InfoHub Logo

XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان (1830-1840 جىلدار اراسى) قازاق ىدىراپ، ورىسقا باعىنا باستادى. 1730 جىلدار قازاقتىڭ تابالدىرىعىن ورىس العاش اتتاۋى دەپ سانالادى. ويتكەنى كىشى ءجۇزدىڭ ءابىلحايىر دەگەن حانى ورىس پاتشاسىنا ەلشى جىبەرىپ، «ورىسقا قارايمىز» دەگەن ۇسىنىسى قابىل الىنىپ، قاعاز (گراموتا) العان ەدى.

جەتىسۋعا ورىستىڭ ىرگە تەۋىپ ورناۋى 1840-1860 جىلدار اراسىندا بولدى. بۇل انا كىشى ءجۇزدىڭ العاشقى ورىسقا قاراۋىنان ءجۇز جىلداي كەيىن.

جەتىسۋدى ورىس الاردىڭ الدىندا وسى كۇنگى سادىر، ماتاي جۇرگەن جەر (لەپسى، تالدىقورعان ۋەزى) تۇگەلىمەن ۇلى ءجۇزدىڭ قولىندا ەدى. لەپسى، التىنارىق، اقسۋ، ماقانشى بويلارىندا شاپىراشتى، ءسارىۇيسىن دەگەن ەلدەر قونىستاپ، ماتاي — ۇلى ءجۇزدىڭ جاڭاعى رۋلارىمەن ورىستەس ەدى. كۇركىلدەكتىڭ (اياگوز) قۇيعانىنان وسى كۇنگى قونىسىنا شەيىن، قاراتال، كوكسۋ بويىندا جالايىر ءجۇرۋشى ەدى. وسى كۇنگى ىلە كوپىردەن ورگە قاراي قۇلجاعا شەيىن بەتى اشىق — وزەننىڭ ەكى جاعىن ورىستەپ ۇلى ءجۇزدىڭ البان-سۋانى جاتۋشى ەدى. تالاس سۋىنىڭ كەۋدەسىنەن تومەن قاراي، شۋدىڭ بويى، قوردايدىڭ اياعىن باسا دۋلات قونىستانۋشى ەدى.

تالاس پەن سىردىڭ اراسى تۇگەل تاشكەنتە، شۋ مەن ىلەنىڭ اراسى — قوقان حاندىعىنا، كۇركىلدەك پەن ورگە تارتا — ىلە اراسى جوڭعاردىڭ قولىنان قىتايعا وتكەن ەدى.

قىرعىزدار وسى كۇنگى قونىسىندا ءجۇرۋشى ەدى. بۇلاردىڭ باستى رۋلارى: بۇعى — ىستىقكول ماڭىن، جاعا — نارىن وزەنىن قونىستاپ ءجۇردى. سارباعىش — قىرعىز الاتاۋىندا جانە شوڭ كەمىن مەن كىشى كەمىن دەگەن وزەندەر بويىن قونىستادى. سولتى — قىرعىز الاتاۋىن پىشپەكتەن باتىسقا قاراي اتاعا شەيىن جانە تالاس باسىن مەكەندەدى. ساياق — نارىن وزەنىنىڭ ورتا بويى مەن توعىز تاراۋدا ءجۇردى. شيرەك — اقساي مەن اتباسشىدان، بەسسىز بەن توعىز تاراۋعا شەيىن جايلاپ، ءپاميردىڭ سالاسىنا شەيىن بارۋشى ەدى.

قىرعىزدىڭ مۇنىسىن پايدالانىپ، قوقان حاندىعى قىرعىزدى وزىنە باعىندىرىپ تا العان. ورىس قىرعىزدى الاردىڭ الدىندا قوقان حاندىعى قىرعىز جەرىنە تەگىس ءورىس جايعان ەدى. شۋدىڭ دالاسىنا، پىشپەك، توقپاق، بەشتوبە قورعاندارىن تۇرعىزعان. الاتاۋدىڭ ورەلگىسىندە، ىستىقكولدىڭ قۇبىلا بەتىندە، جۇمعال دالاسىندا، اتباسشىدا، نارىن بويىندا جانە كۇرتىك پەن توعىز تاراۋدا قورعان سالىنعان. بۇل قورعاندارعا شەرىك قويىلعان. شەرىكتىڭ لاۋ-سويىسى ەلدەن بولدى. ءبىراق بۇل قورعانداعى از شەرىكتىڭ ءامىرى قورعاننان الىس رۋلارعا جۇرگەن. قىرعىز-قازاق قوقانعا باعىنىپ الىم بەرسە دە ىشكى ىسىنە جۇرت ءوزى يە بولىپ، جەكە ماناپتارعا بيلەتىپ تۇرعان. اندا-ساندا قوقانعا ءبىر جاۋ شىعا قالىپ، قوقالاق بولسا، قىرعىز-قازاقتىڭ قوقان حاندىعىنا قاراعان رۋلارى قوقان جاۋىنىڭ سويىلىن سوققان. قوقان وكىمەتىنىڭ ساياساتى دا ەكى رۋدىڭ اراسىنا وت جاعىپ، جاۋلاستىرۋ بولعان.

شۋدىڭ بويىنا بۋىنىن بەكىتىپ، ورنىعىپ العان قوقان حاندىعى اقىرىنداپ ارقاعا قاراي اتتاپ، ىلەنىڭ سول جاعىندا مەكەندەپ جۇرگەن ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات، شاپىراشتى، ءسارىۇيسىن، البان دەگەن رۋلارىنا اۋىز سالا باستاعان. ەلدەن زەكەت الىپ قينادى. بۇل تۋرالى نايمان جانكىسى دەگەن كىسىنىڭ قوقان حانىنا ايتقانى بار. (اۆتور وسى جەردە جانكىسىنىڭ ولەڭىن كەلتىرۋدى ويلاستىرىپ، ارنايى بەلگى قويعان ەكەن، ءبىراق ونى قولجازبادان تابا المادىق. جانكىسىنىڭ بۇل ولەڭى 1989 جىلى شىققان «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىنىڭ 1-تومىندا، 177—178-بەتتەرىندە بار. — ءا.ءا.). وسى كەزدە اقساي مەن قاسكەلەڭ سۋىنىڭ تۇيىسكەن جەرىنە «شاپىراشتى تويشىبەك» قورعانىن ورناتتى.

قوقان قازاققا دا كيىپ-جارىپ وكىمەت بولا العان جوق. ەلى الىم تولەسە دە، ىشكى جۇمىسىندا ءوزى قوجا ەدى. قوقاننىڭ قولىنان كەلگەنى — ەلدىڭ اراسىنا جىك سالىپ، رۋ بارىمتاسىن قوزدىرىپ، ءتۇبى توزدىرىپ الام با دەگەن ويى ەدى. سوندىقتان قوقان حاندىعى ىلەنىڭ سول جاعىن قونىستاعان ۇلى ءجۇزدى ىلەنىڭ وڭ جاعىنداعى ورتا جۇزبەن ۇستاستىردى. اراسىنا وت سالدى. كەشە اتتانىس، جورتۋلار بولدى. جەتىسۋ تاريحىندا كورنەكتى ورىن العان «ۇرىستەم قىرعىنى» وسى قوقان ساياساتىنىڭ جەمىسى ەدى. ويتكەنى ىلەنىڭ سۋاعارىنان سولتۇستىككە قاراي جاتقان ەل قىتايعا قارايتىن ەل دەپ ەسەپتەلەتىن ەدى. بۇرىن جوڭعارعا قاراپ جۇرگەن قازاقتار جوڭعاردى جۇڭگو العاندا... قىتايدىكى بوپ شىقتى.

ءبىراق بۇل ەلدىڭ قىتايعا قاراۋى دەگەن تەك اتى ەدى: قازاقتىڭ جەكە سۇلتاندارى، رۋباسىلارى، بەلگىلى ادامدارى عانا اندا-ساندا شەتتەگى جۇڭگو وكىمەتىمەن قاتىناس جاساپ، حاتمەر قىلىپ بەرەتىن؛ «ۋاندىق»، «كوندىك» دارەجەسىن الىپ كەلىپ ۇيدە جاتا بەرەتىن. كوپشىلىك قىتايدى «وكىمەتىمىز» دەپ تە بىلمەيتىن. «ورتا ءجۇزدى تۇگەلىمەن بەردىم» دەپ حان، قوجا، تورە «ۋاڭ» بولعان. قىتايدان بۇعان گراموتا بەرىلگەن. سوندىقتان قانقوجا بالاسى سىبانقۇل قىتايدى وبەك قىلىپ، ولە-ولگەنشە ۇرىسپەن ون بەس جىلداي ارپالىسىپ ءولدى.

قازاقتى جانە باسقانى جاۋلاپ الۋعا ورىس ۇكىمەتىنىڭ اسا جەرىك بولاتىنى رەسەيدە تۇتاسىپ تۋىپ كەلە جاتقان ساۋدا كاپيتالىنىڭ بۋى ەدى، ونىڭ تاسقىنى ورىستى وراسان جاۋىنگەرلىككە يتەرمەلەدى. بۇل قارساڭدا رەسەيدىڭ ۇكىمەتى جىكشىلدىكتەن ساۋدا كاپيتالىنىڭ قولتوقپاعى بولۋعا اينالعان ەدى. مۇنداي تاسقىننىڭ بەتىندەگى كولدەنەڭ — قازاق ەدى. قازاق ول كەزدە رۋعا بولىنگەن، اقساقالعا جۇگىنگەن، مال باققان كوشپەلى ەل ەدى. كوشپەلى قازاقتىڭ شارۋا ءتۇرى رەسەيدەن كەلگەن ساۋدا ايىرباسىنا، تاۋار الىس-بەرىسىنە تابان تىرەسە الماي، السىرەگەن كەزى ەدى. قازاق ىشىندە بەكتىڭ ءبىر ءتۇرى دە بار ەدى. حاندار، تورە، سۇلتاندار، اقسۇيەكتىك، قاراباۋىرلىق، تولەڭگىت دەيتىن سويلار — سول بەكتىك قۇرىلىستىڭ بۇتاقتارى ەدى. ءبىراق بۇلاردى جالپاق قازاقتىڭ كۇشتى قوعام ءتۇرى دەۋگە بولمايدى. قالىڭ ەل، كوپشىلىك كوبىنەسە الامان، اقساقالشىل داۋىردە ەدى. ەسكى بيلەر، اقساقالدار، باتىرلار، رۋباسىلارى ەدى. رۋ مەن بەكتەر اشىق، جابىق ايانباي تارتىستى. رۋ قۇرىلىسىن جانىشتاپ، جارىققا شىعاتىن بەكتىك ءداۋىرى قازاقتا قانشا تانىلعانمەن داۋىرلەي المادى. ويتكەنى وعان قازاقتىڭ كوشپەلى ءتۇرى، ءورىستى مال شارۋاشىلىعى، رۋ قۇرىلىسىنىڭ كۇشتىلىگى مويىن ۇسىنبادى. سوندىقتان قازاق ىشىندەگى ءالسىز بەكتىك قۇرىلىسى ءوزىن كوتەرۋ ءۇشىن ورىس وكىمەتىنە قول ارتتى. حانى، تورەسى، سۇلتانى ورىستان شەن-شەكپەن الىپ، قازاققا ورىس كۇشىمەن ۇكىم ەتپەك بولدى. قازاق دالاسىنا تامىر جايۋ ءۇشىن ورىستىڭ ساۋدا كاپيتالى سايانى قازاق ىشىندەگى بەكتەردەن تاپتى. اعا سۇلتان، تورە، سۇلتاندار اۋىلدارىنا ورىس ساۋداگەرى مالىن ساقتاپ، قويعا سالعان. اششىنىڭ ناۋاسىنداي قۇيىلدى. ورىستىڭ ساۋداسىن قازاق دالاسىنا كىرگىزۋگە مۇرىندىق بولدى. ورىسقا «باعىنامىن» دەپ ۋادە بەرگەندەر قالاي دا قارا قازاقتى ورىس ۇكىمەتىنە قاراتۋعا، ورىس ساۋداسىن تاراتۋعا ۇندەدى.ەلدىڭ ورىسقا شاباتىن شابۋىلدارىنا ىرىتكى بولۋعا، ورىستىڭ تۇسكەن قالالارىنا كومەكشى كۇزەتشى بولۋعا قايرات قىلدى. ساۋدا كەرۋەندەرىنە جاردەم بەرىپ، ولاردى قازاق دالاسىنان امان-ەسەن وتكىزىپ، قىتايمەن، ورتا ازيامەن تۇتاسۋىنا كومەگىن كوپ كورسەتتى.

كەشەگى ابىلايدان كەيىن قازاققا بەلگىلى، كوپتى باۋىرلاپ بيلەگەن حان بولعان جوق. قازاقتىڭ تۇتاس ءوزىن بيلەگەن ءداۋىرىنىڭ اياعى ابىلاي دەۋگە بولادى. ودان كەيىنگى بەكتىك تالابى بىتىراڭقى بولدى. ءار تورە، ءاp حان قازاقتان وزىنە بولەك ءۇيىر سالىپ، جەكە بەك بولماق نيەتىندە بولدى. ءار جەردە «الديار» مولايدى. وسىلار شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس، «تورە سۇيەك»، «اقسۇيەك» بولدى.

وزگە قارا بۇقارا — «قارا» بولدى. تورەگە قارا — «قاراشى» بولدى. حان، تورە توڭىرەگىندە «تولەڭگىت»، «قاراباۋىر» دەگەن كوعامنىڭ قۇل ءتۇرى بولدى.

«اقسۇيەكتەر» اياعىندا ورىسقا سۇيەندى. ورىس ۇكىمەتى قازاق ىشىنەن «تياناقتى» تورە-سۇلتاننان تاپتى. سۇلتاندار ەلدى ءوز ۇيىرىنە — بولىس، ورىسقا باعىندىردى. تورەلەر رۋباسىلارىن، اقساقالداردى، بيلەردى، باتىرلاردى قولجاۋلىق قىپ ۇستادى.

جەتىسۋداعى ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇزدى ورىسقا باعىندىرعان جانە وزدەرى ەلگە «سۇلتان» بولعان تورەلەر:

سادىر تورەسى — بولەن،

ماتاي تورەسى — قاراق، جانبوبەك، جاڭگىر تورەلەر.

ۇلى جۇزدە: جالايىر تورەسى — سوك.

البان-سۋان تورەسى — تەزەك، ونىڭ ءىنىسى ابىلەيىس.

ءۇيسىن، شاپىراشتى، دۋلات تورەسى — ءادىل تورەلەر ەدى.

...ەسەن ۇرمىزيەۆ تۇردى.

سىبىرگە ىرگە تەۋىپ، ومبىنى، سەمەيدى ساۋدانىڭ كەنتى قىلعان ورىس كاپيتالى ەندى قىتايدىڭ شاۋەشەگى، قۇلجاسىمەن ساۋدا قىلۋدى وتە كەرەك ەتتى. ەل اراسىنىڭ دا ىنتاسى بۇرىنعى تاشكەن، قوقان جاعىنان كەلەتىن سارت قىدىرماشىسىنان الاتىن بەز، ماتا، كوپەباي، مانات، قالامى، تىمپايى، باتسايى، ءمىرسارىنىشى، شايى، شاركەز، شىت، اتتىڭ ورتىگى، مويىن قابى، تون، مىندەر سىقىلدى بۇلداردان — ورىس قولى تاۋارعا اۋا باستادى. ەل ىشىنە ورىس تاۋارىنىڭ تاراۋىن ەل ادەيى تىلەدى. ءبىراق ورىستىڭ تاۋارىن، نارسەسىن جاقسى كورسە دە ورىستىڭ بيلەۋىن جاقتىرماۋشى ەدى. سوندىقتان ورىس ساۋداگەرىن اۋلىندا ساقتاپ، ولاردى تاپاۋدان قورعايتىن «ورىسشىل» اركىم-اق تابىلدى. اقسۇيەكتىڭ ءبىرقاتارى قازاقتى ورىس ۇكىمەتىمەن ۇلەسىپ باسقارۋ ءۇشىن ورىسقا قاتىناس جاساي باستادى. مۇنىڭ ەڭ الدىڭعىسى كىشى جۇزدەن ءابىلحايىر بولدى. بۇل 1730 جىلى ۋفانىڭ اسكەرباسىسىنا (ۆويەۆودىنا) ءوتىنىش قىلدى: «جان- جاعىم جاۋ، بيلەپ تۇرعان جەرىم مەنى قوجا قىلىپ، رەسەيگە باعىنۋىن سۇرادى». بۇل ۇسىنىس قابىل الىندى. 1732 جىلى ءابىلحايىر قولاستىنا قاراعان ەلىمەن ورىستىڭ بودانى بولىپ انت ءىشتى. 1740 جىلدا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدى ابىلمامبەت پەن ابىلاي باستاپ ورىسقا قارادى.

وسى رەتپەن-اق ءار جەردەگى ورىسقا ءۇيىر بولعان ادامدار وزىنە قاراعان ەلمەنەن ورىسقا قارادىق دەي بەردى.

قازاق حاندارىنىڭ ءبارى ورىسقا بەرگەن ۋاداسىندا تاپجىلماي تۇرىپ قالدى دەۋگە بولمايدى. ەل اتىنان ورىسقا «قارادىق» دەپ ۋادا بەرگەننىڭ بارلىعى دا ءوزىنىڭ «ۇلىق» بولۋىنان دامەلى ەدى. ورىس ۇكىمەتى مۇنى ىستەدى دە. شەن تاعىپ، شەكپەن بەردى دە، پالەن ەلدىڭ ۇلىعى پالەنشە دەپ رەسمي تۇردە بەكىتتى دە. ءبىراق كەيبىر تورەلەردى ەل ۇناتپادى. تورەلەردى تەك ورىس ۇكىمەتى بەرگەن داراجاسى قاناعاتتاندىرمادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءبىرسىپىرالارى ارىز بەرىپ، ورىسقا باعىندىق دەپ انت ءىشىپ الىپ، ورىسقا شاپقان جۇرتقا بىرگە ارالاسىپ تا كەتكەندەرى بولدى. ساۋدا كەرۋەندەرىن تالادى. ەلدىڭ جارتىسىن الاجاڭقى قىلىپ العان ورىس ۇكىمەتى كەيىننەن مۇندايلاردى ۇستاۋعا اسكەر دە شىعاردى.

ول ۋاقىتتا ورتا ءجۇز رۋلارى سىبىردەن جەتىسۋعا قاراي قونىستانۋشى ەدى. كىشى جۇزگە قاراعاندا ورتا ءجۇز تىنىشىراق بولدى. ءبىراق بۇلاردىڭ حاندارى ابىلمامبەت، ابىلاي «ورىسقا قارادىق» دەپ ۋادا قىلعاننان سوڭ، كەشىكپەي-اق تارباعاتاي، جوڭعار تاۋىنىڭ ولكەسىن بيلەپ تۇرعان قالماققا باعىنىپ، ونىڭ ارتىنان بەجينگە بارىپ، قىتايعا قارادى. ءسويتىپ ورتا ءجۇز ەكى جاققا دا ەنجار بولدى. جۇڭگو جەتىسۋ ولكەسىن ءوز جەرىم دەپ ساناسا دا، تامىرلى وكىمەت ورناتا المادى. ەلدىڭ ىشكى باسقارىلۋى ءوز قولدارىندا بولدى.

ءسىبىر جاقتاعى قازاقتاردىڭ اراسىندا باسسىزدىق كۇننەن-كۇنگە كۇشەيدى. ابىلايدىڭ ءۋالي دەگەن بالاسىن ەل حان دەپ تانىماي (ءۋاليدى ورىس ۇكىمەتى حان دەپ بەكىتكەن ەدى)، ىرىڭ-جىرىڭ بولدى. ورىس ۇكىمەتى مۇنىمەن پايدالانىپ، ەل بيلەۋ ءجونىن وزگەرتۋگە كەرەك بولدى. بۇرىنعى حاندىق لاۋازىمىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا 1822 جىلى ءسىبىر قازاقتارىن باسقاراتىن جاڭا زاكۇن («ۆرەمەننىە پراۆيلا پو ۋپراۆلەنيۋ سيبيرسكيمي كيرگيزامي») شىعاردى.

بۇل زاكۇن بويىنشا سىبىردەگى قازاق دالاسى «باتىس»، «شىعىس» دەگەن ەكى بولىمگە ءبولىندى. ەل بيلەۋ رەتىنىڭ ەڭ تومەنگىسى «اۋىل» بولدى. 10 — 12 اۋىلدان «بولىس» بولدى، 15 — 20 بولىستان «وكرۋگ» جاسالدى. اۋىلدى ستارشىن بيلەدى. ول ءۇش جىلعا سايلاناتىن ەدى. بولىستاردى «سۇلتان» باسقاردى. وكرۋگتاردى باسقارۋعا ورتاسىنان «اعا سۇلتان» سايلاندى. ءاربىر وكرۋگتە «وكرۋگ جارلىعى» (وكرۋجنوي پريكاز) دەگەن مەكەمە بولدى. مۇندا باستىق اعا سۇلتان بولدى. ورىس شەنەۋنىگىنەن ەكەۋ، قازاقتىڭ جۋاندارىنان ەكەۋ كەڭەسكە كىرۋشى ەدى. ەكى ورىس شەنەۋنىگىن وبلىس باستىعى بەرىپ، بەلگىلەۋىمەن بولىپ، ەكى قازاقتى ەل سايلاپ بەرۋشى ەدى.

بۇل قارسانىندا سوت ەكى بولەك بولدى. كىسى ءولتىرۋ، ورىسقا قارسىلىق، پاتشا ومىرىنە مويىن ۇسىنباۋ، تالاۋ، بارىمتالار ورىس سوتىندا تەرگەلدى دە، قالعان قىلمىستار — قولاقىلار، جەسىر، ۇرلىق داۋلارىن ەلدىڭ ادەتىمەن «بيلەر» تەكسەردى. ءار وكرۋگتە ىشكى ءتارتىپ ساقتاۋ ءۇشىن قازاق-ورىستار قويىلدى. بۇل قازاق-ورىستار تۇرعان جەرىنە ءۇي سالىپ، ورنىعىپ قالۋعا مىندەتتى بولدى. (مۇنىمەن قاتار ساۋدا كاپيتالىنىڭ ءجۇرىپ وتىرعانى جوعارىدا ايتىلدى.) مۇنداي قازاق-ورىس ءۇي سالعان جەرلەردەن تام-تۇمداپ بازار اشىلىپ، ەلدىڭ ءىرى باس ورنى بولا باستادى.

جاڭا زاكۇن شىققان سوڭ، بەس جىلعا شەيىن قازاق الىمنان قۇتقارىلىپ، 1827 جىلى الىم تولەيتىن بولدى. بۇل الىم — تۇيەدەن باسقا مالدان جۇزدەن ءبىرى الىندى. مال ءۇش جىلدا ءبىر سانالۋشى ەدى. كوكشەتاۋ وكرۋگى مەن قارقارالى وكرۋگى اشىلدى. بۇدان سوڭ وكرۋگ جاساۋ بىرنەشە جىلعا شەيىن توقتاتىلدى. توقتاتىلۋىنا مىنانداي جاعدايدان بوگەت بولدى.

1818 جىلى قاراتال مەن ىلەنىڭ ورتاسىندا كوشىپ جۇرەتىن جالايىر تورەسى سوك ابىلايحانوۆ قوقان حاندىعىنىڭ قول استىنان شىعۋعا تالپىنىپ، قىتايدان كومەك الا الماي، ورىسقا 55 مىڭ جانمەن قارادىم دەپ انت ىشەدى، قاعاز بەرەدى. قوقاننان قورعانۋعا رەسەيدەن كومەك سۇرايدى. سوكتىڭ ۇسىنىسىن ورىس پاتشاسى قۋانىش-قۇرمەتپەن قارسى الادى. ءبىر جاعى جۇڭگو، ءبىر جاعى قوقاننىڭ قولتىعىندا جاتقان جالپاق ەلدىڭ ورتاسىنىڭ ويىلىپ، ورىسقا قارايمىن دەگەنى وراسان ولجا بولادى. سوككە 8-كلاستىڭ شەنىن سىيلايدى. سوكتىڭ قاسىنداعى رۋدىڭ باستىقتارىنا دا ءارتۇرلى ناگرادا بەرەدى. قاراتال بويىنان قازىنا اقشاسىنا ءۇي، مەشىت سالۋعا جارلىق بولدى. سوككە اسكەر جاردەمىن بەرۋگە جارلىق بولدى*. ءبىراق بۇل جارلىقتار قازاق دالاسىنا جاڭا زاكۇن شىعۋمەن قاربالاس بولىپ، ىسكە اسپاي، ءبىراز سوزىلادى. 7 جىل وتكەن سوڭ، 1825 جىلى قاراتال بويىنا ورىس وتريادى جىبەرىلىپ، ءۇي سالىنادى.

ورىستىڭ قاراتالعا كەلۋى جۇڭگو وكىمەتىن ۇلكەن تىنىشسىزداندىردى. جۇڭگو ورىسقا قارسى نارازىلىق كورسەتە باستادى. وعان ورىس وكىمەتى قاراتال بويىن جۇڭگو جەرى ەمەس دەپ جاۋاپ قايىرعانمەن، ءسىبىر كازاك-ورىستارىنا جەتىسۋدان قازاق ارالارىنا ءۇي سالۋدان توقتاي تۇرۋعا جانە قاراتال بويىنداعى وتريادتى كەيىن شاقىرىپ الۋعا جوعارعى وكىمەت ۇكىم قىلادى. ءبىراق اسكەرى، ساۋداسى اقىرىنداپ جەتىسۋعا اياق باسا باستايدى. كۇركىلدەك (اياگوز) سۋىنىڭ بويىندا مەكەندەپ جۇرگەن ورتا ءجۇزدىڭ جوشى ۇلى سارت دەگەن تورەسى كۇنباتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنان سىرتقى وكرۋگ جاساپ، اياگوز ماڭايىنان وكرۋگتىك جارلىق (وكرۋجنوي پريكاز) اشۋعا تىلەك قىلدى. بۇل سارت بۇرىن قىتايدىڭ «گوڭى» ەدى. بۇل «ۋاڭ» قانقوجا بالاسى سىبانقۇلمەن كەزباس بولىپ، ەكەۋى ەكى داي بولدى.

سارتتىڭ وكرۋگ اش دەپ ۇسىنعان اياگوز قالاسىنىڭ ورنى رەسەيدىڭ سىبىردەن قىتايدىڭ قۇلجاسى مەن شاۋەشەك قالاسىنا جۇرگىزىلەتىن ەكى ۇلكەن ساۋدا جولىنىڭ ءدال تۇيىسكەن جەرىندە ەدى. سوندىقتان بۇل جەردەن وكرۋگ اشۋ ورىسقا ەڭ كەرەكتى جۇمىس بولدى. سارتتىڭ ۇسىنىسى قابىل بولىپ، 1831 جىلى اياگوز وكرۋگى جاسالىپ، اياگوزدىڭ وكرۋگتىك جارلىق مەكەمەسى اشىلدى. سارت ءوزى اعا سۇلتان بولىپ سايلاندى.

بۇعان جۇڭگو بۇزىپ-جارىپ قيمىل قىلعان جوق. جالعىز-اق قاعاز جىبەرىپ، سارتتىڭ تاۋانسىزدىعىن سوكتى دە قويدى.

اياگوزدىڭ وكرۋگتىك پريكاز جاسالۋى ورىستىڭ جەتىسۋ تابالدىرىعىن العاشقى اتتاعانى بولدى. اياگوزگە ورىس اسكەرى كەلگەن سوڭ سىبانقۇل وزىنە قاراعان ەلمەن تارباعاتاي تاۋىن قىتايعا قاراي اسا قونىپ الىپ ورىسقا، ورىسقا قاراعان سارت ەلىنە توقتاۋسىز شابۋىل جاساپ تۇردى. قۇلجا، شاۋەشەك جولىنداعى ورىستىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىن تالاپ، ساۋدا جولىن كەستى. سىبانقۇل شاۋەشەك قولتىعىنداعى بايجىگىتكە ىرگە تاياپ الىپ، ورىسقا قاراپ تۇرعان مۇرىن سىبانداردى تىنىشسىزداندىردى. بۇل ەلدىڭ ارالارىندا يەلەر بارىمتا، ۇلى جاساقتى، اۋىر قولدى قاندى سوعىس، تالاي قىرعىن بولدى. شاتاق ءبىرتالاي جىلعا سوزىلدى. سىبانقۇل قوزعالىسى سەبەبىنەن اياگوزدەن جەتىسۋ ىشىنە قاراي ورىس ءبىر ءداۋىر جىلعا شەيىن ىلگەرى باسا الماي قالدى.

سىبانقۇل بايجىگىت ىشىندەگى تورەلەردى كوزگە ىلمەي، ءوزى بيلەپ-توستەي باستادى. اكەسى قانقوجانىڭ جۇڭگو وكىمەتىنەن العان جارلىق حاتى قولىندا ەدى. سونى كۇش قىلىپ، سىبانقۇل قىزايدى دا الماق بولدى. سىبانقۇل جورىعى قىزايمەن ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا كەزدەسىپ، سىبانقۇل قولى جەڭىلىپ قايتتى.

سىبانقۇلدىڭ وسىنداي قىلىقتارىن قىتايعا قاراعان قازاقتار شاۋەشەك امبۇسىنا (جۇڭگو ۇلىعى) شاقتى. امبۇنىڭ شاقىرتقانىنا سىبانقۇل بارماي قويدى.

1ءسويتىپ سىبانقۇلدىڭ سوڭىنا جۇڭگو دا، ورىس تا ءتۇستى. سىبانقۇلدىڭ ءورىسى تارىلىپ، تارباعاتاي ماڭايىندا قالدى. ورىس ۇكىمەتى 1839 جىلى سىبانقۇلدى ىزدەتىپ، اسكەر شىعاردى. ورىس استىرتىن سىبانقۇلدىڭ اشىناسى ءبىر ساۋداگەر سارت ارقىلى سىبانقۇلدى الداپ، قولعا ءتۇسىرىپ الدى*. سىبانقۇلدىڭ اۋىلىن شاۋىپ، مال-مۇلكىن قازىناعا الادى. قاتىن-بالاسىمەن سەمەي ارقىلى تومسك گۋبەرنياسىنا جەر اۋدارادى. سول ايداۋ جولىندا 1841 جىلى سىبانقۇل ولەدى.

سىبانقۇلدىڭ كولعا ءتۇسۋى ەلىرگەن ەلدىڭ جىعاسىن تۇسىرەدى. ورىس ۇستەمدىگىن كوتەرەدى. قىتايعا قاراي سىرعىپ كوشكەن ەل ءوز قونىستارىنا قايتا قونادى. سىبانقۇل باستاپ جۇرگەن رۋلار ورىسقا قاراۋعا ۇسىنىس قىلا باستايدى. ورىس «اۋىل»، «بولىس» جاساۋعا كىرىسەدى. قاراكەرەي، سادىر تىپ-تىنىش ورىسقا قارايدى. بۇلاردىڭ ىشىنەن بولىستار جاسالىپ، سۇلتاندار تۇرادى. بۇل «بولىستاردى» ۇيىمداستىرىپ شىققان وتريادتىڭ باستىعى مەدۆەديەۆ پەن اياگوزدەگى وكرۋگتىك جارلىقتىڭ زاسەداتەلى كرايكين دەگەن شەنەۋنىك ەدى.

بۇل كەزدە ورتا ءجۇزدىڭ ماتايدان باسقا رۋلارى ورىسقا ابدەن قول قويىپ، باعىنىپ، ورنىققان كەزى ەدى. ورىسقا قاراعان (قاراعاننىڭ بۇقاراسى دا) ەلدىڭ كوڭىلى: «اۋزى تۇكتى كاۋىر العان سوڭ مالىندا بيلىك، باسىندا ەرىك بولمايدى» دەگەن تۇسىنىكپەن شوشىمالدانا باستادى. ىشكى ويى ورىسقا سەنبەدى. بۇگىن سولدات الماسا دا، تۇبىندە سولدات الادى دەدى. سول زامانداعى ولەڭ دەپ ۇلكەن كىسىلەر مىنانى ايتادى:

وسكەنباي مەن قۇنانباي باي-باتىرسىڭ،

ءالى سالدات العان جوق، جاي جاتىرسىڭ.

ورىسەكەڭ ورنىعىپ العاننان سوڭ

بوزبالاڭدى بويداقتاي ايداتارسىڭ.

ورىس كەلىپ سادىردى قاراتىپ جاتقان كەزدە لeپci مەن قاراتال اراسىن مەكەندەپ جۇرگەن ماتاي دەگەن ەل ورىسقا قاراماس ءۇشىن ىلەگە قاراي ۇركەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە قوقان قولىنىڭ جۇزدەي ادامى بولادى. مەدۆەديەۆ باستاعان ورىس اسكەرى بۇلاردى قاراتال مەن كوكسۋدىڭ اراسىندا قۋىپ جەتەدى. قازاققا ورىس كىسى سالسا دا ەل كونبەي، ورىسقا قازاق سوقتىعادى. قوقاننىڭ تۋى قولىندا، كازاك-ورىسقا تاشكەن ادامدارىنىڭ باستىعى قازاقتى باستاپ قارسى شىقتى. اسكەر مىلتىق پەن زەڭبىرەك اتادى. قازاق بىتىراپ قاشادى. وزگە قازاق جاپىرىلا قاشقاندا ءبىر قازاق ورنىندا تۇرىپ قالعان ەكەن، سونىڭ باسىن زەڭبىرەكتىڭ وعى جۇلىپ اكەتىپتى. الگى قولدى باستاعان تاشكەن ادامى جارالى بولادى. ەل ىشىندە وسى كۇنگە شەيىن اۋىزدان قالماي ايتىلىپ جۇرەتىن:

ءاريايداي اربانىڭ دوڭگەلەگى،

كەيىن قالدى اۋلىمنىڭ ءبىر بولەگى.

كەيىن قالماي قايتەدى ءبىر بولەگى،

شىداتپادى كاپىردىڭ زەڭبىرەگى —

دەيتىن ولەڭ سول كۇندە ايتىلىپ قالعان.

بۇل ورىس اسكەرلەرىنىڭ قوقاندىقتارمەن العاشقى تۇيىسكەنى ەدى.

ماتاي وسى ۇرىككەن بەتىمەن وسى كۇنگى ماتاي تاۋى اتانعان جەردىڭ ماڭايىندا بولىپتى دا، ءبىراق ماتاي وزدەرى كەزباس بولىپ ەكى ءبولىنىپ، ءبىرىن قۇلشان تاستانبەك باستاپ، ءبىرىن قىدىرالى تانەكە باستاپ، ەكەۋى ەكى جاققا تارتادى.

2بۇلار ىلەنىڭ بەرگى جاعىنا بارعان سوڭ، الپىس قارا ات تارتۋ-تارالعىمەن قالقاباي مەن تاستانبەك قوقانعا بارىپ مالىمدەنەدى. قانشا جان، قانشا ءۇي ۇركىپ كەلگەندىگىن بىلدىرەدى. قوقان حامى بۇلارعا قوينىن اشىپ قابىل الىپ، ەكەۋىنە سىي بەرەدى. قالقابايعا قوداستىڭ قۇيرىعىنان جاسالعان تۋ سىيلايدى. سول كوشىپ كەلگەن جەرلەرىندە مەكەندەپ، وزگە رۋلارمەن تاتۋ تۇرىڭدار دەيدى. ءبىراق ەلدىم ۇساق ۇرلىعى ۇزىلمەپتى. ۇساق ۇرلىق ءورشىپ رۋ بارىمتاسىنا شابادى. بۇرىننان قوقانعا قول ارتقان ۇلى ءجۇز رۋلارى مىنا ماتايدى اۋىپ كەلگەنسىپ، باتا تورىپتى. بارىمتا، ۇرىس بولىپ، ەكى جاقتان كىسى ءولىمى بولادى. ۇلى ءجۇز ادامدارى ماتايدى جامانداپ قوقانعا شاعادى. قوقان حاندىعى ماتايدىڭ ادامدارىن قوقانعا شاقىرادى. ۇستىنەن شاعىم ءجۇرىپ قالعان ماتاي قوقانعا بارۋعا قورقادى. ول ۋاقىتتا قاراكەرەي، سادىر ورىسقا قاراپ تىنشىپ قالادى. سوندىقتان ماتاي ەپتەپ كەيىن قونىسىنا قايتۋعا ويلانادى. ماتايدىڭ وسى قوبالجۋىن ءبىلىپ، قوقان حاندىعى ماتايدىڭ جاقسى ات، اتانىڭ قىزدارىن ولجالانىپ قالۋعا اتاقتى قانىشەرى ۇرىستەمگە ەرىك بەرەدى. ۇرىستەم ۇيسىنگە ماتايدى ورىسقا قاراي كوشكەن ەل دەپ، تالاپ، مالىن ولجالانۋعا، ايالىن ات كوتىنە سالۋعا شابىنعا شاقىرادى. وسى كۇنگى ىلەنىڭ سولتۇستىك بويىندا اقساقالدار اڭىز قىلىپ وتىراتىن «ءۇيسىن-نايمان شابىسى» بولادى.

بۇل قىرعىن — قازاقتىڭ تاريحي داۋىرىندە بولعان قىرعىن. قازاقتىڭ ءوز الدىنا تۇتاس جۇرت بولعان ۇيتقىسى بۇزىلىپ، جارتىسى ورىسقا، جارتىسى قوقانعا قاراپ، الا جىلان، اش باقا بولعان كۇنىندەگى كوپ ارەكەتتىڭ ءبىرى. ەكى ناردىڭ سۇيكەنگەنىندەگى شىبىننىڭ شىعىنى ەدى. ارينە، شىبىننىڭ شىعىن بولماعىنا ەكى ناردى بىر-بىرىنە سوقتىقتىرعان شارۋاشىلىق، تىرشىلىك تىرەكتى مىقتى سەبەپكەرلەر بولدى. ونىڭ ەڭ باستىسى-اق ورىس پەن ورتا ازيانىڭ ساۋداشىل كاپيتالىنىڭ توقايلاسقانى ەدى. ونىڭ توقايلاسقان جەرى جەتىسۋداي قازاق-قىرعىزدىڭ قونىسى بولدى.

باسىندا ورىستان سىرعىپ قوقان قولتىعىنا كىرۋگە قونىسىنان اۋعان ماتاي شابىلىپ، شاشىلىپ، قاراتال بويىن، وسى كۇنگى بالىقتى، تەگەرەزدى مەكەندەيدى. بۇل 1838 جىل. بۇل ۋاقىتتا قاراكەرەي، سادىر ورىسقا ابدەن قاراپ، تىنشىعىپ قالعان بولاتىن. 1839 جىلى ماۋسىمنىڭ 20-سىندا ماتاي تورەلەرىنەن (سۇلتان) يسا سايت ۇلى، جاڭگىر شاقاي ۇلى زاسەداتەل كراپيكينگە كەلىپ، ماتايدىڭ ورىسقا باعىناتىنىن ۇسىنىس قىلادى. ماتايدى اياگوز وكرۋگىنە قوسىپ «بولىس» جاساۋدىڭ كەرەكتىگىن، ماتايدىڭ ءوز قونىسىنا قايتا قونۋىنا رۇقسات قىلۋىن تىلەنەدى. سو جىلى كۇزگى قازان ايىندا ماتاي ورىسقا قاراپ، وسى كۇنگى قونىسىنا قايتا قوندى. سادىردان بولەك «بولىس»، «اۋىل» جاسالىپ، اياگوز وكرۋگىنە قوسىلادى.

1843 جىلدا اياگوز وكرۋگىنەن الىم (جاساق) الىنا باستادى. اياگوز وكرۋگى جاسالۋدىڭ ارتىنان ىلە-شالا اقمولا، باياناۋىل جانە باسقا وكرۋگتەر جاسالىپ، ول توڭىرەكتىڭ قازاقتارى تىنىشتىقپەن جاڭا تارتىپكە مويىنسۇندى. ورىس وكىمەتى ەندى ىلگەرى جەتىسۋ ىشىنە قاراي اياق باسپاي، سول قاراعان ەلدىڭ اراسىندا وكىمەت تامىرىن جايىپ، تارتىپتەۋمەن ءبىراز جىلعا شەيىن توقتالىپ تۇردى. ورىستىڭ جەتىسۋ ىشىنە قاراي سوڭعى اياق باسۋى — كەنەسارىنىڭ جەتىسۋعا كەلۋى بولدى. بۇل 1846 جىلدا.

بۇعان شەيىن كەنەسارى ورىنبور، كۇنباتىس ءسىبىر ايماعىندا ورىسقا قارسى كوتەرىلىس جاساپ جۇرگەلى 10 شاقتى جىلعا تارتىپ قالعان. كەنەسارى بارلىق قازاق رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ، جەكە مەملەكەت جاساۋعا تالپىندى. قازاق پەن حيۋانى قوسپاق بولدى. 1839 جىلعى گراف پەروۆسكيي باستاعان ورىستىڭ حيۋاعا اتتانعان جورىعىنىڭ جولى بولماي، قازاق دالاسىندا ورىستىڭ ءقادىرى تۇسۋىنە ۇلكەن سەبەپ بولدى. كەنەسارى وسىدان پايدالانىپ، قازاقتى ورىسقا جالپاعىنان قايتا كوتەرىلىنۋىنە تالاپ قىلادى.

كەنەسارى كوبىنەسە سوڭىنا ورتا ءجۇزدى ەرتتى. ول قازاقتىڭ نە ورىسقا، نە سارتقا، نە قىتايعا قاراۋىنا رازى ەمەس ەدى. تاشكەنمەن دە جاۋ ەدى. ۇلكەن اعاسىنىن ورايىنا تاشكەننىڭ 40 ادامىن ءولتىرتتى. كەنەسارى ارالاعان ورتا ءجۇز قازاعى كەنەسارى سوزىنە ۇيىدى. ورىسپەن وشتەسە باستادى. ءار جەردە ورىسپەن قاعىسۋلار ۇزىلمەستەن بولىپ تۇردى. سوندىقتان ورىس وكىمەتىنە كەنەسارىمەن بەلسەنىپ اينالىسۋعا، قالاي قىلسا دا ونىڭ ۇستەمدىگىنەن قازاقتى ارشىپ الۋعا قاتتى قام قىلۋعا كەرەك بولدى. قازاق دالاسىندا اسكەر كۇشەيتىلدى. اقمولادان 300 شاقىرىم وڭتۇستىكتەن اقتاۋ قورعانى سالىنىپ، اراسىنا بەكەتتەر ورناتىلدى. كەنەسارىعا قارسى كازاك-ورىس اتتى اسكەرى شىقتى. كەنەسارى ورىسپەن تالاي سوعىسىپ، كەيىن ەرتىس بويىنان تايساپ، تورعاي وزەنىنىڭ، ورىنبور دالاسىنىڭ ماڭايىنا باردى. مۇندا كەنەسارىعا كىشى ءجۇزدىڭ كوپ ەلى كومەك كورسەتتى. كەنەسارى وسى جونمەن كەيدە سىبىردە، كەيدە ورىنبور دالاسىنىڭ ماڭىندا ون جىلداي اشىق كوتەرىلىس، جورىقتار جاساپ ءجۇردى.

كەنەسارى وسى ون جىلدىڭ ىشىندە ورىستى وراسان بەيمازالادى. ونىڭ جورىعى اسا ەپتىلىك، ايلالىلىق، وتكىرلىك جاعىنان ورىستى ساستىردى. بۇعان قارسى ورىنبوردان دا، اقتاۋ قورعانى ارقىلى ومبىدان دا اسكەر جىبەرىلدى. ءبىراق كەنەسارى بۇگىن بۇل جەردە بولسا، ەرتەڭ كۇتپەگەن جەردەن بۇرق ەتىپ شابۋىل جاسايتىن ەدى. قازاق اراسىندا كەنەسارى داڭقى جەر جاردى. ەل ونى «جان جەڭبەس»، «قامال بۇزار» دەدى. ءسويتىپ وكىمەت بۇعان مىقتى شارا قولدانىپ، شىنداپ الىسپاسا، كەنەسارى قازاق دالاسىندا، قوقان، جۇڭگو، حيۋا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا ورىستىڭ وتارلىق بەتىن بىج-تىج قىلاتىن بولدى. سوندىقتان ورىس وكىمەتى كەنەسارىمەن تابانداپ الىسۋعا قام قىلدى. شەپتى كۇشەيتتى. 1845 جىلدىڭ ىشىندە وسى كۇنگى ىرعىز، تورعاي قالالارى سالىندى. 1846 جىلى كەنەسارىعا كەزىگۋگە كۇشتى بولەك اسكەر شىقتى. مۇنىڭ ءبىرى ورىنبور دالاسىنا شىعىپ، ءبىرى ەرتىس بويىنا جورىققا ءجۇردى. ءبىراق بۇل وسى ماڭايداعى ەلدىڭ ىشىنەن ورىستى جاقتاۋشىلار شىققان كەزى ەدى. سوندىقتان كەنەسارى وسى شىققان ورىس اسكەرىن توسىپ سوعىسا الماي شۋ بويىنا، دۋلات ىشىنە باردى. تاشكەنگە قارايتىن قازاقتى باۋىرىنا الدى. قازاق-قىرعىزدىڭ باسىن قوسىپ، ورىسقا قايتا سوقتىعۋعا تايانىش ىزدەدى. ءبىراق بۇرىننان بارىمتالى، جاۋىعىپ جۇرگەن قىرعىز قازاققا دا، كەنەسارىعا دا جىلى ۇشىرامادى.

وندا وسى كۇنگى جالايىر مەكەندەپ جۇرگەن جەر ىلە مەن قاراتال اراسى ەدى. اياگوز وكرۋگىنىڭ كۇنباتىس جاعى جالايىر بولاتىن. مۇنىڭ ءبارىن قوسىپ، سوك تورەنىڭ ورىسقا كورسەتۋىمەن، بۇلار ءۇيسىن بولىسى بولعان. وسى كۇنگى جەتىسۋ قازاعى جاتقان جەردەگى دۋلات، شاپىراشتى، جالايىر، نايمان رۋلارىمەن كەنەسارى سوزدەس بولا باستادى. قارا بۇقارا كەنەسارىعا قول ارتتى.

1846 جىلى كەنەسارىنىڭ ارتىنان باقىلاۋ ءۇشىن اياگوزدەن جاساۋىل كازاشپيننىڭ قولاستىندا ءبىر توپ اسكەر جىبەرىلدى. بۇل وترياد لەپسى باسىندا وسى كۇنگى شۇباراعاش قالاسىنىڭ ورنىنا لاگەر سالىپ جاتتى. بۇل قارساڭدا كەنەسارى بۇعان قاراماستان ەلدى باۋىرىنا الىپ، اۋىر قولمەن ىلەنى قايتا ءوتىپ، اياگوزگە سوقتىعۋعا ويلاندى.

مۇنى ەستىپ ورىستىڭ شەكارا باستىعى گەنەرال-مايور ۆيشنيەۆسكيي دەگەن ءۇيسىن بولىسىنا كەلدى. كەنەسارىدان ءۇيسىن بولىسىن بۇرىن الۋعا قام قىلدى. ەل ارقىلى كەنەسارىنى ۇستاۋعا تالاپ ەتتى.

1846 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ۆيشنيەۆسكيي لەپسى وزەنىنە كەلىپ، بارلىق ءۇيسىن بولىسىنىڭ يناباتتى ادامدارىن شاقىردى. ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات، البان، سۋان، شاپىراشتى، جالايىر رۋلارىنىڭ اقساقالدارى، سۇلتاندارى، بيلەرى لەپسىدە ۆيشنيەۆسكييگە توعىستى. از سويلەسىپ، بۇلار رەسەيگە باعىندىق دەپ حات-مور قىلدى. انت ءىشتى. كەنەسارىنى اق پاتشانىڭ دا، قازاقتىڭ دا جاۋى دەپ بايلاۋ قىلدى.

وسى ۋادامەن رەسەيدىڭ حۇقىعى جەتىسۋ ايماعىندا قوجالىق الدى.

جاندارال ۆيشنيەۆسكييدىڭ لەپسىگە كەلۋىنەن كەنەسارى كەيىن سىرعىپ، ىلە بويىنا باردى. ورىس اسكەرى تاعى كەيىن سىرعىعانىنان پايدالانىپ، كەنەسارى قايتا كوكسۋ كەلىپ، ءۇيسىندى قايتا قولعا الادى. قارا بۇقارا كەنەسارىعا تاعى تولقيدى. بۇدان ورىسقا ۋادا بەرگەندەر كەنەسارىنى كەتىرۋگە ورىستان اسكەر سۇراپ دامىل كورمەيدى. ورىس لەپسىنىڭ وتريادىن كۇشەيتتى. قارۋ-جاراق جەتكىزدىرتتى. لەپسى اسكەرىنىڭ قولباسىلىعىن قاشاننان قازاق دالاسىن جاۋلاعان جورىقتا ىسىلعان ينۋكاليەۆ دەگەنگە تاپسىردى، ينۋكاليەۆكە وسى كۇنگى قاپال بولىسىنىڭ جەرى قىزىل اعاش سۋىنىڭ ساعاسىنان ءۇي سالۋعا ۇسىنىس بولدى. ءبىراق وترياد قىزىل اعاش ساعاسىنا كۇزگە شەيىن قازاق ۇيلەرىن تىكتىرىپ از جاتىپ، وسى كۇنگى قاپال قالاسىنىڭ ورنىنا كەلدى. وتريادقا تاپسىرىلعان مىندەت — كەنەسارىعا ءتۇيىسۋ، قالايدا ءۇيسىن ىشىنەن كەنەسارى ۇستەمدىگىن تازالاۋ بولدى.

قاپالدا كەنەسارىعا بارلىق ءۇيسىن بولىسىنىڭ سۇلتاندارى قوسىلدى. بۇل ۋاقىتتا كەنەسارى مىڭ قولمەن ىلەنىڭ بالقاشقا قۇيعان جەرى قاماۋدا جاتىر ەدى.

ينۋكاليەۆ كەنەسارىنىڭ ارتىنا ءتۇسىپ، اسكەرمەن قاراتال، كوكسۋدى ءوتتى. ىلەنىڭ وڭ جاعىمەن وسى كۇنگى كەربۇلاق باسىپ، ورىس اسكەرى كەنەسارى جاتقان قاماۋعا ءجۇردى. بۇل ۋاقىتتا قىس بولىپ قالىپ ەدى. ورىس اسكەرى قاماۋدىڭ قالىڭ قامىس، شۇرات-شۇراتىن كورگەن سوڭ، جەر تۇرىنەن شوشىپ، كەيىن قايتتى. كەنەسارى دا ورىس اسكەرىمەن تۇيىسپەي، ىلەنى ءوتىپ، شۋعا تارتتى. كەنەسارىنىڭ قولى دا اتى ارىپ، تونى توزىپ، ىشىنەن ىرىتكىگە ۇشىراعان ەدى. سوندىقتان كەنەسارى قولىنداعى قولمەن ورىسپەن ايقاسا المايتىن بولدى. كەنەسارىنىڭ بۇل قايتىسى ورىس اسكەرىمەن ەڭ سوڭعى ماڭايلاسقانى ەدى. بۇل قايتىس كەنەسارىنىڭ ورىسقا قارسى تۇرا المايتىن ءالسىز ەكەندىگىن ەل كوزىنە ايقىنداعانداي بولدى.

كەنەسارىنىڭ جۇدەپ-جاداپ، ورىسقا باتپاي قايتۋىنا قازاقپەن جاۋ، قالسا كەنەسارىنىڭ دۇشپانى قىرعىز قۋاندى. كەنەسارىنى قۋۋعا ورىس وكىمەتى نۇسقاۋىمەن ءۇيسىن تورەسى ءالى، ادىلدەر قول جيدى. بۇعان قىرعىزدار كىسى جىبەردى.

قىرعىزداردىڭ وسى نيەتىن ءبىلىپ ينۋكاليەۆ قىرعىزدىڭ بۇعى، سارباعىش رۋلارىنىڭ ماناپتارىنا حات جىبەرىپ، حابار قىلدى. ۇيسىنگە قوسىلىپ كەنەسارىنى ۇستاۋعا تىلەك قىلدى. بۇل ينۋكاليەۆ اسكەرى قايتىپ قاپال قىستادى.

شۋ بويىنا قايتقان كەنەسارى ارتىنا از عانا دۋلاتتى ەرتىپ الىپ قىرعىزبەن جاۋلاسىپ كەتتى. ويتكەنى ورىس ايتقانىنا قول قويعان قىرعىز قالاي قىلسا دا كەنەسارىنى مۇقاتۋعا قام قىلدى. قىرعىز — قازاق اراسى نەلەر ۇلى ءدۇبىر سوعىس بولدى. اياعىندا 1847 جىلى سارباعىشتىڭ مانابى نيازبەك ۇلى ورمان باستاعان قىرعىز بەن قازاقتىڭ الاتاۋ باۋىرىنداعى سوعىسىندا (توقپاقتىڭ تومەنگى جاعى) كەنەسارى ناۋرىزبايمەن قولعا تۇسەدى. قازاقتىڭ بەس مىڭداي قولى كاراسۋدىڭ باتپاعىنا قامالىپ قىرعىن تابادى. (بۇل تۋرالى ايرىقشا كىتاپ ولەڭ بار.) كەنەسارىنى بارلىق قىرعىز ماناپتارىنىڭ جيىلىسى ولتىرمەك بولادى. سوندا كەنەسارى ءسوز الىپ، ورىستىڭ تۇبىندە قازاق، قىرعىزعا جايلى تيمەيتىندىگىن، ءوزىنىڭ قاشاننان قارسى قىلىپ جۇرگەن قايراتىنىڭ ماقساتىن ايتىپ كەلىپ، قىرعىزعا ۇلى جۇزبەن يىقتاسىپ ورىسقا قارسى تۇرۋعا ۇسىنىس قىلادى. ءبىراق قىرعىز قۇلاققا ىلمەيدى. كەنەسارىنىڭ باسىن سىيلاپ، قىرعىز ماناپتارى وزدەرىنىڭ ورىسقا سەنىمدى ەكەندىگىنە كوزىن جەتكىزەدى.

كەنەسارى قوزعالىسى ورىستى وراسان كۇتىندىردى. ورىنبور مەن ءسىبىر جولىنداعى قورعاندار ءجيى سالىندى. اسكەرى كۇشەيتىلدى. جەتىسۋعا ادەيى قونىستانىپ، ىرگە تەبۋ ءۇشىن ورىس كوشىرىلدى. بۇل ورىس — ءسىبىردىڭ كازاك-ورىسى ەدى. بۇلاردان «كازاچيي ۆويسكو» (اسكەر) جاسالدى. بۇعان قازىنادان جابدىق، جالۋن بەرىلدى. 2 جاستان جوعارعى ەركەگى مىلتىق پەن جالۋن الۋشى ەدى. كازاك-ورىسپەن قاتار جەتىسۋعا ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورمەيتىن، وكىمەت جاردەمىنە سۇيەنگەن كرەستياندار دا كوپ كەلتىرىلدى. بۇلار ىشكى رەسەيدە شارۋاشىلىعىنان ايرىلعان، ءۇيسىز، جەرسىزدەر ەدى. بۇلار قازاقتىڭ ەڭ ادەمى قونىسىنداعى سۋدى، جايلى جەرگە وكىمەت تاراپىنان ادەيى ورنالاستىرىلدى. جەتىسۋداعى لەپسى، ءۇش ارال، ءۇرجار، سارقان، تاسبەكەت، اراسان، قاپال، تالدىقورعان، قوعالى، ىلە، الماتى، قاسكەلەڭ، ۇزىناعاش سياقتى قالالاردىڭ ادامدارى — كازاك-ورىس پەن الگى كرەستياندار. انا كرەستياندار ورنىققان سوڭ مىنەز دە، حۇقىق تا ءسىبىر كازاك-ورىسىمەن ەتەنەلەسىپ كەتتى. بۇدان باسقا سەمەيدەن جەرگە ەڭبەك سىڭىرەتىن تاتارلار كەلىپ، وسى كۇنگى الماتى قالاسىنىڭ قاسىنداعى «نوعاي قالاسى» بولدى. 1846 جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ 5-ىندە بەكىگەن جارلىق بويىنشا ءسىبىر بەتتەپ جەر الىپ كەلە جاتقان اسكەردىڭ ءجونى 9 وكرۋگكە ءبولىندى. 1846 جىلى قاپال قورعانى سالىندى. (قاپال — قازاقتىڭ «قوپال» دەگەنىنەن) بۇل سىبىرگە قوسىلدى. قورعان كەلەسى جىلى ادەمى ۇلكەن قالا بولىپ، 9 وكرۋگتىڭ توعىسقان ورتالىعى بولدى. ودان ارى ۇلى ءجۇزدى بيلەۋ ءۇشىن پريستاۆ مەكەمەسى اشىلدى. بۇل مەكەمەنىڭ ورنى قاپال قالاسى بولدى. قاپال اياگوز ارقىلى سەمەيمەن تۇتاستى. جولدا بەكەتتەر جاسالدى. ءاربىر ستانيساداعى كازاك-ورىستار ءۇي باسى ەكى پار ات ۇستاپ، پوشتانىڭ لاۋىن ايداۋشى ەدى.

ۇلى ءجۇزدىڭ ورىسقا قاراعانىن بىلگەن قوقان حاندىعى 1848 جىلى جازعىتۇرىم قولاستىنداعى قىپشاقتاردان ىلەگە ءۇش مىڭ كىسى اسكەر جىبەردى. قولباسى اققۇلا دەگەن ادام ەدى. اققۇلا ىلەنىڭ سول جاعىنداعى تويشىبەك قورعانىنا كەلىپ، ورىسقا قاراعان دۋلاتتاردان الىم سۇرادى. ۇلى ءجۇز سۇلتانى اسپانديار ۇلى ۇرىستەمدى قوقان قولاستىنا كىرۋگە ۇندەدى. مۇنىڭ حابارىن ۇلى ءجۇزدىڭ پريستاۆى مايور ۆرانگەل ەستىپ، ورىس اسكەرىن ىلەگە جەتكىزۋگە شۇباراعاشتان قوقانعا قارسى مىقتى قورعان سالدىرۋعا قام ىستەدى. بۇل ۋاقىتتا تاشكەنتە بۇحاردىڭ شابۋىلى بولىپ، اققۇلا الىمىن دا جيناي الماستان قىپشاقتى الىپ، اسىعىس كەيىن قايتتى.

كەلەر جىلى (1849 ج.) ىلە بويىنا قايتىپ كەلىپ، دۋلاتتاردان قوقانعا قارايسىڭ دەپ الىم سۇرادى. ءبىراق دۋلاتتار «الىم بەرە المايمىز» دەيدى. اققۇلا ىلەنىڭ سول جاعىنا قىستاپ شىققان دۋلاتتاردىڭ جىلقىسىن الىپ، تويشىبەك قورعانىنا اپاردى. اققۇلا قورعاندا جاتىپ ەلدى قوقانعا قاراتۋعا ۇندەدى. سۇلتاندارعا حات جازىپ، ورىس قولاستىنان شىعۋىن ءوتىندى.

بۇل حات ۇلى ءجۇز پريستاۆىنىڭ قولىنا ءتيىپ، ول 1850 جىلى جازعا سالىم گۋتكوۆسكيي باستاعان وترياد جىبەردى. وتريادتىڭ 50ء-ى جاياۋ سولدات، 175ء-ى اتتى كازاك-ورىس بولىپ، ەكى زەڭبىرەگى بار ەدى. بۇلارعا قاشاننان قوقان ۇياسى — تويشىبەك قورعانىن تالقانداۋ تابىس قىلىندى. گۋتكوۆسكيي ىلەدەن ءوتىپ، تويشىبەك قورعانىنا جاقىندادى. قورعاننىڭ ءتورت جاعى 40 سارجادان بولىپ... قوقان اسكەرى بار ەدى. تۇندە ورىسقا قاراعان دۋلاتتاردىڭ وزدەرى اينىپ، ورىس اسكەرىن قامايدى. ورىس قورعاندى الا الماي، اتىسا-اتىسا قاشىپ،

ىلەدەن كەيىن وتەدى. بۇل جاعداي قوقان مەرەيىن قازاق اراسىندا نەداۋىر كوتەردى. قىپشاق پەن قىرعىز بىرىگىپ ورىسقا قاراعان دۋلاتتى شابادى ەكەن، قاپال قورعانىن الادى ەكەن دەگەن لاقاپ ەلگە تارالىپ كەتەدى. سوندىقتان قوقان مەن ورىسقا جوندەپ سىلكىسۋگە ءتيىس بولدى.

1851 جىلدىڭ كوكەگىندە قاپالعا گەنەرال-اديۋتانت اننەنكوۆ كەلدى. كەلدى دە ىلە بويىنا وترياد اتتاندىردى. وتريادتىڭ باستىعى پودپولكوۆنيك كاربىشيەۆ بولدى. بۇعان تويشىبەك قورعانىن تالقانداۋ، دۋلات ىشىنەن اينىپ، گۋتكوۆسكييگە سوقتىققان قازاقتاردى جازالاۋ، ىلەنىڭ وڭ دالاسىندا ورىس ۇستەمدىگىن كۇشەيتۋ تاپسىرىلدى.

كاربىشيەۆتىڭ وتريادى قاپالدان 26-مامىردا شىقتى. بۇعان قازاق باسشى سوكتىڭ بالاسى جوشى مەن ابىلەيىس (ابىلپەيىز) ءالى بالاسى تورەلەر (سۇلتاندار) بولدى. بۇل وترياد تالعار سۋىنىڭ ىلەگە قۇيعان جەرىنەن وتكەلى جاتقانىندا البان تورەسى حاكىمبەك بالاسى نۇرالى مەن سۋاننان يباق بالاسى ادامسارت دەگەندەر قولىمەن قوسىلدى.

ماۋسىمنىڭ 7-سىندە كاربىشيەۆ تويشىبەك قورعانىنا كەلدى. قورعاندا جاندى قارعا جوق ەدى. مىنا اسكەردەن قوقان كىسىلەرى قايمىعىپ، پىشپەك قورعانىنا قايتىپ كەتكەن. كەلەسى كۇنى تويشىبەك قورعانىن ورىس اسكەرى جەرمەن-جەكسەن قىلدى دا، ىلەدەن قايتا ءوتىپ، ورىس اسكەرى ىلە بويىندا تامىزعا شەيىن جاتىپ، كەيىن قاپالعا قايتتى.

بۇل قارساڭدا جۇڭگو مەن ورىس وكىمەتى كەلىسىم جاسادى. بۇل 1851 جىلى، 15-شىلدە. شەكارا بەلگىلەندى. ساۋدا جولى اشىلدى. ساۋداعا ايرىقشا شارت جاسالىندى. ساۋدا جولى شاۋەشەككە تارباعاتاي اۋدانىندا، قۇلجاعا ىلە بويىندا رەسمي تۇردە ساۋدا قاتىناسى بولاتىن بولدى. قۇلجا مەن شاۋەشەك قالاسىنا ەكى جاقتان كونسۋل قويىلدى.

بۇل ۋاقىتتا قوقاننىڭ قولىنان كەلگەنى قولاستىنداعى قازاق، قىرعىز بەن ورىسقا قاراعان قازاقتى جاۋلاستىرۋ بولدى. ەل اراسى جاۋگەرشىلىك بولدى. وسىندايدان تەپەرىش كورگەن نيازبەك بالاسى ورمان ماناپ (كەنەسارىنى ولتىرەتىن) ۇلى ءجۇز پريستاۆىنا ورىسقا قارايمىن دەپ جاردەم سۇرادى. بۇل — 1853 جىل.

ورمان ۇسىنىسى قابىل الىندى. بۇل ەندى قىرعىزدىڭ ورىس بوساعاسىنا العاشقى باس سۇققانى.

1853 جىلى شىلدە ايىندا قاپالدا ۇلى ءجۇز پريستاۆى مايور پەرەمىشەلسكيي قولاستىندا ىلەدەن وتە جورىق جاساۋعا اسكەر اتتاندىرىلدى. بۇعان ىلەدەن وتكەن سوڭ ورىسقا قاراعانىنا ورماننان انت الۋ، وردەگى بۇعى قىرعىزداردىڭ بەدەلدى مانابى بايمۇرات بالاسى بورامبايمەن قاتىناس جاساۋ، قازاقتاردىڭ كوشى-قون ىڭعايىن باقىلاپ وتىراتىن، قىتايمەن قاتىناسىن، جولىن بايقاپ وتىراتىن، قىرعىزدىڭ قاشقارمەن قالاي قاتىناساتىنىن، قاپالمەن قاتىناس جاساۋعا قولايلى بولاتىن، بەكەت سالاتىن ورىنداردى شولىپ كورۋ جانە ىلەنىڭ ءدايىمى ءوتىپ تۇراتىن وتكەلىن بەلگىلەۋ تاپسىرىلدى.

پەرەمىشەلسكييدىڭ وتريادى قاپالدان شىلدەنىڭ 2-سىندە شىقتى دا، تۇرگەن سۋىنىڭ ىلەگە قۇيعان جەرىندەگى «وگىز وتكەلگە» شىلدەنىڭ 15-ىندە كەلدى.وترياد ارباسى، ازىق-تۇلىگى، جاياۋ-جالپىسى، زەڭبىرەكتەرىمەن وتە الماي، ءۇش كۇن جاتتى. توپوگراف سوپيەۆ دەگەن ادام قاسىنا40 كىسى الىپ ىلەنى تومەن قۋالاپ وتكەل قارادى. بۇل تالعاردىڭ ىلەگە قۇيعان جەرىنە كەلىپ، وسى كۇنگى ىلە كوپىرى سالىنعان جەردى ءدايىمى وتكەلگە بەلگىلەدى. ءۇي سالدى. ال پەرەمىشەلسكيي قالعان وتريادپەن ىلەنى ورلەپ بارىپ، ەسىكتىڭ ىلەگە قۇيعان جەرىنەن ءوتىپ، ول ەسىكتىڭ بويىنا قىستادى. تالعار، الماتى سۋلارىنىڭ ساعاسىنا قاراۋىل سالدى. الماتى، تالعاردىڭ ساعالارىنان دۋلات قونىسى بولعاندىقتان، سۋلى، ءشوپتى جانە اعاشتىڭ قالىڭدىعى ءۇي سالۋعا جەڭىلدىك بەرەتىندىكتەن، ۇدايى قورعان قالا سالۋعا ۇيعارىلدى. ءۇي سالىندى.

وسى كۇنگى الماتى قالاسىنىڭ ورنىنا پەرەمىشەلسكييگە البان، دۋلاتتىڭ سۇلتاندارى، ادامدارى كەلدى. بۇلاردان ورىس قاپالدان ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراق تارتۋعا تۇيە سۇرادى. ەل تۇيە بەرمەدى. سوندىقتان ەلدەن تۇيە الۋعا گيلاحيرين دەگەن ءجۇزباسى باستاتقان ءبىر كوپ وترياد شىقتى. بۇل وترياد كۇرتى سۋىن ءوتىپ بارىپ قولىنا تۇسكەن قازاقتىڭ تۇيەسىن قىرىپ-جويىپ ايداپ، ەسىكتىگە باردى. وسىدان سوڭ-اق ەل جىعاسى ءتۇسىپ، ورىسقا وكتەم جانى جانشىلىپ قالدى. ورىس نە الام دەسە قازاق باس تارتپاي بەرە باستادى.

ەسىكتىنى قىستاعان پەرەمىشەلسكيي قىستاي البان مەن قالماق، قىرعىز-قالماق اراسىنداعى، البان-دۋلات اراسىنداعى بارىمتا، قۇندى ءبىتىرىپ، «تىنىشتاۋمەن» شىقتى. جاز شىعا بۇل وترياد ەسىكتىدەن الماتى سۋىنىڭ ساعاسىنا كەلىپ ءۇي سالىپ، ورنىعا باستادى.

1854 جىلى قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىندا ەل بيلەۋ ءتارتىبى وزگەردى. سەمەي وبلىسى جاسالىپ، سىرت اياگوز بەن قاپال وكرۋگى بۇعان كىردى. اياگوز بەن قاپال ستانيسالارى وكرۋگتىق قالا داراجاسىنا كوتەرىلدى. بۇدان 2 جىل سوڭ ىلەنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ۇلى ءجۇزدى بيلەيتىن الاتاۋ وكرۋگى جاسالدى.

ىستىقكول ايماعىن قىرعىزدىڭ ەكى ۇلكەن رۋى مەكەندەپ ءجۇرۋشى ەدى. مۇنىڭ ءبىرى — بۇعى، مانابى بايمۇرات ۇلى بورامباي. بۇعى جۇڭگو قولاستىندا سانالاتىن. ەندى ءبىرى — كولدىڭ باتىس جاعىندا جۇرەتىن سارباعىش رۋى. مانابى — نيازبەك ۇلى ورمان. بۇل رۋ — قوقان قولاستىندا سانالاتىن.

پولكوۆنيك پەرەمىشەلسكييگە تاپسىرىلعان جۇمىس ورىندالمادى. ورىسقا قاراۋعا ورمانعا انت ىشكىزۋ جۇمىسى جۇزەگە اسپادى. بۇل ۋاقىتتا قوقان دا قاراپ جاتپاي پىشپەك، توقپاقتىڭ قورعانىنداعى وتريادتى اسكەرمەن كۇشەيتتى. ورمان ماناپتىڭ باسىن قايىرىپ الدى. سوندىقتان ورىستى جايقاپ ىلە دالاسىندا كوشىپ جۇرەتىن سارباعىش رۋى كايتا كوشىپ، ءوز قونىسى شۋعا باردى. 1855 جىلى جاز قوقان قولىنىڭ الماتى ۇستىنە اتتانعان قاراۋىلىنا ورمان باسشى بولادى. سارباعىش پەن بۇعىنىڭ اراسىندا ەجەلدەن رۋ جاۋلىعى بولاتىن. قوقاننىڭ قولتىقتاۋىنا سەنىپ، ورمان ماناپ بۇعىنىڭ مانابى — بورامبايدىڭ اۋىلىنا تيەدى. اۋىلعا تيگەن ورماننىڭ اينالاسىن بۇعىلار قاماپ قالادى. بۇل جانجال شاتى سۋىنىن بويىندا بولعان ات باۋىرىنان قان اققان قىرعىن سوعىس بولادى. اياعىندا ورمان بورامبايدىڭ نەمەرەسى قىلىشتىڭ قولىنان ولەدى. قىلىش باتىر — ءوزىنىڭ باتىرلىق، قانىشەرلىگىمەن «ىستىقكولدىڭ جولبارىسى» اتانعان ەدى.

ورمان ءولىمى سارباعىش رۋىنا بۇعىمەن وراسان ەشتى قان كەگىن قوزعادى. سارباعىش قوقاننان قول الىپ سۇيەنىپ بۇعىنى شاپپاق بولدى.

ەندى بۇعى ءوز كۇشىنە دە سەنبەي، قىتايعا دا قول ارتپاي، تۋرادان تۋرا ۇلى ءجۇزدىڭ پريستاۆىنا حابار قىلىپ، «اق پاتشانىڭ» قولتىعىنا كىرۋدى ۇسىنىس ەتتى. پەرەمىشەلسكيي بۇل حاباردى جوعارعى ۇلىققا بىلدىرمەك بولىپ، سەمەي مەن ومبىدان ءبىر حابار بولعانشا بۇعى قىرعىزىنىڭ جەرىن كورۋگە حورۋنجيي لوششيەۆتى 40 كازاك-ورىسپەن شىعاردى.

9-قىركۇيەكتە الماتى قورعانىنان شىققان لوششيەۆ ىلە الاتاۋىنىڭ تەرىسكەي باۋىرىمەن ورلەي ءجۇرىپ، شارىندى ءوتىپ، كەگەن سۋىنا باردى. ودان قارقارانى باسىپ، سانتاستى اسىپ، ىستىقكولگە باردى. وندا وسى كۇنگى ءتۇپتىڭ (سۋ) ولكەسى بۇعىنىڭ مەكەنى ەكەن. ورىستار وسى جەردە لاگەرمەن ءبىر جۇماداي جاتىپ، تورايعىر تاۋىن باسا، شەلەك سۋىنان ءوتىپ، 6-قازاندا الماتى قايتتى.

قوقان حاندىعى ورىسقا قارسى سارباعىش قىرعىزىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىكتى. قىرعىز-قازاق تاعى بارىمتالاستى. سارباعىشتان بولەكباي دەگەن اتانىڭ بالاسى 1855 جىلدىڭ 12-قازان تۇنىندە الماتى اتتانىپ كەلىپ، 213 جىلقىسىن تيەپ اكەتەدى. بۇعان الماتىدان شايتانوۆ قولاستىندا وترياد شىعادى. وتريادقا قازاقتان 250 جىگىتىمەن جايناق قوسىلادى. بۇلار قورداي تاۋىنىڭ باتىس-تۇستىك جاعىندا بولەكبايدى تابادى دا، ۇرىس بولادى. ورىس قىرعىزدى جەڭىپ، تالاپ كەتەدى.

سارباعىش بۇعىدان كەك الۋعا اتتانادى. 1856 جىلدىڭ مامىر ايىندا ولگەن ورمان ماناپتىڭ بالاسى ۇمبەتالى قالىڭ قولمەن بۇعىنى شابادى. بۇعى ىستىقكول ماڭىنداعى قونىسىنان ۇركىپ، تەكەس ءوتىپ، ىلەنىڭ باسىنا كەتەدى. سول جەردەن الماتىداعى پەرەمىشەلسكييگە ورىسقا قارايمىز دەپ، قورعاۋىنا الۋدى سۇرايدى. بۇل تىلەك قابىل الىنىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ پريستاۆىنىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى پولكوۆنيك حومەنتوۆسكيي باستاتقان اسكەر بۇعىعا شىعادى.

سول كەزدەگى قوقانعا سۇيەنگەن بۇعى قىرعىزدارىنىڭ اراسىنداعى شاتاق تۋرالى حومەنتوۆسكييگە بۇعىلاردىڭ جازعان مىناداي ارىزى بار. (ارىز قىرعىز تىلىندە جازىلعان. ماڭىزىن ساقتاپ قازاقشالادىم. قولجازباسى جەتىسۋدىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى. — ءى.ج.).

«ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ قازاعىن،

بۇعى قىرعىزىن بيلەۋشى

ۇلىق مانساپتى بريگادانىڭ كومانديرى

پولكوۆنيك حومەنتوۆسكييگە!

سارباعىشپەن بولعان ۋاقيعالارىمىزدان بۇعى قىرعىزىنىڭ مانابى پودپولكوۆنيك بورانباي بەكمۇراتۇلىنان، ماناپ مۇراتالى ءپىرنازارۇلىنان، ماناپ كاپيتان شەرالىۇلىنان.

وسى 1855 جىلدا، قازاننىڭ 23-ىندە سارباعىشپەن ارامىز بىرنەشە كۇننەن بىتىسە الماي تۇر ەدى. ءوزىمىزدىڭ جۋاستىعىمىزدان ەلشى جىبەرىپ، «تابىسالىق» دەگەن سوڭ نانىپ ەك، ءبىزدى الدادى. ورمان باتىردىڭ قۇنىنا مىڭ جىلقى، ءجۇز قىزدى اتقا ءمىندىرىپ بەر. ول قىزداردىڭ باستىعى بورانبايدىڭ، مۇراتالىنىڭ، قايشىبەكتىڭ قىزى بولسىن، — دەدى. ءسويتىپ ءبىتىمى جوق سوزبەن ءبىزدى اياداپتى جانە ءبىزدىڭ نادىربەك دەگەنىمىز سەندەردە تۇر، سونى ۇيىمەن قايتارىپ بەر، — دەپتى. وزدەرى قىرعىزدىڭ ءار جەرىنەن قول جيناپ، سول قولدى توسىپ تۇرعان ەكەن. قولى جينالعان سوڭ ءبىزدى ساسكەدە كوپ كىسىمەن كەلىپ شاپتى. قۇداي ولارعا دec بەرiپ، ءبىزدى ۇركىتتى. Kءوپ مال تالاپ الدى. قويدان قىرىق مىڭ قوي كەتتى. تۇيە مىڭنان ارتىق. سيىر، وگىز دە وسىنداي، مىڭ جارىم بار، جىلقى تەگىس كەتتى. تورت-بەس مىڭ ءۇي بار ەدى، تىگۋلى كۇيىندە جاۋ قولىندا وتىرىپ قالدى. قولعا تۇسكەن قاتىن-بالا ەكى جۇزدەي. قىرىق بەس كىسى ءولدى. ەركەكتەن كوپ كىسى قولعا ءتۇستى. ولگەننىڭ ىشىندە ەكى مانابىمىز بار. ءبىرى مەنىڭ ءىنىم، ءبىرى قايشىبەكتىڭ اعاسىنىڭ بالاسى. ەكەۋى دە ورمانعا تاتىرلىق ەدى. قۇدانىڭ تاعدىرى عوي. قۇداي بىلەدى. بۇل شابىندا بىزدەن قاتتى شابىلعان ەل بولماس. الدىمەن سورلى مەنى جۇندەدى. ولگەن بايبىشەم قولىنداعى ءتورت جاسار بالاسىمەن ءولدى. جانە دە بەلىنە بايلاعان ءۇش...(تانىلمادى) جانە دە توعىز جابىسى ات-تونىمەن جانە تۇيە ارتقان بارشا اسپاپتارى، پاتشادان بەرىلگەن بارشا سارپايلارىمىز، قىلىشىمىز، مورلەرىمىز جانە سول سياقتى قىتايدىڭ جاڭ-جۇڭىنان كەلگەن ساۋعالارىمىز، بارشا ءۇي اسپاپتارىمىز جانە دە بالالارىمىز بەن وزىمىزگە قاراعان 2000-داي قويىمىز كەتتى جانە دە تۇيەدەن ەلۋ تۇيە كەتتى. ءتورت-اق تۇيەمىز قالدى. سيىردان، وگىزدەن ءبىر تۇياق قالمادى. اللا تاعالا قايىرلى قىلسىن. بىزدەن سوڭ مۇراتالى جامان شابىلدى. ەشنارسەسى قالمادى. جىلقىسىنان بولەك ءبىر كەلىنى قولعا ءتۇسىپ كەتتى، قىرعىز جانتاي باتىردىڭ قىزى ەدى. ايتشالار (؟) جانتاي باتىردىڭ قىزىن مىڭ قوي بەرىپ ساتىپ العان. قايشىبەك باتىر سارباعىشتان امان شىعىپ، شاپقان كۇنى-اق توقتاماستان ءتۇن قاتىپ البانعا قاراپ كەتكەن ەكەن، وعان البان قازاعى قارسى شىعىپ، اۋىلىن شاۋىپ، مالىن تالاپ، ۇلەسىپ الىپتى. ءبىر قاتىن، ءبىر بالا ءولىپتى. بۇل حاباردى ەستىپ، ءبىز البانعا بارۋعا قورقىپ، توقتاسىپ ەدىك. ون بەس كۇن وتكەن سوڭ پريستاۆ حازرەتلەرىنەن حات الدىق. كولدەن قورىقپاڭىزدار، قارقاراعا، تەكەسكە تامان كەلىڭدەر. البان العاندارىڭىزدى قۇداي بۇيىرسا جاز شىققان سوڭ تولەتىپ الىپ بەرەمىز، — دەپتى. سونان سوڭ تەكەسكە كوشىپ كەلدىك.

ەندى حازرەتلەرىمىزدەن وتىنەمىز: اي جۇرەدى، جاردەمىڭىزبەن راقىم قىپ سارباعىشتان ءبىزدىڭ كەگىمىزدى، مالىمىزدى الىپ بەرىپ، بىزدەرگە بىرەر كىشكەنە قورعانشا سالدىرىپ، ءبىراز عانا كىسى قويساڭىز. حازرەتلەرىڭىزدىڭ تىماعىنىڭ توبەسىن كورگەن سوڭ سارباعىش قورقىپ، جاقىن كەلمەس ەدى. قىرىق بەس ورىسىڭىز كەلىپ ەدى. ونى سارباعىش ەستىپ، كەلۋگە باسپاپ ەدى. حورۋنجيي حازرەتلەر، اتتارىڭىزدى قايىرىپ، مۇندا قالىڭىز، وزدەرىمىز aت بەرىپ، تاماعىڭىزدى كوتەرەمىز دەپ ەدىك، پريستاۆ تەز قايت دەپ جاتىر دەپ بولماي توقتامادى. قايتىپ كەتتى. قايىرلى بولسىن! اللا تاعالاعا تاپسىردىق. «ولگەن سوڭ تاۋبە جوق» دەيدى. حازرەتلەرىڭىز... نالا قىلامىز. «ءزايتاۋا ءامراۋاقبالا» دەپ قاتامىزدى عافۋ ەتەسىز. جاماندىق جاسىرىلمايدى عوي. سارباعىشتان ولگەندەر دە ەكى جۇزدەن اسىپ كەتتى. ماناپتارى دا قولعا تۇسكەن. ءۇش ماناپ بالاسى. ماناپ بالالارىنىڭ ولگەنى جيىرماداي. ءبىزدىڭ... ەسىر المادى؛ ولتىرە بەردى. سارباعىشتى شۇعا ءتۇسىپ كەتتى دەپ ەسىتەمىز. سارباعىشپەن كەلگەن سارتتان ەكى كىسى ءولدى. ءبىرى بىلتىر زەكەتشى بولىپ، زەكەت جيا كەلىپ ەدى. تومالاق قوجا دەگەن ەدى. ولاردىڭ نەگە كەلگەندەرى ءمالىم بولمادى. قايىر، اللا تاعالاعا تاپسىردىق. ۇلىق پاتشادان ءومىرىمىز بارىنشا جاردەم تىلەيمىز. ەرتە-كەش دۇعامىز «ءزايتا ءۋا ءامرا ءۋاقبالا» دەپ، دۇعاگويلەرىڭىز، پاقىرلارىڭىز ىزگىلىك تىلەپ جازارعا يورعۋشى بۇعى تايپاسى ماناپ پولكوۆنيك بورانباي بەكمۇرات ۇلى، ءمورى بولمادى.

ماناپ مۇراتالى بي ءپىرنازار ۇلى،

ماناپ كاپيتان قايشىبەك شەرالى ۇلى (ءمورى باسىلعان).

ماناپتاردىڭ سۇراۋىمەن جازدىم. باتىرقان فايزوللا

ينكايەۆ (دەلو پو وپيسيۋ №15. ءسوزدىڭ ماڭىزى ساقتالىپ،

ءتۇزىمى وزگەرتىلدى. تىنىس بەلگىلەرى مەنىكى — I. ج.).

بۇعان قوسىمشا رەتىندە تەزەك تورەنىڭ پەرەمىشەلسكييگە مىنا جازعان ارىزىن كەلتىرەم: دەلو پو وپيسيۋ № 15. بۋم. 25. «پو راسپريام ديكوكامەننىح رودوۆ بۋگۋ س سارباشامي ۆ 1855 — 1858 گ.گ.»

«ۇلى ءجۇز ءۇيسىن، البان، سۋان،

دۋلات، جالايىر، قىرعىز-قازاق

قۇزىرىنداعى پودپولكوۆنيك پريستاۆ

پەرەمىشەلسكيي حازرەتلەرىنە!

ۇلى ءجۇز البان، سۋان ەلىن

بيلەپ تۇرعان اعا سۇلتان

تەزەك ءتارالىۇلىنان.

ايتىلمىش ءسىزدىڭ جازعان حاتىڭىزدى الدىق. قىركۇيەكتىڭ 9-كۇنىندە، ءنومىرى — 529. قىرعىز قايشىبەك تۋراسىندا بىزگە جازعان ەكەنسىز. ءبىزدىڭ قولاستىڭىزداعى البانعا قىرىق قازاق- ورىس شىعارعان ەكەنسىز. ەندى مەن ءسىزدىڭ حۇزىرلارىڭىزعا اعلام قىلامىن. ءسىز ۇلى ءجۇز ءۇيسىن، سۋان، قىرعىز-قازاقتاردىڭ پريستاۆ پودپولكوۆنيگىسىز. مەن بۇرىن ءوزىمدى البان-سۋان دەگەن ەلگە اعا سۇلتان دەپ ءبىلۋشى ەدىم. بۇگىندە قىرعىز قايشىبەك پە، ءجا نوعاي فايزوللاما؟ ءسىزدىڭ قۇزىرلارىڭىزعا ارىزىمىز مىناۋ: ءبىزدىڭ البان دەگەن ەلدەگى قىرعىز قايشىبەكتىڭ مالىن الىپ بەر دەگەن ەكەنسىز. بۇگىندە ءوزىم بەك اۋرۋمىن. ءبىزدىڭ البان دەگەن ەلدە قايشىبەكتىڭ مالى بولسا، ءبىتىرىپ الىپ بەرگەنىڭىز بەك جاقسى بولار ەدى. سىزگە ماقۇل — بىزگە ماقۇل. ەندى بۇگىندە ءوزىم ەشقايدا شىعا المايمىن. ءوزىمنىڭ ورنىما ءىنىم سەرالى تورەنى جىبەرەم. بىزگە تيەتىن جولۋن اقشانى ىنىمىزگە بەرەرسىز.

ۇلى ءجۇز ءۇيسىن، البان، سۋان ەلىن

بيلەپ تۇرعان اعا سۇلتان

تەزەك ءتورالى ۇلى ءمورىم باستىم (ءمارى).

1855 جىل. قازاننىڭ ءبىرى».

حومەنتوۆسكييدىڭ وتريادى بۇرىنعى لوششيەۆتىڭ جۇرگەن جەرىمەن ىستىقكول كەلىپ، تۇپتەن بۇعىنى شابادى. الماتى اسكەرىنىڭ بۇل جاققا كەتكەنىن ءبىلىپ تۇرعان سارباعىشتار اتتانىپ، ىلەگە شەيىن بارىپ، دۋلاتتى شابادى. ىلە بويىندا قاپالدان كەلە جاتقان ورىستىڭ جۇگىن تالايدى.

وسى حابارمەن بۇعىلاردا جۇرگەن حومەنتوۆسكيي الماتىعا قايتىپ، اسىعىس رەتتە اسكەردى جاۋىپ، سارباعىشقا اتتانادى. بۇعان ۇلى جۇزدەن كوپ قازاق كومەك ەرەدى. اسكەر قاستەك اسۋىن اسىپ كەلىپ، توقپاقتىڭ ءور جاعىندا بەيقام جاتقان سارباعىشقا سوقتىعىپ، سارباعىش ۇركەدى. قاراق- ۇرىق قالىڭ مالدى ورىس اسكەرى قاستەك اسۋىنىڭ ورىنە تىرمىسقان جەردە تاۋدىڭ، تاستىڭ اراسىنان قىرعىز قاپتاپ اسكەرگە تيەدى. قولما-قول استىنان الادى. ءتۇتىنى تۇتەگەن قىرعىن سوعىس بولادى. ورىستار وقتىڭ كۇشىمەن مالدى تاستاپ، كۇن باتقانشا جاياۋلاپ اسۋدان اسادى. ورىستان 8 كىسى ءولىپ، وتىزدايى جارادار بولادى. قىرعىزدىڭ قىرىلعانى جۇزگە تارتادى. سول كۇنى تۇندە اتىسىپ، حومەنتوۆسكيي قالعان اسكەرىمەن الماتىعا كەلەدى.

حومەنتوۆسكيي اسكەرى كەتىسىمەن سارباعىشتان ساقتانىپ، بۇعىلار ىستىقكولدەن تايقاپ، سانتاس اسىپ، سىرتقا، تەكەسكە كەتەدى. سارباعىش ىستىقكولدەگى بۇعى قونىسىنا باسا قونادى. بۇعىلار تاۋ-تاسقا قامالىپ، جۇتايتىن بولادى. بۇل 1856-57 جىلدىڭ قىسى. الماتىداعى ورىستان بۇعىلار تاعى كومەك سۇرايدى. بۇعىلاردىڭ بۇل تىلەگىمەن الماتىدان پ.پ.سەمەنوۆ باستاعان وترياد تاعى شىعادى. مۇنىمەن بىرگە سارباعىش پەن بۇعىنىڭ اراسىنا كىرىپ، تاتۋلاستىرۋعا ۇلى ءجۇزدىڭ سۇلتانى تەزەك تورە ءتورالى بالاسى 800 كىسىسىمەن جۇرەدى.

سەمەنوۆتىڭ وتريادى ىستىقكولگە كەلگەندە سارباعىش ۇركىپ، بۇعىنىڭ قونىسى تۇگىل، بۇرىنعى وزدەرىنىڭ ءورىسى — كولدىڭ تۇستىك جاعاسىن دا بوساتتى. بۇل ۇرىككەندە سارباعىش ەكى ءبولىنىپ، ءبىرى توقپاققا قاراي شۋ بويىنا قوقان قورعانىنا تارتتى. ءبىر بولەگى تەرىسكەي الاتاۋدى اسا نارىن سۋىنىڭ باسىنا بارىپ، نارىن قورعانىنداعى قوقاننىڭ قورعاۋىنا سايالادى.

سارباعىشتىڭ جەر بوساتقانىن پايدالانىپ، سەمەنوۆ زاۋكەن اسۋىن اسىپ، نارىننىڭ باسى شىعاتىن سىرت دەگەن جەرگە باردى. ودان بۇعىنىڭ قىستاۋىنا كەلىپ، بۇعى مەن سارباعىشتى تاتۋلاستىرۋدىڭ سوزىنە كىرىستى. ەكى جاعى ءبىتىپ، بارىمتالارىن قايتارىسىپ، بايلاعان كىسىلەرىن بوساتىستى.

بۇعى تىنىشتالعان سوڭ سەمەنوۆ3 ءبىلىم رەتتەۋ جونىمەن تيان-شاننىڭ كۇنشىعىس سالاسىن ارالاپ، ىلەنىڭ باسىن كەسە ءوتىپ، تەكەستى كوكتەي ىستىقكولگە ورالىپ كەلۋگە نيەت قىلدى. ءبىراق بۇل ۋاقىتتا بۇرىننان قازاقپەن بارىمتالى بۇعىلار تەزەكتى بايلاپ العان داقپىرتىمەن ويعا العان جەردەن ورالا الماي، سەمەنوۆ قايتىپ كەلىپ تەزەكتى بوساتتى.پىشپەكتەگى قوقان قولىنىڭ باستىعى اتابەكتەن بەك تورەنى بوساتۋ تۋرالى سويلەس قىلدى. اتابەك بەكەنى (بەك تورەنى) بوساتپادى. وترياد قوردايمەن اسىپ، قايتا الماتى كەلدى.

اتابەك سارباعىشتى ورىسقا، ورىسقا قاراعان قازاق- قىرعىزعا قايراۋمەن ەش قاناعاتتانباي، ۇلى ءجۇز بەن بۇعىنىڭ ادامدارىنا بارعىز قوسىلىپ، ورىستى قۋالىق دەپ حات جازدى. وسىنى ەستىپ كولپاكوۆسكيي قوقانعا قارسى قالايدا قاپى قيمىلدىڭ كەرەكتىگىن ۇعىندىرىپ، جوعارعى وكىمەتىنەن تىلەك قىلدى. وكىمەت كولپاكوۆسكييدىڭ ۇسىنىسىن ابدەن قولداپ، كۇش جيىپ، قوقاننىڭ توقپاق، پىشپەك قورعاندارىنا سوقتىعۋدى ورىنبور جاقتاعى ورىس جورىعى تۇركىستانعا جاقىنداعانشا 1861 جىلعا شەيىن توقتاتا تۇرۋدى ماقۇلدادى.

1859 جىلى شىلدە ايىندا ومبىدان گەنەرال گاسفورت الماتى كەلىپ، توقپاق، پىشپەك قورعانىنا اتتاناتىن جورىققا جوسپار جاسادى. ۇزىناعاش، قاستەك قورعاندارى كۇشەيتىلدى. ءبىراق قاستەك قورعانىنا، قازاققا شابۋىلىن سارباعىش توقتاتپادى. 8-9 قازان تۇنىندە سارباعىشتار توقتاۋسىز ەكى كۇن قاستەك قورعانىن قاماپ جاتىپ، وترياد اتى جايىلاتىن قاستەك تاۋىنىڭ ءشوپتى جەرىنىن ءبارىن ورتەپ جىبەردى. گەنەرال گاسفورت جەتىسۋدا وسىنداي جاعدايدىڭ بار ەكەنىن كوزىمەن كورگەن سوڭ پەتەربۋرگتەگى ۇكىمەت جارلىعىنا قاراماي-اق جەرگىلىكتى قاراجات كۇشىمەن قوقانعا قارسى قيمىل قىلۋعا قام قىلدى.

* * *

مىنە، جەتىسۋدا الاتاۋ وكرۋگى باستىعى جانە ۇلى ءجۇزدىڭ پريستاۆى بولۋعا گ.ا.كولپاكوۆسكيي كەلگەندەگى جاعداي وسى ەدى. بۇل — 1858 جىلى.

گ.ا.كولپاكوۆسكيي ومبىدا تۇرعان گەنەرال گاسفورتتىڭ ەڭ مىقتى، سەنىمدى ادامى ەدى. كولپاكوۆسكييدىڭ ۇسىنىسىمەن گاسفورت I نيكولاي مەن II الەكساندردەن جەتىسۋعا سىبىردەن عانا ەمەس، ىشكى رەسەيدىڭ بارلىق گۋبەرنيالارىنان كرەستياندار كوشىرۋگە جانە قاشقاردان، ورتا ازيادان كەلگەن، كەلەتىن سولداتتاردى جەتىسۋعا قالا حالقى قىلىپ جەرگە يە قىلۋعا، ورىسقا قاراتۋعا رۇقسات سۇرادى. بۇعان ۇلىقسات الىندى. الماتىعا كەلگەن سارتتار وتىرعىزىلىپ، ورىسقا باعىندى. قاسكەلەڭ، ۇزىناعاشتارعا ءۇي سالىنىپ، ادام وتىرعىزىلدى.

ىلە دالاسىندا ورىستىڭ ءۇي سالىپ، ورنىعا باستاۋى قوقاندى مازاسىزداندىردى. قوقان حاندىعى سارباعىش قىرعىزىنىڭ اراسىنا ورىسقا قارسى ۇندەۋ جۇرگىزدى. سارباعىش ورىسقا قاراپ تۇرعان بۇعى قىرعىزىمەن، ۇلى ءجۇزدىڭ قازاعىمەن دامىلسىز بارىمتالاسىپ تۇردى. بۇعى مەن دۋلات سارباعىش شابىنىنان ۇلكەن تىنىشسىزداندى. بۇل ۋاقىتتا قاستەك اسۋىنىڭ ىشىنە قاستەك قورعانى سالىندى. ازىق- تۇلىگىمەن ورىس اسكەرى سوندا جاتتى. سو جىلدىڭ 27-مامىرىندا قىرعىزدان 500-دەي كىسى اتتانىپ كەلىپ سۋىقتوبەدەگى دۋلاتتاردى شاۋىپ كەتتى. ارتىنان بارعان ورىس اسكەرىنە سارباعىش قىرعىزدارى سوقتىعىپ، وتريادتى باستاپ جۇرگەن ۇلى ءجۇزدىڭ بەك تورەسىن قولعا ءتۇسىرىپ الادى. بۇل وتريادتى باستاعان شتابس-كاپيتان ن.ن.ۋيۋكوۆ دەگەن ورىس ەدى.

3-4 شىلدەدە ءشومىش (جەردىڭ اتى) جونىندا ۋيۋكوۆ وتريادى سارباعىشتارمەن ەكى رەت قولما-قول سوعىسىپ، اياعىندا قىرعىزداردى قۋدى. ورىس شىلدەنىڭ 10-ىندا پىشپەككە تاياۋ باردى. ءۇي سالدى... جەلتوقساندا بۇعى قىرعىزدارىنىڭ ىشىنە كەلىپ، زاۋكە سۋىنىڭ (بويىنا) قورعان سالۋعا، قىرعىزدان الىم الۋعا جۇرگەن قوقان ادامدارىن قۋدى. بۇل وتريادتىڭ باستىعى جەرەبەتيەۆ دەگەن ەدى.

1860 جىلدىڭ مامىر ايىندا قاستەك قورعانى ارقىلى سارباعىشقا سوقتىعۋعا اسكەرباسى شايتانوۆ باستاعان ءبىر بولەك اسكەر قاستەككە كەلدى. بۇعىنى ارالاپ، ىستىقكولدى اينالىپ، جوعارى ايتىلعان جەرەبەتيەۆتىڭ وتريادى قوسىلدى، كوتىمالدىنى وراپ قايتقان بەنيۋكوۆ تاعى قوسىلدى. وسى قوسىلعان وتريادتار شۋدىڭ باسىن باسىپ، قوشقار، جۋانارىق اۋداندارىن ارالاپ، قايتا قاستەك كەلدى. بۇل ءجۇرىس بۇعىنى ورىسقا ابدەن قاراتتى. ەلدىڭ قونىسىن كورىپ، ەلمەن تانىسىپ — ورىس اسكەرى بۇقارانىڭ كوڭىلىن شايىپ شىقتى. وتريادتارعا باستىق بولىپ، ەلدى ارالاتىپ، ورىسقا قاراتۋعا سەبەپ بولعان قايشىبەك شەرالى بالاسى دەگەن ماناپقا مايورلىق شەن بەرىلىپ، اعا ماناپتىققا بەكىتىلدى. قوقان حاندىعىنا جاسالاتىن جورىققا سيمەرمان دەگەن باس بولدى. وعان توقتاۋسىز پىشپەك پەن توقپاق قورعانىن الۋعا تابىس قىلىندى. كولپاكوۆسكيي جاۋ-جاراقپەن قاستەك قورعانىن كۇشەيتۋگە الماتىدان كەلدى.

كولپاكوۆسكييگە ساۋداگەرلەر ارقىلى پىشپەككە ۇرىستەمبەك دەگەن بىرەۋدىڭ قالىڭ قولمەن قوقاننان كەلۋىنەن، جاقىندا تاعى نامانعان جاقتان قول كەلە جاتقاندىعى حابارلاندى. بۇل ۋاقىتتا ىلە بەكەتىنە دۋلاتتار تاعى شابۋىل جاسادى. ءبىراق جارتى ۆزۆود (10 شاقتى) سولدات كۇشىمەن بەكەت تالاۋدان امان قالدى. قوقان اسكەرىمەن «جيرەن ايعىر» دەگەن جەردە تۇيىسكەن سيمەرمان اسكەرى جەڭىپ، الماتىعا قايتىپ كەلدى. كەلىپ ءبىر اي دەمالىپ، توقپاق، پىشپەك قورعانىن الۋعا قايتا اتتاندى. وندا 3 وترياد: 6 ۆزۆود جاياۋ، 6 ۆزۆود اتتى قازاق-ورىس ەدى.

22-تامىزدا قاستەككە بارلىق اسكەر، جابدىق جينالدى. 23-تامىزدا ورىستىڭ اسكەرى ەكى ءبولىنىپ، جاياۋلار وسى كۇنگى قاسقاراۋ جايلاۋى — قوردايدىڭ شىعىس جاعىمەن، اتتى كازاك-ورىس قاستەكتىڭ اسۋىمەن استى. 2ب-تامىزدا بۇل ەكى وترياد سۋ جاعاسىندا توعىسىپ، وزەننەن ءوتىپ، توقپاقتى قاماپ، «زوگەرەك» اتتى توقپاق قورعانىندا 70-تەي عانا قوقان اسكەرى بار ەكەن، بۇلاردى قويا بەرىپ، قورعاندى (كرەپوستى) تالقاندادى.

تامىزدىڭ 28-ىندە سيمەرمان وتريادىنا 100 كىسىمەن كولپاكوۆسكيي، 150 جىگىتىمەن تەزەك تورە قوسىلدى. 29-تامىزدا ورىس اسكەرى پىشپەككە كەلىپ، قورعاندى بوسات دەپ ۇسىنىس قىلدى. بۇل ۇسىنىس قوقان قولى تاراپىنان قابىل الىنبادى. 31-تامىزدان باستاپ، قىركۇيەكتىڭ 4-ىنە شەيىن پىشپەك قامالىپ، زەڭبىرەكتىڭ استىنا الىندى. 4-قىركۇيەكتىڭ كەشىنە ەكى كىسى ەلشى كەلىپ سويلەسىپ، پىشپەك قورعانى ورىسقا بەرىلدى. قورعانداعى 627 ادام قوقان وتريادى بوساتىلىپ، قورعان جەرمەن-جەكسەن قىلىندى. ەكى جاقتان دا ادام ءولىپ، جارالاندى. سارتتان ولگەن — 20، جارالى — 50، ورىستان ءبىر كىسى ءولىپ، ءۇش كىسى جارالاندى. پىشپەكتى تالقانداپ الىپ بولعان سوڭ الماتىعا كەلىپ، ورىس اسكەرى تاراتىلىپ، پودپولكوۆنيك سيمەرمان قوقان اپتىعىن باستىم دەپ، از اسكەرمەن كولپاكوۆسكييدى جەتىسۋدا قالدىردى دا، كەيىن قايتىپ كەتتى.

ورىستار قوقان قولىنىڭ قورعانىن تالقانداپ قايتقان سوڭ ەندى الماتىدا جاسانعاندىقتى قويىپ، جايباراقات جاتا بەردى. وتريادتىڭ الدى ومبىعا، قاپالعا قايتتى. قالعانى تىنىشتىقپەن قىستاۋعا ءۇي سالۋعا كىرىستى.

(قولجازبا اراب قارپىندە. ق ر ورتالىق مەشەكەتتىك ءارحيۆى: قور - ر-1368؛ تىزبە - 1؛ ءىس - 51).

---