ماقسۇت دەگەن دوسىم بار
ماقسۇت مەنىڭ ەڭ جاقسى دوسىم بولاتىن. اتى — ءجونىن تولىق اتاماي وتىرعان سەبەبىم — ول ءقازىر ۇلكەن لاۋازىم يەسى. امەريكانىڭ ءبىر تاريحشى عالىمىنىڭ: "درۋگ، دوستيگشيي ۆلاستي، پوتەرياننىي درۋگ"، — دەگەن ءسوز بار ەدى، سول ايتقانداي، كىم بىلەدى، ول مەنى بۇرىن زورسىنسا، ءقازىر قومسىناتىن دا بولار، مەنىڭ "دوسىم" دەپ وتىرعانىمنان ارلانۋى دا مۇمكىن. ءبىراق "قالامداستارىم مەن زامانداستارىم" دەگەن سوڭ، كوپ ارالاس بولعان، ول ابدەن ءوسىپ بولعانشا وتباسى، وشاعىمىز تۇگەل ارالاسىپ كەتكەن، ەكى كۇننىڭ بىرىندە جولىعىپ، ءۇش كۇننىڭ بىرىندە قوناققا شاقىرىسىپ تۇرعان ازامات جايلى كوكەيدەگىمدى ايتپاي قالۋدى ىڭعايسىز سانادىم.
بۇدان شيرەك عاسىر بۇرىن مەنىڭ تالدىقورعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە قىزمەت ىستەگەنىم بار. وبلىستا ودان اۋلەتتى، ودان وكىلەتتى ۇلكەن مەكەمە جوق، سوندىقتان دا تانىس-بەيتانىستاردىڭ ءبارى دە ساعان قۇرمەتپەن قارايدى، ەرەكشە پەيىل تانىتىپ، سىيلاپ-اق تۇرعانى. بىرتە-بىرتە سوعان سەنىڭ ەتىڭ دە ۇيرەنىپ، كورشى-قولاڭنىڭ وزىنەن ساعان جالپاقتاپ، قوشامەت كورسەتىپ تۇرۋىن قالاي باستايدى ەكەنسىڭ.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىز تۇراتىن ءۇيدىڭ تومەنگى قاباتىنا ماقسۇت دەگەن جىگىت كوشىپ كىردى. قالا پروكۋراتۋراسىندا كىشىگىرىم قىزمەت ىستەيدى ەكەن. بۇرىننان دا ازدى-كوپتى تانىستىعىمىز بار بولاتىن. قالا تۇبىندەگى ەركىن دەيتىن اۋىلدىڭ تۇرعىنى ەدى. بۇرىن اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىن باسقاردى، جۋرناليستيكاعا دا بەلسەنە ارالاسىپ، وبلىستىق راديوكوميتەتىندە از-كەم قىزمەت ىستەدى — اۋ دەيمىن. قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە سىرتتاي وقۋعا تۇسكەن ەكەن، ەندى مىنە، سول ءوزى تاڭداعان ماماندىعى بويىنشا جاڭا جۇمىسقا اۋىسىپ، پروكۋراتۋرادا ىستەپ جاتقان جايى بار كورىنەدى.
ءبىز ءۇشىنشى قاباتتا تۇراتىن ەدىك.
كەشكى شايدەن كەيىن كەرىلىپ-سوزىلىپ بالكونعا شىقسام — اق بولدى:
— ساكە، تومەنگە تۇسپەيسىز بە، ءبىراز بوي جازىپ قايتايىق، — دەپ ماقسۇت تۇرادى ماعان قاراپ.
مەن دەرەۋ كيىم اۋىستىرىپ، تومەنگە تۇسەمىن.
ەكەۋمىز جۇپ جازباعان قالپىمىزدا قالا سىرتىن ءبىراز شارلاپ، ءبىرشاما جاياۋ سەيىلدەپ قايتۋدى كۇن سايىنعى داعدىعا اينالدىرىپ الىپ ەدىك.
ماقسۇت مەنەن ەكى جاس كىشى.
وتىزدان جاڭا اسقان، وتتاي جانعان كەزىمىز. جاس ايىرماشىلىعى بىلىنبەيدى، اڭگىمە تاۋسىلمايدى. "ءاۋاۋلايىم بىتسە، ءقالاۋلايىم بار" دەگەندەي، ءبىردى — بىرگە جالعاستىرىپ، ۇزاق — ۇزاق سىرلاسامىز. كوبىنە، ارينە، مەن عوي سويلەيتىن باياعى. ماقسۇت از سويلەپ، كوپ تىڭدايدى. ال سويلەي قالسا، قاي تاقىرىپتاعى اڭگىمە بول سىن، جەلىسىن ۇزبەي جەتەلەپ اكەپ جۇيەسىن تابادى دا، قاسىنداعى تىڭداۋشى ادامدى دا سوعان ۇيىتا يكەمدەپ، ودان ارعىسىن ءبىر ءوزى جالعىز يگەرىپ الىپ كەتە بەرەدى. مەن دە جانىندا سىر، جانارىندا ايرىقشا ءبىر نۇر ويناپ تۇرماسا، اتتى — توڭدى، شەندى — شەكپەندى ەكەن دەپ، ەشكىممەن امپەي-جامپەي بولا قوياتىن ادام ەمەسپىن. ماقسۇتتىڭ كوڭىلى باي ەكەنىن بىردەن — اق بايقاعام. "بۇگىپ، بۇعىنۋى، ايارلىق، الداۋى جوق ءمارتسىڭ — اۋ"، — دەپ ويلاعام. ال الگىندەي اڭگىمەلەر ارامىزدى بارىنشا دانەكەرلەي كەلە، كوپ ۇزاماي ءبىز ءۇي-ىشىمىز، وتباسىمىزبەن قوسىلا ۇزبەي ارالاسىپ تۇراتىن، قازاقشا ايتقاندا، ارامىزدان قىل وتپەس ناعىز تاتۋ كورشى، سىيلاس دوس، سىرلاس جولداستارعا اينالىپ جۇرە بەرگەن بولاتىنبىز.
جاسىراتىن تۇگى جوق، ارامىزدىڭ بۇلايشا بەرىگىرەك بەكي تۇسۋىنە مەنەن گورى ماقسۇتتىڭ ىقپالى كوبىرەك بولدى. ول ءوزى كىسىگە جۇعىمدى، جاقسىنىڭ ءبارىن باۋىرىنا تارتقىسى كەلىپ تۇراتىن يكەمدى جىگىت بولىپ شىقتى. مۇندايعا مۇلدەم جوقتاۋ مەن ءۇشىن ناعىز كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى ەدى. ءوزىم دەگەن ادامعا وزەگىن جارىپ بەرۋگە بار، كوڭىلى قۇلاعان ادامدى بىردەن ءۇيىرىپ، ءيىرىپ الارلىق ايرىقشا ءبىر جۇعىمدى قاسيەتىنە دە ءتانتى بولا باستادىم. ءوزىنىڭ دە جورا-جولداسى كوپ-اق، ونىڭ ۇستىنە، ەكى جاقسىنىڭ باسىن قوسىپ، اراسىنا جەلىم بولۋعا جارالعاندا — اق، ءبىرىمىزدى بىرىمىزگە تانىستىرىپ، جاقىنداستىرىپ، ايتەۋىر ءوز ماڭايىنا توپتاي ءتۇسىپ جۇرەتىن.
مەن الماتىعا كوشىپ كەتكەننەن كەيىن دە ماقسۇت مەنى ءجيى ىزدەپ تاۋىپ، جاستىق شاقتىڭ نەلەر ءبىر سەرى دە سەركە كۇڭدەرى مەن تۇندەرىن، سەيىلى مەن سەرگەلدەڭىن ويناپ-كۇلىپ بىرگە وتكىزىپ جۇرەتىنبىز. ول اقسۋ اۋدانىندا ادۆوكات بولىپ ءجۇرىپ تە الماتىداعى ماعان ۇزبەي كەلىپ تۇردى. سەبەبىن مەن سۇرامادىم، ءوزى ايتپادى، العاشقى زايىبىمەن ءدام-تۇزى جاراسپاي اجىراسىپ كەتتى دە، مەنىڭ تىكەلەي تانىستىرۋىممەن حاسيا دەگەن قىزعا ۇيلەندى. بۇل جەردە دە ول الدەكىمدەرشە "قالاي بولىپ جۇرەر ەكەن" دەپ ءقاۋىپ قىلپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ تەڭسەلىپ ءجۇرىپ العان جوق، وزىنە ءتان مارتتىكپەن كوزدى جۇمىپ جىبەرىپ ءبىر-اق شەشتى دە، اقسۋعا قاراي الدى دا جونەلدى ول قىزدى.
العاشقى بالالارى دۇنيەگە كەلىپ، كيروۆسك اتالاتىن پوسەلكاعا كوشىپ بارىپ، ءبىراز تۇراقتادى. سول كەزدە، سودان كەيىن ۇشتوبە قالاسىندا سۋديا، سوت ءتوراعاسى بولىپ تۇرعاندا ارامىز ءبىراز جىلدارعا اجىراپ، قاتىناسىمىز سيرەكسىپ كەتتى دە، 1987 جىلى ماقسۇت مەنى قايتادان ىزدەپ تاپتى. بۇل كەزدە مەنەن سيتاتا الماي سويلەمەيتىن بولىپتى. ءار ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: "مەنىڭ ساكەن دوسىمنىڭ مىنا ءبىر ولەڭىندە ايتىلعانداي..." دەپ، ەكى-ۇش شۋماعىن جاتقا وقي جونەلەدى.
ول الماتىعا اۋىسىپ، ادىلەت مينيسترلىگىڭدە، باس پروكۋراتۋرادا ءارتۇرلى قاتارداعى قىزمەتتەر اتقارىپ ءجۇردى. كۇن سايىن دەرلىك جولىعىپ تۇراتىنبىز. قازان-وشاعىمىز قاتتى ارالاسىپ كەتىپ ەدىك. ماتەريالدىق جاعىنان اۋدانداعىداي بولماي، ءبىراز تارىعىپ، تارىعۋ سوڭى تورىعۋعا دا ۇلاسىپ جۇرگەن كەزدەرىن بىلەتىن ەدىم. "جازۋشى" باسپاسىنداعى قىزمەتىمدى پايدالانىپ، بىرەر رەت اۋدارما جاساتىپ، ازدى — كەم قاراجات تابۋىنا قول ۇشىن بەرگەن بولدىم.
"كۇندە دە بىرگە، تۇندە دە بىرگە" دەگەندەي، جۇپ جازباي بىرگە جۇردىك. ءتىپتى، مونشاعا دا بىرگە بارۋشى ەدىك. ماقسۇت "اتىڭ باردا جەر تانى جەلىپ ءجۇرىپ، اسىڭ باردا ەر تانى بەرىپ ءجۇرىپ" دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستاناتىن جىگىت. ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيدى. كوپ ادامدارمەن مەن سونىڭ ۇيىندە تانىستىم. تورىندە كوبىنە مەن وتىراتىن ەدىم.
بىردە مىناداي ءبىر قىزىق ءجايتتى ايتتى ماقسۇت.
باس پروكۋراتۋرادا ءبولىم باستىعى بولىپ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىر جاس جىگىتى ىستەيتىن بولىپ شىقتى. ماقسۇت سونىڭ قاراۋىندا جاي قاتارداعى پروكۋرور ەكەن. ءقازىر ۇلكەن وبلىستاردىڭ بىرىندە پروكۋرور بولىپ جۇرگەن گەنەرال دارەجەلى جىگىتتى ول كەزدە جاس تا بولسا باستىعىم دەپ سىيلاعان ماقسۇت ۇيىنە قوناققا شاقىردى عوي باياعى. "كىمدەر بولادى؟" دەگەن سۇراققا، شاقىرعان مەيمانداردىڭ اتى-جوندەرىن ايتا كەلىپ: "ولاردان باسقا اقىن دوسىم ساكەن يماناسوۆ بولادى"، — دەسە كەرەك. "قويىڭىزشى، — دەپتى سوندا الگى ءبولىم باستىعى، — ءسىزدىڭ ۇيگە، ماقا، شىنىمەن-اق ساكەن يماناسوۆ اعامىزدىڭ ءوزى كەلە مە؟"
سونى ايتىپ ماقسۇت ءماز بولىپ كۇلەدى كەپ.
— ونىڭ ويىنشا، ساكە، ءسىز جانىڭىزعا كىسى جولاي الماستاي، قولجەتپەس بيىكتە جۇرگەن "مىقتىنىڭ" ءوزى بولىپ كورىنەدى ەكەنسىز، — دەيدى ماعان.
— ە، سولايى سولاي عوي، — دەپ قويام مەن دە.
مەنىڭ بار شارۋاما ماقسۇت بەلسەنە ارالاسادى. قانداي بۇيىمتايىمدى بولسا دا قولىنان كەلگەنشە، ءسوزبۇيداعا سالماي، تىندىرىمدى ەتىپ ورىنداۋعا تىرىسادى. وبالى نە، وسى قاسيەتىن ارتىعىراق پايدالانىپ، كوپ شارۋامدى ونىڭ موينىنا ارتىپ قويىپ جۇرگەن دە كەزدەرىم از بولمادى.
1988 جىلى ەلۋ جاسقا تولدىم. ول كەزدە ازىق-تۇلىك تاپشىلاۋ، ىزدەگەنىڭ تابىلا بەرمەيدى. ماقسۇتپەن اقىلداسام عوي باياعى: "قانداي قايران جاسايىق!" — دەپ. "كەتتىك، ۇشتوبەگە! — دەدى ول. — جىگىتتەر بار، كومەكتەسەدى".
ماقسۇتتىڭ ءبىراز جۇرىلگەن "جيگۋلي" اۆتوماشيناسى بار. سونىمەن كەشتەتە ۇشتوبە قالاسىنا قاراي تارتتىق تا كەتتىك. ءتۇن ىشىندە ءبىر ءۇيدىڭ قاسىنا توقتاپ، مەنى ماشينانىڭ ىشىنە قالدىردى دا، ءوزى كىرىپ كەتتى. ءبىرازدان كەيىن، بولكوننان ايعايلاپ، مەنى شاقىردى. جاتىپ قالعان ءۇي-ىشى ءبىراز ابىگەرگە ءتۇسىپ، داستارقان جاساي باستادى. سونداعى ەت كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى ىقىلاس دەگەن جىگىتتىڭ ءۇيى ەكەن.
— قانشا ادامعا داستارقان جايماقسىز؟ — دەپ سۇرادى ىقىلاس تانىسىپ بولعاننان كەيىن. ماقسۇت ءمان-جايدى ايتىپ ۇلگەرگەنگە ۇقسايدى.
— سول ءبىر سەكسەن، توقسان ادام عوي، — دەدىم.
— ءجۇز ادامعا دەيىك تە، — دەدى ىقىلاس. الدىڭ — عۇلدىڭ مىنەزدى، كەسىپ-پىشىپ ءبىر-اق ايتاتىن جىگىتكە ۇقسايدى. — جاقسى ەرتەڭ تۇسكە تامان كەڭسەگە سوعىڭىزدار، ءبارى دە دايار بولدى.
ايتىلعان ۋاقىتىندا ەت كومبيناتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ كابينەتىنەن تابىلدىق. ءبىر جىلقىنىڭ جىلى — جۇمساعىن بار بابىمەن بۇزىپ، تۇزداپ دەگەندەي، مۇزداتقىشعا قاتىرىپ قويعان ەكەن. سونى ماشيناعا تيەتتى. قۋىرداق، تاعى باسقاعا كەرەك بولىپ قالادى دەپ، سەمىز سيىردىڭ ءبىر سانىن سالدىردى.
— ۋىلدىرىق كەرەك پە؟ — دەپ سۇرادى ىقىلاس.
"ەت كومبيناتىندا ۋىلدىرىق قايدان ءجۇر" دەگەندەي مەن ماقسۇتقا قارايمىن.
— و، كەرەك بولعانداي قانداي، قاراسىن دا، قىزىلىن دا سالدىرىڭىز، — دەيدى ول ىقىلاسقا.
— اراق-شاراپ، ءۇندى ءشايى شە؟ — دەيدى ىقىلاس.
— سالسىن، — دەيدى ماقسۇت.
— ءشاي ءدامى، كونفەت دەگەندەر شە؟
— كەرەگى جوق، — دەپ قالدىم مەن. — الماتىدان — اق تاۋىپ الارمىز.
— تاۋىپ الا المايسىز، ساكە، — دەيدى ماقسۇت. — تاۋىپ الساق، ءۇش ءجۇز شاقىرىم جول ءجۇرىپ، مۇندا كەلىپ نەمىز بار؟ سالدىرا بەر، ىقىلاس، — دەيدى ماقسۇت. — بەرىپ تۇرعاندا ءبارىن الىپ قالايىق، — دەپ قويادى ماعان قاراپ.
مەن ءوز قالتامدى دا ىشپەي مولشەرلەپ: "اپىر-اۋ، الا شىققان تيىن-تەبەنىم جەتپەي، ماسقارا بولىپ جۇرەر مە ەكەنمىن!" — دەپ تە ويلاپ قويامىن. ماقسۇت "سالا بەر!" دەگەن سايىن قىبىجىقتاۋىم سودان ەدى.
تىلەۋىڭدى بەرگىر، ىقىلاس دەگەن دە جىگىتتىڭ ءبىر ءمارتتى بولىپ شىقتى. مەنىڭ شامامدى ايتقىزباي ءبىلىپ وتىرعانداي، الگى دۇنيەلەردىڭ ءبارىن قالتامداعى بارىما ساي ەتىپ ەسەپتەتتىرىپ قويىپتى. ماقسۇت ەپتەپ حاباردار ەدى، سول سىبىرلاعانىن، الدە ءوزى ءبىلىپ جاساعان جاقسىلىعى ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءبىز ۇشتوبەدەن كەرەگىمىزدىڭ ءبارىن تاۋىپ، وسىلايشا ارتىنىپ-تارتىنىپ قايتىپ ەدىك.
...1992 جىلدان باستاپ ماقسۇتتىڭ دارەجەسى كۇرت كوتەرىلە باستادى. ءبىر لاۋازىمنان ەكىنشىسىنە جوعارىلاپ، مەن ءبىر قىزمەت تەلەفونىن جاتتاپ ۇلگەرگەنشە، ەكىنشى جەرگە اۋىسىپ وتىراتىندى شىعاردى. يىعىنا التىن وقا تاققان جاندارال دا بولىپ شىعا كەلدى. عىلىم كانديداتتىعىنان ىلە-شالا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعادى. باسىندا: "ماقا، قايدا بارا جاتىرسىڭ؟" — دەپ كۇلەتىن ەم، بىرتە-بىرتە ءوزىمنىڭ دە ەتىم ۇيرەنىپ، ءجون سۇرامايتىن بولا باستادىم. ەندى وعان مەنىڭ ءىسىم تۇسەتىن بولدى. تۇسكەندە دە، ءجيى-جيى تۇسەتىن بولدى. ول بۇيىمتايلارىمنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوزى دە ءبىر كىسىگە جۇك بولعانداي اۋىر-اۋىر بولاتىن ەدى. بىردە تۇسكە دەيىن ءبىر شارۋامدى ايتىپ، ونى ورىنداتا بەرگەندە، ەكىنشىسى كەلىپ جەتتى دە، بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە ءتۇيىپ، ماقسۇتقا تاعى تەلەفون سوعۋعا تۋرا كەلدى.
— ماقا، ىڭعايسىز بولىپ تۇرعانى، تاعى ءبىر ۇلكەن بۇيىمتاي، — دەي بەرىپ ەم، تەلەفوننان:
— ساكە، سەن بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرمايتىن ادامسىڭ. سوندىقتان، ىڭعايسىز بولا ما دەگەن ءسوزدى قوي دا، ايتا بەر. سەنىڭ شارۋاڭدى ورىنداي الماساق، نەسىنە وتىرمىز مۇندا، — دەگەنى عوي ءسوزىمدى بىردەن تىيىپ.
بۇعان قالاي ريزا بولماسسىڭ!
ءبىراق سيرەگىرەك ۇشىراسا باستاپ ەدىك...
ماقسۇت ۇيىندەگى سوڭعى وتىرىستاردىڭ بىرىندە ءبىر توپ جولداستارىنىڭ كوزىنشە:
— ماقسۇت، بۇرىن سەن: "ساكەن دەگەن دوسىم بار" دەپ ماقتانۋشى ەدىڭ. ەندى سەنىڭ اتىندى ايتىپ، مەن ماقتاناتىن بولدىم. "كەزەكتى دۇنيە، كەزبە ب ا ق" دەپ قازاق وسىندايدى ايتسا كەرەك، — دەدىم.
— ساكەن، — دەگەن ماقسۇت، — بىزدىكى قىزمەتپەن كەلگەن بەدەل، قىزمەتتەن كەتسەك، بىرگە كەتەدى. سىزدىكى تۇراقتى ابىروي عوي. وسىلايشا ابىرويلى، اق ءجۇزدى بولا بەرىڭىز، — دەپ تىلەۋ ايتقان.
مەن تۇرىپ، ونىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ ەم. وتىرعانداردىڭ ءبارى دە بۇل سوزگە اسا ءسۇيسىنىپ قالعاندىقتارىن بايقاتقان.
...سول دوسىمنان ءقازىر اجىراپ قالدىم.
قازاقتا "قىران بۇركىت قانشا بيىك ۇشقانمەن كوكسەڭگىرگە ءبىر قونادى" دەگەن ءسوز بار.
مەن دە ءوزىمدى سول سوزبەن جۇباتا بەرەمىن. ويتكەنى ول اتاق-ابىرويدان ارتىق قۋانىش جوق، مانساپتان بيىك مۇرات جوق دەپ قانا ويلايتىندار ساپىنان ەمەس ەدى. ونىسىن ءوزى دە ۇزبەي ايتىپ جۇرەتىن...
* * *
ايگىلى سابەڭ (ءسابيت مۇقانوۆ) باۋكەڭنىڭ (باۋىرجان مومىش ۇلى) 60 جىلدىق تويىندا ولەڭ وقىپ تۇرعان ەكەن. سوندا و كىسىمەن ازىلدەسە بەرەتىن زامانداستارىمنىڭ ءبىرى:
— سابە-اۋ، وسى ولەڭدى ءسىز باۋكەڭنىڭ 50 جىلدىعىندا دا وقىپ ەدىڭىز، جاڭا ارناۋىڭىز جوق پا، نەمەنە؟ — دەپ سۇراپتى.
ەشقاشان سوزدەن توسىلىپ كورمەگەن سابەڭ سوندا:
— ەر جىگىت ەكى سويلەمەس بولار، مەن ءوزىم باۋىرجان تۋرالى پىكىرىمنەن اينىپ كورگەن ەمەسپىن. باياعى ءسوزىم ءسوز، — دەگەن ەكەن.
سول ايتقانداي، مەن دە ماقسۇتتىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىندا (ول تويدى ءوزىم باسقارعام) وقىعان ولەڭىمدى ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەي قايتا جاريالاۋدى ءجون كوردىم.
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ اۋىل تەنتەك وزەننىڭ شىنتاق سياقتانا يىلە بىتكەن كەڭدەۋ ءبىر قولتىعىنا سۇعىنا كىرىپ جاتىر ەدى. مامىر ايىنىڭ سوڭىن الا تەلەگەي تەڭىز سۋ تاسىپ بەرەتىن دە، ارناسىنان اسىپ توگىلگەن وزەن تارتىلا كە...
