كەڭ تىنىستى اقىن
بۇگiنگi تاڭدا ءوزiنiڭ ۇلتتىق توپىراعىندا تامىر ساپ، اتا-بابا ءداستۇرiنەن قۇنار تارتىپ، بiتiم-بولمىسىن جوعالتپاعان رەسپۋبليكاداعى بۇكiل يسi قازاقتىڭ ءبارi ءجۇرسiن ەرمانوۆتى جاقسى بiلەدi. ويتكەنi ونىڭ اۋديتورياسى وتە كەڭ، وتە ۇلكەن. ءجۇرسiن، ەكi كۇننiڭ بiرiندە، ۇلتىمىزدىڭ ەڭ يگi ءداستۇرلi ونەرiنiڭ بiرi ايتىستى جۇرگiزiپ، ءسان-سالتاناتى كەلiسكەن الىپ سارايلاردىڭ قاق ءتورiندە مىڭداعان، ال تەلەديدارلار ارقىلى ميلليونداعان كورەرمەندەردiڭ الدىندا وتىرادى. بۇگiندە حالىقتىڭ ءجۇرسiنگە دەگەن ىقىلاس-iلتيپاتى دا، قۇرمەت-قوشەمەتi دە ايرىقشا. ونى قازiرگi زاماننىڭ اۋىرتپالىعىن ءوزiنەن دە ۇلكەن الاقاپشىققا سالىپ بازار جاعالاپ جۇرگەن ايەلدەر دە، تەپسە تەمiر ۇزەر كەزiندە ەكi قولىن قالتاعا ساپ جۇمىسسىز تەڭسەلiپ قالعان ازاماتتار دا، ستۋدەنت-وقۋشىلار دا، زيالى قاۋىم دا، بiر سوزبەن ايتقاندا، ۇلكەن-كiشi تۇگەل بiلەدi. مەن ءوزiم وعان تالاي كۋا بولدىم. ءاسiرەسە قاراپايىم حالىق ءجۇرسiن تۇرعان جەرگە قوعاداي جاپىرىلىپ، قامىستاي يiلەدi.
ارينە، ول قۇرمەت-قوشەمەتتiڭ ءبارi تەك ءجۇرسiننiڭ جەكە باسىنا عانا كورسەتiلiپ جاتقان قۇرمەت-قوشەمەت ەمەس. ەڭ الدىمەن، ول قۇرمەت ەلدiڭ ەڭ وزىق داستۇرلەرiنiڭ بiرi — ايتىسقا كورسەتiلiپ جاتقان قۇرمەت. ونى، قۇدايعا شۇكiر، ءجۇرسiننiڭ ءوزi دە جاقسى ۇعىپ، جاقسى سەزiنەدi.
شىنىندا دا، قازiرگi كەزدە ۇلتتىق ءداستۇرلi ونەرiمiزدiڭ iشiندە جۇرتشىلىقتىڭ جانىن جاۋلاپ، جۇرەگiن باۋراپ العان ايتىسپەن ۇزەڭگi قاعىستىرىپ تەڭ شابا الاتىنداي ونەر جوق. ال شىعىپ جاتسا، وندا ونىڭ تۇك تە ابەستiگi بولماس ەدi. ويتكەنi ۇلاعاتتى داستۇرلەردiڭ قاي-قايسىسى دا بiزگە كوپتiك ەتپەيدi. ولار، قايتا، بiزدi بۇرىنعىدان دا قۋاتتاندىرىپ، بۇرىنعىدان دا رۋحتاندىرىپ، بۇرىنعىدان دا بايىتا تۇسەدi. ويتكەنi حالىق بويىنا دا، جەكە ادام بويىنا دا، ەڭ الدىمەن، ءداستۇر ارقىلى ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق جiگەر كiرەدi.
ال ءداستۇرiن جوعالتقان ەل — ءبارiن جوعالتادى. ءداستۇرسiز ەل دە، ادام دا «ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بiلەتiن» قاڭباق پەن ەبەلەككە اينالادى.
مۇنىڭ ءبارiن بiز نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ كەيiنگi كەزدە، اندا-ساندا بولسا دا كەيبiر ادامدار ايتىسقا دەگەن وزدەرiنiڭ ۇشقارى پiكiرلەرiن سەزدiرiپ قالىپ ءجۇر. وكiنiشتi-اق. ەگەر ونداي پiكiرلەر كۇنi ەرتەڭ ەتەك الىپ كەتسە باسقانى بىلاي قويعاندا، ۇلتىمىزدىڭ تiرشiلiگiنە كەساپاتتى كەسiرiن تيگiزەرi ءسوزسiز. كiم بولسا دا، پiكiر ايتار كەزدە اينالاعا بiر قاراپ العان ءجون.
جاقىندا بiر گازەتتەن جاپوندىقتاردىڭ ءسالت-داستۇرi تۋرالى ماقالا وقىدىم. ولاردىڭ ءوز ءسالت-داستۇرiنە دەگەن قۇرمەتi ءبارiمiزگە بەسەنەدەن بەلگiلi عوي. مەنi، ءاسiرەسە، ەلەڭ ەتكiزگەنi، شەت ەلگە وقۋعا باراتىن ءجاسوسپiرiمدەر جاپون ءداستۇرi تۋرالى ارنايى ەمتيحان تاپسىرادى ەكەن. ويتكەنi ءداستۇر — تامىر. كوگەرەم، ونەم دەگەن ەل دە، ادام دا تامىرسىز ءومiر سۇرە المايدى. سۇرسە دە، ۇلتتىق بولمىستان جۇرداي بولادى. ال بiزدiڭ شەت ەلدەرگە وقۋعا كەتiپ جاتقان بالالارىمىزدىڭ كوبiسiنiڭ قايتىپ ورالمايتىندىعى ءوز تiلiن شالا-پۇلا بiلiپ، قۇنارىنان ءنار المايتىندىعىنان.
بiزدە ءداستۇرلi ونەرiمiزدiڭ وركەنيەتكە iلەسە الماي قالعان قاراڭعىلىقتىڭ نىشانىنداي كورەتiندەر جەتiپ جاتىر. ال بايقاپ قاراساڭىز، سول وركەنيەتتi ەلدەردiڭ وزەگiن ۇستاپ تۇرعان ءداستۇر ەكەنiن باعالاۋ قيىن ەمەس. قاي جاعىنان بولسىن مويىنى وزىق دەگەن امەريكاندىقتاردىڭ موڭكيگەن بۇقانىڭ ءۇستiنەن تۇسپەي، فرانسۋزدارىڭىز قوراز تالاستىرعانىن قويماي، قىزىل شۇبەرەكتi يسپاندىقتارىڭىز بۇقامەن سايىسىن تاستاماي كەلە جاتقان جوق پا؟
مۇنىڭ ءبارiن بiز، ارينە، اڭگiمەنiڭ ورايى كەلگەننەن كەيiن ايتىپ وتىرمىز. ويتكەنi ءجۇرسiن ەرمانوۆتىڭ بۇكiل رۋحاني تiرشiلiك-تىنىسى ءداستۇرلi ونەرگە، سونىڭ iشiندە ايتىسقا باعىشتالىپ كەتتi. سوندىقتان ءداستۇر تۋرالى، ايتىس جايلى ايتىپ جاتساق، وندا ءجۇرسiننiڭ دە رۋحاني ەڭبەگi جايىندا اڭگiمە بولىپ جاتىر دەپ ۇققان ءجون.
ايتىس — قازاق پەن قىرعىزدان باسقا ەلدە جوق ايرىقشا قۇندىلىق. بiزدi ەرەكشەلەندiرiپ تۇراتىن ءداستۇرلi ونەر. جاپوندىقتار ايتادى ەكەن: «ەگەر بiزدiڭ ءداستۇرiمiزدi باسقا ەلدەر تۇگەل ءتۇسiنگەن كۇنi جاپون ۇلتى قۇريدى» دەپ. وسى ءسوزدiڭ استارىندا كوپ ءمان جاتىر. بiزدiڭ ايتىسىمىزدى تiپتi اۋىلىمىز ارالاس، قويىمىز قورالاس دەگەن وزبەكتەردiڭ وزدەرi ءتۇسiنە بەرمەيدi. بiر مىسال. ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا سايرام دەگەن اۋدان بار. ەلدiڭ تابانى، نەگiزiنەن، وزبەكتەر. بۇدان ونشاقتى جىل بۇرىن ايتىسقا كiلت بەتبۇرىس جاسالىنىپ جاتقان كەزدە سايرامنان بiر دە بiر ايتىسكەر اقىن شىقپاعان عوي. وتكەننەن قالعان جوسپارشىلدىق پەن ناۋقانشىلدىقتىڭ قۇرساۋىندا وسكەن وبلىس باسشىلارىنىڭ بiرi مۇنى بiر توزگiسiز جاعداي دەپ ويلاسا كەرەك، سول كەزدە اۋدان باسشىسى بولىپ جۇرگەن وزبەك جiگiتiن شاقىرىپ الىپ، «سەندەر نەگە ايتىسپاي جاتىرسىڭدار» دەپ ماسەلەنi توتەسiنەن قويىپتى. ءسوزدiڭ ماعىناسىن ءجوندi ءتۇسiنە الماي قالعان وزبەك جiگiتi ساسىپ قالىپ «امەكi، بiز ايتىسپايمىز، بiز «حۇپ!» دەيمiز؟ — دەپ وڭ قولىن ءتوسiنە باسىپ، باسىن يگەن ەكەن.
ياعني، ءداستۇرلi ونەر — بiزدi رۋحاني بايىتاتىن ۇلتتىق قازىنا-قۇندىلىعىمىز عانا ەمەس، بiزدi قورعاپ، قورعالاپ تۇراتىن رۋحاني قورعانىس-بەكiنiسiمiز.
مiنە، ەلۋگە كەلiپ وتىرعان ءجۇرسiن ەرمانوۆ وسىنداي اسا يگiلiكتi، سونىمەن بiرگە بۇگiنگi تاڭدا ءبارiمiز اسا ءزارۋ، اسا دiلگiر بولىپ وتىرعان ءداستۇرلi ونەرگە سانالى تۇردە قىزمەت ەتiپ كەلەدi. ول بۇل ونەرلi iسكە جۇمىس تابا الماي قالعاندىقتان، نەمەسە ەرمەك ءۇشiن بارىپ وتىرعان جوق. قۇدايعا شۇكiر، ءجۇرسiن ەرمانوۆتىڭ بiلiم-پايىمى دا، ينتەللەكتۋالدىق قۋاتى دا، ۇيىمىداستىرۋشى، iسكەرلiك قابiلەتi دە ءوز قاتارلاستارىنىڭ كوبiسiنەن كوش iلگەرi. ونىڭ ءبارiن بىلاي قويعاندا ول قازاقتىڭ بۇگiنگi تاڭداعى بەلگiلi اقىنى عوي.
ءجۇرسiن ەرمانوۆ — سوناۋ جەتپiسiنشi جىلداردىڭ باسىندا قازاق ەلiنiڭ شوقتىعى بيiك قاسيەتتi جەرلەرiنiڭ بiرi ۇلىتاۋدان كەلiپ، قازاق پوەزياسىنا قوسىلعان ايتۋلى اقىندارىمىزدىڭ بiرi. ونىڭ ءوز قاتارلاستارىنان بiر ەرەكشەلiگi الماتىدان وقۋ بiتiرگەننەن كەيiن دە جەزقازعانعا بارىپ بiراز جىل جۇمىس iستەگەندiگi. ەلدiڭ قالىڭ ورتاسىندا بولىپ، ونىڭ رۋحاني قۇنارىن بويىنا دا، ويىنا دا بارىنشا مولىنان سiڭiرگەندiگi. سوندىقتان بولسا كەرەك، ونىڭ ولەڭدەرiندە ۇلتتىق بوياۋ-ناقىشتار، باي اجارلى بەينەلi سوزدەر، كەڭiستiكتە القىنباي كوسiلەتiن كەڭ تىنىس، اسقاق سويلەيتiڭ بيiكتiك جاتادى.
ءجۇرسiن ەرمانوۆتىڭ بۇكiل بولمىسى — دالالىق بولمىس. دالانىڭ جورگەگiنە ورانىپ، دالانىڭ بەسiگiنە بولەنiپ وسكەن ونىڭ جىرى دا، سىرى دا تiپتi مۇڭى دا — سول دالا. ەسiلiپ سويلەپ، كوسiلiپ جۇرەتiن ورتادا وسكەن وعان قالا تىم تار، تىم شەكتەۋلi.
وت جاقپايمىز كۇيەلەش كۇل شىعارىپ
«قۇدىعىمىز» كورگەن جوق بiر سۋالىپ.
كورشiڭ يتپەن سويلەسiپ وتىرادى
يلانباساڭ ءۇيiنە كiرشi بارىپ.
ەلدەگiلەر ەتكەنمەن وسىنى اڭىز
بiز iشiندە جۇرگەن سوڭ — شوشىنامىز.
ءتورت قابىرعا — قىستاۋىڭ،
ال جاز شىقسا
بالكون دەگەن جايلاۋعا اسىعامىز.
يە بولار كەزەڭدە بiر اتاعا
مەيمانىڭا بەرەتiن — قۇر اتالا.
جەلدەگەندە بارارىڭ — ساياجايىڭ،
شولدەگەندە تابارىڭ — سىراحانا.
ءبارiمiز دە اۋىلدان كەلگەنبiز. ءبارiمiز دە جۋساندى دالامىزدى، ەلدiڭ ايالى الاقانىن، ونىڭ مiنەز-قۇلقىن ەلجiرەپ ەسكە الامىز. تۋعان جەر مەن تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىشتى ولەڭدەر ءبارiمiزدە بار. بiراق ءجۇرسiن سول ساعىنىشتى سەزiمiن ءوزiنشە ايتقان. وسى ولەڭدە «ساعىنىشتان ءولiپ بارا جاتىرمىن»، «قىستاۋىڭا قۋناپ، جايلاۋىڭا اۋنار ما ەدiم» دەگەن ايتىلا-ايتىلا ابدەن جاۋىر بولعان بiر دە بiر تiركەس جوق. ءوزiنiڭ قالاداعى تiرشiلiگiن مىسقىلداي وتىرىپ، دالاعا دەگەن ساعىنىشىن بiزدi ابدەن مەزi ەتكەن «ساعىنىشتى جىرلاردان» مۇلدە باسقا جول تاپقان. شەبەرلiك دەگەن وسى.
ارينە، مۇنى ايتقاندا ءجۇرسiننiڭ بiلەتiنi دە، جازاتىنى دا اۋىل تاقىرىبى ەكەن دەپ ويلاپ قالماعان ءجون. ونىڭ ەڭ باستى تاقىرىبى قوعام مەن ادام تاعدىرى. ولاردىڭ تەرەڭ قاتپارلارىن قوپارىپ، تىلسىم قۇپيا تۇستارىنا ءۇڭiلiپ، بiز بiلە بەرمەيتiن، بiراق بiزگە سونشالىقتى جاقىن قاسيەتتەر مەن قۇبىلىستاردى اشىپ كورسەتەدi.
ءجۇرسiندە كەز كەلگەن انتولوگيانىڭ اجارىن كiرگiزەتiن «باس» دەپ اتالاتىن ۇلكەن فيلوسوفيالىق جۇك كوتەرiپ تۇرعان ولەڭ بار.
تيiپ باسىم تاسقا
كەيدە اشيدى ميىم.
دۇشپانى كوپ بولسا
يە بولۋ قيىن.
كورەشەگiن كورمەي
كiرمەس، سiءرا، كورگە.
مەن يگەنمەن جەرگە
ۇمتىلادى ول تورگە!
قادiرiمدi كiسi
بiلە ءتۇسسiن دەي مە؟! —
ويعا تولىپ iشi
سىقىرلايدى كەيدە، —
دەيدi.
ولەڭنiڭ ورىندالۋى قانداي؟! تاستاق جەردەگi تۇلپاردىڭ تۇياعىنداي ناق، ساعاتتىڭ سوعىسىنداي ءدال. بiردە بiر بوگدە دىبىس، بiردە بiر ارتىق ءسوز جوق. ال كوتەرەر جۇگi، جۇرەگiڭە تۇسەر سالماعى شە؟! مىناۋ الاشاپقىن، الاساپىران دۇنيەدەگi قىم-قۋات تiرشiلiكتiڭ iشiندەگi ادام بالاسىنىڭ باسى بiردە تاۋ مەن تاسقا سوعىلىپ ەسەڭگiرەپ، بiردە «اللانىڭ دوبىنا اينالىپ» دومالاپ، بiردە تاناۋىن كوتەرiپ كەكجيiپ، ەندi بiردە تۇڭعيىق ويعا باتىپ تۇنجىراپ تۇر. اقىننىڭ ايتپاعى، بۇل تiرشiلiكتiڭ وسىنشالىقتى قولايسىز، وسىنشالىقتى دۇربەلەڭدi، وسىنشالىقتى شىم-شىتىرىقتى، شات-شiلەكەيi شىعىپ؛ ادامداردىڭ بiر-بiرiمەن تiل تابىسا الماي ءجۇز جىرتىسىپ، جاعا ۇستاسىپ جاتۋى، ەڭ الدىمەن، باسقا يە بولا الماۋدان. اقىن سونى مەڭزەپ وتىر.
اقىندىق ونەرiندە «جالعىزدىعىن سەرiك ەتكەن» ءجۇرسiننiڭ قازاق ادەبيەتiنە تارتۋ ەتكەن قۋاتتى جىرلارى از ەمەس، ال ەندiگi بەرەرi ودان دا مول بولارىنا بiز كامiل سەنiمدiمiز.
You Might Also Like
-
ادەبيەتىمىزدى تۇلەتىپ-جاڭعىرتقان، ءورىسىن كەڭەيتكەن، وركەشىن بيىكتەتكەن التىن كەزەڭدەردىڭ ءبىرى — الپىسىنشى جىلدار ەكەنىن، بۇگىندە ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ول جىلدارى تاۋ سۋىنداي ەكپىندى،...
