كەرەيت حاندىعى
كەرەيت حاندىعى IX - XII عاسىرلاردا زاۆحان، تولا، سەلەنگادان شىعىس موڭعول قۇمىنا دەيىنگى سايىن دالانى قونىس ەتىپ، باتىسىندا نايمان حاندىعى، سولتۇستىگىندە مەركىتتەر، وڭتۇستىگىندە تاتارلار، شىعىسىندا سيا مەملەكەتىمەن ىرگەلەس جاتتى. ول كەزدە كەرەيت حاندىعى كەرەيت، جيركين، قونحويت، ساقايت، تۋماۋت، البات، تۋنكايت-كيركۋن دەپ اتالاتىن تايپالاردان قۇرالاتىن. اتالعان تايپالاردىڭ ەڭ ءىرىسى كەرەيلەر بولدى جانە كەرەي اتاۋى («كەرەي» — رۋ-تايپا اتاۋى دا، «ت» — تۋنگۋس، موڭعولشا كوپتىك جالعاۋى) سودان قالدى.
راشيد ءاد-دين موڭعول جازبالارىنىڭ جەلىسىنە سۇيەنە وتىرىپ، كەرەيلەر سانى (XI - XII عاسىرلار) 200 مىڭ شاماسىندا بولعان دەيدى. كەرەيلەر XI عاسىردىڭ 2-جارتىسىندا العاشقى حاندىق بيلىك قۇردى. ول كەزدە كەرەيلەردى بۇيرىق لاۋازىمدى تايپاباسى بيلەيتىن.
XII عاسىردا اسكەري بيلىككە سۇيەنگەن ۇلىس ەل دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. اتالعان كەزەڭدە كەرەي ۇلىسىن ماركۋز بۇيرىق حان باسقاردى. كەرەي حاندارى التىننان شاتىر (ءۇي وردا) تىگىپ، التىنداعان ەر-تۇرمان سايلاپ، التىن كەسەدەن اس-سۋ ىشكەنى جايلى ورتاعاسىرلىق جازبالاردا ايقىن جازىلعان.
تايپالار مىڭدىققا، ىشكى رۋلار جۇزدىككە ءبولىنىپ، مىڭدىقتى مىڭباسىلار، جۇزدىكتى ءجۇزباسىلار باسقاردى. كەرەيت حاندارى مۇراگەرلىك جولمەن سايلاندى. كەرەي ۇلىسىندا ايشىقتى شەكارا بولماعانىمەن، وردا تىگەر ورنى، قىس قىستاۋى، جاز جايلاۋى بەلگىلى بولعان. ولار ايگىلى قاراقورىمدى باس قالا ەتتى. تۇندىك، سەسەيدەي، ت.ب. قالالار سالدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، كيىز ۇيدە ءومىر ءسۇردى.
كەرەيلەر نەستوريان سەنىمىن ۇستاندى. ولاردا جازبا زاڭ بولمادى، ادەت زاڭىنا جۇگىندى. كەرەي زاڭى بويىنشا اتا جاۋىنا ساتىلۋ ەڭ اۋىر قىلمىس سانالعان.
ماركۋز بۇيرىقتىڭ نەمەرەسى كۋرجاكۋز بۇيرىق حان ولگەن سوڭ، ۇرپاقتارى حان تاعى ءۇشىن ءوزارا كوپ قاقتىعىستى. كەرەيلەردى، ءبىر جاعىنان، تاتار، تۋنگۋستار قىسپاققا السا، ەكىنشى جاعىنان، ەركە قارا توبىن نايماندار قولدادى. توعىرىل ۋاڭ حان توبىنا («توعىرىل» — ءوز اتى، ال «ۋاڭ حان» نەمەسە «ۇلىس بيلەۋشىسى» لاۋازىمى — توعىرىلعا ءشۇرشىت حانى ۆانگين چينسان بەرگەن لاۋازىم) ەسۋكەي باتىر باستاعان تاتارلار ىشىندەگى بورجيگين رۋىنىڭ موڭعول اتالىعى قول ۇشىن بەردى.
تاريحتا كەرەيلەردىڭ داۋىرلەگەن كەزەڭى — ۋاڭ حان باسقارعان ءتۇس. باتىس كاتوليكتەرىنە «شىعىستان شىققان ءپىرادار يوان» اڭىزى بويىنشا جەتكەن ونىڭ ۋاڭ حان اتى كەزىندە باتىس ەۋروپانى ءدۇر سىلكىندىرگەنى بەلگىلى.
كەرەيلەر مەن موڭعولدار ءوزارا انت سۋ ىشىسكەن تۇبەگەيلى دوستىق قاتىناستا بولدى. بۇل قاتىناس توعىرىل جانە تەمۋجين (شىڭعىس حان) تۇسىندا ودان ءارى جالعاستى. ۋاڭ حان تەمۋجيندى وكىل ۇلى سانادى. تەمۋجين 1189 جىلى ءوز اۋلەتىنىڭ حانى سايلانعاندا ونى العاش كولداعانداردىڭ ءبىرى وسى ۋاڭ حان بولدى. تەمۋجيننىڭ ار-نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن 1179 جىلى مەركىتكە قارسى قۇرىلعان ۇشتىك وداعىن (ۋاڭ حان، جامۇقا جانە تەمۋجين) ۇيىمداستىرۋشى دا ۋاڭ حان ەدى.
اتالعان جورىققا تەك كەرەيدىڭ وزىنەن 20 مىڭ قول اتقا قوندى. كەرەيلەر تەمۋجين باستاعان توپپەن بىرلەسىپ، 1198 جىلى تاتارلاردى شاپسا، 1201 جىلى جامۇقا باستاعان الاقاي بۇلاق وداعىنا سوققى بەردى. تەمۋجينمەن بىر-لەسىپ، 1203 جىلى نايمانداردىڭ باتىس قاناتىنا شابۋىل جاسادى.
الايدا ۋاڭ حان مەن تەمۋجين دوستىعى دا ۇزاققا سوزىلمادى. داڭقى ارتا تۇسكەن تەمۋجين كەرەيلەردى «بەيبىت تۇردە ەل بولىپ بىرلەسۋگە شاقىردى». ءبىراق كەرەيلەر تەمۋجيننىڭ بۇل پىكىرىن قابىلدامادى. ءسويتىپ، ەكى جاق 1203 جىلى اقتىق شايقاسقا شىقتى، كەرەيلەر جەڭىلىپ، تاريح تۇعىرىنان تايدى.
كەرەيلەردىڭ ءبىر توبى اتا جۇرتىندا قالىپ، شىڭعىس حان يمپەرياسىنا قىزمەت ەتتى. ەندى ءبىر توبى باتىسقا — ورتا ازياعا بەت بۇردى. مۇندا كەلگەندەرى جوشى، شاعاتاي ۇلىسى، موعولستان بيلىگىندە بولىپ، كەيىن كوپشىلىگى قازاق حاندىعىنا باعىنىپ، قازاق ۇلتىن قۇرادى. كەرەيلەر وزبەك، قىرعىز حالىقتارى اراسىندا دا كەزدەسەدى.
You Might Also Like
-
كوكونىس داقىلدارى — كوكونىس (شىرىندى ونىمدەر، جاپىراقتى وسىمدىكتەر، تامىر-جەمىستى وسىمدىكتەر، بادانالار) الۋ ءۇشىن وسىرىلەتىن وسىمدىكتەر. ولاردىڭ 80 تۇقىمداسىنىڭ 600-دەن استام ءتۇرى بار. جەمىس ...
-
كەنەن ازىربايەۆ (1884-1976) — قازاقتىڭ ايگىلى حالىق اقىنى، كومپوزيتور. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى. تۋىپ-وسكەن جەرى – جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىنداعى ءماتىبۇلاق دەگەن ...
