىم) كەتىپ جاتادى عوي، — دەپ كۇلدىم. — ال، اگاراكىم مەنى بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ كەلگەن جوق پا ەكەن دەيتىن كۇدىگىڭىز بولسا، وسى ءوزىمىزدىڭ باسپا كوميتەتىندە، شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ ورىنباسارى بولىپ سول مەن ىستەگەن وبكومنىڭ بۇرىنعى حاتشىسى وتىر، ماعان تىكەلەي باستىق بولعان ادام، سول كىسىدەن سۇراۋىڭىزعا بولادى.
ابەكەڭ مەنىڭ ءسوزىمدى اياقتاتپاستان الدىنداعى تەلەفونعا جارماستى.
كاكە، — دەپ امانداستى ارجاعىنداعى اداممەن (ول كاماش تەگىن ۇلى بەگىموۆ ەدى) بىزگە ساكەن يماناسوۆ دەگەن ازامات قىزمەتكە ورنالاسپاق ەدى، سول سىزبەن بىرگە ىستەگەن كورىنەدى، — دەپ الىپ، از ءۇنسىز تىڭداپ وتىردى دا: — ءيا، نيەۆەزۋششيي دەڭىز، نيەۆەزۋششيي دەڭىز، — دەپ بارىپ تەلەفوندى قويدى دا، ەندى ماعان قاراپ: "ءاي، ساكەن، سەن جايلى مىنا كىسى حوروشو وتزىۆاەتسيا"، — دەپ ءبىتىردى ءسوزىن ابەكەم.
بىرەر ايدان كەيىن ءسىزدىڭ ءوزىڭىز دە "حوروشو وتزىۆاتسيا" ەتەتىن بولاسىز، ابەكە، — دەدىم مەن دە تىنىش وتىرماي ازىلدەگەن بولىپ.
تاعى دا ءبىر اپتاداي سوزىپ بارىپ، اقىرى مەنى باسپاعا قاتارداعى رەداكتور ەتىپ الۋ جونىندەگى ديرەكتوردىڭ بۇيرىعى دا شىقتى. الدىمەن پوەزيا رەداكسياسى دەپ ەدى، مەنىڭ قولىم دا سول، باسشىلارى كونبەدى مە، كىم ءبىلسىن، ودان پروزا، ءسويتىپ جىلجىتا كەلە قويشى ايتەۋىر، اۋدارما رەداكسياسىنا جىبەرەتىن بولىپ شەشتى. ول رەداكسيانىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن مۇحاممەد نۇرتازين اقساقالمەن از-كەم تانىستىعىم بار، كەي-كەيدە قابدەش ءجۇمادىلوۆ، تۇتقاباي يمانبەكوۆتەر بولىپ، قول بوساپ قالعاندا پرەفەرانس ويناپ قوياتىنىمىز دا بولۋشى ەدى، ابەكەڭ سول كىسىنى شاقىرىپ:
مۇقا، مىنا ساكەندى بىلەتىن شىعارسىز؟ — دەپ سىپايى سۇراق قويدى.
جوق، بىلمەيمىن، — دەدى مۇقان جۇلىپ العانداي بىردەن كەسىپ.
مەن نە دەرىمدى بىلمەي داعدارا مۇقان اقساقالدىڭ بەتىنە جالتاقتاي بەرىپپىن.
ول ماعان تىكتەپ قاراي قويمادى. كەيىن ءبىلدىم عوي، كولەڭكەسىنەن قورقاتىن اسا ساق ادام ەكەن جارىقتىق. "بىلەم" دەسەم ءبىر پالەسى ءتيىپ كەتە مە دەپ، "كوردىم" دەگەن كوپ ءسوز، "كورمەدىم" دەگەن ءبىر سوزبەن قۇتىلعىسى كەلگەن ءتۇرى ەكەن.
بىلمەسەڭىز — تانىسىپ قويىڭىز — ساكەن يماناسوۆ، اقىن. ءسىزدىڭ رەداكسياعا قىزمەتكە بارادى. كەيىنگىسىن تاعى كورە جاتارمىز، — دەدى ديرەكتور. ءسويتتى دە ماعان قاراپ:
ساكەن، ازىرگە پوەزيا رەداكسياسىندا ءبىر ۇستەل بوس، تۇراقتى ورىن تابىلعانشا سوندا وتىرا تۇرارسىڭ. مۇقاڭ كورسەتەدى، — دەپ ءبىتىردى ءسوزىن.
تاياۋدا بولعان ءبىر باس قوسۋدا ءدال وسى وقيعانى شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ كوزىنشە ابەكەڭنىڭ وزىنە اڭگىمەلەپ بەردىم. "اپىر-اي، جالپى، سۇلباسى بولماسا، كوپ دەتالى ەسىمدە جوق ەكەن، ءسىرا، ارامىزعا ءبىر ءسوز جۇگىرىپ كەتكەن بولدى-اۋ! ول كەزدە ونداي-ونداي بولىپ تۇراتىن ەدى"، — دەدى ول كىسى.
پوەزيانى ساعي جيەنبايەۆ، پروزانى ماعزوم سۇندەتوۆ باسقاراتىن. كەيىن ءبىلدىم، ولار دا مەنەن قايمىعىپ، قاشقاقتاپ، ابەكەڭە ءسوزىن وتكىزىپتى.
پوەزيا رەداكسياسى ورنالاسقان بولمەنىڭ شەتكى، ەسىك كوزىنە تاياۋ تۇرعان ۇستەلىنە بارىپ وتىردىم دا، اۋدارما سالاسىنىڭ ءالى ىسىلا قويماعان بولاشاق مامانى رەتىندە جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىم.
مۇندا دا ءبىر قىزىق بولعانى بار. مەن وتىرعان ۇستەل — ادام مەكەبايەۆتىكى ەكەن. ول ءقازىر دەمالىستا جۇرگەن بولىپ شىقتى. جيىرما شاقتى كۇننەن كەيىن ادام دا ورالدى. ءوز ۇستەلىندە الدىنا قاعازدارىن قوبىراتىپ وتىرعان مەنى كورىپ، ءسال سوستيىپ تۇرىپ قالدى. سونى بايقاي قويعان دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ:
وۋ، قايدا باراسىڭ، كيمەلەپ؟ مىنا كىسىنى قۇتتىقتاپ قويىڭىز، ءسىزدىڭ ورنىڭىزعا وتىردى، — دەدى كۇلمەي دە دانەڭە ەتپەي.
ادام ابىرجىپ، ۇندەي الماي قالدى.
باسشىلارعا بارىپ ءبىل، بۇل جەردە ەندى ساكەڭ وتىرادى، — دەيدى دۇيسەنبەك اڭگىمەنى ودان ءارى كوپىرتىپ.
ساكە، تارتپادا ءبىر قاعازدارىم بار ەدى، سولاردى الايىنشى، — دەيدى ادام.
ءيا، قاعازدارىڭ بولسا، تۇگەلدەي الىپ كەت تە، ساكەڭە ۇستەلدى بۇتىندەي بوساتىپ بەر، — دەپ تاقىمدايدى دۇيسەنبەك.
ادام شىعىپ كەتتى. دۇيسەنبەك ءماز بولىپ كۇلەدى كەپ. "ىڭعايسىز بولماي ما؟" — دەگەن ماعان، "تۇك ەتپەيدى، قايتەر دەيسىڭ"، — دەدى دە قويدى.
اراعا اۋدەم ۋاقىت سالىپ بارىپ ادام كىردى بولمەگە. "وي، سەن دە!" — دەپ دۇيسەنبەككە جاقتىرماي ءبىر قارادى. "نە بولدى؟" — دەيدى دۇيسەنبەك.
قويشى! — دەپ قولىن سىلتەيدى ادام.
سويتسەك: "ورنىما ساكەندى العان ەكەنسىزدەر، ەندى مەن نە ىستەيىن؟" — دەپ ديرەكتورعا بارادى عوي. ديرەكتور ءبارىن جايلاپ تۇسىندىرسە كەرەك. "ءاۋ، ورنىڭا وتىردى دەدىم عوي مەن، "قىزمەتىڭدى الىپ قويدى" دەگەن جوقپىن عوي"، — دەپ كۇلەدى كەلىپ د ۇيسەنبەك.
سونىمەن، اۋدارما رەداكسياسىندا ىستەپ جاتتىم مەن. بەس-التى ادام بارمىز-اۋ دەيمىن. باستىعىمىز ماناتى ايتقان مۇقاڭ، وعان قاراما-قارسى اتىعايەۆ ءابىتاي اقساقال وتىرادى. ءبىر جاقسى كىسى ەدى مارقۇم. وڭ جاعىندا تولەۋپوۆ نۇراحمەت، سول جاعىندا نابيدەن ابۋتالييەۆ بار. رەداكسيانىڭ نەگىزگى ءدىڭى وسىلار سياقتى بولعانىمەن، باستىققا جاقىنىراق جۇرەتىنى — نۇراحمەت ەكەنى بايقالدى. ەكەۋارا ۇستەل استىمەن ءبىر قاعازداردى كورسەتىسىپ، جۇرت كوزىن الا بەرە الدەنەنى ىمداسىپ وتىرعاندارىن تالاي رەت كورىپ ءجۇردىم.
مەن بۇدان بۇرىن تالدىقورعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە قىزمەت ىستەپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا ادەبي كەڭەسشى بولىپ كەلگەنمىن. سول كەزگى ەكىنشى حاتشى ءىلياس ەسەنبەرلين ءوزى شاقىرتىپ العان. ساعات توعىزدان قالماي جۇمىسقا بارىپ، ءدال التى بولماي ۇيگە قايتپايتىن پارتيانىڭ بۇلجىماس تەمىر تارتىبىنە ابدەن ۇيرەنگەن ادامعا جازۋشىلار وداعىنداعى ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ جۇمىسى كوپ-كورىم قولايسىزدىق تۋعىزعان ەدى. ءبىر بولمەدە قادىر، قاليحان، امانجول شامكەنوۆ بار، ءتورت ادام وتىراتىنبىز. ساعات بىردە-بىرەۋى كەڭسەگە باس سۇقپايدى. مەن قىزديىپ توعىزدا كەلەمىن. وننان باستاپ ۇزدىك-سوزدىق بولىپ ارىپتەس اعالارىم كەلە باستايدى. بىردە قاليحان:
سەن وڭمەندەپ ەرتە كەلگەندە نە بىتىرەم دەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ "ۇرىسقانى" بار. "ەشكىم سەنى كەرەك قىپ جاتپاسا ءبىز قۇساپ وندا، ون بىردە كەلسەڭ دە بولادى. داۆاي، ءسويت!" — دەگەن دۇرسىلدەپ.
بىرتە-بىرتە بۇل جۇمىسقا مەنىڭ دە ەتىم ۇيرەنىپ، ۇيرەنگەن بىلاي تۇرسىن، ۇيرەنشىكتى داعدىعا اينالىپ، جۇمىسقا تۇسكە تامان كەلىپ، كەتكىم كەلگەن كەزدە كەتىپ جۇرەتىن بولىپ ەركىنسىپ العانمىن.
باسپا ونداي جايباسارلىقتى دا، "ءوزىم بىلەمدىكتى" دە كوتەرمەيدى ەكەن. قولىندا جۇمىس، ونى ءبىتىرۋدىڭ ولشەۋلى كەستەسى بار، سودان اۋىتقۋ استە قيىن. بوس بەلبەۋ ەتىپ، ەركىڭە جىبەرە قويمايتىن جەر كورىنەدى. ءبىراق، بىرەۋگە كىرىپتار بولماۋعا قۇشتار باسىم، جۇمىسىن "ءاي، كاپىر" اتاندىرماي وڭدىرا تىندىرسام، مەنىڭ قاشان كەلىپ، قايدا كەتكەنىمدە ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولمايتىن شىعار دەپ تە ويلاعام. ولاي بولمادى. ءبىر كۇنى ابەكەڭ شاقىردى:
ساكەن، سەنىڭ ۇستىڭنەن بولىمسىزداۋ شاعىم ءتۇسىپ جاتىر. مۇقاڭ سەنى "وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە جوقتاۋ ەكەن" دەيدى. مەن: "اتقارعان جۇمىسىنىڭ ساپاسىنا قاراڭىز الدىمەن" دەگەن بولدىم. وسى ەسىندە ءجۇرسىن"، — دەدى.
"اپىر-اي، اقساقال وزىمە ايتسا ءوتىم جارىلىپ كەتپەس ەدى عوي، الدە مۇنداعى قالىپتاسقان ءتارتىپ سولاي ما ەكەن؟" — دەپ ويلادىم دا، ايتەۋىر ەندى جۇمىسىمنان قايتكەندە كەمشىلىك تاپتىرماۋعا تىرىستىم. بۇل مەنىڭ عۇمىر بويى ۇستانعان داعدىما اينالدى.
نەبىر قيىن دا قالىڭ قولجازبالاردى ماعان يتەرە سالۋ، قيامپۇرىستاۋ، تىك مىنەز اۆتورلاردى ماعان قاراي سىرعىتا سالۋ ءجيى بايقالىپ ءجۇردى. "مىنەزى مىنەز ەمەس، ءا دەگەنگە ءما دەيتىن ادەتى بار، كوپ ىستەي قويماس" دەگەندەي ءبىر كوزقاراس بايقادىم دا، "ۆسەم سمەرتيام نازلو" دەپ ءبىر اۆتورمەن شەكىسپەۋگە، الدىمداعى جۇمىستى وزگەلەردەن گورى ساپالى دا تەز بىتىرۋگە بارىمدى سالا تىرىسىپ باقتىم. بۇل ءادىس ءوز جەمىسىن بەرە باستادى. رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى دە، باسپا ديرەكتورى دا جىلى قاراپ، قاتارعا الا سويلەسەتىن بولدى. قالعاندارىنا پىسقىرىپ قاراپ جاتقان مەن دە جوقپىن.
بىردە ماعان ورىسشادان ءتارجىمالانعان وزبەك جازۋشىسىنىڭ قالىڭ قولجازباسىن قاراۋعا بەردى. بۇل ەڭ كەمى ەكى-ۇش ايدىڭ جۇمىسى ەدى. كىتاپتى تۇڭعىشباي سماعۇلوۆ دەگەن اۋدارعان. بۇرىن كورمەك تۇگىلى اتىن ەستىمەگەن ادامىم ەكەن.
الدىمەن قازاقشاسىن سىدىرتىپ تەز وقىپ شىقتىم دا، سودان كەيىن اسىقپاي وتىرىپ، ورىسشاسىمەن سالىستىرا رەداكسيالاي باستادىم. اۋدارما قاساڭداۋ ەكەن. قازاقشا وقىلاتىنداي جاتىق شىعارما ەتۋ ءۇشىن اۋدارماشىمەن بىرىگىپ ءبىراز تەر توگۋگە تۋرا كەلەتىن ءتۇرى بار. ونىڭ ۇستىنە وتە اسىعىس اۋدارىلعان دا، ورىسشا كەيبىر ءماتىندى اۋدارماشى تۇسىنبەي، جوبالاپ تارتا بەرگەن. ورىسشاسىندا نەگىزگى كەيىپكەردىڭ بىرىنە ەسىك كوزىندەگى حاتشىسى "كۋيبىشيەۆ كەلىپ تۇر" دەپ حابارلايدى. ءارى قاراي "كەشىرىڭىز، كەشىرىڭىز" دەلىنگەن اۋدارمادا. "كەشىرگەنى" نەسى دەپ ورىس ماتىنىنە قاراسام: "پروسيتە، پروسيتە!" دەيدى ەكەن. اۋدارماشى شالا عانا "پروستيتە، پروستيتە!" دەپ وقىعان دا، الگىندەي كۇلكىلى جايتكە تاپ بولعانىن اڭعارماي قالعان.
كەيىن كەلە اۋدارمادا مۇنداي سوراقىلىقتاردىڭ كوكەسى كەزىگە بەرەتىنىن بايقادىق قوي. "پولوشەل شەللەنبەرگ ۆ ششەگولسكوم گەنەرالسكوم مۋنديرە" دەگەندى: "ششەگول گەنەرا-لىنىڭ ءمۋنديرىن كيگەن شەللەنبەرگ"، نەمەسە: "ون ليۋبيل وتدىحات ۆ فەشەنبەلنىح كۋرورتاح" دەگەندى: "ول فەشەنەبەل كۋرورتىندا دەمالۋدى ۇناتاتىن" دەپ اۋدارا سالاتىن "اۋدارماشىلار" دا ۇشىراسىپ قالىپ جۇرەتىن. ونىڭ ۇستىنە وسى "اۋدارماشىلار" جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولىپ، كەۋدە قاعىپ ءجۇردى.
بۇل جىگىتپەن قالاي سويلەسۋگە بولادى؟ اۋدارماسىن قايتىپ بەرىپ، ءبىراز جۇمىس ىستەتپەي بولمايتىن سىنايى بار، — دەدىم رەداكسياداعىلارعا.
قايتەسىڭ باسىندى قاتىرىپ، تەزدەتىپ قارا دا، وندىرىسكە وتكىزىپ جىبەر، — دەگەنى ولاردىڭ.
سودان ىلە-شالا دالىزدە ديرەكتورىم ابەكەڭە جولىعىپ قالايىن.
ول مەنىڭ قولتىعىمنان الىپ، ارى-بەرى قىدىرىستاپ ءجۇردى دە: "ساكەن، اناۋ ءبىر تۇڭعىشباي دەگەن جىگىتتىڭ اۋدارماسىن سەن قاراپ جاتقان كورىنەسىڭ. قالاي ەكەن، جىگىتتەر ءتاۋىر اۋدارماشى دەپ ءجۇر ەدى؟" — دەپ سۇرادى.
ءتاۋىر تۇگى جوق، ابەكە، — دەيىن مەن توبەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزىپ، — وتە ساپاسىز، قايتارىپ بەرەيىن دەپ وتىرمىن.
ابەكەڭ ءارى قاراي قازبالاپ جاتپادى.
سول كۇننىڭ كەشىنە قاراي بولمەگە دەمبەلشە كەلگەن قىزىلسارى جىگىت كەلدى دە، مەنى وڭاشا شىعارىپ الىپ، تۇڭعىشباي سماعۇلوۆتىڭ دەپ تانىستىردى ءوزىن.
ساكەن، مەن ابەكەڭنىڭ ءىنىسىمىن عوي. جاقسى اعانىڭ قاسىندا بىزدەي جامان ىنىلەرى دە ىلەسىپ جۇرەتىنىن بىلەسىڭ. "اۋدارماڭدى ساكەن قاراپ جاتىر، ول بىلەتىن، بىلگەنىن وتكىزە الاتىن تاباندى جىگىت. ايتقانىنىڭ ءبارىن ورىندايتىن بول!" — دەپ ەدى ابەكەڭ. قانداي ەسكەرتپەن بولسا دا ورىنداۋعا ءازىرمىن. اششى دەمەي، اشىق ايتا بەر، — دەدى تۇڭعىشباي.
كولگىرسىپ جاتپاي ءبارىن وزىنە كورسەتىپ وتىرىپ، قولجازبانى قايتارىپ بەردىم. وبالى نە كەرەك، ول قالعان جۇمىسىن ادال اتقارىپ شىقتى. كىتاپ ءبىرسىدىرعى ءتاۋىر اۋدارما قاتارىندا وقىرمان قولىنا ءتيدى.
سويتسەم، بۇل دا رەداكسياداعىلاردىڭ مەنى سىناپ كورسەك دەگەن ادىستەرى ەكەن. بۇل مىنا بەتىمەن ديرەكتوردىڭ ىنىسىنە قارسى شىعادى، وعان باستىق ارالاسسا، ارتى شىرعالاڭ شاتاققا ۇلاسىپ، ءوزى دە ءبىر بوي كورسەتىپ قالار دەسسە كەرەك. تىلەۋىڭدى بەرگىر ابەكەڭنىڭ اقىلى ما، تۇڭعىشبايدىڭ سابىرلىلىعى ما، ايتەۋىر، "ءۇريت-ۇريت" دەسىپ وتىرعانداردىڭ ويىنا وراي داۋ تۋا قويعان جوق.
باسپاعا اۋەلى قاتارداعى رەداكتور بولىپ كەلگەنىمدى ايتتىم عوي.
ءبىر جىلدان كەيىن، اعا رەداكتورلىققا "جوعارىلادىم".
ودان ارىگە باستىرا قويماي ءجۇردى.
بۇل كەزدە نۇرتازين زەينەتكەرلىككە كەتتى دە، ورنىنا جاپپار ومىربەكوۆ كەلدى. بەيمازالاۋ ادام ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءا دەگەننەن ەكەۋىمىزدىڭ جۇلدىزىمىز جاراسا قويمايتىنى بايقالعان.
مەن اقىرى وسى اۋدارما رەداكسياسىنا ءبىرجولا تۇراقتاپ قالا بەردىم دە، ءبارىمىز ءبىر بولمەدە سىعىلىسىپ وتىراتىن بولعانبىز. جاپپار اعام ەكەۋىمىز قاراما-قارسى وتىرامىز. رەداكسيامىزعا ءزامزا قوڭىروۆا، اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا، سارا لاتييەۆا سياقتى قىز-كەلىنشەكتەر كەلىپ قوسىلدى. مەن قولجازبانى بەتتەۋ دەگەندى ۇيرەنە الماي-اق قويعان ەدىم. ءجۇز بەتكە دەيىن كوپ-كورىم دۇرىس بەتتەپ كەلەمىن دە، ءارى قاراي قايتا-قايتا قاتەلەسىپ، شاتاستىرىپ الا بەرەتىنىم بار. سونى سەزگەن ءزامزا ءبىر كۇنى: "اعا، مەن بەتتەپ بەرسەم قايتەدى؟" — دەدى مەنىڭ قالىڭ قارىس قولجازبانى بەتتەيمىن دەپ يت اۋرەگە ءتۇسىپ وتىرعانىمدى بايقاپ. قۋانىپ كەتتىم دە، قولىمداعى قاعازداردى قوبىراتىپ ۇسىنا قويدىم.
ءزامزا بەتتەپ وتىرعان. سىرتتان كىرگەن جاپەكەڭ: "نە ىستەپ وتىرسىڭ؟" — دەپ سۇرادى ودان.
ساكەن اعانىڭ جۇمىسى ەدى، بەتتەپ بەرەيىن دەپ.
ءوزى نەگە بەتتەمەيدى؟
مەن شاتاستىرىپ الا بەرەم، — دەپ مەن سوزگە ارالاستىم.
ءزامزا سەنىمەن قۇقى بىردەي رەداكتور، ىستەي الماساڭ شىنىڭدى ايت، باسقا جۇمىسقا سۇران، ەشكىمدى جالداپ العان جوقسىڭ، — دەدى جاپەكەڭ.
ءزامزاعا بۇرىلدى دا:
بەر وزىنە، ءوزى جازسىن! — دەدى.
ءبىتىپ قالىپ ەدى، اياقتاپ شىعايىن، اعا، — دەپ ءزامزا قارىنداسىم دا بولار ەمەس.
وۋ، جاپەكە، ءسىزدىڭ نە شىعىنىڭىز شىقتى وسى؟ كىم بەتتەگەنى سىزگە ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەيمىن مەن.
نەگە ءبارىبىر. اركىم ءوز مىندەتىن ءوزى اتقارۋى كەرەك.
بولمەدە التى-جەتى ادام بارمىز. ماعان قارسى وتىرعان
جاپەكەڭنىڭ اڭديتىنى تەك مەن عانا. شىقسام دا، كىرسەم دە تەكسەرىپ، ىزدەپ كەلگەن ادامنان مەنى قىزعىشتاي قورىپ جولاتپاي، ءوزى وتىرعاندا سىرتقا شىعارماي ابدەن جۇيكەمە تيەتىن بولىپ الدى. بىرەر رەت ءجۇز شايىسۋعا دەيىن بارىپ قالىپ جۇردىك.
بىردە "جالىن" باسپاسىندا ءجۇر ەدىم، وندا ولار گوگول كوشەسىندە بولاتىن، بۋحگالتەرى كەلىپ: "ءسىزدى ديرەكتورىڭىز ىزدەپ جاتىر ەكەن، تەز كەلسىن دەيدى"، — دەگەنى.
جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق، ەكى وكپەمدى قولىما الا جۇگىرىپ جازۋشىلار وداعىنىڭ استىڭعى قاباتىنداعى ءوز باسپاما جەتەيىن. ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە كىرىپ بارسام، ءبىر توپ كاسىپوداق مۇشەلەرى وتىر ەكەن. سويلەپ تۇرعان جاپەكەڭ مەنى كورە سالا:
مىنە، بۇل جىگىت وسىنداي، ءتىپتى جەرگىلىكتى كوميتەتتىڭ وتىرىسىنا دا جۇرتتى توستىرىپ قويىپ، ءوستىپ كەشىگىپ كەلەدى، — دەگەنى.
كوكەتاي-اۋ، مەن بىلگەن جوقپىن عوي. جاڭا "ديرەكتور ىزدەپ جاتىر" دەگەسىن، — دەي بەرىپ ەدىم:
ديرەكتور ىزدەپ جاتىر دەمەسەك، سەن قاشىپ، ۇستاتپاي دا كەتۋىڭ مۇمكىن عوي، — دەپ تۇر مەنىڭ جاپپار اعام.
سويتسەك، كاسىپوداقتاردىڭ جەرگىلىكتى كوميتەتىندە مەنىڭ جەكە باس ماسەلەمدى قاراپ جاتىر ەكەن. جاپەكەڭ ءالى سويلەپ تۇر. مەنىڭ قاي كۇنى قانشا ۋاقىتقا كەشىگىپ كەلگەنىم، قاي كۇنى جۇمىستان ەرتە كەتىپ قالعانىم، ۇدايى وزىنە قارسى كەلە بەرەتىنىم، باستىق ەكەن دەپ تىڭدامايتىنىم، قويشى، ايتەۋىر، قايداعى-جايداعىنى ءتىزدى دەيسىڭ كەلىپ. وقتا-تەكتە قولىنداعى داپتەرىنە قاراپ قويىپ سويلەپ تۇر ەدى، ءسوزىن اياقتاي كەلە: "مۇنىڭ كەمشىلىكتەرى تەك بۇل ەمەس، ءبارىن بۇكپەسىز مىنا داپتەرگە ءتىزىپ ءجۇر ەدىم، ۇستەل سۋىرماسىنان ۇرلاپ الىپ ءۇش-تورت بەتىن ءوزى جىرتىپ تاستاپتى"، — دەگەندى دە نىعىزداي قوسىپ قويدى.
ءاي، كوكەتاي-اۋ، ۇرلاسام سول داپتەرىڭىز قۇرعىردى تۇگەل قۇرتپايمىن با، بىرەر بەتىن جىرتىپ نەعىلايىن؟ — دەيمىن مەن. ول ءمىز باعار ەمەس.
بۇل ءتىپتى وتپەگەن رەداكسيالىق كەڭەس ءماجىلىسىنىڭ اتىنان جالعان قاۋلى جاساپ، قولجازبا وتكىزۋدە قىلمىستى ارەكەتكە دە بارعان. سولاي ما، نابيدەن؟ — دەپ ابۋتالييەۆكە قارايدى.
ول: "يا، سولاي!" — دەپ باس يزەيدى.
وۋ، اعايىن، — دەيمىن مەن. — قولجازبا وندىرىسكە وتەردە رەداكسيالىق كەڭەستىڭ قاۋلىسى كەرەك، ول بىلاي جازىلادى دەپ ۇيرەتكەن وزدەرىڭ ەمەس پە؟ ناكە، وسى ءسىز ەدىڭىز عوي ۇلگىسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرگەن، — دەيمىن شىرىلداپ. — ايتپەسە جالعان قاۋلى جازىپ، باسى ارتىق جۇمىس جاساپ قولىم قىشىپ بارادى دەيسىزدەر مە؟
نابيدەن بىلق ەتەر ەمەس.
سوندىقتان، — دەيدى جاپەكەڭ، — بۇل جىگىتكە جازبا تۇردە سوگىس جاريالاۋ كەرەك. ەندى قىلداي كىنالى بولعان كۇنى جۇمىستان شىعارىلاتىنى دا قاتاڭ ەسكەرتىلسىن.
تۇسكى ءۇزىلىس تاياپ قالعان مەزگىل ەدى، اسىعىپ وتىرعان ايەل، ەركەگى ارالاس جۇرت الگى ۇسىنىستى قوستاپ قول كوتەرە سالىپ، ەسىككە بەتتەدى. جەرگىلىكتى كوميتەت ءتوراعاسى جاماليددين بوساقوۆ دەگەن ۇيعىر جازۋشىسى بولاتىن. سالماقتى مىنەزى بار، ءبىرسىدىرعى ورنىقتى ادام سياقتى كورىنگەن. جۇرت تاراپ بارا جاتقان سوڭ شىرىلداپ سونىڭ قاسىنا جەتتىم: "ويباي، جاكە، — دەيمىن، — جۇرتتىڭ بەتىن بايقادىڭىز عوي، "يماناسوۆتى اتساق قايتەدى؟" دەسەڭىز دە، "اتايىق!" دەپ قول كوتەرە سالۋعا دايىن. ءبارى دە ەنجار. تىم قۇرىسا، ماعان دا ءسوز بەرىپ، ەكى جاقتى بىردەي تىڭداتپايسىز با؟"
ءوي، مەن دە تۇك تۇسىنبەي قالدىم. قالاي بولىپ كەتتى ءوزى؟ الگى جاپپار عوي، كەشەدەن بەرى جۇرتتى ۇگىتتەپ... جارايدى، بۇلاي قالماس، قايتا ورالارمىز، — دەيدى بوساقوۆ.
ەرتەسىندە مەنى ابەكەڭ شاقىردى. ادەتىنشە ونى-مۇنىنى ءسوز ەتىپ وتىردى دا:
ساكەن، وسى جاپپار ومىربەكوۆ ەكەۋىنىڭ اراڭ قالاي؟ بۇگىن ماعان ءۇش رەت كىردى. كەشەگى مەستكوم قاۋلىسىنا وراي ساعان سوگىس بەرۋ جايلى بۇيرىق شىعارىڭىز دەيدى. مەن بولسام، ونىڭ جەكەباس ءىسىن قاراۋدىڭ ءوزى ارتىق بولعان ەكەن، سوندىقتان دا وسىمەن شەكتەلەيىك، — دەدىم. جاپەكەڭە نە جاماندىق جاساپ ەدىڭ؟ سەنى سىرتىڭنان جامانداپ كەلەدى دە تۇرادى، — دەدى.
"جاپەكەڭە نە جاساپ ەدىم سونشاما؟" دەگەندى ءوزىم دە ويلانىپ جۇرگەم.
ءوزىم سويلەسىپ كورەيىن، ابەكە، — دەدىم.
ءسويتشى، اينالايىن.
وسىنىڭ الدىندا افريكا اقىندارىنىڭ ۇلكەن ءبىر توم ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، سوعان باس-كوز بولۋ ماعان تاپسىرىلعان ەدى. جاپەكەڭ دە بىرەر ولەڭ اۋدارعان. "جارامايدى ەكەن" دەپ مەن وزىنە قايتارىپ بەرگەم ولارىن. "قاي جەرى جارامايتىنىن كورسەتىپ بەرسەڭشى، قايتا قاراپ، جوندەيىن"، — دەگەن جاپەكەڭ. "باستان-اياق جارامسىز، — دەگەم مەن. — كورسەتەتىن جەرى جوق تىپتەن".
ويباي، ساكەن، باستىق قوي جاپەكەن. باستىقتىڭ اۋدارماسى قالاي جارامايدى؟ — دەپ سوزگە نابيدەن كوكەم ارالاسقان.
مۇندايدا باستىقتىڭ بەدەلى ەمەس، اۋدارما كوركەمدىگى شەشەدى، — دەپ مەن دە قاسارىسىپ بولماعام.
سول كىتاپقا اقىرى ءىلدالدالاپ ءجۇرىپ جاپەكەڭنىڭ شاعىن ءبىر اۋدارماسىن ارەڭ دەپ كىرگىزگەنىم بار ەدى. قالاماقىسىن الار كەزدە ازىرقانعان جاپەكەڭ:
اپىراي، سەن قولىڭا بۇدان ۇلكەن بيلىك تيسە، كىسىگە كۇن كورسەتپەيتىن ءتۇرىڭ بار ەكەن عوي، سوندا مەنىڭ اۋدارمالارىمدى تۇگەل جىبەرە سالعاندا نەڭ كەتەر ەدى، — دەپ وكپەلەگەن.
بەدەلىم كەتەتىن ەدى، جاپەكە، — دەپ مەن دە بولماعام. ونىڭ ءبارى جاستىقتىڭ جەلىگى، جاستىقتىڭ كىناسى ەكەن-اۋ. ءدال بۇگىن بولسا ءسويتىپ قاسارىسپاسىم ايدان انىق. حالتۋراعا ءبىز عانا توسقاۋىل قوياتىنداي-اق اسىرە پرينسيپشىلدىك تانىتاتىن كەزدەرىمىز ەكەن ول.
...سودان كەيىن جاپەكەڭنىڭ كەك قايتارعان ءتۇرى ەكەن بۇل. ونىڭ ۇستىنە رەداكسياداعى سىبىرلاقتارى دا اراعا شي جۇگىرتىپ: "بۇل ءالىمجانوۆتىڭ جەرلەسى، قايرات ەكەۋى جانە دوس (قايرات جۇماعالييەۆ — باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، ابەكەڭە جاقىن جۇرەتىن جىگىت)، ءبارى بىرىگىپ ءسىزدىڭ ورنىڭىزدى وسىعان الىپ بەرگەلى ءجۇر"، — دەيدى ەكەن. ونى دا كەيىن مەنەن ەشقانداي زيان جوعىنا كوزى جەتكەن سوڭ جاپەكەڭنىڭ ءوزى ايتقان.
كۇندەر جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. باسپانىڭ باس رەداكتورى ەسەت اۋكەبايەۆ اعامىز قاشان بولسىن وسقىرىنا ىتىرىلىپ تۇراتىن "جانىنا تورسىق بايلاتپاستىڭ" ءوزى. بىزبەن ءوزىنىڭ ورىنباسارى قايرات جۇماعالييەۆ ارقىلى عانا قاتىناس جاسايدى. ودان گورى ديرەكتورىمىز ابەكەڭ دەموكراتتاۋ. حالجاي ايتىپ بارساڭ، ۇيىپ تىڭداپ، حال-قادىرىنشە ايتقانىڭدى ورىنداۋعا تىرىساتىنىن بايقادىم. قاتتى قايىرىمعا بارمايدى، تەكە تىرەسكە جوق ادام. كەيدە ءبىر باستىق رەتىندە بۇرا تارتقان كىناسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، بەتىنە باسار بولساڭ قۇلاعى، موينىنا دەيىن قىزارىپ شىعا كەلەتىنىنە قاراپ، ۇياتى بار ادام-اۋ دەپ ويلايتىنمىن.
ءبىراق بۇل كىسىنىڭ دە بىرتە-بىرتە ماعان دەگەن قاباعى سالقىن تارتا باستادى. ەڭ اۋەلى قايتا باسىلۋعا ۇيعارىلىپ جوسپارعا كىرىپ تۇرعان جەرىنەن اجەپتاۋىر كولەمى بار كىتابىم اياق استى سىزىلىپ قالا بەردى. الدىنا بارىپ: "بۇل قالاي بولدى؟" — دەپ ەدىم، ابەكەڭ: "ساكەن، ءبارىن بىلەم، قولىمنان كەلمەي قالدى، ايىپ ەتپە"، — دەپ سىرعىتتى. ديرەكتوردىڭ قولىنان كەلمەي قالۋ دەگەن ازىرگە مەنىڭ ميىم جەتەرلىك سىلتاۋ ەمەس ەدى. سونىڭ الدىندا مەنىمەن قۇرداس قايراتتىڭ، مەنەن جاسى كىشى قاناتبايەۆ دۇيسەنبەكتىڭ دە قالىڭ-قالىڭ كىتاپتارى شىققان بولاتىن. سولاردى ايتىپ كورىپ ەدىم:
ساكەن، سەن وبىۆاتەلدىڭ ءسوزىن سويلەمە، ارنارسەنىڭ ءوزى ءجونى بار، اقىنداردا ءارتۇرلى رانگا (ءوز ءسوزى) دەگەن بولادى، — دەپ قىسقا قايىردى.
ءۇنجىرعام تۇسكەن قالپىمدا باسىم سالبىراپ كوشەگە شىعىپ بارا جاتىر ەدىم، قارسى الدىمنان ول كەزدە ورتالىق كوميتەتتە قىزمەت ىستەيتىن ءابىش كەكىلبايەۆ جولىعا كەتكەنى.
ەڭسەڭ ءتۇسىپ كەتىپتى عوي، نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى ول سابىرمەن.
ءجونىمدى جوپەلدەتە ايتىپ شىقتىم.
وسىلاي جۇرە تۇرشى، — دەپ ءابىش مەنى سىرتتا قالدىردى دا، ىشكە جەكە ءوزى كىرىپ كەتتى.
كوپ توستىرعان جوق، انە-مىنە دەگەنشە قايتا شىعىپ قاسىما كەلگەن ءابىش:
ديرەكتورىڭا كىرىپ: "ابەكە، ءبىر ازاماتقا ارا تۇسەيىن دەپ كەلىپ ەدىم" دەي باستاپ ەدىم، بىردەن: "ساكەن يماناسوۆقا شىعار"، — دەگەنى.
"ءيا" — دەدىم. "وزىنە دە ايتىپ ەم، سەنبەدى عوي دەيمىن، شىنىندا دا مەنىڭ قولىمنان كەلمەي قالعانى راس. ارعى جاعىن ءوزى پايىمداي جاتار. كەلەسى جىلعا سىرعىتىپ، بۇگىن — ەرتەڭ شارتىن جاساپ قولىنا بەرەيىن"، — دەپ وتىر، سوعان كەلىس.
كەلىسپەي قايدا بارام، ابىشكە كوپ-كوپ العىسىمدى ايتتىم دا، قالعانىن قۇدايدان كۇتىپ قالا بەرگەم.
سول كىتابىم انە-مىنە شىعادى دەپ تۇرعاندا تيراج كەرەك بولىپ، تاعى دا ديرەكتورعا جۇگىنۋگە باردىم. ەگەر باسپا تىلىمەن ايتقاندا ءبىر تيراج (سەگىز مىڭ دانادان اسۋى كەرەك) ءتيىپ قالعان جاعدايدا قالاماقىمنىڭ مولشەرى ەكى ەسەگە جۋىق كوتەرىلەر ەدى. سونىڭ ءبارىن بىلە تۇرا ابەكەڭ:
"قازاق كىتاپ" باسشىلارىنا بارىپ كورسەڭشى، تيراج جاعى سولارعا بايلانىستى عوي، ولار الامىز دەپ جاتسا، مەندە قارسىلىق بولمايدى، — دەپ سالقىنداۋ رايمەن شىعارىپ سالدى.
"ە، بوپتى، تونىمدى الىپ قالار دەيسىڭ بە"، — دەپ ويلادىم دا، "قازاق كىتاپتىڭ" باس ديرەكتورى ول كەزدە سادىقوۆ دەگەن كىسى بولۋى كەرەك، سالىپ ۇرىپ سوعان باردىم. جاي-كۇيىمدى ەستىپ، بۇيىمتايىمدى تىڭداپ العان سادىقوۆ:
ەرتەڭ كوميتەتتە تيراج جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءماجىلىسى بولادى، ەگەر باسپا ديرەكتورى ىقىلاستى بولىپ جاتسا، ءبىز سۇراعان تيراجىن بەرەمىز، وعان كۇمانىڭ بولماسىن، — دەدى.
سول ءسوزدى قاز-قالپىندا ابەكەڭە ايتىپ كەلدىم. ول: "ە، جارايدى وندا"، — دەدى دە قويدى.
ەرتەسىندە كوميتەتكە كەتكەن ديرەكتورىمدى تاعاتسىزدانىپ كۇنى بويى كۇتتىم. "كەلىپتى" دەگەن حابار تيىسىمەن ابەكەڭدى ىزدەپ تاعى جۇگىرەيىن. قابىلداۋ بولمەسىندە ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى ءسابيت ساعىنوۆ جولىعىپ قالىپ:
ساعان تيراج جوق. ءتىپتى، سەن تۋرالى اڭگىمە قوزعالمادى، — دەپ ءوزىنىڭ تۇيەدەن تۇسكەندەي لاق ەتكىزىپ ءبىر-اق ايتاتىن ادەتىمەن.
سالىم سۋعا كەتىپ، قايتسەم ەكەن دەگەنشە، ءوز كابينەتىنەن ابەكەڭ دە بەرى شىعا كەلدى.
ابەكە، تىم قۇرىسا، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاپسىز عوي، سابيتتەن ەستىپ تۇرمىن، كەشەگى ۋادە باسقاشالاۋ ەدى، — دەپ جاتىرمىن ءالى دە ءۇمىتىمدى ۇزبەي.
ءاي، ءوزى باس دەگەنىڭ دە ابدەن قاتتى، اناۋ مولداحمەت قانازوۆ دەگەنگە تيراج اپەرەم دەپ يت اۋرەگە تۇسكەنىم، — دەپ قايداعىنى ايتىپ بەتىمەن لاعىپ بارا جاتقان سوڭ، ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ ءجونى وسى ەكەن-اۋ دەپ، جونىمە كەتە بەرگەنمىن.
"جاقسىلىعىڭ كۇندە ۇمىت، ءبىر جاڭىلساڭ — بولدى كەك" دەپ اباي ايتقانداي بولمايىنشى، جاقسىلىعىن باسىما ءۇيىپ تاستاماعانىمەن، جۇمىسقا شاقىردى، ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە "دوستاسىپ، تۋىسىپ تا كەتۋىمىز مۇمكىن" دەگەن ەمەۋرىن تانىتىپ ەدى، ءبىر ءجونى بولار دەپ ويلادىم. شىن قامىعىپ، رەنجىگەن جوقپىن.
ءبىراق بۇدان كەيىن دە ابەكەڭنەن اسا جىلى قاباق كورە المادىم. شومىشتەن قاقپاسا دا، باسقاعا كورسەتىپ جاتقان ىقىلاس-پەيىلى ماعان دەگەندە بىرتە-بىرتە تارىلا بەردى. اۋەلى مەن ىستەيتىن اۋدارما رەداكسياسى ەكىگە ءبولىندى. شىعارىلاتىن ادەبيەت سانى مولايىپ، "دوستىق كىتاپحاناسى" جانە باسقا كلاسسيكالىق شىعارمالاردى اۋداراتىن رەداكسيا قۇرىلدى دا، تولەۋپوۆ نۇراحمەتتى سوعان مەڭگەرۋشى ەتتى. بۇرىن دا قۇرداس رەتىندە: "ءجونى ءتۇزۋ، ساۋاتتى اننوتاسيا جازىپ كورگەن ەمەسسىڭ، قالاي اۋدارماشى بولماقسىڭ؟" — دەپ قالجىڭداپ جۇرەتىن ەدىم، سول ەندى باستىعىم بولىپ شىعا كەلدى. ءبىراق ودان دانەمە وزگەرگەن جوق، بۇرىن دا مەن جۇمسايتىنمىن، نۇراحمەت ەكى ەتكىزبەي ورىندايتىن، وبالى نە كەرەك، ءالى دە سول، ايتقانىمنان شىقپادى. بىرەۋلەر "باستىق سەن ەمەسسىڭ بە" دەپ ايداپ سالسا دا، ارانداتۋعا كونبەي، بۇرىنعى قالىپتاسقان ءتارتىپتى بۇزا قويعان جوق.
مارقۇم انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ ءبىر كۇندەرى: "باۋىرىم، سەنىڭ ديرەكتورىڭ مەنەن "ساكەن قانداي جىگىت؟" دەپ سۇرادى. زامەچاتەلنىي جىگىت!" — دەدىم. ءارى قاراي قازبالامادى، ءبىر وزگەرىس بولادى-اۋ دەيمىن"، — دەدى.
ءدال وسى ءسوزدى قاستەك تە ايتتى: "مەنەن سەن تۋرالى پىكىر سۇرادى، نە دەيىن، ماقتادىم"، — دەپ.
تۇرسىنزادا كەلدى كەڭكىلدەپ: "ابەكەڭ مەنەن سەن جونىندە مىنەزدەمە بەرۋدى ءوتىندى، "بىرگە ىستەپ كورگەن ەمەسپىن، ءبىراق جۇمىسىنا مىعىم، مىندەتىنە ادال قارايتىن جىگىت بولار دەدىم"، — دەپ.
ءدال وسىنداي سەزدى باسپادا يۋريسكونسۋلتانت بولىپ ىستەيتىن تويبولدى زەينابىلوۆ دەگەن جىگىتتەن دە ەستىدىم. نۇراحمەت ەشتەمە دەي قويماپ ەدى، شولمەكتەس بولىپ وتىرعان ءبىر ساتتە "وسى دا باستىقتارعا جاقىن جۇرۋگە تىرىساتىندار سورتىنان ەدى، بۇدان نەعىپ سۇرامادى ەكەن، كورەيىن" دەدىم دە: "ءاي، نۇراحمەت، وسى سەنىڭ جوقتان وزگەنى جاسىرىپ، كۇلبىلتەلەي بەرەتىنىڭ-اي، ايتپەسە ابەكەڭ: "ساكەن قانداي جىگىت؟" دەگەندە كۇمىلجىپ، جوقتى-باردى شاتپاي، نە جاقسى، نە جامان دەپ توقەتەرىن ءبىر-اق ايتپايسىڭ با؟" — دەپ قالدىم توسىننان.
نۇراحمەتىم شىنىمەن ساسايىن دەدى، ونىسىن ىرجالاقتاي كۇلگەنىمەن جاسىرعىسى كەلدى دە، ماعان ءيتىنىپ: "تۇرا تۇر، ابەكەڭ سۇراعاندا بىلاي بولدى عوي ءوزى"، — دەپ تۇساۋلى اتتاي كىبىرتىكتەي باستاعاسىن، ءارى قاراي تىڭداماي ورنىمنان تۇردىم دا كەتتىم.
بۇل نە بولعانداعىسى؟ "شىركىندە ەس بولساشى سەزەت دەگەن"، — دەپتى عوي اباي دا، ابەكەڭنىڭ قاي قىرى ەكەن؟" — دەدىم دە، وڭاشا وتىرعان ءبىر ءساتىن پايدالانىپ، باستىعىمنىڭ الدىنا تاعى باردىم. ءبىر نارسە سۇراپ كەلدى دەپ قالدى ما، بۇرىنعىداي جىك-جاپار بولماي، رەسمي عانا سالقىن قابىلدادى.
ابەكە، — دەدىم توتەسىنەن ءبىر-اق تارتىپ، — مەن جايلى اركىم-اركىمنەن سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ، پىكىر سۇرايتىن كورىنەسىز. كىم بۇگىن اعىنان جارىلىپ، ادالىن ايتۋشى ەدى؟ ونىڭ ۇستىنە سولاردىڭ ءبارى دە سىزدەن شىعا سالا ءسۇيىنشى سۇراعانداي ماعان كەلىپ، بولعان اڭگىمەنىڭ شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ايتىپ بەرەدى.
ودان دا، ابەكە، — دەدىم اڭگىمەمدى ءارى جالعاپ، — مەنىڭ كىم ەكەندىگىمدى شىنىمەن بىلگىڭىز كەلسە، وزىمنەن سۇرامايسىز با؟ قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، مەنى وزىمنەن جاقسى بىلەتىن ادام جوق ازىرگە. ادالىمدى ايتىپ، وزىمە-وزىم باعا بەرەر بولسام، جاقسى-جامان قاسيەتتەرىم ەلۋ دە ەلۋ بولىپ تارازى باسىن تەڭ ۇستاپ تۇر.
قوي، — دەپ قالدى ابەكەڭ قىسىلعانى موينىنىڭ قىزارعانىنان اڭعارىلىپ، — جاقسى جاعىڭ باسىمداۋ شىعار، و نە دەگەنىڭ...
جوق، باسىم ەمەس، سول پياتدەسيات نا پياتدەسيات، — دەپ ءبىتىردىم ءسوزىمدى. ءسويتىپ ورنىمنان تۇردىم دا، كابينەتتەن شىعىپ جۇرە بەردىم. ول كىسى مەنى توقتاتقان جوق.
سويتسەم، قاراۋىندا ىستەيتىن ادامداردىڭ بىرەۋى تۋرالى ەكىنشىسىنەن الگىندەي پىكىر سۇراپ جۇرەتىن ءوزىنىڭ ەجەلگى ادەتى ەكەن. جوعارىداعى اڭگىمەنى ۇمىتىپ كەتتى مە، كىم بىلەدى، بىردە مەنى دە شاقىرىپ:
ساكەن، وسى تولەن قاۋپىنبايەۆ قانداي جىگىت؟ — دەپ سۇراعانى بار.
تولەن باسپاعا بىزدەن كەيىن كەلدى عوي دەيمىن، پروزا رەداكسياسىندا بىرەر جىل ىستەگەنى بار.
ابەكە، — دەدىم، — ءوزىم جايلى بولعان ءبىر اڭگىمەدە ايتىپ ەدىم، ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدىسىز. تولەن تۋرالى مەن نە دەسەم دە ول جەكە كىسىنىڭ پىكىرى بولىپ شىعادى. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلگەندە امانداسىپ جۇرەم، كەتەردە كەيدە قوشتاسامىن، كەيدە و دا جوق. قاتار وتىرىپ ءبىر شىنى شاي ىشپەگەن اداممىن. قايدان بىلەيىن، ونىڭ قانداي جىگىت ەكەنىن، — دەدىم بەزبۇيرەكتەنىپ، — ونىڭ ۇستىنە باسشى ادامنىڭ قاراۋىنداعىلار جايىندا قالىپتاسقان ءوز تۇجىرىمى، ءوز باعاسى، ءوز پكىرى بولۋى كەرەك، — دەگەندى دە قوسىپ قويدىم.
موينىنا دەيىن قىزارعان ابەكەڭ ۇندەمەي قالا بەردى.
يمانداي شىنىم، بۇدان كەيىن مەن تۋرالى وزگەلەردەن پىكىر سۇراسا سۇراعان شىعار، تەك باسقالار جايىندا "وسى قانداي جىگىت؟" دەپ ابەكەڭ ەندى مەنەن قايتىپ سۇراعان ەمەس.
باسپادا وننان استام رەداكسيا بار. ولاردا ماعزوم سۇندەتوۆ، ساعي جيەنبايەۆ، جۇماباي تاشەنوۆ، دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ، ءانسس سارايەۆتار مەڭگەرۋشى بولىپ ىستەيدى. بۇلاردان باسقا ەكى اۋدارما، ورىس ادەبيەتى، ورىس اۋدارماسى، ۇيعىر رەداكسيالارى بار. وسىلاردىڭ ۇستىنە حالىق شىعارماشىلىعى جانە فولكلور دەپ اتالاتىن جاڭا رەداكسيا قۇرىلدى. وعان ءىسلام زىكىبايەۆتى باستىق ەتىپ قويىپ ەدى، ول كوپ وتىرماي باسقا جاققا اۋىسىپ كەتتى دە، مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورنى ەداۋىر ۋاقىت بوس تۇرىپ قالدى.
"ديرەكتور شاقىرىپ جاتىر" دەگەندە ادەتتەگى جۇمىس جاعدايى شىعار دەپ اسىقپاي ايانداي بارسام، كابينەتتە باس رەداكتور ەسەت اۋكەبايەۆ، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ساعي جيەنبايەۆ، ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى ءسابيت ساعىنوۆ، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قايرات جۇماعالييەۆتەر وتىر ەكەن. ۇزىن ۇستەلدىڭ شەتىن الا مەن دە بارىپ جايعاستىم.
ساكەن، بىزدە ءبىر وي بولىپ تۇر، — دەدى ابەكەڭ العاشقى ۇنسىزدىكتى بۇزىپ. — ەسلامنىڭ ورنىنا سەنى رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى ەتسەك دەپ ەدىك.
و، قۇتتىقتايمىن! — دەپ ءسابيت ۇستەل ۇستىنەن اسىرا قول ۇسىندى.
قويا تۇر، بۇ جىگىت ءولى كەلىسىمەن دە بەرگەن جوق، سەن قۇتتىقتاپ جاتىرسىڭ، — دەدى جايىمەن ابەكەڭ.
بەرەدى عوي، كەلىسەدى عوي، — دەيدى سابيتتە قوسارلانىپ.
ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاعان كۇيى سىرەسىپ مەن وتىرمىن.
نەگە ۇندەمەيسىڭ، الدە اتقارا المايمىن دەپ قورقامىسىڭ؟ — دەيدى تاقىمداپ ەساعاڭ. — رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى بولۋ كەلەتىن شىعار قولىڭنان.
كەلەدى عوي، نەگە كەلمەسىن، — دەيمىن مەن دە تىنىش وتىرماي اۋزىمنان قاعىنىپ. — بول دەپ جاتسا مەنىڭ قولىمنان باس رەداكتور، ءتىپتى ديرەكتور بولۋ دا كەلەتىن سياقتى.
كابينەت ىشىندە ءبىر ءسات تىلسىم تىنىشتىق ورنادى. تىلدەرىن تىستەپ العانداي ەشكىم ءۇن شىعارار ەمەس.
ال، جاقسى، تارايىق، — دەدى ابەكەڭ.
ءبارى دە ورىندارىنان تۇردى. مەن دە اركىمنىڭ بەتىنە ءبىر قارادىم دا، ەشقايسىسى ەشتەمە دەمەگەن سوڭ ءۇنسىز شىعىپ جۇرە بەردىم.
قايتادان ءوز ورنىما (اۋدارماداعى) بارىپ وتىردىم. ءبىر كۇن ءوتتى، ەكى كۇن ءوتتى، ەشكىم ۇندەمەيدى. حالىق شىعارماشىلىعى رەداكسياسىندا ىستەيتىن تورتاي ءسادۋاقاسوۆ قانا:
اعا، كەلىپ جاڭا ورنىڭىزعا نەگە وتىرمايسىز؟ — دەپ قويادى قىڭقىلداپ.
ءبىر اپتا بويى باسشىلار تاراپىنان ەشقانداي ەمەۋرىن بولماعاسىن، قاعازدارىمدى جيناستىرىپ، وزىمە ءتيىستى ونى-مۇنىمدى الدىم دا، بۇرىن زىكىبايەۆ دوسىم وتىرعان ورىنعا بارىپ جايعاستىم.
وندا جاڭاعى تورتاي، ايسۇلۋ قادىربايەۆا، ناعيما دەگەن كەلىنشەك، وڭالبەك كەنجەبەكوۆ دەگەن اقىن جىگىت ىستەيدى ەكەن. سولارعا باستىق بولىپ، اياق استى "ايداعانىم بەس ەشكى، ىسقىرىعىم جەر جارىپ" شىعا كەلدىم.
مۇندا دا ءبىر قىزىق بولدى، بىرەر اپتا وتكەن شامادا ءبىزدىڭ بولمەگە باسپانىڭ باس رەداكتورى ەسەت اۋكەبايەۆ كىرىپ كەلدى دە، جۇرتتىڭ كوزىنشە ماعان الدەنە سەبەپپەن داۋسىن كوتەرە، قاتتى ۇرسىپ قويا بەردى. "ايقايلاماي سويلەڭىز، اعاسى!" — دەيمىن اقىرىن، ەساعاڭ بولار ەمەس، بيدايداي قۋىرىپ اكەتىپ بارادى. "وۋ، كوكە، ايتارىڭىز بولسا تىم قۇرىسا كابينەتىڭىزگە شاقىرىپ الىپ ايتىڭىزشى، مىناۋىڭىز ىڭعايسىز بولدى-اۋ!" — دەيمىن تاعى.
سەن ءبىز كورسەتكەن سەنىمدى اقتايدى عوي دەپ، ءوسىرىپ جۇرسەك، — دەي بەرگەن ەساعاڭ ءسوزىن ورتاسىنان ءبولدىم دە:
اعاتاي، قيماعانىڭىز سول مەڭگەرۋشىلىك بولسا، وسى ءقازىر ارىز جازىپ بەرەيىن، ءوزىڭىز الىڭىز دا، قۇلاققا مازا بەرىپ، ايقايلاماي بارىپ تۇرىڭىزشى، تەگى، — دەدىم تۇتىگىڭكىرەپ.
باس رەداكتور بىردەن توسىلىپ قالدى دا، شىعا جونەلدى. ەندى ءبىر ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ تەلەفون سوعىپ:
ساكەن، ماعان كەلىپ كەتشى! — دەپ بۇيىردى. كابينەتكە كىرە بەرگەننەن:
سەن مەنىڭ جۇرەگىمدى اۋىرتتىڭ عوي، تۇگە، قۋىپ شىققانداي بولدىڭ عوي، مۇنى قالاي تۇسىندىك؟— دەدى زىلدەنە.
اعا، — دەدىم مەن، — جۇرەك دەگەن مەندە دە بار، ول دا اۋىرادى. قاراۋىمدا ىستەيتىن ەكى-ۇش جاس ادامنىڭ كوزىنشە ايقايلاي جونەلۋگە سىزگە دە ەشكىم پراۆو بەرمەگەن بولار. شىن ايتام، قيمايتىنىڭىز رەداكسيا مەڭگەرۋشىلىگى بولسا، قۇداي بىلەدى، ماعان تۇككە كەرەگى جوق، مەن مۇندا قاتارداعى قىزمەتكەر بولىپ-اق جۇرە بەرە الامىن. وسى ءقازىر-اق بۇيرىق جازدىرا بەرىڭىز.
بۇل جاعدايدى باس رەداكتور ديرەكتورعا جەتكىزدى مە، جوق پا — و جاعى ماعان بەيمالىم. ءبىراق ءوزى باسپادان كەتەر-كەتكەنشە قايتىپ ماعان ايقايلاۋىن ءبىرجولاتا توقتاتتى.
ديرەكتوردىڭ كابينەتىندە جينالىس ءوتىپ جاتىر. ديرەكتورات مۇشەلەرىنەن باسقا بارلىق رەداكسيالاردىڭ مەڭگەرۋشىلەرى شاقىرىلىپتى. الداعى بەسجىلدىقتا جوسپارعا كىرگىزىلۋگە ءتيىستى رەسپۋبليكا اقىندارىنىڭ تاڭدامالىلارى ەكى توم، ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى جايلى اڭگىمە بولدى. ديرەكتور:
تاڭدامالى مەن كوپ تومدىق شىعارۋعا لايىق بىردە-بىر اقىن قالىپ قويماسىن. ەرتەڭ ءبارىبىر ارىزدانا باستايدى. ەشكىم قاعاجۋ قالماسىن، — دەپ ەسكەرتىپ جاتتى.
پوەزيا رەداكسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ساعي جيەنبايەۆ پەن قايتا باسىلىم رەداكسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جۇماباي تاشەنوۆتەر الدىنداعى ءتىزىمدى مۇقيات وقىپ، ديرەكتوردىڭ كىتابىنداعىمەن سالىستىرا باستادى. ديرەكتور بارىمىزگە قاراپ: "ەندى ەشكىم قالىپ قويعان جوق پا؟" — دەپ قايتا-قايتا سۇراي بەرگەن سوڭ مەن مەكتەپ وقۋشىسىنداي بولىپ ءمۇلايىمسي قول كوتەردىم:
يا، ساكەن، مانادان كىمدە قانداي ۇسىنىس بار دەپ سۇراپ جاتىرمىز عوي، قالىپ قويعان كىم بار، ايت! — دەدى ديرەكتور.
تالانتى جاعىنان وسى تىزىمدەگىلەردىڭ ەشقايسىسىنان كەم ەمەس ءبىر اقىن جوسپاردان قالىپ قويعان سياقتى. الدە سىزدەردىڭ سىندارىڭڭىزعا تولمايتىن، شارتتارىڭىزعا ساي كەلمەيتىن جايى بار ما؟ — دەيمىن مەن دە اڭگىمەنى ۇزارتا ءتۇسىپ.
ءيا، ايتساڭشى، ول كىم؟ — دەپ ديرەكتور قالامىن ونتايلاپ مەن اتايتىن اقىننىڭ ءاتى-جونىن جازىپ الۋعا ىڭعايلاندى.
ساكەن يماناسوۆ دەگەن دە ءبىر اقىن بار سياقتى ەدى، — دەيمىن مەن.
قالاي، ساكەن جوق پا ەدى تىزىمدە؟ — دەپ قالدى ديرەكتور.
جو، بولۋ كەرەك، — دەپ ساعي الدىنداعى قاعازىنا ءۇڭىلىپ ىزدەگەن بولادى.
ىزدەمەي-اق قويىڭىزدار، ءۇش-تورت وقىعاندا جوق ەدى، ەندى قايدان تىزىمگە ەنە قويسىن، مەنىكى جاي ءسوز ەدى، اۋرە بولماڭىزدار، — دەپ جاتىرمىن.
ديرەكتور ۇستەلىنىڭ سول جاعىندا جاتقان، ادەتتە اۆتورلاردىڭ ارىز-مۇڭىن جازىپ وتىراتىن قالىڭ كىتابىن الىپ، مەنىڭ ءاتى-جونىمدى جازۋعا وقتالدى.
ابەكە، جازساڭىز جۇرتپەن بىرگە مىنا تىزىمگە كىرگىزە جازىڭىز، انا كىتابىڭىزداعى ۋادەنى كوبەيتىپ قايتەسىز سول، — دەدىم.
ديرەكتور جاقتان ماردىمدى جاۋاپ بولمادى.
ەرتەسىندە جۇماباي تاشەنوۆ مەنى وڭاشالاپ:
باتىر، سەن كەيىن ايتپادىڭ دەپ ماعان وكپەلەپ جۇرەرسىڭ. جوسپار كوميتەتكە كەتتى. سەن جوقسىڭ. ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل، — دەدى.
"تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق" دەگەندەي، مەنىڭ قۇدايداي كورەتىنىم سول باياعى جۇمابايەۆ. سولبىرەيىپ الدىنا تاعى باردىم.
ابەكە، كەشە كوزقاقتى بولسا دا الدەبىر كىتابىڭىزعا جازىپ الىپ جاتقان سياقتانىپ ەدىڭىز، ناقتى بىلىگى كەلدىم، مەن سورلىنى ءالى دە كىرگىزبەپسىز عوي جوسپارىڭىزعا، — دەدىم.
ساكەن، — دەپ وزىنە عانا ءتان جىلى-جۇمساق مانەرىمەن جايلاپ تۇسىندىرە باستادى ابەكەڭ، — تاڭدامالى كىتاپ شىعارۋ ءۇشىن لاۋرەات، ءتىپتى بولماعاندا وقۋلىقتارعا ەڭبەگى ەنگىزىلگەن اقىن بولۋى كەرەك ەكەن. سەن بارىنەن تۇلدىر كورىنەسىڭ.
لاۋرەات ەمەستەر دە ءجۇر ەدى عوي.
ولار جوعارعى جاقتىڭ نۇسقاۋىمەن كىرىپ وتىر. سەن ءوزىڭ دە قىزىق جىگىتسىڭ ءبىر. سك-عا، نە كوميتەت باسشىلارىنا بارمايسىڭ، اينالىپ ءۇيىرىلىپ ماعان كەلە بەرەسىڭ. ارىزدانىپ كورمەس بولار ما، — دەپ جاناشىرلىق كورسەتكەندەي بولدى ول.
ويباي-اۋ، ابەكە-اۋ، يماناسوۆ قاشان ارىز الىپ كەلەر ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرعان سك، كوميتەت بار دەيسىز بە، ءبارىبىر سىزگە جىبەرەدى عوي، — دەيمىن بىلگىشسىپ.
دەگەنمەن ارىزدانىپ كورسەڭشى. "جىلاماعان بالاعا ەمشەك بەرمەيدى" دەگەندى بىلەسىڭ عوي.
نە كەرەك، اقىرى ەشقاشان جازىپ كورمەگەن ارىزدى "ءاي، جوباسى وسى بولار" دەپ قاعازعا ءتۇسىردىم دە، ورتالىق كوميتەتكە ايداپ كەپ جىبەردىم. ونداعىلار تەز قيمىلدايدى ەكەن، ارادا اپتا وتپەي جاتىپ باسپا كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سكوروبوگاتوۆ دەيتىن ورىستىڭ اتىنان حات الدىم. "ءسىزدىڭ ورتالىق كوميتەتكە جازعان ارىزىڭىز بىزگە ءتۇسىپ ەدى، ونى باسپا ديرەكتورى جۇمابايەۆقا جىبەرگەنبىز. جۇمابايەۆ سىزگە تاياۋ جىلدار ىشىندە تاڭدامالى بەرۋدىڭ ەشبىر رەتى جوقتىعىن دالەلدەپ، ارىزىڭىز اياق استى قالماۋى ءۇشىن كوپ ۇزاتپاي ءبىر تومدىق شىعارمالارىڭىزدى قايتا باستىرىپ بەرۋگە كەلىسىپ وتىر"، — دەلىنگەن.
سول قاعازدى الا سالا تاعى دا جۇمابايەۆقا بارايىن.
ابەكە-اۋ، اقىرى بەرەر جاۋابىڭىز مىنانداي ەكەن، انەۋكۇنگى مەنى ارىز جازۋعا اۋىزداندىرىپ نەڭىز بار ەدى، توق ەتەرىن سوندا-اق ايتا سالمادىڭىز با؟ — دەدىم.
ينشاللا، بۇل جولى ابەكەڭنىڭ نە دەگەنى ەسىمدە قالماپتى.
وسى توڭىرەكتە كوپ ويلاندىم. ابەكەڭ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزعا قارا مىسىق جۇگىرتكەن قاي انتۇرعان ەكەن دەگەن ويدىڭ تۇبىنە جەتە الماي دال بولدىم. كەيىن ءوزىم سىرلاس بولىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە ايتىپ، وي قورىتۋدان تۇيگەنىم مىناۋ بودى. مەن جازۋشىلار وداعىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، اياق استى قىسقارتۋعا ءتۇسىپ قالعانمىن. ول كەزدەگى وداقتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءانۋار ءالىمجانوۆ ەدى. "جازۋشىنىڭ" ديرەكتورى ءانۋارعا قارسىلاستار توبىندا. مەنى، ءسىرا، ءانۋارعا وكپەلەپ كەتكەن دەپ تۇيگەن دە، مۇدىرتۋگە، كىدىرتۋگە كۇشىم جەتپەگەنىمەن، كەرەك ءبىر جەرىندە ۇرىپ قالماسام دا، ءۇرىپ قالۋعا جارار دەگەن بولسا كەرەك. مەنىڭ و جاعىنان دا ماقۇرىم ەكەنىمدى كورگەن سوڭ، امالى قۇرىپ، قولدى ءبىر سىلتەگەن ءتۇرى مە دەپ تە ويلايمىن. ايتپەسە، سول جىلدارى ساعي، قايراتتاردىڭ قالىڭ-قالىڭ كىتاپتارى ءجيى شىعۋشى ەدى. سونداي بولماسا دا ءوز بويىما لايىق ءبىر كىتاپ شىعارىپ بەرۋگە بولاتىن-اق ەدى عوي.
"جازۋشى" باسپا بولىپ قۇرىلعان الپىس جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ءابىلماجىن جۇمابايەۆتان كوپ وتىرعان ديرەكتور جوق. ول ءوزى شارۋاسىنا مىعىم، قاي ىستە بولسا دا كەسىپ-پىشىپ ءبىر-اق ايتۋ دەگەن جوق، "جاقسى، دۇرىس ەكەن، ويلانايىق" دەپ، ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن ساقتىقپەن جۇمىس ىستەگەن ادام. مەنىڭ دە بەتىمدى قايتارىپ، قولىمدى قاققان كەزى دە كوپ بولا قويعان جوق. ايتەۋىر باسقالارعا ۇقساپ سىڭارەزۋلەپ، تىزەگە سالىپ شەشسەم دەيتىن پيعىل تانىتقانىن كورە قويعان جوقپىن. ءبىراق ارا-تۇرا سەزگە ەرەتىنى بولۋشى ەدى. ونداي ءسوز كوبىنە مەنىڭ ەسكى دوسىم قايراتتان شىعاتىن سەزىپ قالىپ ءجۇردىم.
بىردە ورىس اقىنى نەكراسوۆتىڭ ەكى تومدىق شىعارمالارىن اۋدارىپ شىعاراتىن بولدىق تا، قۇراستىرۋشىسى، سۇراستىرۋشىسى، رەداكتورى تۇگەل مەن بولدىم.
وندىرىسكە تاپسىرۋعا تاياپ قالعان كەزىم ەدى. قايرات دوسىم:
ساكەن، نەكراسوۆتىڭ قولجازباسىن ماعان بەرشى، الدىن-الا ءبىر قاراپ شىعايىن، — دەدى.
"جىنىم ۇستاپ" كەتتى.
بىرەر كۇندە بىتىرەم. سودان كەيىن سەنىڭ الدىڭا كەلەدى، سوندا قارارسىڭ، ارى-بەرى تاسىپ جۇرەر تۇگى جوق ونىڭ، — دەدىم.
قايرات قىستىعا بەزەرىپ قالا بەرگەن ەدى. ىلە-شالا ديرەكتور وزىنە شاقىردى.
ساكەن، — دەپ باستادى ءسوزىن ابەكەڭ، — ادەبيەتىمىزدىڭ ءتىرى كلاسسيكتەرىنە اينالعان ساناۋلى عانا تۇلعالار بار. سولاردىڭ ءبىرى — ءابۋ سارسەنبايەۆ. ول كىسى كەزىندە نەكراسوۆ شىعارمالارىن اۋدارۋعا كوپ ارالاسقان. ەندى سولاردى الىپ تاستاپ، جاڭا اۋدارما جاساتقاندا ءبىز نە ۇتامىز؟
الىپ تاستادى دەگەن كىم، ابەكە؟ — دەدىم.
جىگىتتەر ايتىپ ءجۇر عوي، سەن ءوز بەتىڭمەن جاڭا ادامدارعا اۋدارتىپ جۇرگەن كورىنەسىڭ.
ءقازىر، — دەپ شىعىپ كەتتىم دە، وندىرىسكە دايار تۇرعان ەكى كىتاپتىڭ مازمۇنى باسىلعان ون شاقتى بەت قاعازدى قوبىرسىتىپ الىپ كەلدىم. — ال، ابەكە، قاراڭىز، كىم قالىپ قويىپتى، جاڭادان كىمدەر كىرىپتى.
ول اسىقپاي الگى قاعازداردى پاراقتاپ شىقتى.
وسى عوي بارلىق شىعارماسى؟ — دەپ سۇرادى.
ءيا، وسى، ابەكە.
ينتەرەسنو، — دەدى ابەكەڭ. — جارايدى، جىبەرە بەر تەرۋگە.
سويتسەم، مەنىڭ قايرات دوسىم: "مىنا ساكەن ءابۋ سياقتى "كلاسسيكتەردىڭ" اۋدارماسىن جاراتپاي الىپ تاستاپ، ەشكىممەن اقىلداسپاستان جاڭا اۋدارمالار جاساتىپ جاتقان كورىنەدى. مەن "كورىپ شىعايىن" دەپ ەدىم، "بىتكەندە ءبىر-اق كورەسىڭ" دەپ ماڭىنا جولاتپادى"، — دەگەندى كوپىرتىپ ايتىپ بارسا كەرەك. ءارتۇرلى پىكىردى قايراتتان تاپتىشتەپ ءبىلىپ وتىراتىن ابەكەڭ ونىڭ سوزىنە قۇلاي كەتكەن.
تاعى بىردە الەكساندر بلوكتىڭ ەكى تومدىعى شىقپاق بولدى دا، قايرات "روزا مەن كرەست" دەپ اتالاتىن ۇلكەن دراماسىن اۋداردى.
ساكەن، — دەپ كەيىدى ابەكەڭ كىتاپتاردىڭ ءسۇيىنشى داناسىن قولىنا الىپ تۇرىپ، — "ولەڭدەرى مەن پوەمالارى" دەپ ايشىقتاپ ايدار تاعاسىڭدار، سويتەسىڭدەر دە دراماسىن اۋدارتاسىڭدار، سول نەگە كەرەك ەدى، ءتاپ-تاۋىر دۇنيەنى وسىلاي بۇلدىرەتىندەرىڭ-اي وسى، — دەپ بارىپ، كىتاپ مازمۇنىن قاراپ جىبەردى دە: "جۇماعالييەۆ" دەيدى، ەي، — دەپ ءۇنىن بىرتە-بىرتە باياۋلاتا وشىرە بەردى.
وسى باسپادا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەن سول قايرات 1987 جىلى ماعان كەلدى. كابينەتتە ءبىراز اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. "قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا" دەۋشى ەدى، — دەدى ول مەنىمەن قالجىڭداسا بەرەتىن ادەتىنە باسىپ،— تاماق جىبىتەر بىردەمەڭ جوق پا؟".
جازۋ ۇستەلدىڭ ءبىر شەتىنە قاعاز جايىپ، ءبىر شولمەك كونياك اشۋعا تۋرا كەلدى. سونىڭ بۋى ما، ءوزىنىڭ ىشىندە ءبىر قىجىلى بار ما، ءبىرازدان سوڭ قايراتىم:
ساكەن، وسى سەن جۇمابايەۆ ەكەۋىمىزدىڭ ۇستىمىزدەن نەگە جازدىڭ "دومالاق" ارىزدى؟ — دەپ سۇراعانى.
ارىزدىڭ "دومالاعى" تۇگىل، ءتورتبۇرىشتىسىن دا جازىپ كورمەگەن باسىم، قاتتى ساسىپ، ءبىرتۇرلى بولىپ مۇزداي تىكسىنىپ قالدىم.
قايداعى ارىز؟
سك-عا جازىپسىڭ؟ ماعان ءبىر جاۋاپتى ادام كورسەتتى. سەنىڭ قولتاڭباڭ، — دەدى قايرات.
ءاي، قايرەكە، — دەدىم مەن، — جۇمابايەۆ ديرەكتور ەدى، قاراۋىنداعىلارعا تىزەسى باتۋى مۇمكىن، سوعان ەرەگەسىپ جازۋى ىقتيمال ادامنىڭ، ال ۇستىنەن ارىز جازاتىن سەن كىمسىڭ؟ ەسەكتىڭ ميىن جەگەن بىرەۋ بولماسا، بۇعان كىم سەنەدى؟
ءوزىم كوردىم عوي.
وندا ءجۇر، سول ادامعا بارىپ بەتتەسەيىك، — دەپ، مەن ەسىكتى ىشتەن كىلتتەدىم دە، — ال ايت، كىم ەدى ول ادامىڭ؟ — دەدىم.
ءقازىر ول الماتىدا جوق،— دەپ تايساقتاي باستادى قايرات.
ءاي، وسى سوۆەت وداعىندا بولسا، ەرتەڭ مەنىڭ قارجىممەن جولعا شىعايىق. — مەن الگىندەي جالانى ەستىپ، جەر باسىپ جۇرە الماسپىن، — دەپ قاسارىستىم.
قايرات سوزىنەن تايقىپ، مۇز ۇستىنە قويا بەرگەن تايلاقتاي قالتىراڭداپ، قالجىڭعا بۇرا بەرگەن بولدى. ءدۇرداراز كۇيدە تاراستىق.
ەرتەڭىندە قۇداي ايداپ ابەكەڭنىڭ ءوزى كەلە قالعانى. ەسىكتى ىشتەن جاۋىپ الدىم دا، كەشەگى جاعدايدىڭ ءبارىن ايتتىم.
ساكەن، — دەدى ابەكەڭ، — سەنىڭ ارىز جازبايتىنىڭا، جازا المايتىنىڭا باياعىدا كوز جەتكىزگەن اداممىن مەن. قايراتتىڭ نە دەپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، ءوز سوزىنە ءوزى جاۋاپ بەرسىن، ول اڭگىمەدە مەنى جوق دەپ ەسەپتە. ال ارىز جازعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. ءبىر رەتى كەلگەندە وزىڭە ايتارمىن دا.
ابەكەڭ بىردەمە دەدى مە، الدە مەنىڭ دە قادالعان جەرىمنەن قان الماي قويمايتىنىما كوزى جەتتى مە، قايرات تا "مەن قاتەلەسىپپىن" دەپ كەشىرىم سۇراعان بولعان. مۇنىسىنا مەن سەنە قويمادىم، ول دا كۇماندى كۇيدە جۇرگەن بولۋى كەرەك.
1996 جىلدىڭ باسىندا اراعا ءتورت جىل سالىپ "جازۋشى" باسپاسىنا باس رەداكتور بولىپ مەن قايتا ورالعاندا ابەكەڭ تەلەفون سوقتى:
ساكەن، باياعى ءوزىڭ جۇرگەندە جوسپارعا كىرگەن "قازاقتار" دەيتىن كىتاپ بار ەدى عوي، سونى ءالى شىعارا الماي جۇرگەم، — دەپ.
الىپ كەلىڭىز، ابەكە! — دەدىم مەن.
ءا، شىعارا الاسىڭدار ما؟ — دەپ ابىرجىڭكىرەپ قالدى ابەكەڭ.
شىعارامىز! — دەدىم مەن سەنىممەن.
ەشكىم بەتىمدى قايتارىپ، قولىمدى قاققان جوق، اراعا كوپ ۋاقىت سالماي-اق، "قازاقتار حاقىندا" دەگەن اتپەن ول كىتاپ تا جارىق كوردى. ءبىراق ابەكەڭ بۇل جەردە مەنىڭ قانشالىق ۇلەسىم بارىن اڭعارا الماي قالدى-اۋ دەيمىن، ويتكەنى كوبىنە ەسەنعاليعا (باسپا ديرەكتورى) كىرىپ ءجۇردى دە، مەن جاققا ىقىلاستى بولا قويماعانىن بايقادىم. نە ويلاعانى ىشىندە.
"جاۋدى جانعازى الادى، اتاعى باراققا قالادى" دەگەندەي، مەنىڭ قانشا كۇش سالعانىممەن، "ديرەكتورسىز شەشە قويدى دەيسىڭ بە" دەگەن دە ءبىر وي جۇگىرىپ وتكەن سياقتى بولادى دا تۇرادى. ءوزى ماعان ول جايلى ءلام دەگەن جوق.
ويتكەنى، وسى مەزگىلدە ماعان بۇرىنعى باس رەداكتوردىڭ ءبىرى ەسەت اۋكەبايەۆ كەلىپ: "وسى باسپادا ءار كەزدە باس رەداكتور بولعان ورىس، قازاعىن قوسقاندا تورت-بەس مايدانگەر قالىپپىز. ءبىزدى بۇل كۇندە ءبارى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى، سەن ءوزىڭ قولعا الىپ، ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى قوسساڭ قايتەدى، قارت ادامدار ءماز بولىپ قالار ەدى" — دەگەن ءوتىنىشىن ايتتى.
"جارايدى" دەدىم دە ەسەنعاليعا ايتىپ، قىزدارعا شاي دايىنداتىپ، قۇلانباي كوپىشيەۆ، ساعىنعالي سەيىتوۆ، ەگەروۆ دەيتىن ورىس، ەساعاڭنىڭ ءوزى، ءبارىن شاقىرىپ، تونعا جاراماسا دا، جولعا جارارلىق سىي-سياپاتىن جاسادىق.
اعالارىم دا سويلەگىش ەكەن، بىرىمەن ءبىرى جارىسا جامىراسىپ: "اينالايىن ەسەنعالي، سەن ءبىر ۇلكەن ازاماتتىق جاساپ وتىرسىڭ سەنەن بۇرىنعى ديرەكتورلاردىڭ بىردە-بىرى ءبىزدى ويلاپ، ءبۇيتىپ باسىمىزدى قوسپاپ ەدى، كوپ راقمەت!" — دەپ العىستارىن دەيسىڭ كەلىپ. مەن جايىما قالدىم. جاقسىلىقتى ساتپايدى دەپ جاتادى عوي، دەگەنمەن ءبىرىنشى باسشى تۇرعاندا سەن دە كىسى بولىپ بىردەڭە جاساي قويادى-اۋ دەپ ويلامايتىن ناداندىق كورە تۇرا نالىماي قالا المايدى ەكەنسىڭ.
اۆتورلاردىڭ دا ارتۇرلىلەرى بولا بەرەدى. بىرەۋى سىپ-سىپايى بولىپ كەلەدى دە، بىرتە-بىرتە تىرناعى بارىن تانىتقىسى كەلىپ قىسىم جاساۋعا كوشەدى. ەندى بىرەۋلەرى بىردەن ىقتىرىپ الماق بولىپ، دوڭايبات جاساي دۇرديە كەلەدى دە، ودان يمەنە قويمايتىنىڭدى سەزىپ، قايتادان مىسىقتابان مىنەزگە باسادى.
بىردە اقتوبە جاقتان جانعالييەۆ دەگەن اۆتور كەلدى. قارتاڭداۋ ادام ەكەن، سىپايى قابىلداپ، جىلى قاباق تانىتىپ جاتىرمىن. ولەڭ جازادى ەكەن، سولارىن كىتاپ ەتىپ شىعارماق. وقىپ كورىپ ەدىم، ولەڭ اۋىلىنان اۋلاعىراق جايىلىپ جۇرگەن ادام ەكەنى بىردەن-اق اڭعارىلىپ قالدى.
ولەڭدەرىڭىز سىن كوتەرمەيدى ەكەن، اقساقال، كىتاپ ەتىپ شىعارۋدىڭ مۇمكىندىگى بولا قويماس، — دەدىم بىردەن توق ەتەرىن ايتىپ.
ءوزى سويعان تۇلكىدەي بولىپ، جىلۋسىز جىميىپ قارايدى ەكەن كىسىگە. وتە سۇيكىمسىز جىلميىس.
قايتەسىڭ بوس ءسوزدى، ءبارىبىر شىعاراسىڭ. ودان دا قابىلداپ الىپ، تەزىرەك شارتىن جاساپ بەر، — دەگەنى ۇستەلىمە ءبىر شىنتاقتاي قيسايىپ وتىرىپ الىپ. سىعىرايا قاراپ، سىناعانداي بولىپ جىلميىپ قويادى.
جارامايدى دەپ وتىرمىن عوي سىزگە، تۇسىنبەدىڭىز بە؟ — دەيمىن ىزا بولا باستاپ.
جارايدى. جاراتاسىڭ. باسە، ساتتار يماشيەۆ تا ايتىپ ەدى ولار ءوز باقشاسىنا جولاتپاۋعا تىرىسادى، ءبىراق شىعارامىز دەپ. شىن بولىپ شىقتى عوي.
يماشيەۆ ول كەزدە بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ يدەولوگياسىن باسقاراتىن ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى. تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان كەزى، سونىڭ اتىن اتاسام بۇتىنا جىبەرىپ قويار دەگەن بوپساسى دا بولۋى كەرەك.
يماشيەۆ ولەڭىڭىزدى وقىدى ما؟
باياعىدان وقىپ كەلەدى. كوپ جىل بىرگە قىزمەت ىستەگەنبىز، ماقتاپ وتىرادى ىلعي. شىعارتام دەپ وتىرعان ءوزى.
ءدال سولاي دەسە، ول كىسىڭىز دە الجي باستاعان ەكەن. ال، جاقسى، ويناساق تا ءبىراز جەرگە باردىق-اۋ دەيمىن، اقساقال، قاعازىڭىزدى جيناپ الىڭىز دا، ەندى بارا بەرىڭىز، — دەپ قۋانعانداي بولىپ شىعارىپ سالعان ەم.
قۋىرداقتىڭ كوكەسى سوڭىندا جاتىر ەكەن، انە-مىنە دەگەنشە بولمادى. "جۇمابايەۆ شاقىرىپ جاتىر" — دەپ حاتشى قىز كەتتى دەدەكتەپ.
بارسام، جاڭاعى شالىم قازديىپ، ۇستەلىنە شىنتاقتاي جايعاسىپ الىپ ديرەكتوردىڭ قاسىندا وتىر.
ءسىز ءبىر مينۋتقا شىعا تۇرىڭىزشى، ءوزىم شاقىرتايىن. ساكەنمەن ءبىر اۋىز وڭاشا سويلەسەيىن، — دەدى ابەكەڭ.
وڭاشا قالعاسىن:
ساكەن، ءبىر ۇلكەن لاۋازىمدى ادامعا ۋادە بەرىپ قويىن ەم، قاراپ كورسەڭ قايتەدى؟ — دەدى.
ابەكە-اي، ىشىندە ءىلىپ الار جىلانقاراعى بولسا بىردەمە جاساپ كورەر ەم عوي، قۇداي ۇرعاندا نىسپىعا تۇك جوق بولىن تۇر عوي، تۇك جوق.
ابەكەڭ مەنىڭ ىمىراعا كونبەسىمدى بىردەن بايقادى دا، ساعي جيەنبايەۆتى شاقىردى. ول پوەزيا رەداكسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولاتىن.
ساعي، سەندە ادام كوپ قوي، بىرەۋىنە جالىنساڭ دا جاساتارسىڭ. ءبىر ادامعا ۋادە بەرىپ ەم، قىسىلىپ تۇرمىن. ساكەن جاراتپاپتى، راس تا بولۋى كەرەك، — دەدى.
جارايدى، جاقسى — دەپ لىپ ەتە قالدى ساعي.
ابەكەڭ الگى اۆتوردى شاقىرىپ الىپ:
مىنا ساعيمەن ەرىپ بارىڭىز، قالعانىن ءوزى ايتار، — دەدى دە ءبارىمىزدى بوساتتى.
اقىرى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ ءبىر اي كوز مايىن تاۋىسىپ وتىرىپ، الگى اۆتوردىڭ جازعاندارىن ءىلدالداعا كەلتىردى بىلەم. "ءاي، ءوزىمنىڭ دە سىلىكپەم شىقتى-اۋ ابدەن. ساكەڭ (ساعي): "جاساپ بەرە سالشى، تۇقىمى قۇرىسىن"، — دەگەن سوڭ، امال نە، ءبىراز بارىمدى جۇمسادىم"، — دەگەن ول دا.
ول كىتابى دا شىقتى. ەندى قۇتىلدىق پا دەگەن كەزدە جانعالييەۆ جىلميىپ تاعى جەتتى. اقتوبەنىڭ وبلىستىق گازەتىنە الگى العاشقى كىتابىن ماقتاعان رەسەنزيا دا جاريالاتىپ، سونىڭ قيىندىسىن الا كەلىپتى.
ەكىنشى كىتابىمدى الىپ كەلىپ ەم، — دەيدى ماعان ارامىزدا بۇرىن ابىرويسىز اڭگىمە بولماعانداي-اق.
ءسىز ساعيعا بارىڭىز. كىتابىڭىز سول رەداكسيالاردان شىققان، — دەيمىن ات-تونىمدى الا قاشىپ.
بىلەم، ءبىراق ديرەكتور سىزگە بار دەدى، شىعارىپ بەرەمىز دەپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە قولجازبامدى ابەكەڭ (ءابدىلدا تاجىبايەۆ) وقىپ شىعىپ، ماقتادى. مىنە، تۇسىنا جازعاندارى دا بار، — دەپ قولجازباسىن اشىپ كورسەتتى.
قولجازبانى شىنىندا ءابدىلدا تاجىبايەۆ وقىپ شىعىپتى. قايران سابازىڭ، الدىنا بارعان اجەپتاۋىر ەرەسەك ادامنىڭ ءسوزىن قيا الماعان سياقتى. كەي بەتىنە: "وسى ارادا جىلت ەتكەن بىردەمە بار سياقتى"، "ءتۇۋ، بوس لاعىپ كەتتىڭ عوي!"، قايران قور بولعان ەسىل ۋاقىتىم-اي!" — دەگەن سياقتى ەسكەرتپەلەر ەكەن.
وۋ، كوكە، ماقتاعان تۇگى جوق قوي! — دەيمىن.
ە، مىنە، وقىمايسىڭ با، مىنە: "مىنا شۋماعىن الۋعا بولادى" دەپ جازىلعان عوي، — دەيدى ول ءيىسالماسىڭ دا.
اپىر-اۋ، وسىنشاما دۇنيەدەن ءبىر شۋماق الۋعا بولماسا نەسىنە اپارعانسىز. ابەكەڭ دە نە دەسىن بۇدان ارتىق، — دەيمىن كۇيىنىپ.
سەن ءوزىڭ ولە الماي جۇرگەن جىگىت ەكەنسىڭ، ايتپاپ پا ەدىم بۇرىن "شىعارمايمىن" دەگەننەن ابىروي تاپپايسىڭ دەپ. سول ايتقانىم — ايتقان. شىعادى كىتاپ، — دەپ كابينەتتەن زىلدەنە باسىپ شىعىپ كەتە بەردى ول.
"ۋھ" دەي بەرىپ ەم، تاعى دا ديرەكتور شاقىردى.
جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق، تاعى باردىم. تاعى سول ونبەس داۋ. "ساكەن، ءابدىلدا اعامىز وقىپ شىعىپ، ريزا بولدى دەپ وتىر مىنا كىسى. بۇ قالاي؟" — دەيدى "بايعۇس" ديرەكتورىم دەگبىرسىزدەنىپ.
اۆتوردان قولجازباسىن سۇراپ ەدىم، بەرگىسى كەلمەدى. "ابەكە، ءوزىڭىز الىپ، پاراقتاپ كورىڭىزشى!" — دەپ جالىنام جۇمابايەۆقا.
ەكەۋلەپ وتىرىپ، تارتىپ العانداي بولىپ، اۋپىرىممەن ازەر كولعا ىلىكتىردىك قولجازبانى. بەرگىسى كەلمەيدى قولىمىزعا.
ديرەكتور دا ءبىر شيكىلىكتىڭ ءيىسىن سەزە باستادى-اۋ دەيمىن، اۆتورعا:
ءسىز قابىلداۋ بولمەسىنە بارا تۇرىڭىزشى، بىرەر مينۋتكە، — دەپ جالىندى. — ءبىز وڭاشا اقىلداسىپ الايىق.
اۆتوردى ارقانمەن سۇيرەگەندەي ارەڭ دەپ شىعارىپ جىبەردىك تە، ابەكەڭ ەكەۋمىز قولجازباعا ۇڭىلدىك. ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ قينالا وقىپ، ۇياتتان اتتاپ كەتە الماي ازاپقا تۇسكەنىن كورسەتەتىن بەلگىلەرى، ەسكەرتپەلەرىنە قاراپ، تۇككە تۇرماس ىسكە وسىنشا ۋاقىت شىعىن ەتىپ وتىرعان ءوزىمىزدى دە ايادىق.
ابەكەڭ الگى اۆتوردى ىشكە شاقىردى. ءوزى بويىن تىكتەپ، قاتايىپ الدى.
اقساقال، ۇلكەن باسىڭىزبەن ايتقان سوڭ سەنىپ قالىپ ەم ءابدىلدا ماقتادى دەگەنگە. مۇندا ماقتاماعان، قايتا بوقتاعان ەكەن. كىتابىڭىز جارامايدى. بۇرىن ءبىر رەت تىزەگە سالعام، ەندى بولمايدى. بۇل جىگىتتىڭ مازاسىن الماڭىز، مەن مۇنى تاياقتاپ ۇرىپ ىستەتە المايمىن عوي، ءبىتتى، بارىڭىز! — دەپ ايداپ شىقتى.
اۆتور شىعىپ كەتكەن سوڭ بارىپ، ەپتەپ ساباسىن تۇسكەن ابەكەڭ:
ءاي، ساكەن-اي، مەن بۇل ادامنان ءالى قۇتىلا المايمىز با دەپ قورقام. ءجا، ارعىسىن كورەرمىز! — دەپ مەنى دە شىعارىپ سالدى.
اۆتورلار الدىنا شاعىممەن بارسا، بىردەن بايبالام سالماي، الدىمەن ەكى جاقتى دا تىڭداپ، انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزىپ الۋعا تىرىساتىن ەدى. بىردە مەنىڭ ۇستىمنەن كوبەي سەيدەحانوۆ ارىز ايتىپ بارىپتى. "جىر شاشۋ" دەگەن اتپەن كەزەكتى ءبىر اقىندار ايتىسىنىڭ ماتەريالدارىن كىتاپ ەتىپ شىعارماق ەدىك، سونى ساكەن ءجون-جوسىقسىز قىسقارتىپ جاتىر دەگەن كورىنەدى.
ابەكەڭ شاقىردى. "ساكەن، مەن وسى ايتىستى تەلەديداردان ۇزبەي كورىپ، تىڭداپ كەلەمىن. جاقسى عوي. سونى ءۇزىپ-جۇلىپ قىسقارتپاي-اق تۇگەل تۇتاس شىعارا بەرۋگە بولماي ما؟" — دەپ سۇرادى.
قۇلاقپەن تىڭداۋ ءبىر باسقا دا، كوزبەن وقۋ ءبىر باسقا توي، ابەكە. تەلەديداردان كەرىپ وتىرعاندا: "ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز جيىرما قوزى الدى ءبىزدىڭ دۇيسەكەڭ" دەگەن سوزدەر دە جۇپ-جۇمىر بولىپ ەستىلۋى مۇمكىن. ال وسى ولەڭ بە؟ ءبىز قىسقاتپاق ايتىستىڭ قۇنىن تۇسىرەتىن الگىندەي تۇستارىن، ءىلىپ الارى جوق جاسىق شۋماقتارىن قىسقارتتىق، — دەدىم.
ءاي، ول دا ءجون ەكەن. الگى كوبەي باسقاشا ايتىپ ەدى. جارايدى، ءوزىڭ ءبىلىپ ىستەي بەر ەندەشە، — دەدى باستىعىم.
ءابىراش جامىشيەۆ اۋدارعان ءارتۇرلى ەلدەر اقىندارىنىڭ ءبىر جيناعىن رەداكسيالاۋ ماعان تاپسىرىلدى. وقىپ شىعىپ ەم، بالدىر-باتپاقتاۋ قويىرتپاق بىردەڭە ەكەن. نە ادەبيەتكە، نە اۆتورعا، نە باسپاعا ابىروي اپەرەتىن دۇنيە ەمەس، ايتەۋىر. جامىشيەۆ اعاما سونى ايتىپ ەدىم، قابىل الا قويماي، ءجۇزى كۇرەڭىتە شىعىپ كەتىپ ەدى، ىلە-شالا تەنتەكتىك جاساپ قويعان بالاداي بولىپ ديرەكتوردىڭ الدىنان تاعى شىقتىم.
نە ءۇشىن شاقىرعانىن ءىشىم ءبىلىم تۇر، الدىن-الا جازىلعان 4-5 بەتتىك قاعازعا تۇسكەن پىكىرىمدى الا باردىم دا، ءۇن-تۇنسىز ابەكەڭنىڭ الدىنا قويدىم. ول قاعازىما ءبىر، ماعان ءبىر قاراپ، "بارا بەر" دەپ ىمدادى.
جۇمابايەۆ پەن ءابىراش جامىشيەۆ ەكەۋى ءبىر اۋىلدان، ءارى دوس-جار ادامدار ەكەنىن بىلەتىن ەدىم. ءبىراق، ابەكەڭ ول اڭگىمەنى ءارى قاراي ورشىتكەن جوق، نە ويلاسا دا ءوز ىشىندە قاتىپ قالا بەردى.
مەن رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەن كەزدەگى تاعى ءبىر ۇلكەن داۋ ايگىلى "بەس عاسىر جىرلايدى" انتولوگياسىنىڭ توڭىرەگىندە بولىپ ەدى.
بۇل انتولوگيا بۇرىن دا جارىق كورگەن. ەل-جۇرتتان جاقسى باعاسىن العان، پىشاق ءۇستى ساتىلىپ كەتكەن كىتاپ بولاتىن. ۋاقىت وتە كەلە تولىقتىرىپ قايتا باسۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىپ ەدى. قۇراستىرۋشىلاردى دا ەجەلدەن ەلگە بەلگىلى مۇحتار ماعاۋين مەن حالىق شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى مارقۇم ماردان بايدىلدايەۆتار ەدى. بۇرىنعى كىتاپقا دا كوپ وزگەرىس ەنبەگەن. ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ىسىرىلىپ كەلگەن جەكەلەگەن جىراۋلار شىعارمالارىن قوسۋ عانا ۇيعارىلعان. سول كەزدەگى اكادەميانىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتى دا قولداۋ كورسەتىپ جۇرگەندەي ەدى.
ايتىستىڭ ءبورى قولجازبالارى وندىرىسكە وتكىزەر كەزدە باستالدى. ەڭ الدىمەن باسپانىڭ باس رەداكسياسى مەن الگى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ باسشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ كەڭەيتىلگەن رەداكسيالىق كەڭەس وتكىزۋىم كەرەك ەدى. سول كەڭەس ۇستىندە ينستيتۋت ديرەكتورى ءمۇسىلىم بازاربايەۆ ماعان ورىنسىز ءبىر سۇراقتار قويىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارا باستادى. باسقادان بۇرىن مەنىڭ شامىما تيگەنى ونىڭ ءجون-جوسىقسىز: "ەڭ الدىمەن ءار تومعا (بارلىعى 3 توم ەدى) قانشا اقىن-جىراۋ، ءار اۆتوردان قانشا جول ولەڭ كىرگىزىلگەلى وتىرعانىن ايتشى!" — دەگەن ساۋال بولدى.
مۇسەكە، كولحوزدىڭ قويىن ساناپ وتىرعان جوقپىز عوي، اۆتوردىڭ ءبارى تالانت دارىنىنا قاراي ىرىكتەلەدى، سوڭىندا قالعان مۇراسىنىڭ كولەمىنە قاراي بىرەۋىنەن كوپ، بىرەۋىنەن از دەگەندەي، بۇل ەندى ەڭ ماڭىزدى جاعى ەمەس قوي، — دەسەم تاعى بىرەۋلەر قوسىلىپ، داۋ ۋشىعا تۇسەر بولدى دا، كەڭەس مۇشەسى اقىن اعام مۇزافار تۇرىپ: "مۇسەكە، "حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولادى" دەۋشى ەدى، باستىق ءسىز عوي، ءسوز اياعىن توسساڭىزشى"، — دەپ ارا اعايىن ءسوزىن ايتىپ ارەڭ باسقان.
مەن كوپ ءجايتتى اڭعارمايدى ەكەم. "بۇل كىتاپتارعا توسقاۋىلدىڭ تاپ بولا بەرەتىنى نەسى؟" — دەۋمەن عانا جۇرەتىنمىن. استارىنا تەرەڭدەپ بويلاماپپىن. مەنىكى، ايتەۋىر، ەلگە قاجەت ۇلى مۇرا سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بولشەكتەنبەي تۇتاسىمەن جاريالانا بەرسە دەگەن شىنايى نيەت قانا ەدى. وزىمىزدە امىر-بيلىك، سوزىمىزدە بۇيرىق جوق، ايتپەسە ءاي-شايعا قاراتپاي، ءبىر-اق كۇندە باسپاحاناعا جىبەرتەر ەدىك، — دەپ كىجىنەتىنمىن تەك.
سوڭعى جىلداردىڭ بىرىندە جارىق كەرگەن مۇحتار ءماعاۋيننىڭ "مەن" دەپ اتالاتىن عۇمىرنامالىق حامساسىن وقىپ وتىرسام، سول كىتاپتىڭ 558-559-بەتتەرىندە بۇل داۋدىڭ تۇپكى سىرى اشىلا ءتۇسىپتى. سول اراسىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتسەك مۇحتار وعان رەنجىمەس. "بۇل جەردە "بەس عاسىر..." توڭىرەگىندە جانجالعا عانا قاتىستى ءبىراز كەپتىڭ باسىن شالامىز، — دەپتى ول. — وندا دا تۇگەل ەمەس. ايتا بەرسەك بەل تۋراسىندا تاعى ءبىر كىتاپ جازۋعا بولار ەدى.. سونىمەن، ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ رەسمي وكتەم حاتىنان (ءمۇسىلىم بازاربايەۆتىڭ باسپاعا جولداعان "بەس عاسىر جىرلايدىنى" شىعارۋ قۇقىعى تەك ينستيتۋت يەلىگىندە" دەگەن سىڭايداعى حاتى) بۇرىن دا بۇل توڭىرەكتە اجەپتاۋىر اڭگىمە بولعان الاش ازاماتتارىنىڭ مۇلكىن اۋدارىپ العان ۇيرەنشىكتى ءداستۇر بويىنشا... 3 توم كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى ۇلتشىل ەسىمدى سوۆەتشىل ەسىممەن الماستىرسا جەتىپ جاتىر. ...اپ-ساتتە ءۇش تومدىق ماڭگىلىك كىتاپقا يە بولا كەتۋگە سەنىمدى، سەرپىندى تالاپ جاساعان ءانۋار دەربىسالين "جازۋشى" باسپاسىنىڭ باسشىلىعىمەن، ونىڭ ىشىندە پارتيالىق تۇعىرى بەرىك باس رەداكتورمەن جىلى ءجۇزدى، مول ءۇمىتتى كەزدەسۋلەر وتكىزىپ جۇرگەنى ءمالىم بولدى. باسپانىڭ ەكى باسشىسى دا اجەپتاۋىر قوپاڭداپ قالعان. ...پوەزيا رەداكسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، دارىندى اقىن، بىربەتكەي ازامات ساكەن يماناسوۆ مۇنداي بىلىققا بارمايتىنىن اشىق ايتتى؛ مەن مىسقىلداپ، باس شايقاپ كۇلگەندە ول مۇلدەم قايران قالىپ، اشۋلانىپ وتىرار ەدى؛ ەكى ۇلكەن باستىعىنا دا "الداسپاننىڭ" بۇرىن شىققان، كەيىنگى باسىلىم سونى قايتالاۋ ەكەنىن، مۇنداي ادامگەرشىلىككە جات، ار-ۇياتقا سيىمسىز ءىستىڭ اياعى شاتاق بولارىن ايتىپ "مەنىڭ اۆتورىم — مۇحتار ماعاۋين — سىزدەردى سوتقا بەرسە دە جەڭىپ شىعادى، قانداي جاعدايدا دا مەن قياناتقا بارا المايمىن" دەپ مالىمدەپتى".
ارينە، سول جۇيكەگە تيەر ۇزاق سارساڭدى تەكەتىرەستە تە جەڭىس اقىرى ءبىز جاعىندا بولعانىن ايتا كەتۋگە ءتيىسپىن. شىندىق ءۇشىن تاباندى كۇرەس ءجۇرىپ ەدى. ونى دا الگى اتالعان كىتابىندا مۇحتار ماعاۋين بىلاي تۇيىندەپتى. "بەس عاسىر جىرلايدىنىڭ" سوڭعى جارتى جىلداعى بار شاتاعىن مەنىمەن بىرگە اقتارىسقان ءبولىم باستىعى ساكەن يماناسوۆ توعىزدان بەس مينۋت وتكەندە تەلەفون سوعىپ: "مۇحتار، ءبىر تۇسىنىكسىز نارسە بولىپ جاتىر، مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن باس رەداكتورعا كەلشى، تەزىرەك"، — دەگەنى. "ءا... — دەدىم مەن، قازاقتىڭ ايرىقشا سىيلى سوزدەرىمەن قوسا شىقتى. — تاعى باستاعان ەكەن عوي. ءقازىر كورسەتەيىن مەن!..." دەي كەلىپ، ءبىراز نارسەگە وقىرمان كوزىن جەتكىزىپ الدى دا، ءسوز سوڭىن: — ءالى ەسىمدە، ءبىر ارپىندە قاتە جوق، باس رەداكتورعا سول قالپى، ءدال بىلاي دەدىم: ادامنان ۇيالمايتىن، ارۋاقتان قورىقپايتىن نە دەگەن قۇداي اتقان كىسىسىڭ؟ بۇدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن جاساعان جىراۋلار، سەن توزاققا تۇسكەننەن سوڭ بەس ءجۇز جىلدان كەيىن دە ىزدەۋشىسى تابىلادى!.. داۋىسىمدى كوتەرمەي، ءار ءسوزىن شەگەلەپ، بابىمەن ايتتىم. سودان سوڭ تۇرەگەلدىم دە، باياۋ باسىپ جۇرە بەردىم. ەسىكتەن شىعاردا ارتىما قاراسام، اعام تاس بولىپ قاتىپ ك.الىپتى. ساكەنگە دە ءبىر مينۋتقا عانا باس سۇقتىم. "بولدى، — دەدىم، — ەندى ەشقانداي شاتاق شىقپايدى!" — دەپ ءتامامداپتى.
كوبى مەنىڭ ەسىمدە جوق. ءبىراق كىتاپ ءالى باسىلىپ ۇلگەرمەي جاتقاندا باسپاعا باس رەداكتور بولىپ سول مۇحتار ءماعاۋيننىڭ ءوزى كەلدى. جەلاۋىزدار ونىڭ دا كىمنىڭ دەمەۋى، كىمنىڭ جەلەپ-جەبەۋى ارقاسىندا كەلگەنىن وندىرشەكتەرى ۇزىلە ايتىپ جاتقان. ماعان كىمنىڭ كەلگەنى ەمەس، ەندى ىرىڭ-جىرىڭسىز جۇمىس ىستەۋ جاعى قاجەتتىرەك ەدى.
امال نە، قۋىرداقتىڭ كوكەسى وسى جەردەن كورىنىپ، كەشە ءوزى جان الىسا، جان بەرىسە كۇرەسكەن انتولوگيانىڭ قۇيرىق-جالىن ەندى جاڭا باس رەداكتور كۇزەي باستادى. كۇزەگەندە دە، باپپەن، شەبەرلىكپەن ەمەس، شەتىنەن سىقپىرتا ات كوتىنە جىبەرىپ، سىپىرىپ الىپ تاستاي بەردى. نە دەرىمدى بىلمەي ءتىلىمدى تىستەپ داعدارعان ماعان: "ءسىرا، بۇرىنعى باس رەداكتوردان دا اسىپ ءتۇستىڭ-اۋ" — دەپ تۇرعان شىعارسىڭ؟!"، — دەپ الىپ كەلىپ ءوشى بارداي سىپىرادى. — دىمىڭ ىشىندە بولسىن، ءبارى دۇرىس، ءبارى ورنىنا كەلەدى!" — دەيدى جانە مەنى جۇباتىپ.
قايسىسىمەن الىسا بەرەم، بۇل كەزدە مەن دە قاجىپ، شارشاي باستاعان ەدىم.
شامدانىستىڭ سوڭى ءارتۇرلى شاتاققا ۇلاسا باستاعانىن بايقادىم. توقتاماسام، ءوزىمدى ءوزىم تەجەمەسەم الدەنە جارعا ۇرىندىرارىن دا اڭعارىپ، ساقتانا باستاعام.
بۇل جاڭا باس رەداكتوردىڭ جاڭا قىزمەتكە كىرىسەردەگى اسىرە ساقتىعى ما، جوعارىدان كەلگەن ءامىر-بۇيرىقتىڭ اسەرى مە، بىلمەي، باسىم دال بولعان. اقىرى ويلانا-تولعانا كەلە: "ە، الگى جۇرت ايتىپ جۇرگەن دەمەۋشى، جەبەۋشىلەرىنىڭ "اقىلى" شىعار، بىردەن بارىپ پالەگە ۇرىنىپ قالىپ جۇرمە، اڭىس اندىپ وتىرعان دۇشپاندارىن بار، ءبىر كۇنگى كىشىگىرىم جەڭىستى مالدانىپ، الداعى شەشۋشى ۇلكەنىنەن قاعىلىپ قالىپ جۇرمە"، — دەگەن عوي سولارى دەپ ءتۇيدىم دە، قارسىلاسۋدى توقتاتقام.
سول ءدۇدامال قالپى ىشىمدە كەتە بەرگەن ساۋالعا جاۋاپتى مەن مۇحتاردىڭ "مەنىنەن" تاۋىپ، كوپ جىلدان كەيىن قاناعاتتانىپ ەدىم... اراعا ءتورت بەس جىل سالىپ بارىپ ول كىتاپتاردى مەن دە ەكى توم ەتىپ، اۋەلدەگى نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرە تولىقتىرىپ، قايتا باسىپ شىعارۋ جاعىندا دا ءوزىم جۇرگەنىمدى ايتا كەتكىم كەلەدى.
"مۇنىڭ ءبارىن نەگە تاپتىشتەپ ايتىپ جاتىرسىڭ؟" — دەگەن دە ساۋال تۋىپ قالۋى مۇمكىن. ابەكەڭنەن كەيىنگى ديرەكتورلاردا سونداي ءتوزىم، قاراۋىنداعىلارمەن ساناسا جۇمىس ىستەۋ ءادىسى كەمشىن سوعىپ جاتتى. كەزىندە ونى دا اڭگىمەلەيمىن. جوعارىداعى جايتتىڭ ءبارى سول ءۇشىن كەرەك ەدى.
1984 جىلى "جازۋشى" باسپاسى تۇتقيىلدان قاسقىر تيگەن وتارداي بولىپ ءبىر دۇرلىگىپ قالدى. ءبىر مەزگىلدە ساعي، قايرات قىزمەتتەن كەتتى. ساعيدىڭ ورنىن دۇيسەنبەك باستى دا، قايراتتىڭ ورنى (باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى) بوس تۇرىپ قالدى. "جالىن" باسپاسىندا ديرەكتور بولىپ تۇرعان قالداربەك: "ابەكەڭمەن سويلەسسەم قايتەدى" دەپ ەدى، "قوي" دەپ ازار دا بەزەر بولدىم.
سول كۇندەرى قاستەك بايانبايەۆ كەلدى ماعان. "مەنى ابەكەڭ شاقىردى، — دەدى ول، — قايراتتىڭ ورنىن ۇسىندى. "جالىن" باسپاسىندا دا ءدال سونداي قىزمەتتە وتىرمىن عوي، اۋرە بولىپ قايتەم"، — دەپ ەدىم، "بىزدە پەرسپەكتيۆا بار، كوپ ۇزاماي باس رەداكتور بولىپ قالۋىڭ مۇمكىن"، — دەيدى. "ويلانىپ كورەيىن"، — دەپ كەتتىم.
قالداربەك دەگەنمەن ابەكەڭە ءسوز سالدى عوي دەيمىن، قاستەك كەتكەننەن سوڭ ىلە-شالا ابەكەڭ مەنى شاقىردى.
ساكەن، جۇماباي جۇمىستان كەتىپ جاتىر، قايتا باسىلىم رەداكسياسىنا سەنى مەڭگەرۋشى ەتسەك دەپ ەدىك، قالاي قارايسىڭ؟
مەنىڭ ورنىم تاعى بىرەۋگە كەرەك بولىپ قالدى ما، ابەكە؟
ءاي، سەن دە ءبىر قىزىق جىگىتسىڭ. قايتا باسىلىم ءىرى ءارى بەدەلدى رەداكسيا بولعاسىن...
مەن سول "بەدەلسىز" رەداكسيادا-اق وتىرا بەرەيىن، قيساڭىز. ايتپەسە، ماعان پوەزيا رەداكسياسىن نەگە ۇسىنبايسىز؟ سوناۋ جىلى ەڭ الدىمەن سول رەداكسياعا الامىن دەپ شاقىرىپ ەدىڭىز عوي مەنى، — دەدىم.
دۇيسەنبەكتى وسىنداعىلاردىڭ ءبارى جۋاس جىگىت دەگەن سوڭ، پوەزيا رەداكسياسىنا سونى جىبەرىپ ەدىك.
وندا جۋاس جىگىت قانا وتىرۋشى ما ەدى، جاقسى جىگىت وتىرسا قاعىنىپ كەتە مە؟ — دەدىم بەزەرىپ. — جۋاس دەگەن ءسوز جاقسىنىڭ بالاماسى ەمەس شىعار.
"ءاي، مىنا كاپىرگە ءسوز وتپەس" دەپ ويلادى عوي دەيمىن، بۇدان ءارى تاجىكەلەسپەي ابەكەڭ مەنى ەركىمە جىبەردى.
ءبىراق "چەلوۆەك پرەدپولاگاەت، ا بوگ راسپولاگاەت" دەپ ورىس اعايىن ايتقانداي، ابەكەڭنىڭ بۇل ويى دا جۇزەگە اسپاي قالا بەردى. كەزەكتى دەمالىسىمدى الىپ، گاگراعا دەمالۋعا كەتىپ بارا جاتىر ەدىم، اەروپورت باسىندا بىرگە ىستەيتىن ەرمۇرات دەگەن جىگىت جولىعىپ:
جاڭالىقتى ەستىدىڭىز بە؟ جۇمابايەۆ كەتىپ، وسى الگىندە عانا ورنىنا سايىن مۇراتبەكوۆ ديرەكتور بولىپ تاعايىندالدى عوي، — دەدى. — مەن سول جينالىستان شىعا جەتكەنىم وسى مۇندا. ءبىر ادامداردى قارسى الماقشى ەدىم.
مەن كاۆكازعا قاراي ۇشىپ كەتە بەرگەن بولاتىنمىن...
* * *
سايىن ەكەۋىمىز ءبىر وڭىردەنبىز. ءبىر-بىرىمىزدى ەرتەدەن بىلەتىن ەدىك. مەنى ۇشپاققا شىعارا قويماسا دا، ەندى ءسوزىم جەردە قالا قويمايتىن شىعار-اۋ دەپ ۇمىتتەنىپ قالعانىم راس. كۋرورتتان كەلە قولىن الىپ قۇتتىقتادىم. بۇل كەزدە قالداربەك نايمانبايەۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ كەتىپ ەدى، سول: "سەن بىزگە اۋىس، كوپ پاتەرلى ءۇي بىتكەلى ءتۇر، اپپاراتتا جۇرسەڭ ءۇي الۋىڭ وڭاي بولادى"، — دەدى. سويتەيىن دەپ ويلادىم ءوزىم دە. سايىنعا ايتىپ ەدىم: "وي، سەنىڭ دەنىڭ دۇرىس پا، كەلدىك قوي، مىنە! بالەنباي جىل وسى باسپادا ىستەپ، قۇرقول قايقايىپ كەتە بەرمەكسىڭ بە. تىم قۇرىماعاندا قالىڭ ءبىر كىتابىڭدى شىعارىپ، جۇرتقا ۇقساپ، قالتاڭدى قامپيتىپ العان سوڭ ءبىر-اق كەتپەيسىڭ بە، كەتسەڭ"، — دەگەنى. بۇعان دا يلاندىم. ۇيرەنگەن ۇجىم عوي، بۇيىرعان ءۇي بولا جاتار، ونىڭ ۇستىنە وداقتىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى حاتشىسى جۇبان مولداعالييەۆ ۋادە بەرگەن. "مەن ءبىرىنشى حاتشىلىقتان كەتسەم دە، ساعان ءۇي اپەرۋگە بەدەلىم جەتىپ قالار، قام جەمە" دەپ دامەلەندىرىپ قويىپ ءجۇر ەدى.
ەساعاندى (ەسەت اۋكەبايەۆ) باس رەداكتورلىقتان جەلكەلەگەندەي بولىپ ءجۇرىپ، اۋپىرىممەن ارەڭ كەتىردىك-اۋ دەيمىن. زەينەتكە شىققىسى كەلمەي، كەتەر الدىندا مۇلدەم بەيمازالانىپ. جۇرتتىڭ ءبارىن ابدەن-اق ىعىر ەتىپ تە بىتكەن بولاتىن.
باس رەداكتور بولىپ مۇحتار ماعاۋين، ونىڭ ورىنباسارلىعىنا اسقار ەگەۋبايەۆ كەلدى. "ەكەۋى دە ەلەۋكەنوۆتىڭ ادامدارى" دەپ ءجۇردى بىلەتىندەر. ءسويتىپ باسپا باسشىلىعى سۋداي بولىپ جاڭاردى.
بۇرىنعى قىزمەتكەرلەر بىرتە-بىرتە جىلىستاپ كەتە باستادى. قاناتبايەۆتىڭ ورنىنا پوەزيا رەداكسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ بۇرىن بىزگە بەيمالىمدەۋ اقىن يسرايل ساپاربايەۆ كەلدى.
سايىن ەكەۋىمىزدىڭ جۇلدىزىمىز جاقسى جاراسىپ كەتە قويمادى. جوق جەردەن ءجۇز شايىسىپ قالا بەرەتىندى شىعاردىق. ەڭ الدىمەن سونىڭ الدىندا تاقىرىپتىق جوسپاردا بەرىك بەكىپ تۇرعان مەنىڭ كەزەكتى كىتابىم ويدا جوقتا سىزىلىپ قالدى. سىزدىرعان جاڭا ديرەكتور، جەرلەسىم عوي، جارىلقايدى دەپ ءماز بولىپ جۇرگەن سايىن مۇراتبەكوۆ ەكەنىن دە بوگدە بىرەۋلەردەن ەستىپ ءبىلىپ الدىم.
ءاۋ، اعايىن، مۇنىڭ قالاي؟ ساعان دەيىن كوپ اۋرەمەن جوسپارعا ارەڭ كىرىپ ەدى، الدىرىپ تاستاعانىڭ قاي ساسقانىڭ؟ — دەپ سۇرادىم ودان.
سىركەسۋ سۋ كوتەرمەي-اق وتىر ەكەن.
كەيىن شىعاسىڭ عوي، جۇرت كەلە سالىپ ءوز جەرلەسىنىڭ كىتابىن شىعارىپ جاتىر دەپ تاعى دا ءسوز قىلادى، قايتەسىڭ، قويا تۇرساڭشى، — دەپ بەت باقتىرمادى.
ساعان دەيىن دە كىتاپ شىعارىپ كەلگەن اداممىن، سەنەن كەيىن دە شىعارامىن. سەنىمەن جەرلەس بولعانىما كىنالى ەتسەڭ ءوزىڭ ءبىل، — دەپ ءبىر كەتتىم.
يسرايل كەلەردىڭ الدىندا:
ءدال وسى پوەزيا رەداكسياسى مەنىڭ قولىم سياقتى، قالاي قارايسىڭ؟ — دەگەنىمدە دە:
جەرلەسىن قويىپ جاتىر دەپ جۇرەر، — دەپ تاعى قاشقاقتاپ جولاتپاعانى بار ەدى. "اپىر-اۋ، بۇل قيىن بولدى-اۋ، تالدىقورعان ەمەس، تامبوۆتا تۋماعانىمدى قاراشى!" — دەپ مەن كۇلگەم دە قويعام.
مۇحتار اقىلدى جىگىت قوي، ەكى جىلعا جۋىق وسىندا ىستەگەندە ءبىر اداممەن بەت جىرتىسۋعا بارعان جوق. ىسكە ىجداعاتتى، ءوز مىندەتىن بارىنشا ادال اتقارۋعا جانىن سالادى. ءبىراق، ءبىر عاجابى، نە باسشىمەن، نە باعىنىشتىسىمەن كەلىسپەي قالعاندا دا قاتتى قايىرىمعا بارىپ، ءجۇز شايىسىپ جاتپادى. دەر كەزى جالتارىپ، دەر كەزى بۇلتارا دا بىلەدى. بۇل دا اقىلدى ادامعا ءتان ءادىس پە ەكەن دەپ ويلايمىن مەن وسى كۇنگە دەيىن.
سايىن بولسا مۇلدەم باسقاشا. جۇرتتى جيناپ الىپ، جەر-جەبىرىنە جەتە ۇرىسۋ دەگەن، "شەتتەرىڭنەن شىرقىراتىپ جۇمىستان قۋىپ شىعام" دەپ ايبات كورسەتۋ دەگەن وعان تۇك تە ەمەس. بىرەر رەت سونداي جينالىستان سوڭ وڭاشا قالىپ: "ەڭ الدىمەن، "باي بولعاندا، باقىرىپ بولا ما" دەگەندەي، باستىق ادام ايقايمەن بولماسا كەرەك، ەكىنشىدەن ەشكىمدى قۋىپ جىبەرە المايسىڭ، ءتىپتى، قۋىپ جىبەرە العاننىڭ وزىندە دە باسپاعا تاجىريبەلى قىزمەتكەرلەر كەرەك، كىممەن ىستەسپەكسىڭ؟ — دەيمىن ەسكى دوستىعىمدى ارقالانىپ. "ءوي، سەن نە بىلەسىڭ، كۇنىنە ماعان قىزمەت سۇراپ ونداعان ادام كەلىپ-كەتىپ جاتادى"، — دەيدى ول.
"كەلىپ-كەتىپ جاتاتىنى راس، ءبىراق سولاردىڭ كوبى ونان قۋىلعان، مۇنان قۋىلعاندار عوي، كوپ ىستەپ تاجىريبە جيناقتاعان قىزمەتكەر دالادا جاتقان جوق شىعار" دەگەنىمدى قۇلاعىنا قىستىرار بولمادى.
بۇدان ءارى تاجىكەلەسە بەرۋدىڭ رەتسىز ەكەندىگىن سەزە باستادىم. ونىڭ ۇستىنە مەن تاراپىنان بولعان الگىندەي سوزدەر كوڭىلىنە تۇرپىدەي ءتيىپ، كوبىنەسە ۇناتىڭقىرامايتىندىعىن دا بايقاتتى. "اقىلىڭ ارتىلىپ بارا جاتسا مەن ەمەس، سەن ديرەكتور بولار ەدىڭ عوي، ارالاسپاي تىنىش ءجۇر!" دەگەندى دە ايتپاي — اق اڭعارتقان.
شىن مانىندە مەن سىرباز دا سىپايى سايىندى ەندى مۇلدەم تاني الماي بارا جاتتىم. ءاربىر سوزىنەن "ءاي، نە دە بولسا دەگەنىمە جەتتىم-اۋ!" — دەيتىندەي توقمەيىلسۋ، داندايسۋ بايقالىپ قالىپ ءجۇردى. "ساكە، ءوزىڭ دە جازۋشىسىڭ..." — دەي باستاسا بىرەۋلەر: "مەن ەندى جازۋشى ەمەسپىن، مەن ەندى شەنەۋنىكپىن" دەپ تيىپ تاستايتىندى شىعاردى. تاڭەرتەڭ شىعارعان بۇيرىعىن ءتۇس اۋا بەرە قايتا وزگەرتەتىن بولدى. ول كەزدە باسپادا 170-180 ادام بار ەدى. سولاردىڭ ىشىنەن نۇراحمەت سياقتىلاردى عانا ءوز ماڭىنا ءۇيىر ەتىپ، سوندايلاردىڭ عانا سويىلىن سوعاتىن ادەت شىعارا باستادى.
ءبىر شارۋامەن ديرەكتورعا كىرسەم، ۇستەلىنە كولدەنەڭ سۇلاي جاتىپ الىپ، ىلگەرى ۇمسىنا ءتۇسىپ، نۇراحمەت بىردەمەلەردى سىبىرلاپ جاتىر ەكەن.
سىبىرلاپ بولساڭ، شىعا تۇرشى، وڭاشا ايتاتىن ءبىر شارۋام بار ەدى، — دەدىم نۇراحمەتكە. "مىناۋ قايتەدى؟" دەگەندەي ول سايىنعا قارادى.
جارايدى، قايتا اينالىپ كەلەرسىڭ، — دەپ، سايىن ونى شىعارىپ جىبەردى دە: — "وسى بوياۋشى، بوياۋشى دەسە ساقالىن بويايدى" دەپ، سەن "ساكەن تۋرا ايتادى" دەگەن سايىن نە بولىپ باراسىڭ ءوزىڭ؟ كىسى وتىر دەمەي، باسا كوكتەپ كىرىپ كەلەسىڭ، ايتقان ەسكەرتپەگە ايىلىڭدى دا جيمايسىڭ، — دەپ ۇرىسىپ الا جونەلدى.
قويدىق، باسەكەسى، بۇدان كەيىن كابينەتىڭە شاقىرساڭ دا كەلمەۋگە تىرىسايىن، — دەپ مەن كەتتىم. ول قىسىلا قويعان جوق.
ءسويتىپ، سايىن ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا "قىرعي قاباق" كىرەۋكە پايدا بولا باستادى. ءيىلىپ الدىنا مەن بارا قويمادىم، كەلمەدىڭ دەپ قىلشىعى قيسايىپ جاتقان ول دا كورىنبەدى. سىرتقارىعا سىر بەرمەي سىپايىلىق قانا ساقتاۋعا تىرىسىپ باقتىق.
باس رەداكتورىڭ ورىنباسارى اسقار ەگەۋبايەۆ بۇرىن "اعالاپ" جۇرەتىن جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەدى. ول دا ناعىز شەنەۋنىكتىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. باس رەداكتور مۇحتاردىڭ ءوزى بولمە-بولمەگە كىرىپ، كەيدە ءتىپتى قۇرعاق قىسىر اڭگىمە ايتىپ، جۇرتپەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جۇرەدى. اسقار بولسا، ءبىرازىمىزدىڭ جاسىمىز وزىنەن ۇلكەندىگىنە قاراماي، بولىمسىز ءبىر شارۋاعا بولا ءبىزدى كابينەتىنە ءجيى شاقىرا بەرەتىندى شىعاردى. مەن وعان دا شىداماي: "ءاي، قاراعىم، وسى جەردە قايرات دەگەن جىگىت وتىرىپ ەدى، ءدال وسىنداي اڭگىمەگە بولا الدىنا جيناپ الماي-اق بولىمدەردى ءوزى ارالاپ شىعاتىن. وقتا-تەكتە سەن دە سويتە سالساڭ، حاندىعىڭنان ءتۇسىپ قالا قويماسسىڭ"، — دەپ كورىپ ەدىم، ءمىز باقپاي وتىرا بەردى. استە جاراتپاي قالعانىن كەيىنگى ءبىر اڭگىمەلەرىنەن بايقاپ ءجۇردىم. كەيدە ءتىپتى: "بۇل كىسى ديرەكتوردىڭ پرياموە پودچينەنيەسىندەگى ادام" — دەپ كەكەتىپ قوياتىندى شىعاردى.
ونىمەن دە كەڭسەلىك رەسمي قاتىناستان ارىگە بارا الماي قالۋىم سودان كەيىن ەدى.
كەيدە ويلايمىن، سايىننىڭ سول ديرەكتور بولىپ تۇرعاندا كىتابىمدى شىعارماعانى دا، قىزمەتىمدى وزگەرتپەگەنى دە دۇرىس بولعان ەكەن-اۋ دەپ. ايتپەسە، پەندە ەمەسپىز بە، بىردە بولماسا بىردە ءبىر اتىم ناسىبايدان كوڭىلى قالىپ جۇرسە: "ءاي، وسى يتكە ءبىر جاقسىلىق جاساپ ەدىم، سونى دا بىلمەدى-اۋ!" — دەپ رەنجىۋى دە مۇمكىن عوي. ءقازىر الىس-بەرىسىمىز جوق، باسشى مەن باعىنىشتى ەمەسپىز، جاقسى اعايىن رەتىندە ارالاسىپ تۇراتىن بولعانبىز. ول دا بۇرىنعى سىزىلعان سىپايى قالپىنا تۇسكەن. مەنى كورگەندە سىزدانا قالمايدى.
ءابىلماجىن جۇمابايەۆ پەن سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ جۇرت باسقارۋ ادىستەرى دە ءار الۋان ەدى. ابەكەڭ: "جاقسى، دۇرىس ەكەن، ويلانايىك" دەپ، كوزگە ۇرىپ تۇرعان وڭاي شارۋانىڭ ءوزىن ءسال كىدىرتىپ بارىپ، اۋپىرىممەن ازەر شەشەتىن دە، سايىن سارت تا سۇرت بىردەن جاساپ الىپ، دۇرىس-بۇرىسىن ارتىنان ويلاناتىن. كۇتپەگەن شەگىنىستەر جاساپ جاتاتىنى دا سودان ەدى.
بىردە ءبىزدىڭ بولمەگە جاسى ەگدەلەۋ ءبىر ادام كەلدى. ءوزىنىڭ قولجازبا وتكىزۋگە كەلگەنىن ايتتى. قولجازبانى قابىلداپ الاتىن كىشى رەداكتورىمىز ناعيما سول ءسات قاسارىسىپ الگى ادامنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداي قويمادى. باسپاداعى قالىپتاسقان ءتارتىپ بويىنشا قولجازبا ەكى دانا ەتىلىپ ماشينكاعا تازا باسىلعان، ەكىنشى داناسى وقىلعان بولۋى كەرەك. سول شارتقا ساي كەلۋىن ديرەكتور دا، باس رەداكتور دا قاتتى قاداعالايتىن. ناعيما سونى سىلتاۋ ەتىپ جاتتى.
جاڭاعى ادام ناعيماعا اشۋلانىپ، قاعازدارىن قوبىراتا ۇستاعان كۇيى بولمەدەن شىعا جونەلدى. "ماشينكاعا دا باسىلماپتى"، — دەدى ناعيما.
سول-اق ەكەن، الگى اۆتور سايىڭدى ەرتىپ، ەكپىندەي باسىپ، بولمەگە قايتا كەلدى. سايىن:
ءاي، ساكەن، وسى بيۋروكراتتىقتى قاشان قوياسىڭدار سەندەر؟ مىنا ۇپ-ۇلكەن ادامدى ارى-بەرى جۇگىرتىپ قويعاندارىڭ نە؟ قابىلداپ ال قولجازباسىن! — دەدى زىركىلدەپ.
مەن ناعيماعا ىمداپ، "الىپ قال" دەگەننىڭ يشاراتىن جاسادىم دا، جونەلە بەرگەن سايىنعا ەرە شىعىپ، كابينەتىنە بىرگە كىردىم.
وزدەرىڭ ءتارتىپ تالاپ ەتەسىڭدەر دە، باسى ءوزىڭ بوپ تاعى بۇزاسىڭدار، بۇل قالاي بولدى ءوزى؟ — دەيمىن وعان.
الگى كىسى مەنىڭ مەكتەپتەگى ۇستازىم ەدى، شالا ءبۇلىنىپ جەتكەن سوڭ سويتپەي قايتەيىن. ەشتەڭە ەتپەس، نە ءوزىمىز باستىرىپ الارمىز، نە وزىنە قايتارىپ بەرەرمىز، قالدىرىپ كەتسىنشى، تەك، — دەدى سايىن.
سونى ءبىزدى قىرىپ جىبەرەردەي جۇلقىنا جەتىپ بارماي-اق وسىندا بىرەۋىمىزدى شاقىرىپ الىپ تا تۇسىندىرۋگە بولار ەدى عوي. جاڭاعى جەردە مەن دە شاپ ەتىپ بەتىڭنەن الا تۇسسەم، باسقالاردىڭ الدىندا نە بەدەلىمىز قالار ەدى؟ — دەدىم دە، ىزالانىپ شىعىپ جۇرە بەردىم.
بۇل جەردە "مەن ولاي ىستەمەس ەدىم" دەگەلى وتىرعان جوقپىن. كىم بىلەدى، مەن ودان دا اسىرىپ جىبەرۋىم ابدەن مۇمكىن ەدى. ال شىنايى ەل باسقارىپ، جۇرت بيلەۋگە جارالعان ادام ءدال وسىلاي ىستەمەيتىنىنە كوزىم انىق جەتەدى.
* * *
سايىننىڭ دا، سايىننان كەيىنگى مارال سقاقبايەۆتىڭ دا بۇل باسپاعا كەلۋلەرىنەن كەتۋلەرى تەز بولدى. ەكەۋى دە ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت قانا ديرەكتور بولىپ ىستەدى.
سايىن جونىندە ءارتۇرلى الىپ-قاشپا سوزدەر شىعىپ ءجۇردى. "كوپ ۇزاماي كەتەدى ەكەن" دەگەندى دە ەستىپ قالاتىن ەدىك. ءوزى ەشتەڭە دەي قويمادى. ول ديرەكتور بولىپ كەلگەننەن ءبىر جىل كەيىن جەكە ءبىر شارۋامەن سول كەزگى باسپا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى شەريازدان ەلەۋكەنوۆتە بولعانىم بار. ول دارەجەدەگى باستىقتىڭ الدىنا ءبىرىنشى دە، سوڭعى دا كىرۋىم سول شىعار دەپ ويلايمىن. سول ءبىر قابىلداۋداعى اڭگىمەدە سوزدەن ءسوز شىعىپ، شاكەڭ:
وسى سايىندى تۇسىنبەي-اق قويدىم، — دەپ ەدى. — سەن ابىلماجىنمەن ىستەس بولدىڭ عوي، سونى جۇرت جۋاس دەيدى، جۋاس تا بولسا، ءوز ىسىنە تاباندى، بىردە-بىر اۆتوردى بىزگە قاراي ىسىرىپ سالىپ كورگەن ەمەس. ءبارىن ءوزى شەشەتىن. ال مىنا سايىن... وسى جۋىردا ءابدىلدا تاجىبايەۆ تەلەفون سوعادى. "جازۋشىدان" ولەڭ كىتابى شىقپاق ەكەن، "سونىڭ ءار جولىنا 3 سومنان قالاماقى قويعىزىپ بەر" دەيدى. "ابەكە-اۋ، باسپا ديرەكتورى بار ەمەس پە، قالاماقى ماسەلەسىن سولار شەشەدى عوي"، — دەسەم، "ا، سەن سوندا و جەردە شوشقا تاعالاپ وتىرسىڭ با؟" — دەيدى. ۇلكەن ادام، نە دەيىن. "كورەيىك، ابەكە!" — دەۋگە عانا تۋرا كەلدى. ءوزى شەشەتىن ءىستى بىزگە اكەپ تىرەپ، سايىندىكى نە سوندا، ەسى دۇرىس پا؟
شاكە، ديرەكتوردى سك، ودان قالا بەردى سىزدەر تاعايىندايسىزدار. مەنىمەن اقىلداسقان ادامدى كورگەن جوقپىن. اقىلداسا دا قويمايسىزدار. سوندىقتان ەڭ الدىمەن الدىڭىزعا كەلگەن مەنىڭ ءوز شارۋامدى تەزىرەك شەشىپ بەرسەڭىز، — دەدىم.
بايقادىم، شاكەڭ بۇل ءسوزىمدى تىم ۇناتا قويعان جوق. الدىنداعى ارىزىما قيعاشتاي بۇرىشتاما سوقتى دا، ماعان قاراي سىرعىتا سالىپ، "ءسوز ءبىتتى" دەگەندەي ءۇنسىز قالا بەرگەن.
سايىننىڭ اقىندارعا كەلگەندە قالاماقىعا ەداۋىر تارلىق جاساعانى دا راس. سونىڭ الدىندا "ساعي، قايراتتار ءجۇز مىڭداپ قالاماقى الىپتى، ديرەكتورعا جاقىن جۇرگەن تاعى ءبىراز اقىندار اقشانى كۇرەپ الىپ ءجۇر ەكەن" دەگەن قاۋەسەت گۋ-گۋ ەتىپ باسىلماي تۇرعان. ماسكەۋدەگى "كروكوديل" جۋرنالىنا دا بارىپ جاڭعىرىقتى-اۋ دەيمىن. سايىننىڭ ءوزى دە ءبىر اڭگىمەدە: "پوەزيانىڭ بىزگە تۇككە دە كەرەگى جوق. كەز كەلگەن مىقتىمىن دەگەن اقىننىڭ كىتابىنان گورى ماعان امانتاي بايتانايەۆتىڭ كىتابىن شىعارۋ الدەقايدا ءتيىمدى" — دەپ ءجونسىز ءبىر لەپىرگەنى ەسىمدە. ونىڭ وسى ءسوزىنىڭ ءبىر جاڭعىرىعىن كەيىن قاليحان ىسقاقوۆتىڭ دا اۋزىنان ەستىپ: "وسى بىرەۋدەن ەستىگەن ءسوزدىڭ ءبارىن شىن ەكەن دەپ اسىرە ايتۋدى قويساڭدارشى!" — دەپ كەيىگەنىم دە بار ەدى. قاليحان: "دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ قول باسىنداي كىتابىنا پالەن مىڭ سوم الىپتى، ونىڭ ورنىنا ەكى جاقسى رومان شىعارۋعا بولادى ەكەن" — دەپ سوعىپ تۇرعان بولاتىن.
* * *
...ۇيدە ەپتەپ تۇماۋراتىپ جاتىر ەدىم. باسپاداعى جىگىتتەر تەلەفون سوعىپ، سايىننىڭ جۇمىستان بوساپ كەتكەنىن، ونىڭ ورنىنا "مەكتەپ" باسپاسىنان مارال سقاقبايەۆتىڭ ديرەكتور بولىپ كەلگەنىن ايتتى. "ە، مەيلى، ءوزىمدى قويىپ جاتقان ەشكىم جوق، بىزگە كىم بولسا دا ءبارىبىر ەمەس پە"، — دەگەم دە قويعام.
اراعا اپتا سالىپ بارىپ جۇمىسقا شىقتىم. الدىمەن ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە كىردىم. مارال سقاقبايەۆ ەكەۋىمىز كازمۋ-گە بىرگە تۇسكەنبىز، جارتى جىل ما، ءبىر جىل ما بىرگە وقىعانىمىز دا بار-اۋ دەيمىن. كابينەتىنە كىرىپ، جاڭا ورىن، جاڭا لاۋازىمىمەن قۇتتىقتادىم. قۇتتىقتاي وتىرىپ: ءقادىرلى ماكە، قۇرداسپىز، سىيلاسپىز. ەندى سەن ماعان باستىق بولدىڭ. باستىق پەن باعىنىشتى ادام دوس بولا المايتىن سياقتى. سەنەن بۇرىن ەكى ديرەكتورمەن قىزمەتتەس بولدىم. ەكەۋىمەن دە "ءشاي" دەسكەن جوقپىن. ءبىراق جاقىنداسىپ تا كەتە العان ەمەسپىن. سەنىمەن دە ارامىز كەرەمەت جاقسى بولىپ جارقىلداپ كەتە قويادى دەپ ويلامايمىن. بىرەۋلەر جاعىمپازدانباي ءجۇرىپ-اق جاقسى كورىنە الادى. مەندە ءتىپتى ول دا جوق. سوندىقتان، بىردەن باسىن اشىپ الايىق، قاي دارەجەلە قارىم-قاتىناس جاساعانىمىز ءجون؟ رەسمي عانا قاتىناسايىق دەسەڭ، وسى قازىردەن باستاپ ارتىمدى قىسىپ، جۇمىسىما كىرىسەمىن. جۇمىسىمنان ساعان ءمىن تاپقىزباسىم تاعى اقيقات. جوق، تەڭ اتانىڭ ۇلدارىنداي سىيلاس، سىرلاس بولايىق دەسەڭ، وعان شىداپ تۇرا الامىن!" — دەدىم.
مارال: "ءاي، كەتشى-ەي، سەن، قايداعىنى شىعارماي!" — دەپ كۇلدى: — ۋلتيماتۋم قوياسىڭ عوي، تىپتەن. بۇرىن قانداي بولساڭ، سول قاتىناس ساقتالادى دەپ ءبىل. بولدى ما.
بولدى، — دەدىم دە بۇرىننان ۇيرەنشىكتى جۇمىسىمدى اتقارىپ ءجۇرىپ جاتتىم.
بۇل كەزدە باسپانىڭ باس رەداكتورى بولىپ ورازبەك سارسەنبايەۆ كەلگەن. ەشكىممەن باسارازدىعى بايقالمايتىن، ءبىرتوعا تۇيىق، ايتۋىنان قايتۋى تەزىرەك جىگىت سياقتى كورىنگەن. بۇرىننان تانىسپىز. مارالمەن دە ەرتەدەن دوس ەكەندىگىن ءار سوزىمەن ءبىلدىرىپ ءجۇردى. ونىڭ ورىنباسارى بولىپ، كەزىندە وسى باسپادا ىستەگەن انەس سارايەۆ كەلدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە جاڭا ديرەكتور جۇرتتى جيناپ، بۇكىل باسپا ۇجىمىن جانر جانە باسقا جاعدايعا وراي ءۇش بىرلەستىككە بولگىسى كەلەتىنىن، ونى ءۇش ادام باسقارۋى كەرەكتىگىن ايتتى. پروزا، سىن، ۇيعىر رەداكسيالارىن ءبىر بىرلەستىككە بىرىكتىرىپ، وعان انەس سارايەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن بولدى. ورىس رەداكسياسى، ورىس اۋدارماسى رەداكسياسى ءبىر بىرلەستىك بولماق. ورىس رەداكسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سەرگەي شۋمسكيي دەگەن جىگىت بولاتىن بولدى. ال، قازاق پوەزياسى، حالىق شىعارماشىلىعى، اۋدارما رەداكسيالارىنان قۇرىلاتىن بىرلەستىككە جەتەكشىنى سايلاۋ قاجەت ەكەن. پوەزيا رەداكسياسىن يسرايل ساپاربايەۆ باسقاراتىن ەدى. ديرەكتور سول ەكەۋىمىزدىڭ اتىمىزدى اتادى دا: "بىرلەستىك جەتەكشىسى بولۋعا وسى ەكى ازاماتتىڭ قايسىسى لايىقتى دەيسىزدەر، تاڭداۋ سىزدەردەن"، — دەگەندى ايتىپ، ەرىكتى كوپشىلىككە تاستاعان سىڭاي ءبىلدىردى.
سول كەزدە وسىنداي ءبىر دەموكراتيالىق ادىستەر ەتەك الا باستاپ ەدى، كوپ ۇزاماي ءبارى دە قايتادان ساپ تيىلدى عوي.
جينالعان جۇرت ءبىر اۋىزدان مەنى قولداپ شىقتى. بۇل قىزمەت ءارى باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، ءارى توپ جەتەكشىسى بولىپ اتالادى ەكەن. سوڭىنان مارال وڭاشا شاقىرىپ الىپ: "سەنىڭ وتەتىنىڭە ەشقانداي كۇمانىم بولعان جوق، وزىڭە كۇنى بۇرىن ايتپاعانىم دا سودان"، — دەدى.
سوقپا وتىرىكتى، — دەدىم مەن، — "وتسە وسىلاي دەيىن، وتپەي قالسا تۇك بىلمەگەن بولايىن" دەگەن قۋلىعىڭ عوي بۇل.
ءاي، سەن دە... كەتشى بار! — دەدى مارال كۇلىپ.
مارال سقاقبايەۆپەن ءبىر جىل تۋعان تول بولعاندىعىمىزدان با، كىم ءبىلسىن، ءازىل-قالجىڭ كوتەرەتىن دارەجەدە ءتاۋىر عانا ءتىل تابىسىپ كەتتىك. مۇنىڭ ماعان ۇناعان ءبىر قاسيەتى "ساپتاياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قارامايتىندىعى" ەدى. ساعان جۇكتەلگەن مىندەتتى جاقسى بىلەدى، ءسات سايىن، ساعات سايىن بىلگىشسىنىپ ارالاسا بەرمەيدى، سىرتتان باقىلايدى. كىدىندەپ جۇيكەڭە تيمەگەن سوڭ سەن دە ءبىرقالىپتى سابىرمەن ءوز ءىسىڭدى ادال، ءارى تىندىرىمدى اتقارۋعا تىرىساسىڭ عوي.
ءبىر كەمشىلىگى "مەن، مەن" دەگەن ءسوزدى كوبىرەك قولداناتىنى ەدى. "مەندە ءقازىر ءبىر ميلليون سوم قالاماقىنىڭ قارجىسى بار"، — دەدى ءبىر جينالىستا. "بىزدە"، — دەسەڭشى دەدىم تىنىش وتىرماي. "ءيا، بىزدە — دەي بەردى دە، — مەندە، ال قايتەسىڭ!" — دەگەندى قوستى قاسارىسىپ.
مەن ۇندەمەدىم.
ەندى ءبىر جينالىستا: "مەنىڭ رەداكتورلارىم" دەگەن ءسوزدى ارالاستىرىپ بەرىپ ەدى، "مەنىڭ بالالارىم، مەنىڭ ايەلىم" دەۋگە بولار، ال رەداكتورلار باسپانىكى عوي"، — دەدىم مەن. "ءاي،قويشى سەن!" — دەپ تاعى ءمان بەرمەدى مارال.
كەيىن تاعى بىرەۋلەر مەن قۇساپ ەسكەرتتى مە، الدە وزىنە اقىل قونايىن دەدى مە ەكەن، ايتەۋىر ءبىر بايقاعانىم، ونىڭ سوزدىك قورىنان "مەن، مەن" دەگەن بۇرىنعىداي كوپ ۇشىراسا بەرمەيتىن بولدى.
1988 جىلى مەن ەلۋ جاسقا تولدىم. سوعان وراي "ادىرنا" دەپ اتالاتىن كىتابىم جارىق كورمەك ەدى، سونىڭ قالاماقىسىن دۇرىستاپ قويعىزىپ الماققا ديرەكتورعا كىردىم. قاسىندا ورازبەك وتىر ەكەن. ورازبەكتىڭ ادالدىعىنا، جازۋشىلىعىنا شاك كەلتىرمەگەن اداممىن، ءبىراق قاتتى قايىرىمعا جوقتاۋ، مايىسقاقتىعىنا دا ءتانتى بولا باستاعان ەدىم. سونىسىن وسى جولى دا كورسەتىپ قالدى. مارال مەن سۇراعان مولشەردى كوپسىندى مە، ولەڭىمنىڭ ءار جولىنا بۇرىن الىپ جۇرگەنىمنەن دە تومەن سومانى اتادى. "وۋ، مەن بۇعان دەيىن جوعارى مولشەرمەن قالاماقى الىپ جۇرگەن اداممىن عوي، ەلۋگە تولعاندا ولەڭىمنىڭ ساپاسى كەمىدى مە، ءوزىم كوڭىلدەن شىقپاي قالدىم با؟" — دەپ سۇرايمىن. سول كەزدە ورازبەك تە سوزگە ارالاسىپ: "مەنىڭ دە كىتابىم شىعىپ جاتقانىن بىلەسىڭ، ءسوز بولىپ كەتەدى دەپ، ماعان دا بۇل ورتاشا عانا مولشەرمەن قالاماقى بەرگەلى وتىر"، — دەپ قالدى.
ساعان ەڭ جوعارعىسىن بەرە مە، جوق مۇلدە قالاماقى بەرمەي قويا ما، وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق. ءوزىم بۇرىنعى الىپ جۇرگەن مولشەردەن تومەندەۋگە كونبەيمىن، — دەدىم مەن.
مەن قايتەيىن، امالسىزدان كونىپ وتىرمىن، — دەيدى ورازبەك.
اپىر-اۋ، ەرتەڭ بە، ارعى كۇنى مە، سەن دە كەتەسىڭ عوي باسپادان. بۇل جەرگە باسقا ادامدار كەلەدى، سەن تاعى دا كىتاپ جازباي تۇرماسسىڭ، كوتەرىڭكى قالاماقى العىڭ كەلەتىن كەز بولادى، سوندا: "ءاۋ، اعايىن، ءوزىڭ باس رەداكتور بولىپ تۇرعاندا العانىڭ اناۋ ەدى، ەندى بىزگە نەعىل دەيسىڭ"، — دەمەي مە جۇرت.
ورازبەك:
ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ! — دەگەننەن ارىگە بارا المادى.
مەن اقىرى مارالدى ايتقانىما كوندىرىپ بارىپ ءبىر-اق شىقتىم-اۋ دەيمىن كابينەتتەن. كەي كەزدە وزىمدىكى دۇرىس ەكەندىگىنە كوزىم انىق جەتكەن تۇستا قادالعان جەرىمنەن قان الماي قويمايتىنىم دا بار.
* * *
ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا مارال دا ورنىن قالداربەك نايمانبايەۆقا قالدىرىپ، باسپا ديرەكتورلىعىنان كەتە باردى. ۋاقىتىنىڭ دا، جۇيكەسىنىڭ دە ءبىرازى ايتىس-تارتىسقا كەتتى. سول كەزدە ورىس ادەبيەتى بويىنشا دا باس رەداكتور بولۋ كەرەك دەگەن شىعىپ، الەكساندر ەگوروۆ دەگەن ورىس قارتى كەلگەن. مارالعا قارسى توپ قۇرىپ شىققان نۇراحمەت تولەۋپوۆ پەن سول ەگوروۆ ەكەۋى ۇجىم مۇشەلەرى اراسىندا ەدەۋىر ىرىتكى سالعانى بار. مەن بۇلاردىڭ بىرەۋىنە دە ارالاسپاي، بەيتاراپ ءجۇردىم دە، ءبىر رەت مارال جوقتا ىس-ارەكەتىن پارتيا جينالىسىندا قاراماق بولعان ەگوروۆقا مىقتى دالەلمەن قارسى شىعىپ، اۋزىنا قۇم قۇيعانىم بار. ءوزى مەنەن ءبىراز قايمىعىپ ءجۇرۋشى ەدى، سول وقيعادان كەيىن مۇلدە ەڭسەسى كوتەرىلمەي، ءبىر شارۋاعا ارالاساردا ماعان جالتاقتاي بەرەتىندى شىعاردى. سول جينالىس جايلى الدەبىرەۋدەن ىستەگەن بولۋى كەرەك، ءىس-ساپاردان ورالعان مارال:
ساكەن، ساعان راقمەت، مەن جوقتا سىرتىمنان عايباتتاتپاي ارا تۇسكەن ەكەنسىڭ، — دەگەن ەدى.
ساعان ەمەس، ادىلەتكە ارا ءتۇستىم، — دەدىم مەن.
مارال تاعى دا ماعان قاراتا قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
مەن جۇمىستا جوق ەدىم، سول كەزدەگى باسپا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى حاليت زاكاريانوۆ كەلىپ، بۇل داۋ-شاردىڭ سوڭعى نۇكتەسىن ءوزى قويدى دەپ ەلدەن ەستىدىم.
سول مارال سقاقبايەۆ زەينەتكەرلىككە شىعىپ، زەينەتاقىسى وراسان كوپ ەكەن دەگەن قاۋەسەتكە وراي ءبىر جولىققاندا:
سەن جازۋشى، مەن اقىنمىن. قۇرداسپىز. تالانت، دارىن جاعىنان دا مەنەن اسا قارا ءۇزىپ كەتە قويماعان بولۋىڭ كەرەك. سوندا قاي وتە كەتكەن ەڭبەگىڭ ءۇشىن وسىنشا كوپ پەنسيا الۋعا ءتيىسسىڭ؟ — دەپ سۇراعانىم بار.
سەن قىزىقسىڭ، — دەدى ول. — سەندەر سەرىلىك قۇرىپ، سەلكىلدەپ جۇرگەندە مەن مەملەكەت شارۋاسىمەن قاعاز "كەمىرىپ" وتىردىم، سەندەر قىز-قىرقىن قۋىپ جۇرگەندە، مەن وكىمەت شارۋاسىن اتقارىپ وتىردىم. سەندەر كارتا ويناپ، اراق ءىشىپ جۇرگەندە مەن مەملەكەت ءىسىنىڭ ءبىر پۇشپاعىن يلەسىپ وتىرعان شەنەۋنىك بولدىم. سوندا دۇرىس پەنسيانى ماعان بەرمەي ساعان بەرۋى كەرەك پە؟
مۇنداي دالەلگە "دوراك" قانا داۋلاسار دەپ ءتۇيدىم دە، ءارى قاراي قاجاسۋدى قويىپ ەدىم.
سايىننىڭ قولتىعىنا كىرىپ الىپ، ءبىراز تايتاڭداعان نۇراحمەتتىڭ جىنىن الدىرعان باقسىداي بولىپ جۇرگەن كەزى ەدى ول. قۇدايى ءيىپ، مارال كەتتى دە، قالداربەك كەلدى. سول-اق ەكەن، نۇرەكەڭنىڭ قايتادان "باعى جانىپ" جۇرە بەرگەنى. قاشان كورسەڭ، ەرنىن ءبىر جالاپ قويىپ، ديرەكتوردىڭ كابينەتىنەن شىعىپ كەلە جاتادى. قالەكەڭنەن ايلا ارتىلعان با، قاسىنا نۇراحمەتتى ۇستاۋ دا الپىس ەكى ايلاسىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. ايتەۋىر ول ديرەكتور بولعان كەزدەگى ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى سول نۇراحمەت، قازىحان اشەنوۆ، ايەلدەردەن روزا قارىمساقوۆا، اعيمالار بولعانى اقيقات. "وسى باسپادا سەنەن جاقىن دوسىم جوق"، — دەپ مەنى، "كەتە قالسام — ورنىما سەنى قالدىرام" دەپ بىرەسە ورازبەك، بىرەسە انەستى الداۋسىراعىپ قويىپ، بىلگەنىن جاسادى دا وتىردى. "ماڭعىت — اۋزىڭا ساڭعىتتىڭ" كەبىن كيىپ سوڭىندا الگى "دوستارى" قالدى.
ول ءوزى سەن كەرەگىنە جاراردا استىنا كوپشىگىڭدى قالىڭداپ قويا وتىرىپ پايدالانادى ەكەن دە، ەندى قاجەتىڭ بولا قويماسىنا كوزى جەتكەن ساتتە ورتا جولدا ات ارتىنان ءتۇسىرىپ تاستاپ جۇرە بەرۋدەن تايىنبايتىن جىگىت ەكەنىن تالاي رەت تانىتتى. جانە سونىڭ ءبارىن سەن رەنجىمەيتىندەي ەتىپ قيۋىن كەلىستىرە جاسايتىنى سونداي، ايدالادا جاياۋ قالدىرعانىنا مىڭ-مىڭ راقمەتىڭدى ايتىپ، رازى بولاتىندىعىڭدى دا اڭعارمايدى ەكەنسىڭ.
ول باسپاعا 1988 جىلدىڭ كۇزىن الا كەلدى. سودان ءبىر كۇن بۇرىن باسپانىڭ ءوندىرىس بولىمىندە ىستەيتىن الما دەيتىن قىزدى الدەبىر پاتەر ماسەلەسىمەن قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ حاتشىسى مادريد رىسبەكوۆكە الىپ بارىپ ەم. قولىمنان كەلگەنشە سونداي ءبىر قايتىمى جوق قايىرىم جاساپ جۇرەتىنىم دە بار مەنىڭ. كەيىن قانشا وكىنە جۇرە ول ادەتتى دە قويا الار ەمەسپىن. سول مادريدپەن ءبىر قاباتتا قاراما-قارسى كابينەتتە قالداربەك وتىرادى ەكەن. "ارا" (شمەل) جۋرنالىندا باس رەداكتور. مادريد شارۋامىزدى بىتىرمەگەن سوڭ شىعىپ بارا جاتىر ەدىك، قالداربەك قارسى جولىعا قالدى دا، كابينەتىنە شاقىردى. ەداۋىر اڭگىمەدەن سوڭ ءبىزدى جۇمىسقا اپارىپ سالۋعا ماشيناسىن بەردى. ەرتەڭگى قىزمەتى جايلى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق ەدى، ءبىر كۇننەن كەيىن سولاڭ ەتىپ بىزگە ديرەكتور بولىپ شىعا كەلگەنى.
ءار وبلىستا "جازۋشى" باسپاسىنىڭ كۇندەرىن وتكىزسەك، سونى تالدىقورعاننان باستاساق قايتەدى؟ — دەدى ءبىر كۇنى. — سوعان باس-كوز بولىپ ءوزىڭ كىرىسىپ كورسەڭ.
ماعان كورسەتىلگەن سەنىم ەكەن دەپ، اۋكەم سالبىراي كىرىسەيىن كەلىپ. تالدىقورعان وبلىسىن باسقارىپ جۇرگەن، ءتىل الار ازاماتتارعا تەلەفون ۇستىنە تەلەفون سوقتىم. ولار دا، وبالى نە كەرەك، قولدارىنان كەلگەنىنەن اياپ قالعان جوق.
كىمدەر بارۋى كەرەك ەكەنىن اقىلداسقاندا:
مەن قاسىما جەكەن قالييەۆتى الام، كىتاپقۇمارلار قوعامىن باسقارادى، سول جاقتىڭ ازاماتى، قالعانىن سەن ءوزىڭ ءبىل، — دەدى ماعان.
مەن تۇمانباي مولداعالييەۆ، قايرات جۇماعالييەۆ، ءجۇرسىن ەرمانوۆتاردان ارنايى توپ قۇردىم. قايرات پەن ءجۇرسىن تەلەديدار جاعىندا ىستەيتىن. "ءجۇرسىندى قايتەتىن ەدىڭ؟" — دەپ ەدى قالداربەك، "بارعان جۇمىسىمىزدىڭ ناتيجەسىن ناسيحاتتاۋعا كەرەك، ونىڭ ۇستىنە مەنىمەن جاقىن جۇرگەن تالانتتى اقىن ءىنىم ەدى" دەدىم. سول ساپاردان كەيىن نە كەرەك، بۇل ەكەۋى ەجەلگى تانىستارداي-اق، مەنى شەتكەرى ىسىرىپ تاستاپ، قول ۇستاسا بىرگە قىدىرىستايتىندى شىعاردى. بىر-بىرىنە دەگەن رۋحاني جاقىندىقتى سەزدى عوي دەيمىن. الدە مۇنى "جۇلدىزى جاراسۋ" دەي مە ەكەن؟
وسى ۇردىسپەن بىرەر جىل ىشىندە تالدىقورعان جاققا توپتانىپ تورت-بەس رەت بارىپ قايتتىق. تالدىقورعان قالاسىندا "جازۋشى" اتالاتىن كىتاپ دۇكەنىن اشىپ، سونىڭ سالتاناتىنا دا ساعي، تۇمانباي ءبارىمىز بارىپ، دۇرىلدەتە سايرانداپ قايتقانبىز. سول ساپارلاردىڭ بىرىنەن سوڭ قالداربەك ەكەۋىمىز تەلەديداردان ءسوز سويلەگەن ەدىك. ءوزىم كورە الماي قالىپ، بالام ايتتى:
كوكە، ساعان قالداربەك اعا نەگە سونشا كەكتەنە جەك كورىپ قارايدى؟ — دەپ.
ەرتەسىندە سونى ايتىپ كەپ ەدىم، قالداربەك:
ءاي، ءوزىم دە ىڭعايسىزدانىپ، ...ءسىرا، شارشاپ جۇرگەندىكى بولۋ كەرەك. كوڭىلىڭە الما، — دەي سالدى.
بۇل 1989 جىلدىڭ ورتا تۇسى ەدى. قالداربەك بۇرىنعىداي ەمەس، سونشالىق ماعان سالقىن قاراي باستاعانىن ەندى ءوزىم دە سەزەتىن بولىپ قالىپ ەم. ءبىر كۇنى الدەنەنى اڭگىمە ەتىپ تۇرىپ، قاسىنداعىلارعا مەنى كورسەتىپ:
بۇل ءوزى مەنىڭ سىرتىمنان "ديرەكتوردىڭ دوسىمىن" دەيتىن كورىنەدى، — دەپ قالدى.
قوي، — دەدىم مەن، — سەن سونشالىق مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان ادام ەمەسسىڭ عوي، بار بولعانى كىشى-گىرىم مەكەمە عانا. "ايداعانىڭ بەس ەشكى، ىسقىرىعىڭ جەر جارادى" دەگەندەي بولما، قاتىنداردىڭ شىعارىپ جۇرگەنى شىعار. دوس بولۋدان قاشپاق، ءبىراق "دوسپىن" دەپ ماقتانعان جەرىم جوق.
سول جىلى ماسكەۋدە ءداستۇرلى كىتاپ جارمەڭكەسى وتپەك بولدى دا، جولعا دايىندىقتىڭ ابىر-سابىرى باستالدى. بۇرىن جاسالعان ۇيعارىم بويىنشا ماسكەۋگە باراتىنداردىڭ ىشىندە مەن دە جۇرگەم. بيلەت تە الىنىپ قويىلدى عوي دەيمىن. ءبىراق كۇن سايىن باستىعىم تاراپىنان قىرعيقاباق قىلىق كورىنە باستادى. اشىپ ايتپايدى، ءبىراق ءجۇرىسىمدى دە، تۇرىسىمدى دا جاراتا قويمايتىن پيعىلى بارى بايقالا بەردى.
سونى سەزىپ:
وسى ماسكەۋىڭدى قويا-اق قوي، مەن بارمايتىن بولدىم، — دەپ ەدىم، ول "و، نەگە؟" دەپ سۇراماستان: "وندا ءوزىڭ ءبىل، بيلەتىڭدى ساشا شميدكە بەر، سول بارسىن"، — دەگەنى قۋانىپ.
"ە، بوپتى!" — دەدىم مەن دە ىشىمنەن. بۇل كەزدە ارامىز الشاقتاي تۇسكەن ەدى. جەمتىكتەس پە، ەنتىكتەس پە كىم ءبىلسىن، باسپانى دا، ديرەكتوردى دا روزا قارىمساقوۆا بيلەي باستاعان. ول باس رەداكتور ورازبەكتىڭ ءوزىن جۇرە تىڭدايتىن بولدى. ءبىر جينالىستا ورازبەك: "روزا، يا تەبيا ۋۆاجايۋ..." دەپ ءسوز باستاي بەرىپ ەدى: "يا نە نۋجدايۋس ۆ ۆاشەم ۋۆاجەنيي"، — دەپ سالعان ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى روزا. قالداربەك كورە-تۇرا "قوي" دەگەندى ايتپادى.
سول روزا بار، سونىڭ قاسىنا جينالعان تاعى ءبىراز تايتىك قاتىندار بار، ءبارىمىزدىڭ توبەمىزدەن تايراڭداي باستادى.
قالداربەك باسقا جاققا اتىن بۇردى،
قاعىنىپ-جاعىنعاندى جاقىن قىلدى.
قازاقتىڭ جالقى تۋار اقىنى ەدىك،
قالماي تۇر قادىرىمىز قاتىن قۇرلى.
قالداربەك ۇمىتتى دا بۇگىن اردى،
قولداپ تۇر قاسقىر كومەي ۇرى-قاردى.
قايداعى تارق-تارق ەتكەن تايتىك قاتىن،
تايراڭداپ توبەمىزگە شىعىپ الدى، —
دەپ ولەڭ دە جازعان ەدىم سول تۇستا. ويتكەنى، روزا ەكەۋىمىزدىڭ كابينەتىمىز قاتارلاس بولدى دا، كوبىنەسە ەسىگىن اشىپ قويىپ، سىبايلاس قىز-قىرقىنعا مەنىڭ نامىسىما تيەتىن قايداعى ءبىر سوزدەردى ايتىپ، قارقىلداي كۇلىپ تۇرىپ الاتىن بولعان. جينالىس بولسا اۋزى كوپىرىپ ءسوز سويلەيدى. بىرەر رەت تىيىم سالايىن دەپ، ورتا جولدان ءسوزىن ءبولىپ كورىپ ەدىم، قالداربەك وعان: "بوگەلمە، سويلەي بەر!" — دەپ جەل بەرە ءتۇستى. سوندايىن ارقالانعان الگى قاتىن ءتىپتى كەتتى دەيسىڭ اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەي.
بۇل كەزدە باسپانىڭ دا بەرەكەسى كەتە باستاپ ەدى. ىعاي مەن سىعاي دەيتىن ەر-ازاماتتاردىڭ ورنىنا، ەشكىم تانىمايتىن قاتىن-قالاش، جىلىگى تاتىمايتىن بەلگىسىز بىرەۋلەر قاپتادى.
قالداربەك العاش ديرەكتور بولىپ كەلگەندە ەسكى تانىستىعىمدى پايدالانىپ (ەكەۋىمىز 1960 جىلى "لەنينشىل جاس" گازەتىنىڭ قابىرعاسىندا بىرگە باستاپ ەكى قىزمەتتى) قالىپ:
جۇمابايەۆتىڭ تۇسىندا ايتقان ءسوزىمنىڭ 60 پروسەنتى وتەتىن ەدى، سايىننىڭ تۇسىندا ول كورسەتكىش 50-گە جەتپەي قالىپ، مارال قايتا كوتەرىپ ەدى. سەنىڭ تۇسىندا قالاي بولار ەكەن؟ — دەگەم.
شۇرق ەتپە، ايتقانىڭ ەندى ءجۇز پروسەنت ورىندالاتىن بولادى، — دەپ ەدى ول.
سول سوزگە جايىلىپ ءتۇسىپ مەن قالعام.
ول شىنىندا دا كەي كەزدە لاق ەتكىزىپ كىسىگە جاقسىلىق تا جاساي الاتىن جىگىت. ونىسىن كوردىك تە. ءبىراق، سول جاقسىلىعىنىڭ ءبىر ۇشىنان ۇستاي وزىڭە تارتىپ العانشا ەكىنشى ۇشىن بوققا بۇلعاپ جىبەرەتىنى دە بار، امال قانشا. ونىسىن تاعى كورگەنبىز.
ايتۋى دا، قايتۋى دا تەز. سەنى شاقىرىپ الىپ، ءبىر تاپسىرما بەرەدى دە، سەن ويلانىپ-تولعانعانشا قايتا شاقىرىپ: "جاڭاعى ماسەلەنى بىلاي شەشتىم"، — دەپ بۇلت ەتىپ باسقا جاقتان شىعا كەلەتىنى دە بار. سول كەزدەگى باسپا جاعدايىنا وراي جازعان مىناداي ءبىر ءازىل ارالاسقان ولەڭىم بولىپ ەدى. وسى جەردە سونى تۇگەل كەلتىرە كەتۋ كەرەك بولىپ تۇر.
You Might Also Like
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىق دەپۋتاتتىعىنا كانديدات، "الاش" سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ الاكول جۇرتىنا اشىق حاتى
