جازۋشىلىقتان قايىرشىلىققا دەيىن
ەكى كەشتىڭ اراسىندا
يتەڭ كەلدى ىرسىلداپ، —
دەپ باستالاتىن وسپانحان اۋباكىروۆتىڭ ايگىلى ءبىر سىقاعى بولۋشى ەدى، سول ايتقانداي، التى الاشقا اتى ءمالىم دەمەسەك تە، كوزى اشىق قازاققا بەلگىلى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى (اتىن ايتپايمىن) اياق استى كەشتەتە قارىز سۇراي كەلگەنى. قىزى بويجەتكەن ەكەن، ەندى قۇتتى ورنىنا قونسام دەيتىن كورىنەدى. بۇگىن-ەرتەڭ قازاقەمنىڭ ىرىم-سىرىمىن العا توسىپ قۇدالارى كەلمەكشى. سوعان داستارقان جايايىن دەسە قاپتىڭ ءتۇبى قاعىلعان، قالتا ءتۇبى تەسىلگەن. ويتكەنى ءتۇسىپ جاتقان تيىن-تەبەن جوق، جالاقى كورمەگەلى دە كوپ ايدىڭ ءجۇزى بولىپتى. قاتتى ۇيالىپ، قىسىلا-قىمتىرىلا تۇرىپ، تاۋسىلا سويلەپ، امالسىزدان ءماجبۇر بولعان پۇشايمان ءحالىن ايتتى. نامىسى بار دا، تابىسى جوق. سوعان قىسىلادى. بۇگىنگى كوزى ءتىرى جۇرگەن قازاق اقىندارىنىڭ تۇراقتى تىزىمىندە العاشقى وندىقتان دەمەي-اق قويايىق، جيىرماسىنىڭ ىشىنە ءسوزسىز ەنەتىن دارىنى داۋسىز قالامگەر. اقىندىق الىمى، دۇنيە تانىمى، قالامىنىڭ قارىمى بۇل باعامىزعا ەشبىر داۋ تۋعىزباسىنا باسپەن جاۋاپ بەرە الامىز. اتىن ايتسام: "راس-اۋ؟" — دەپ ءبارىڭىزدىڭ دە باس شۇلعۋىڭىز كامىل.
بىلتىر عانا قالىڭ ەلى كىتابى جارىق كورگەن. ونىسى سو قالپى ات كوپىر بولىپ ءۇيىلىپ اۋىز ۇيىندە جاتىر. كوك تيىن قالاماقى الماعانى وزگەگە بولماعانىمەن، وزىنە ايان. باسقالارعا ۇقساپ ءوز كىتابىن ءوزى وتكىزە قويارلىق يكەمى تاعى جوق، الابوتەن پىسىقتىعى دا شامالى. ەندىگىسى... مىنە... ايەلى ەرگە، ەرى جەرگە قاراپ، باسار تاۋ، بارار جەرى قالماي داعدارعان، قارىز سۇرار حالگە دۋشار بولعان ۇسقىنى مىناۋ. كوپتەنگى تانىسىم ەدى، سىيلاسىم، سىرلاسىم ەدى، "ءبىر بەرسە — وسى بەرىپ قالار" دەگەن سىڭايمەن "قىسىلا-قىمتىرىلا قىز بولعان" ءتۇرى كورىنەدى. مەنەن ءبىر دەمەۋ بولار جاردەم كۇتە جاۋتاڭداپ كوزىمە قاراي بەرەدى.
جارىلقاپ تاستاماسام دا، جۇراعات-جەكجاتتان قولدان كەلەر كومەگىمدى اياپ كورمەگەن باسىم، بۇل جولى امالسىز مەن دە كوزىممەن جەر شۇقۋعا ءماجبۇر بولدىم. جوق، ويباي، ءبىر بۇل ەمەس، ۇمىتىپ بارادى ەكەم، وسىنىڭ از-اق الدىندا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتە سالعان تاعى ءبىر تالانتتى جازۋشىسى (ونىڭ دا اتىن ايتپايمىن)، بۇرىن حاتشى دا، باسشى بولعان ايگىلى ازامات تا مەنى ادەيىلەپ ىزدەپ كەلىپ، از كۇنگە بەس-التى مىڭ تەڭگە بەرە تۇرۋىمدى سۇراعان ەدى. مەن قولما-قول تاۋىپ بەرە الماي قىسىلا كۇمىلجىگەندە: "باسپانىڭ كاسساسىنان الىپ بەرە تۇرساڭشى، بىرەر كۇندە قايتارىپ ورنىنا سالام عوي!" — دەگەن ول.
ول دا وسىدان ون-ون بەس جىل بۇرىنعى داعدى بويىنشا ءالى كۇنگە باسپالاردىڭ كاسساسىندا ۇدايى ۇزىلمەي اقشا جاتادى دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. قازىرگى باسپالاردىڭ ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرعانىن، سودان دا ونداعى اعايىنداردىڭ اۋزى مەن قۋ شوپپەن سۇرتە بەرەتىنىن قايدان ءبىلسىن.
وسىناۋ بىر-ەكى وقيعا مەنى اشىندىرا ءتۇسىپ، اجەپتاۋىر وي سالدى.
اپىر-اۋ، ءبىز كىم بولىپ، قايدا بارا جاتىرمىز ءوزى؟ ەلىمىز بار دەپ ەمىرەنە، جەرىمىز بار دەپ تەبىرەنە ءجۇرىپ شىعارما جازعان بولامىز. حالىق قامىن جەگەن بولىپ كەڭىردەك جىرتىسىپ تا جاتامىز. سويتە ءجۇرىپ قازاق زيالىلارىنىڭ از جىل ىشىندە باۋىرىن كوتەرە الماس كوتەرەم حالگە دۋشار بولعان ۇلكەن ءبىر شوعىرى بارىن كەرمەگەن، بىلمەگەن سىڭاي تانىتامىز. "سولاي بولىپ بارامىز-اۋ!" — دەپ ايتۋعا وزگەدەن عانا ەمەس، وزىمىزدەن ءوزىمىز، بىرىمىزدەن ءبىرىمىز ۇيالاتىن ءتارىزدىمىز. بۇل دا اۋرۋىن جاسىرۋدىڭ زياندى ءبىر ءتۇرى.
وسىدان ءبىراز بۇرىن، قاسىمىزدا اقىن تەمىرحان مەدەتبەك بار، ءبىر اڭگىمە ۇستىندە ايگىلى اكىم (لاۋازىمى ەمەس، ەسىمى) تارازي تاياۋداعى بىرەر كۇندە "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە ءوزىنىڭ جەردى ساتۋ-ساتپاۋ جونىندەگى ماقالاسى جارىق كورەتىنىن ايتقان ەدى. سوندا مەن ونىمەن ازىلدەسە بەرەتىن ادەتىمە باعىپ: "ۋاي، سۆەجيي كۇيەۋ، جازعان سوڭ "جازۋشىلىقتان قايىرشىلىققا دەيىن" دەگەن ماقالا جازبايسىڭ با، جەر ماسەلەسى تۋراسىندا الا شاپقىن بولىپ جۇرگەندەر از ەمەس كورىنەدى، سولار ونى ءبىزسىز دە ءبىر جاعىنا شىعارىپ قالار" — دەپ ەدىم. اكىم تۇرىپ: "مەن قايىرشىمىن دەگەنگە ءبارىبىر ەشكىم سەنە قويمايدى"، — دەگەن سىڭايدا ءۋاج ايتقان بولاتىن.
بۇل جەردە اڭگىمە اكىم ەكەۋمىزدىڭ ءوز باسىمىز جايلى عانا بولسا، ونىڭ جاراسى جەڭىل ەدى عوي، تەگى اڭگىمە توركىنى مۇلدە باسقادا بولىپ تۇر-اۋ. كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس زامانىن قانشاما جەر-جەبىرىنە جەتە جامانداعانىمىزبەن دە جازۋشى اتالاتىن تۇتاس قانا ءبىر قاۋىپ جۇرتتىڭ جاعدايى اناۋ ايتقانداي ايانىشتى ەمەس ەدى-اۋ دەپ تە ويلاي بەرەمىن ەرىكسىز.
پىشاق جۇزىندەي بىرەر عانا كىتاپ شىعارىپ، جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە ءوتىپ ۇلگەرگەن جازۋشىلارىمىز جاز بويىنا، كەيدە ەكى-ۇش ايعا (مەملەكەت قىزمەتىنە جەگىلمەگەندەرىن ايتامىن، ول كەزدە ونداي دا مۇمكىندىك بار ەدى) قاپ تاۋىنىڭ قارا تەڭىزگە قاراعان جاعى دەيسىڭ بە، قىرىمنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى ما، ءتىپتى بالقان اسىپ، بالتىق باسىپ وزدەرىنە ءتول شىعارماشىلىق ۇيلەرگە ات باسىن تىرەپ، اياقتى كوسىلىپ تاستاپ جازۋعا وتىراتىن ەدى. ءتىپتى ءبىر ءوزى عانا ەمەس، سوڭىنان شۇبىرتا ەرتىپ بالا-شاعاسىن دا الا جۇرەتىن. تەڭىزگە دە تۇسەتىن، تەبىرەنىپ ولەڭ، تەرەڭدەپ رومان دا جازاتىن. ماسكەۋ تۇبىندەگى پەرەدەلكينو، مالسيەۆكا، فين شىعاناعى جاقتاعى كوماروۆاداعى جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق عيماراتتارى ءوز ءۇيىمىز، ولەڭ توسەگىمىزگە اينالىپ، ايلاپ جاتىپ، اسىقپاي بوي جازىپ، وي قازىپ قايتپاۋشى ما ەدىك. جانە ونىڭ ارى-بەرگى جولى بار، جامباس اقى، اۋقاتى بار — ءبارىن قوسقاندا دا وتباسىنىڭ بيۋدجەتىنە بۇگىنگىدەي اسا كوپ زيان شەكتىرە دە قويمايتىن.
ونىڭ بارىنەن قاعىلعالى قانشاما زامان ءوتتى. ولار تۇگىلى وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن اۋپىرىممەن ءجۇرىپ ماڭدايىمىزعا بۇيىرعان ءوزىمىزدىڭ الماتى تۇبىندەگى ءال-فارابي اتىنداعى شىعارماشىلىق ۇيىمىزگە دە باس سۇعا الماي، الىستان جاۋتاڭداي قاراپ قالعانىمىزدىڭ وزىنە دە اتتاي جەلىپ ون شاقتى جىپ ەتە شىققان جوق پا.
وزىمىزدىكى قولدى بولىپ الدەكىمنىڭ ۇلەسىندە كەتتى، تاپقانى تاماعىنا جەتپەيتىن جازۋشىلار ەندى قيىر شەتتەگى شىعارماشىلىق ۇيلەر جايلى باس قاتىرىپ ويلامايتىن دا بولعان.
الگى قايىرشىلىق، جازۋشى قايىرشىلىعى، جايلى ايتقاندا مەن ەڭ الدىمەن وسىلاردى مەڭزەگەم. ايتپەسە، ازىرگە قالام ۇستار قاۋىم ىشىندە تازا اشتان ءولىپ، كەشتەن قالىپ جاتقانى شامالى عانا بولۋى كەرەك، ونىڭ بەتىن قۇدايىم ءتىپتى ءارى قىلسىن!
سوعان دا شۇكىر دەي تۇرا، جازۋشىلارىمىزدىڭ شەتىنەن شەكەسى قىزىپ ءجۇر دەپ جونە ايتا المايمىن. وندا بۇل ماقالا جازىلماعان دا بولار ەدى.
ويتكەنى، مەن ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى دەمەي-اق قويايىن، ات جالىن تارتىپ مىنگەن داۋىردەن بەرى جازۋشىلاردىڭ نەگىزگى دەنى گازەتتەر مەن جۋرنالدار رەداكسيالارىندا، راديو مەن تەلەديدار توڭىرەگىندە، كوركەم ادەبيەت باسپالارىندا قىزمەت ىستەيتىن. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەم كەسىكتى جالاقىلارى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە جاريالانا قالعان، وقىلعان، كورسەتىلگەن ءاربىر ۇلكەن-كىشى دۇنيەلەرى ءۇشىن تابان اقى، ماڭداي تەرىنىڭ ادال اقىسى — قالاماقىسىن الاتىن ەدى. ول سونشالىق ماردىمسىز دا ەمەس، اي سايىن ەكى رەت جىرعاپ-اق قالىپ جاتپاۋشى ما ەدىك.
ال بىرەر جىل قىزمەتتەن شەتتەپ، كىتابى شىقپاي، تيىن-تەبەننەن تارىعىپ بارا جاتقاندارى بولسا، باسپالار بەرەتىن جوسپارداعى قولجازباعا ىشكى (جابىق) پىكىر جازىپ تا مال تاۋىپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بار ەدى. قالىڭ ءبىر قولجازباعا ساپالى ەتىپ تولىققاندى پىكىر جازىپ بەرگەنىڭ ءۇشىن دە قالتاڭ اجەپتاۋىر قامپايىپ شىعا كەلۋشى ەدى. سول اقشانىڭ وزىنە دە كەلەسى ءبىر كىتابىڭ شىققانشا ءىلدالدالاپ وزەك جالعاي تۇرۋعا بولۋشى ەدى.
ءقازىر سونىڭ ءبىرى جوق. گازەتتەر مەن جۋرنالدار، راديو مەن تەلەديدار ولەر-ولمەستىڭ الدىندا شالاجانسار كۇي كەشىپ، "شىقپا، جانىم، شىقپالاپ" ازەر وتىر. جاريالانعان، تاسقا باسىلىپ شىققان ەڭبەكتەرىڭنىڭ ەشبىرىنە قالاماقى تولەنبەيتىن بولعان. قالتىلداپ، قالتىراپ وتىرعان ءالجۋاز باسىلىمداردان اقى دامەتۋدىڭ ءوزى ابەستىك سياقتانادى بۇل كۇندە. باسپالار جايلى جوعارىدا ايتتىم.
جازۋشىنىڭ جالعىز ەڭبەگى بار، ول — جازۋ. ەرمەگى ەمەس، ەڭبەگى. كۇنكورىسىنىڭ كوزى دە سول ەڭبەگى بولۋى كەرەك قوي ەندەشە. ەستە جوق ەسكى زاماندا جاساعان شىعىس شايىرى ءابىلقاسىم فيردوۋسي دە، كۇنباتىس ەلىنەن شىققان ۆيليام شەكسپير دە جازعاندارى ءۇشىن اقى دامەتىپ، كولەمىنە قاراي تولەمىن تالاپ ەتىپ وتىرعان. الىسقا بارماي-اق ءوزىمىز كۇنى كەشە قولتىعىندا جۇرگەن، ۇلگى تۇتىپ ونەگە ەتىپ ۇستايتىن ورىستىڭ ۇلى جازۋشىلارىنىڭ نەگىزگى دەنى ءوز شىعارمالارىن اقشا ءۇشىن دە جازعان. دانىشپان اقىن الەكساندر پۋشكيننىڭ ءوزى: "ءوزىم ءۇشىن جازامىن دا، اقشا ءۇشىن باستىرىپ شىعارامىن" — دەگەن ءسوزدى ءجيى قايتالاعان.
ءتىپتى مىڭدى ايداعان باي دەرلىكتەي دارەجەدەگى گراف ليەۆ تولستويدىڭ ءوزى قالاماقىسىن داۋلاپ نەكراسوۆتارمەن ارازداسۋعا دەيىن بارعان. فەدور دوستويەۆسكيي، انتون چەحوۆ، ماكسيم گوركييلەردىڭ جونىنە كەلسەك، ءوز الدىنا بولەك ۇلكەن اڭگىمە. ولار جازىلعانى عانا ەمەس، بولاشاق جازىلاتىن شىعارمالارى ءۇشىن دە مىڭ-مىڭداپ قالاماقىسىن الدىن-الا الىپ قويىپ، باس الماي وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە دە ءماجبۇر بولعان. مۇنىڭ ءوزى كەيدە ۇلى شىعارمالاردىڭ تۋۋىنا دا سەبەپكەر بولعانى اقيقات.
راس، ءبىزدىڭ بەتكە ۇستار اۋليەمىز اباي عانا: "سىي دامەتپە، بەرسە الما ەش ادامنان، نەڭ كەتەدى جاقسى ولەڭ، ءسوز ايتقاننان"، — دەپ وسيەت تاستاعان. ءبىراق بىزدە ابايعا دەيىن دامىعان جازبا ادەبيەت تە بولماعان، ادەبيەتتى وي ەڭبەگى دەپ ءالى تانىپ تا كورمەگەن ەدىك قوي. ونىڭ ۇستىنە ەلدىڭ ءبارى اباي ەمەس تە، ءبارى جايىلىمدا جىلقىسى جۋساپ جاتقان اعا سۇلتاننىڭ بالاسى ەمەس قوي. "ەڭبەك ەتسەڭ — ەمەرسىڭ" — دەگەن ءسوسياليزمنىڭ عانا ءپرينسيپى ەمەس، ادامزات اتاۋلىعا ورتاق نۇسقا.
ءقازىر نە كوپ — باسپا كوپ، سوعان وراي جازعىش (جازۋشى ەمەس) كوپ. كىتاپ جازبايتىن كىسىنى بۇگىن قازاقستاننان شام الىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. كۇنى كەشە ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ جازا المايتىن "شالا ساۋاتتى" حاتشىلارىڭ دا، حاتشىنىڭ اتشىلارى دا، دەلەگاتتار دا، دەپۋتاتتار دا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ كىتاپ شىعارعىش بولىپ العان. "اقىسىن بەرسەڭ — بوقىسىن شىعارامىز" — دەپ جۇتىنىپ وتىرعان، پۇلىن بەرسە، قالعانى قۇل بولسا دا جۇمىسى جوق باسپالارعا ءبارىبىر. ءوز "شىعارمالارىن" وتكىزۋگە كەلگەندە الگى "جازعىشتار" جانە الدىنا جان سالمايدى-اق. اكىمدەر ارقىلى، بيلىگى بارلار ارقىلى ساتقىزىپ، جوق اقشانى جەردەن شۇقىسا دا تاپقىزىپ الىپ جاتقان دا سولار. سولاردان كەيىن شەكسپير مەن تولستوي بولىپ كەتسەڭ دە سەنىڭ كىتابىڭدى ەشكىم وتكىزبەيدى، كەرەك تە ەتپەيدى. قىلارىڭدى قىلىپ ال!
سول "جازعىشتار" بالدىر-باتپاق دۇمبىلەز دۇنيەلەرىنىڭ باسىن قۇراپ (توي-دۋمانداعى توستار، شاقىرۋ قاعازدار، قۇتتىقتاۋلار، ت.ب.) اقىسىن بەرىپ ءجۇرىپ تاسقا باستىرىپ الادى دا، اتاعى بار، اۋزى دۋالى دەيتىن ايگىلى اقىن، جۇلدەلى جازۋشىنىڭ بىر-ەكەۋىنە "سىيعا" تارتاتىنى بار. ولار دا: "ءاي، اياز ءالىڭدى ءبىل!.." — دەپ بەتىن قايتارىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا: "وي، كوكە، بۇدان بۇرىن قايدا جۇرگەنسىز؟ مىناۋىڭىز كەرەمەت قوي، ءبىز ءتىپتى ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا ءجىپ ەسۋگە دە جارامايدى ەكەنبىز عوي!" — دەپ وپ-وتىرىك كولگىرسىپ، كوپشىك قويا كوتەرمەلەيتىنىن قايتەرسىڭ! الگى "جازعىشتىڭ" تاناۋى تىپتەن شەلەكتەي بولىپ، بۇدان ءارى بىلايعىنى مەنسىنبەي، "بۇرىن مەملەكەت ىسىندە ءجۇرىپ قول تيمەدى عوي، ايتپەگەندە!.." دەپ الاقانىنا تۇكىرىپ الىپ تاعى دا "جازۋعا" وتىراتىنىن قايتەرسىڭ!
مەن ءوزىم "جازۋشى" اتالاتىن كوركەم ادەبيەت باسپاسىندا جيىرما جىلدان استام قىزمەت ىستەدىم، باسپا ديرەكتورىنان باستاپ كىشى رەداكتورىنا شەيىنگى ەكى جۇزگە جۋىق قىزمەتكەردىڭ جارتىسىنان استامى جازۋشىلار بولۋشى ەدى. كەيىن "جازۋشىدان" ءبولىنىپ "جالىن"، "بالاۋسا"، "ونەر"، "انا ءتىلى" باسپالارى شىقتى. ولاردىڭ قىزمەتىندە دە ۇلكەن-كىشى جازۋشىلار ءجۇردى. بۇگىن سولاردان نە قالدى؟ سانى بار دا، ساپا جوق. باسپا دەگەن اتى بولماسا — قازىرگىلەردىڭ ەكى-ۇشەۋىن قوسقاندا سوناۋ جىلدارعى "جازۋشى" باسپاسىنىڭ ءبىر رەداكسياسىنىڭ قۇرامىنا جەتە المايدى.
ول كەزدەگى ءور كىتاپتىڭ كوركەمدىك ساپاسى قانداي ەدى! ويتكەنى ءاربىر قولجازبا رەداكتور، اعا رەداكتور، رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، باس رەداكتور، ولاردان قالسا باسپاكومنىڭ باس رەداكسياسى ارقىلى تولىپ جاتقان سۇزگىدەن وتەتىن. ارينە، كۇرىش اراسىندا كۇرمەك تە سۋ ىشەدى دەگەندەي، حالتۋرشيكتەر مەن گرافوماندار ول كەزدە دە بار ەدى. ءبىز سياقتى پاقىرىڭىز دا باسپادا وتىرىپ سول حالتۋرششيكتەرمەن كۇرەسەمىن دەۋمەن تالاي شاشتى اعارتقان!
ال بۇگىن قالاي؟ ءقازىر كۇرىش جوق تا، كۇرمەك كوپ. كۇرمەكتىڭ بۇگىن ءتىپتى دە كۇرىشكە سۋ ىشكىزەر ءتۇرى جانە كورىنبەيدى.
بيلىكتەن كەتسە دە وسى كۇنگى يگىلىكتەن الاستالا قويماعان بۇرىنعى اكىم، قازىرگى بيلىك باسىنداعى "مىقتىلاردىڭ" ءبىرىنىڭ ناعاشىسى، ءبىرىنىڭ قايىن اتاسى، اعاسى، جيەنى دەيسىڭ بە، ايتەۋىر، بىرىنەن ءبىرى قالىسپاي كىتاپ شىعارىپ-اق جاتىر. ولارعا قولىندا اجەپتاۋىر بيلىگى بار، قالتاسىندا پ ۇلى بار سارت-ساۋداگەر سۇعاناق، بۇرىنعى سوتىڭ مەن قازىرگى پروكۋرورىڭ قوسىلادى دا، شىنايى جازۋشىعا، شىلقىلداعان كوركەم شىعارماعا توسقاۋىلدى قويىپ-اق باعادى.
باسپالار دا بۇل كۇندە اياۋلى دا ساناۋلى عانا ادەبيەت ساڭلاقتارىنىڭ كىتابىنان گورى الگىندەي "جازعىشتاردىڭ" بالدىر-باتپاعىن شىعارۋعا كوبىرەك بەيىمدەلىپ العان. ويتكەنى ولاردىڭ "شىعارمالارى" جەرگىلىكتى اكىمدەر مەن سولاردىڭ سوعاتىندار ارقىلى تەز وتەدى دە، باسپاعا تيىن-تەبەن بولىپ جاتاتىنىن الگىندە ايتتىق. جۋىردا سونداي ششەديەۆرلەردىڭ" ءبىرىن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ءار داناسىن 30 دوللاردان زورلاپ "وتكىزىپ" جاتقانىن ەستىپ، ءبىز دە جاعامىزدى ۇستاعامىز. "المايمىن" دەگەن ءمۇعالىم بولسا — قولما-قول جۇمىستان قۋىلادى ەكەن، ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسى، امال نە!
ەندەشە جازۋشى بولىپ ىزدەنىپ، وڭدەپ، ارلەپ، جەتىلدىرەم دەپ تەرلەپ قاجەتى قانشا؟ كۇللى-بادام دۇنيەڭدى جاز دا، بالاڭ با، نەمەرەڭ بە، ءبىرىنىڭ قولى بيلىككە جەتكەنشە كۇتە تۇر. ءبىر كۇندە "كلاسسيك" بولىپ شىعا كەلمەسەڭ — ەكى قولىڭدى بەرى اكەل! قوشەمەت-قۇرمەت، قولپاش پەن ماداق ءوز الدىنا اڭگىمە.
ال كىتاپ شىعارىپ، قانى تولىق قالاماقى السا — بۇل تەك قانا ايگىلى ساياتكەرلەر الاتىن شىعار. ءبىز، قازاق جازۋشىلارى، بۇگىن تەك سولاردىڭ سىرتتاي كۇندەۋشىلەرىنە عانا اينالىپ بارا جاتقان سياقتانامىز.
ويتكەنى، وتىرىك-راسىن قايدان بىلەيىن، اكەجان قاجىگەلدينگە تاعىلىپ جاتقان كوپ-كوپ ايىپتىڭ ءبىرى رەتىندە گازەتى ەر ونىڭ نارىق كەزىندەگى قازاقستاننىڭ حال-احۋالى جايىنداعى كىتابىنا دەپ العان قالاماقىسىنان ءتيىستى تابىس سالىعىن تولەمەي قويعانىن جازىپ-اق جاتىر. ول سالىقتىڭ مولشەرى 3 ميلليون تەڭگە ەكەن. قايتالاپ ايتامىن، بۇل تەك قانا تابىسىنا شاققانداعى سالىقتىڭ سوماسى. سوعان قاراپ ونىڭ العان قالاماقىسى قانداي بولعانىن ىشتەي شامالاي بەرىڭىز! ءبىزدىڭ تۇرىنەن اقىل، تىلىنەن ناقىل توگىلىپ تۇرعان اتاقتى اقىن، جەزتاڭداي جازۋشىلارىمىزدىڭ وزدەرى دە مۇنداي مولشەردەگى قالاماقىنى تۇسىندە دە كورمەيتىن بولعالى قاشان.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتىنەن مەيىرحان اقداۋلەت ۇلىنىڭ "شەنەۋنىكتەر كوتەرىلىسى" دەپ اتالاتىن ماقالاسىن وقىدىم. قايدان العان دەرەك ەكەنىن، انىق-قانىعىن ءوزى بىلەدى، سوندا مەيىرحان ءبىزدىڭ ەلدە تەك قانا جەكە باس كۇزەتىنە ايىنا 1 ميلليون تەڭگە مەملەكەت قارجىسىن جۇمساپ وتىرعان 123 شەنەۋنىك بارىپ ايتىپتى. ال كەرەك بولسا! بۇدان وتكەن سوراقىلىق بولا ما. ول شىركىندەردىڭ ءومىرى سونشالىق قىمبات بولسا حالىق قازىرگىدەي مۇشكىل حالگە جەتە قويۋى ەكىتالاي ەدى عوي!..
سول ايىنا شىعاتىن 123 ميلليون تەڭگەگە (جىلىنا شاقساق ول ميللياردتان دا اسىپ كەتەدى) قازاقستاننىڭ بارشا باسپالارى مەن گازەت-جۋرنالدارىن قارجىدان تارىقتىرماي ۇستاپ وتىرۋعا ابدەن بولار ەدى. بولعاندا، ءتىپتى، قالام ۇستار جۇرتتىڭ قۇدايى جارىلقاپ، جىرعاپ قالار ەدى!
جوعارىداعى ءبىر سوزىمدە قالاماقى دەگەننىڭ ءوزى دە ۇلى شىعارمالاردىڭ تۋۋىنا ىقپال ەتىپ، سەبەپكەر بولادى دەپ قالىپ ەدىم. سوعان وراي تاعى ءبىر وقيعا ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.
دەمالىس كۇنى شاش الدىرتۋعا بارىپ ەدىم. شاشتاراز — ەگدەلەۋ تارتىپ قالعان ورىس ايەلى ەكەن. موينىما وراۋىشىن وراپ، ءاتىر-سۋىن ىڭعايلاپ، و جاق، بۇ جاعىما شىعا ءجۇرىپ تۇگەل تەكسەرە قاراپ الدى دا: "ينتەلليگەنت ادامعا ۇقسايدى ەكەنسىز، قانداي كاسىپپەن شۇعىلداناسىز؟ جازۋشى ەمەسسىز بە؟" — دەپ سۇراپ قالعانى. "جوق، ءا" — دەي سالۋعا دا بولار ەدى، سوزشەڭ ايەلدى سويلەتە تۇسكىم كەلىپ: "ءيا"، — دەگەنىم. ەشقاشان ءوزىمدى ءوزىم بىرەۋگە جازۋشىمىن دەپ تانىستىرماۋشى ەدىم، مىنا كارتەڭ ايەل ءدال ۇستىنەن تۇسكەسىن، ءارى رەڭ-باسى تازا سۇيكىمدى ۇرعاشىعا وتىرىك ايتا الماي، قۇپتاي باس يزەپ ەدىم.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم تەك قانا.
— ءبىلدىم، — دەدى ايەل. — مەنىڭ دە ماماندىعىم فيلولوگ ەداۋىر جىل مەكتەپتە ءتىل مەن ادەبيەتتەن ساباق بەردىم. كەيىن كوسىپ وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. كۇن كورۋدىڭ قامى عوي ءبارى دە.
شاشىمدى قيا ءجۇرىپ سابىرمەن اقىرىن سويلەگەن ايەل ءبىرشاما اڭگىمە ايتىپ تاستادى. سول كوپ اڭگىمەنىڭ ءبىر جەرىندە:
— كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، ەندى ءبىر وتىز جىلدان سوڭ قازاقستاندا اقىن دا، جازۋشى دا، عالىم دا، سۋرەتشى، سازگەر دە بولمايدى. شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ بىلاي تۇرسىن، قالام ۇستاپ، كىتاپ وقيتىن دا ادام تابىلا قويۋى ەكىتالاي، — دەپ بىتىرگەن ەدى اڭگىمەسىن.
ءىشىم ءمۇزداپ جۇرە بەرگەن. وت باسىپ العانداي ورنىمنان وقىس قوزعالىپ، "دەنىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟" — دەگەندەي الگى ايەلدىڭ بەتىنە باجىرايا قاراعام. جوق، شىمىرىكپەي سويلەپ، شىندىقتى ايتىپ تۇر ەكەن. جۇزىندە كەكەسىن جوق، كۇلمەي، قايتا قينالا سويلەپ تۇر.
— ۇرەيىڭىز ۇشىپ كەتتى عوي، ءتىپتى. مىنە، شاشىڭىزدى دا الىپ بولدىم. قالعانىن ۇيىڭىزگە بارىپ، وڭاشادا ءوزىڭىز ويلانا جاتارسىز، — دەدى ول مەنىڭ ءۇستى-باسىمدى قاعىپ-سىلكىپ تازارتىپ جاتىپ.
كەيىن، ابدەن ساباما ءتۇسىپ بارىپ ويلانىپ كورسەم، سول ايەلدىڭ ءسوزىنىڭ استارىندا كوپ ءمان جاتقانعا ۇقسادى. بۇرىن اقىندار مەن جازۋشىلار، جالپى ونەر ادامىن اق تەر، كوك تەر بولا ەڭبەك ەتۋگە ىنتالاندىرىپ، قۇلشىندىرىپ تۋراتىن ەكى نارسە بار ەدى. ءبىرى — داڭق تا، ەكىنشىسى — اقشا. ياعني، ەكى جەپ بيگە شىققانداي بولۋشى ەدى. جانعا تويات، كوڭىلگە مەدەۋ، ومىرگە دەمەۋ بولار سول ەكى نارسە ەدى. ءقازىر سونىڭ ءبىرى دە جوق. نەگە دەسەڭ وسى كۇنى قالامىنان بال سورعالاعان ەڭ مىقتى دەگەن جازۋشىلارىڭنىڭ جارىققا شىققان كىتابىنىڭ ءوزى ءبىر مىڭ دانادان اسپايدى. ول ءارى كەتسە ءوز اۋىلى نە اۋدانىنا عانا تارايدى. ياعني، ەشكىم سەنى وقىمايدى دەگەن ءسوز. ەشكىم وقىماعان سوڭ اتاعىڭ دا الىسقا تارامايدى. گازەت پەن جۋرنالدى دا جازدىرىپ وقىپ جاتقان جۇرتتىڭ ءوزى دە ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا.
"ءسوز بوستاندىعى جوق ەلدىڭ ءوز بوستاندىعى جوق" دەگەندى ءبىر كەزدە فەيحتۆانگەر دە ايتقان. جازۋشىسىن كورىنگەنگە تەلمىرتىپ، كورىنگەننىڭ قولىنا قاراتىپ قويعان ەلدىڭ ەرتەڭىنەن ءۇمىت كۇتۋدىڭ ءوزى ەرسىلىك سياقتانادى ماعان. بايلىعىمىزعا قىزىقپاعانىمەن دە، تالانت، دارىنىمىزدى ەسكەرىپ، قالامىمىزدان قايمىقسا دا قۇرمەتتەگەن بولىپ جۇرەتىن سىيلاس، سىرلاستاردىڭ ەزى بۇگىن بىزدەن سىرت اينالا باستاعان.
ەكى كۇننىڭ بىرىندە دەمەي-اق قويايىن، ونىم وتىرىك تە بولار، ەكى ايدىڭ ىشىندە ءبىر رەت ماعان سوعىپ، ايلىق الار كۇنگە دەيىن دەپ قىسىلىپ قارىز الاتىن جانە ءبىر دوسىم بار ەدى. ءوزى ەپتەپ جازىپ-سىزىپ جۇرەتىن. "شىركىن-اي، سەن سياقتى جازا الاتىن كۇن بولار ما ەكەن بىزگە؟" — دەۋشى ەدى ءبىر كەزدە كۇندەردىڭ كۇنىندە ول ءوزى ۇلكەن لاۋازىم يەسى بولىپ شىعا كەلدى دە مەنىڭ ەكى جىلدا تاباتىن جالاقىمدى ءبىر ايدا الاتىن دارەجەگە يە بولدى. ول ول ما، ءبىر ءوزى عانا ەمەس، بالا-شاعا، قۇداعي، جەكجاتى تۇگەلدەي الماتىنىڭ ورتاسىنان اق سارايداي ءۇي ساتىپ الىپ، ەڭ جاڭا ماركالى ماشينا ءمىنىپ ءجۇر. بۇل ونىڭ باعى ما، سورى ما، بىلمەيمىن، قايسىسى بولعاندا دا ول ەندى بۇرىنعىداي "جازۋشى بولسام" دەمەيتىن بولدى. مەنىڭ وزىمە دە قاراسا ەندى تەك شەكەسىنەن قارايتىن بولىپ العان. قىزعانىپ تا وتىرعان جوقپىن، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك دەگەنىڭ، اپىر-اي، وسى توڭىرەكتە ەكەن عوي جۇدەپ تۋعان وي عانا، ەدى بۇل.
ءسوز رەتى كەلىپ قالعان سوڭ ەسكە الىپ جاتقانىم، ەندىگىسىن، وقىرمان، ءوزىڭ ويلان.
دجون اپدايكتىڭ جازۋى بويىنشا امەريكادا ءبىر ءوزى ءبىر فابريكانىڭ تابىسىن بەرەتىن جازۋشىلار بار ەكەن. كەڭەس كەزىندە بىزدە دە سولاي بولعان. ءار كىتاپ ونداعان، جۇزدەگەن مىڭ دانامەن تارايتىن ەدى وندا. ءوزىمىزدىڭ ەڭ العاشقى قىلاڭ ەلى كىتابىمىز ون مىڭ مىڭ دانامەن شىققانىن بىلەمىن.
بۇگىنگى 600 جازۋشىنىڭ ەڭ قۇرىعاندا ەكى ءجۇزىنىڭ جىلىگى تاتيتىن شىعار دەپ ويلايمىن. تىم بولماسا سولارعا قول ۇشىن بەرىپ، الاڭسىز ادەبيەتپەن اينالىسۋىنا جاعداي تۋعىزۋعا مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگى بولماي وتىرعان جوق. تەك...
ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءتۇس "وتپەلى كەزەڭ" اتالادى. پرەزيدەنتىمىز دە، باسقالار دا سولاي اتاپ، سولاي جازىپ ءجۇر. توعىز جىل بويىنا ءوتىپ بولمايتىن بۇل نەتكەن "وتپەلى كەزەڭ" دەپ ويلاي بەرەمىن مەن. بۇگىنگى باسىمىزعا تونگەن اۋىرلىق جايلى ايتا باستاساق اۋزى دۋالى دەيتىن ازاماتتارىمىزدىڭ ءوزى دە الگى "وتپەلى كەزەڭ" دەگەندى كولدەنەڭ تارتىپ، "دۇنيەجۇزىندەگى ەلدەردىڭ ءبارى دە مۇندايدى باستان وتكەرگەن كورىنەدى " دەگەن ءۋاج ايتا باستايدى. بۇل باياعى ابايدىڭ "كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدىسىنىڭ" كەرى. ايتپەسە، باس كوتەرە وتىرىپ، الدى-ارتىمىزدى قىمتاي جيناپ كەلىپ، ولمەس جەرىمىزدى ويلاساق بولار ەدى عوي. ءتىپتى بۇل كۇندە توز-توز بولىپ كەتكەن ەرگەجەيلى باسپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تىم قۇرىسا جىلىنا 100 دانالى كىتاپ شىعارا الار قاۋقارى بار قۋاتتى ءبىر ورتالىق ەتىپ قايتا قۇرۋعا بولماس پا ەدى. كىتاپ شىعاراتىن باسپا، باسپاحانا، كىتاپ ساۋداسى دا ازىرشە ءبىر عانا قولدا عوي، سونىڭ جۇمىسىن دا جازۋشىلار كاسىبىنە قاراي يكەمدەپ، بۇتىندەي قايتا قۇرۋ ويلاستىرىلسا بولماس پا؟
كۇنى كەشە دالا تولى اقتىلى قوي، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىمىز بار ەدى. جايقالىپ ەگىن تۇراتىن. "جەكەمەنشىكتەنەمىز" دەگەن جەلەۋمەن باردىڭ بارىنەن ءبىر-اق كۇندە ايىرىلىپ، بايلىقتى قىلعىپ جۇتىپ، قۇرتىپ تىنىپ ەدىك. ەندى بۇگىن بايبالام سالىپ، بارماق تىستەنگەنىمىزبەن، وتكەننىڭ ورنىن وكىنىش تولتىرا الار ەمەس. سول شالقىعان بايلىق ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى.
كۇنى ەرتەڭ قارىن تويار كۇن قايتا تۋا قالسا (ءلايىم سولاي بولعاي): "اۋ، بۇل قايدا كەتكەن؟ " — دەپ، ەندى رۋحاني قازىنامىزدىڭ دا ورنىن سىيلاپ قالايىق دەپ تۇرمىز. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، تاريح — وتكەنىڭدى تۇگەندەپ كەلەر ۇرپاق ەنشىسىن تالاپ ەتەر كۇن تۋعاندا بارىپ، تاعى دا دال ۇرىپ، قانداي كەشىرىلمەس كۇنا جاساپ العانىمىزدى ەسەڭگىرەي وتىرىپ اڭعارارمىز. ءبىراق... كەش بولار!..
1999 جىل
You Might Also Like
-
كۇدەرىڭ كۇلىمسىگە اينالىپ، كۇلگەنىڭنىڭ وزىنەن كۇدىك ىزدەتكەن تار دا زار، ءزاھارلى دا قاھارلى زاماندى دا باستان وتكەرگەن ەدىك-اۋ.
-
ماقسۇت مەنىڭ ەڭ جاقسى دوسىم بولاتىن. اتى — ءجونىن تولىق اتاماي وتىرعان سەبەبىم — ول ءقازىر ۇلكەن لاۋازىم يەسى. امەريكانىڭ ءبىر تاريحشى عالىمىنىڭ: "درۋگ، دوستيگشيي ۆلاستي، پوتەرياننىي د...
