InfoHub Logo

I

شوقان پەتەربۋرگتەن قايتارىندا وزىمەن ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىر كۋرستا وقيتىن ءبىر ورىس جىگىتى مەن عىلىمي دوسى تاتار عالىمى فايىزحانوۆ، شىعىس دەپارتامەنتىندە بىرگە ىستەيتىن يبراگيموۆ (تاتار جىگىتى) بىرگە جۇرەتىن بولدى. ورىس جىگىتى موسكۆانىڭ بەلگىلى ءبىر بايىنىڭ بالاسى. پەتەربۋرگتىڭ اۋا رايىن كوتەرە الماي، قانى ازايىپ، سىرقاتقا شالدىققان. دارىگەرلەر وعان دا «ساحاراعا شىق، قىمىز ءىش، قويدىڭ جاس ەتىن جە» دەپ كەڭەس بەرگەن. شوقاندى تاۋىپ تاپسىرعان دا سولار بولعان.

فايىزحانوۆتى شوقاننىڭ ءوزى ۇگىتتەپ، قازاق دالاسىن كورىپ، اۋىز ادەبيەتىن، تۇرمىس جايىن جاز دەپ ەلىمەن تانىستىرۋعا ادەيى الىپ شىققان. وسىنداي دوس جولداستارىمەن شوقان ومبىعا كەلىپ، وندا بىرنەشە كۇن دوستار ماجىلىسىندە بولىپ، كوكشەتاۋعا اتتانادى.

شوقان كوكشەتاۋدا بىرنەشە كۇن بوگەلدى. جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ ادامدارىمەن، قىزمەت تارتىبىمەن تانىستى. سونان اكەسى جىبەرگەن ءۇش تارانتاسپەن اۋىلىنا تارتتى.

شوقاننىڭ كوكشەتاۋدان اتتانىپ، اۋىلىنا قاراي شىققانىن ەستىگەن ەل ادامدارى جۇرەتىن جولىن توسىپ، امانداسىپ جۇرگىزبەي، ءقايسىبىرى قوناققا شاقىرىپ، اياعىنا ورالدى.

شوقان اكەسىنىڭ اۋىلىنا تايانعاندا الدىنان توپ-توبىمەن ەل ادامدارى شىعىپ، قارسى الىپ، وزىنە ارناپ تىگىلگەن ۇيگە اكەلىپ ءتۇسىردى. اق ءۇي ماڭىندا دا قۇجىناعان كوپ حالىق ءبىرىن-بىرى كيمەلەپ، شوقاننىڭ قولىن الىپ ديدارلاسۋعا قۇشتار.

شوقان الدىمەن اكەسىنىڭ قۇشاعىنا بارىپ كىردى. شىڭعىس بالاسىن قاپسىرا قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. شوقانىن قۇشىپ، ەمىرەنە سۇيگەلى شىدامسىزدانىپ وتىرعان اناسى زەينەپ شوقان وزىنە قاراي بۇرىلا بەرگەندە:

— كەلشى جانىم، شوقانىم، تۇلا بويى تۇڭعىشىم، جان ساۋلەم، — دەپ زارىعا قۇشتارلانا قۇشاقتاپ كوزىنەن مولتىلدەتە جاس توگىپ، ماڭدايىنان، بەتىنەن كەزەكپە-كەزەك ءسۇيىپ ارەڭ دەگەندە ماۋقىن باستى. شولجىڭ سويلەيتىن مايدا، نازىك ۇنىمەن:

— شوقانجان، زايىقتيدىڭ عوي، نەگە جۇدەۋشىڭ؟ — دەپ وكسي سويلەدى.

— اپەكە، كەلدىم عوي، ەندى سىزدەردى زارىقتىرمايمىن، — دەپ، شوقان ءبىراز وتىرىپ، پەتەربۋرگتەن ەرتىپ كەلگەن جولداستارىمەن اۋىلىن تانىستىردى. سونان كەيىن اكە-شەشەسىنەن رۇقسات الىپ، وزىنە تىگىلگەن ۇيگە باردى. شوقان ءوز ۇيىنە كەلگەندە، ءۇي سىرتىندا كۇتىپ وتىرعان جۇرت ورە تۇرەگەلىپ، الگىندە كەزەك تيمەگەندەرى امانداستى. شوقاننىڭ قاسىنا پەتەربۋرگتەن كۇتۋشى بولىپ ەرىپ شىققان تاتار جىگىتى انتالاعان قاۋىمعا:

— تورە جولدان قاتتى شارشاپ كەلدى. سىزدەر ءبىراز ىركىلىڭىزدەر، مەن ول كىسىنى شەشىندىرەم، كيىمىن جاڭالايمىن. مەنەن حابارسىز ۇيگە كىرمەڭىزدەر، — دەپ جاريالادى.

كەلگەن قوناقتى رەتتەپ ءتۇسىرىپ جۇرگەن جاقىپ بولاتىن. ول ءبىرازدان كەيىن كۇتۋشىسىنىڭ ءسوزىن تىڭداماي، شوقان جاتقان اق ۇيگە كىرىپ:

— شوقان اعا، ءسىز شەشىنىپ جايلانساڭىز، سىرتتا ورىنباي اقىن باستاعان ونەرپاز جاس قاۋىم كۇتىپ وتىر. ولار اماندىق ايتىپ، بۇگىن انمەن، كۇيمەن ويىن-كۇلكى جاساماق، — دەپ ءوتىنىش ايتتى.

— ول دۇرىس بولعان، كەلتىر، — دەپ شوقان رۇقسات ەتتى.

قولىنا دومبىراسىن ۇستاي كىرگەن كەرماعىنىڭ ورىنبايى ولەڭدى نوسەرلەتە جونەلدى. شوقاننىڭ شاقىرۋىمەن پەتەربۋرگ قوناقتارى دا اق ۇيگە كەلگەن-دى. ولار بۇرىن مىنا سياقتى دومبىرامەن قۇبىلتا ولەڭ توككەن اقىن ونەرىن كورمەگەن، تاڭىرقاي، سۇيسىنە تىڭداۋدا. اسىرەسە قازاق حالقىنىڭ اقىندىق ونەرىن الىستان ەستىپ، اۋىزشا تىڭداۋعا مۇمكىندىگى بولماعان فايىزحانوۆقا جاڭا ءبىر اسەم ونەر الدىنان اتوي بەردى. اقىن ۇيرەنشىكتى جاتتاما ولەڭ ەمەس، شوقاننىڭ امان-ەسەن اكە اۋىلىنا، ۇلى ورداسىنا ورالعانىن، سوناۋ قاشعار سياقتى شالعاي عالامدى ارالاپ كورگەنىن اسەم تەڭەۋلەرمەن قۇبىلتا اعىزدى. ورىنباي ءبىرسىپىرا قۇتتىقتاۋ، شەجىرەلەۋ ولەڭدەرىن توگىپ، توقتالىپ:

ەندىگى كەزەكتى انشىگە بەرەلىك. مىنا جاس ءانشى تولەپبەرگەن ءۇنىن ەستىلىك، — دەدى.

ءيا، ول دۇرىس. ءانشى ءۇنىن دە ەستىلىك، — دەپ شوقان بۇرىن تانىسپاعان تالدىرماش، سۇڭعاق بويلى، اق قۇبا جىگىتكە كوز تاستادى. از بوگەلىڭكىرەپ قوبىزىن سارناتا ءان شىرقادى. قوبىز ءۇنىنىڭ قوڭىراۋلاپ باستاپ، اۋەلەتە شىرقالىپ كەتەتىن جەرىنە ءۇنىن قوسقاندا، ءبىر ىشەكتەن شىققانداي ەگىز اسەم ءۇن قۇبىلادى. قازاق ءانىن كوپتەن ەستىمەي ساعىنعان شوقان تولەپبەرگەنگە سۇيسىنە قاراپ:

— قۇسايىن مىرزا، سىزدەر قازاق، قىرعىز اندەرى انايى، مانەرسىز دەپ ويلايتىن سياقتى ەدىڭىزدەر. قالاي ۇناي ما؟ مىناۋ ناعىز ادامنىڭ جان-جۇيەسىن بالقىتاتىن ءان ەمەس پە؟ — دەپ كۇلدى.

— شوقان مىرزا، مەن ەشقاشان ءسىزدىڭ حالىقننىڭ ونەرىن سۋككان ەمەسپىن. بۇل ءبىر عاجايىپ ساز، تۇلا بوينى تەرباتا، — دەپ شىن سۇيسىنگەنىن ايتتى. تولەپبەرگەن ءانى از توقتالىپ، شوقان ورىنباي اقىننان تولەپبەرگەننىڭ ءجونىن سۇرادى.

— شوقان سۇلتان، بۇل ءانشىنىڭ اكەسىن ءوزىڭىز ءبىلىپ تە قالارسىز، اتاقتى تۋلاق قوبىزشى. بۇلار بىرنەشە اتادان ۇزىلمەگەن ءانشى، كۇيشى. سىرىمبەتتەن قوزىكوش جەردە «توراڭعۇل» دەگەن كول بار. تۋلاق قوبىزشىلاردىڭ قونىسى سوندا. ءان مەن كۇيدىڭ قونىستاعان شاڭىراعىنان شىققان، — دەپ ورىمباي تولەپبەرگەندى ءبىراز تانىستىرىپ ءوتتى.

شوقان ەرتەڭىندە ايعانىم ورداسىنا باردى. ايعانىم شاڭىراعىنداعى حانقوجا تورەنىڭ كەشەگى شۇبىرعان ەلدىڭ ىشىندە بولماعانى — شوقاننىڭ ءوزىنىڭ كەلۋىن توسقاندىق ەدى. اسىل انا، اجە ورنىنا كەلگەندە شوقان حالىق ءداستۇرىن ىستەپ، اناداي جەردەن جاياۋلاي كەلىپ، ەسىكتى ءوزى اشىپ كىردى. ەرەكشە جاقسى كورىپ، سۇيسىنە قۇرمەت تۇتاتىن حانقوجا شوقاندى قۇشاعىنا الىپ، قۇشتارلانا ءسۇيدى. انا ورنىنىڭ ۇڭىرەيىپ تۇرعان مۇڭىن دا ايتتى. شوقاندى جولداستارىمەن قوناق ەتىپ، شىڭعىستى، دا شاقىرتىپ الىپ اجە ورنىندا جاقسى ءماجىلىس جاسادى. قوبىزىنىڭ ءۇنىن، سىبىزعىسىنىڭ سازىن ساعىنعان شوقان باسقا ەشكىمگە دومبىرا تارتقىزباي، تەك حانقوجا كۇيلەرىن تىڭدادى. «قورقىت» كۇيىن، «بالبىراۋىن» كۇيىن، سويماقتىڭ «سارىوزەنىن» تىڭداپ، قازاق ەلىنىڭ كوكىرەگى مەن كوڭىلىندە سىر مەن جىر بولىپ قالعان اسەم اڭىزعا مەيىرلەندى. اسىرەسە حانقوجا كۇيلەرى حۇسايىن فايىزحانوۆقا عاجاپ ۇنادى. حۇسايىن ءبىر ارەدىكتە:

— ءسىزنىڭ تۇقىملار بەك ونەرلى زاتتان بولعان. ءاربىر ادامدارىڭىزنىڭ وزىنە حاس ونەر وزگەشەلىگى بار. مىنا ءسىزنىڭ اتكاڭىز ساحارۋي حالىق ىشىندە بەك مادەنيەتلى يكان، — دەپ توقتادى.

وسى توپتا وتىرعان سال اقساقال:

— بۇل تۇقىمعا ءبارى قونعان. باتىرى دا بار، ونەرپازى دا بار، — دەپ قارقىلداي كۇلدى. وسى ءبىر وزگە جاۋاپ قايتارىپ شىڭعىس:

— ءيا، ءبىزدىڭ سال اقساقال دۇرىس ايتادى. باتىرىمىز دا بار، تەنتەگىمىز دە بار. ونەر حانقوجادا. ازدى-كوپتى ب ا ق بىزدە. اتا ورنىن كۇڭىرەنتپەي ءجۇرىپ جاتىرمىز، — دەپ كۇلدى.

II

شوقاندار ءبىراز دەم الىپ تىنىقتى. پەتەربۋرگتەن ساحارا سايرانىن ساتىنىپ كەلگەن شوقان جولداستارىمەن سالت ات ءمىنىپ، كۇندىز ىلعي دالا سەرۋەنىندە بولادى. ءبىراق، ساپىرىلىسىپ كەلىپ كەتكەن ەلدىڭ اياسى ۇزىلمەي، كوبىنەسە بوساتپادى.

شوقان ساپىرىلعان قىمىز، سايراعان اقىن، ءانشى ماجىلىسىندە وتىرىپ، پەتەربۋرگتىق قوناقتارىنا:

— قوناق مىرزالار، ەرتەڭ ۇيقىلارىڭىز ەرتە بۇزىلادى. اۋىل كوشەدى. جاڭا جەرگە قونادى. ءۇي تىگەسىڭدەر، — دەپ كۇلدى.

— ءۇينى تىككەنى قالاي؟ ءبىز ني ءىشلايمىز، شوقان شىڭعىسوۆيچ، بىزگە ءۇيرات. — تاعى دا ءبىراز وتىرىپ، ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا، كەرەگەلەرىنە قاراپ:— مىنا ءۇينى قالاي كۋارالار؟ — دەدى فايىزحانوۆ.

— ءبارىن دە ەرتەڭ كورەسىڭدەر. تەك جىگىتتەر، قىز-كەلىنشەكتەر كورسەتكەن جۇمىسقا دايىن بولىڭدار! — دەپ شوقان قوناقتارىنىڭ سۇراعىن داۋالاتتى.

شوقاننىڭ ۇيقىسى قانۋىن كۇتتىرىپ، شىڭعىس الدىمەن ءوزىنىڭ اۋىلىن كوشىردى. وزدەرى بارىپ جايلانعاننان كەيىن شوقانعا تىگىلگەن اق ءۇيدى كوشىرەتىن ادامداردى جىبەردى. ون قانات اق ءۇيدىڭ ىشىنە ۇستالعان جىبەك كىلەم، قالى باۋلاردى بوساتىپ، جىلپىڭ جىگىتتەر، جيناقى سىلاڭ كەلىنشەك، قىزدار ويناقى قيمىلدايدى. تىزەرلەي شوگەرىلگەن اتپالى اتاندارعا ءۇيدىڭ تۋىرلىق، ۇزىكتەرىن، تۇندىگىن قومداپ، قىزىلدى-جاسىلدى بويالعان جۇنمەن شىمداپ ورالعان ادەمى شيلەردى بۇكتەپ، شيىرشىقتاپ اكەلىپ ارتىپ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قولدارى قولدارىنا جۇقپايدى. كوشپەلى ەلدىڭ جاستارىنىڭ مىنا قيمىلدارىنا پەتەربۋرگتىقتار تاڭدانا قارايدى. ءبىر عاجاپ بولعانى — اق ءۇيدىڭ سىرلى ەسىگىن شەشىپ، الىپ الشايعان كەرەگەنىڭ كەڭ اشىلعان اڭعارىنان سالت اتپەن قولىنا باقان العان ەكى جىگىت كىرىپ، شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشىنەن تىرەپ، ەكى جەردەن ەرسىلى-قارسىلى تۇرا قالدى. وسى ساتتە دايىن تۇرعان قىز-كەلىنشەكتەر ۋىقتىڭ باۋلارىن سىپىلداتا شەشىپ، شاڭىراقتان اعىتىپ الىپ، جەرگە قاتارلاپ جيناي باستادى. ءبىر-اق ساتتە تىرەپ تۇرعان ۋىقتار توپ-توپ بولىپ بۋىلدى دا، شاڭىراق باياۋ تومەندەتىلىپ، جاياۋ توسىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ قولىنا بەرىلدى. كەرەگەلەر تاڭعىش، شاندۋىنان شەشىلىپ، ولار دا تاربيعان قاناتتارىن جيناپ، جالپاق، تاقتايعا ۇقساپ ىڭعايلانا قالدى. وسى ءبىر ءۇيدى جىققان تاماشاسىن كورىپ تاڭدانىپ تۇرعان فايىزحانوۆ:

— شوقان شىڭعىسوۆيچ، مەن ويلاعان ەدىم، نيشىك جينايلار دەپ مىناۋ كيبيتكانى، الاي ءيسا بيك ءشيبار جيالار، — دەپ وسىنى وتىرا قالىپ قويىن داپتەرىنە جازا باستادى.

— ءيندى، انىق تىككانىن ءدا كۋرابىز، — دەپ فايىزحانوۆ ءۇيىنىڭ جىعۋ، تىگۋ تەتىگىن قاداعالاپ بىلگىسى كەلدى.

شوقاندار وزدەرىنە ەرتتەلىپ قويعان اتتارىنا ءمىنىپ، جاڭا جۇرتقا تارتتى. اق ءۇيدى ارتقان سالتاناتتى كوش وسىلارمەن قاتارلاسا ءجۇردى. الدىڭعى اق باس سارى اتانعا وتىرعىزعان شوقان ءۇيىنىڭ ورىندىق، ستولدارىنىڭ ۇستىنەن اسىرا جاپقان ءتۇرلى ءتۇستى جىبەك كىلەمنىڭ شاشاقتارى جەرگە جەتە شۇباتىلادى. انادايدان قاراعاندا الدەبىر اسەم دۇنيە يىرىلە سورايعان تۇيەنىڭ موينىمەن جىلجىپ بارا جاتقان تارىزدەنەدى. الدىڭعى نار باس اتاننىڭ بۇيداسىن قولىنا الىپ، سۇلىكتەي قارا جورعانىڭ ۇستىندە، كۇمىستەگەن ەر-توقىمنىڭ جۇگەن-قۇيىسقانىن، ۇزەڭگى-تارالتىسىن جارقىلداتا تولىقسي وتىرعان اق قۇبا كەلىنشەكتىڭ رەڭى كۇن كوزىندە بال-بۇل جانادى. سول سۇلۋدىڭ اق تورعىن جەلەگىنىڭ شاشاعى جەلبىرەي ۇيىلگەندە، بار الەم سۇلۋلىعى قارا جورعانىڭ توماعاداي ساۋىرىندا دوڭگەلەگەندەي بولادى.

وردا ۇيىنەن ءبىراز جەر وڭاشالاي شوگەرىلگەن كوش تۇيەلەرىنەن اق ءۇيدىڭ سۇيەگى، جۇگى ءتۇسىرىلىپ، باعاناعى جىلپوس قاۋىم ءۇي تىگۋگە كىرىستى. الدىمەن ون قانات كەرەگەنىڭ قوسپاسىن بىرىنە ءبىرىن قيۋلاستىرا تاڭعىشپەن شاندىپ جىبەرىپ، شاڭىراقتى كوتەرۋگە كىرىستى. بۇل جولى كەرەگە ىشىنە باعاناعىداي اتپەن كىرگەن جوق. ەكى جىگىت جايعان كەرەگەنىڭ ورتاسىنان ەكى جۇك اياق قويىپ، سوعان شىعىپ شاڭىراقتى ۇزىن قايىڭ باقانعا وتىرعىزىپ الىپ، اسپانداتا كوتەردى. وسى ساتتە ءتورت جىگىت بەلسەنە كەلىپ، كەلىنشەكتەر قولدارىنان بەرگەن ۋىقتى شاڭىراققا ات ۇستىنەن شانشىپ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كەرەگە باسىنا بايلاۋىنا تاستاپ سىپىلداتتى. ۋىقتار لەزدە قاتارلانا شانشىلىپ، شاڭىراق ورنىققان كەزدە كەلىنشەكتەر ۋىقتى وزدەرى شانشىپ بايلاي باستادى. وسى ءبىر كەيىنگى ءۇي تىگۋ جايىن فايىزحانوۆ تاقىرباستان قايتالاپ سۇراپ جازدى.

جاڭا جۇرتقا قونىپ، اۋىل ەرۋ-جايعا اۋىسقاننان كەيىن، شوقاندى جولداستارىمەن شىڭعىس ءوز ورداسىنا شاقىرىپ:

— شوقانجان، اجەڭنىڭ سالدىرعان مەشىتىن كورگەن دە جوقسىڭ. ول كىسى بىزگە ۇلكەن مۇرا، وسيەت قالدىردى. مىنا ءوزىڭ سالەم بەرىپ تانىسىپ وتىرعان اقسۇيەك پايعامبار اۋلەتى قوجا. وسى كىسى — قازىرگى يمامىمىز. بۇرسىگۇنى قۇرمان ايتى، سول مەشىتكە بارىپ ناماز وقىلادى. حالىقتى مەشىتكە جينالسىن دەپ حابارلادىق. سول ايت كۇنى اجەڭ باسىنا دا، مەشىتىنە دە بارۋىڭ كەرەك. حالىق سىيلاۋعا قارسى بولماسسىڭ، بولماسسىڭ، — دەپ شىڭعىس ءوزىن ارا-تۇرا قايتالاپ دىبدىرلاتا ايتاتىن ادەتىمەن شوقانعا كوپ كوزىنشە ءوز حابارىن ايتتى. كوپتىڭ كوزىنشە بالاسىنا اتالىق امىرمەن انا ارۋاعىن كولدەنەڭ تارتا ايتقان شىڭعىستىڭ وزىنە شوقان قۇپتاعاننان باسقا ءسوز ايتقان جوق.

اۋىل وتىرعان جايلاۋدان سىرىمبەتتەگى حان ورداسى مەشىت تۇرعان جەر قوزى-كوشتەي عانا ەدى. شىڭعىستىڭ تاپسىرۋىمەن مەشىت باسىنداعى كۇزەتشى ۇيىنە بارلىق جابدىق جەتكىزىلىپ، ەرتەڭگى ايت داستارقانىنا ەرەكشە دايىندىقتار ىستەلدى. يمام قوجا، شىڭعىس، زەينەپتەر قوناعا، شاك كۇنى كەشكە، مەشىت باسىندا بولدى. حان ءۇيىنىڭ قۇرمالدىققا شالاتىن التى جاسار قۇر وگىزى دە سول كەشتە مەشىت كۇزەتشىسىنىڭ ۇيىنە اكەلىپ بايلانعان.

ايت نامازىنا جينالعان جۇرتتان كەشىكپە دەپ تاپسىرعان شىڭعىس ءوزى بويىنشا شوقاندار دا ەرتە اتتانىپ ورداعا كەلدى. قارا ءنوپىر جينالعان قالىڭ جۇرت، كىرلەگەن جىرتىق سالدەسىن كوكىتە وراعان سوقىر سوپىلار دا كوبەيىپ كەتكەن. يمام حۋتباسىن اياقتاپ قالعان ەكەن. شوقاندار كەلىپ شەتكەرىرەك تۇرىپ تىڭداستى. مىنا ۇيىپ تىڭداپ تۇرعان قالىڭ قاۋىمنان ءبىر پەندە ۇقپايتىن اراب تىلىندە سىدىرتا وقىعان حۇتباسىن اياقتاپ، يمام قوجا مىنبەدەن ءتۇستى. سونان كەلىپ يمامدىق ىستەپ حالىقتى ەكى راكات نامازعا جىقتى.

ەل نامازدان شىعىپ مەشىت اينالاسىندا، بۇلاق باسىنا قاراي تاراي بەرگەن مەزگىلدە باجىلداعان ءبىر اششى زارلى داۋىس ەستىلدى. جولداستارىمەن قالىڭ توپتان شەتتەي تۇرعان شوقاندارعا قاراي باسىنان قان اققان، ءۇستى-باسى البا-جالبا، قارا ساقالدى ءبىر ادام كەلە بەرە ەتپەتىنەن ءتۇستى. وسى ساتتە «اكەت انانى بىلاي. نە قىل دەپ ماسقارا بولىپ ءجۇر» دەگەن جاقىپ داۋسى دا شىقتى. جاقىپتىڭ جانىنداعى ءبىر جىلپوس جىگىت كەلە الگى جىعىلىپ، وكىرىپ جاتقان ادامدى جۇلمالاي باستاپ ەدى:

— كەت بىلاي، — دەپ جىگىتكە اقىرىپ، — انانى تۇرعىزىپ الىپ كەل، — دەپ شوقان قاسىنداعى كۇتۋشى جىگىتىنە ءامىر ەتتى. بارىپ قولىنان سۇيەمەلدەپ، شوقاننىڭ الدىنا جەتە بەرگەندە، الگى قارا ساقالدى ادام، بەتىنەن قان جوسىعان قالپىندا: «الديار، جاس سۇلتان» دەپ تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. شوقان قاسىنا تاياپ كەلىپ:

— كوتەر باسىڭدى. مىنا ايت كۇنى نەگە مۇنشا قانعا بويالىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ جاي سالماقپەن سۇرادى.

— الديار تاقسىر، جاس سۇلتان، ءسىزدىڭ الدىڭىزدى كورىپ ولسەم ارمانىم جوق، — دەپ ەدىم. — ەندى ارمانىم جوق.

— مىنا ءۇستى-باسىڭدى قان جاۋىپ، قان جىلاپ ءجۇرىپ ارمانىڭ جوعى قالاي! كىمنەن وسىنشا قورلىق كوردىڭ، ايت يمەنبە، — دەپ ەدى، الگى ادام ەڭكىلدەپ تاعى دا جىلاپ جىبەردى.

— ايتسام دا ولەم، تاقسىر، ايتپاسام دا ولەم. ماعان وسى قورلىقتى كورسەتكەن ءسىزدىڭ بوتەنىڭىز ەمەس...

— اكەم بولسا دا ايتشى، نە ىستەدى؟ — دەپ شوقان قادالا سۇرادى.

— ايتسام، انا شەپە باتىر، جالعىز دونەن وگىزىم بار ەدى، سونى قۇرباندىققا شالام دەپ دالادان ايداتىپ الىپ، ايتقا شالىپ تاستادى. ارتىنان ىلە قۋىپ كەلىپ ەدىم، «ءوزىڭ دە ءبىر ەگىزگە مىنگەسەتىن سەگىز كىسىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ، سەن قۇدايدىڭ ق ۇلى ەمەسسىڭ بە، قوجەكەم ايتقان، ساعان دا قۇربان شالۋ پارىز. بىزدە جاسى قۇربانعا شالۋعا تولعان سەمىز وگىز جوق ەكەن. ورتامىزدان شالامىز، — دەدى. مەن بەرمەيمىن دەدىم. وگىزگە تالاسىپ الىپ كەتپەك بولىپ ەدىم، ءوزىمدى كوكالا قويداي ەتىپ سويدى. وگىزدى ءوز كوزىمشە قۇربانعا شالدى. كوپكە توپىراق شاشام با، كۇشتىگە امالىم بار ما. بازارعا اپارىپ پۇل ەتەم بە دەگەن جالعىز قارام ەدى، بار قۋات قىلعانىم. وزىڭە وسى ارىزىمدى ايتا كەلدىم، — دەپ سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.

شەپەگە اكەسىنىڭ ءامىرى جۇرمەيتىنىن بىلەتىن شقان شىڭعىسقا ساباعات سالماستان، قاسىنا جاقىپتى شاقىرىپ الىپ:

— بار، انا شەپە اتايدىڭ ۇلكەن بالاسىن ەرتىپ كەل، — دەدى. جاقىپ بارىپ شەپەنىڭ ۇلكەن بالاسىن ەرتىپ كەلدى. ونىڭ جاسى شوقاننان ۇلكەن بولاتىن. شوقان وعان سالەم بەردى دە:

— مەنىڭ ءسىزدى شاقىرتقانىم، مىنا ءبىر كەدەي كىرمە تولەنگىتتىڭ جالعىز وگىزىن انا اتاي ايداتىپ الىپ، قۇربانعا شالىپ تاستاپتى. وگىزىنە تالاسقان بۇل سورلىنى تاياقتاپ كوك الا قويداي ەتىپ سويعان. مىنا سىزدەرشە مۇسىلمان قاۋىمنىڭ ۇلى كۇنى مىنا سياقتى ۇستەمدىك ىستەۋ ءبىر ەمەس، ون ەسە كۇنا بولاتىن شىعار. ونى انا تۇرعان پايعامبار اۋلەتىنەن سۇراپ بىلىڭىزدەر. مەن سىزگە ءۋاليحان تۇقىمى تورە اتىنان ايتپايمىن، اناۋ پەتەربۋرگتاعى ازيا دەپارتامەنتىنىڭ ءبولىم باستىعى قىزمەتىم اتىنان ايتام. مىنا كىسىنىڭ وگىزىنىڭ ورنىنا — ات مىنگىز! ۇستىندەگى جىرتىلعان كيىمىن بۇتىندە، شاپان كيگىز! ساقالىنان قورىق! — دەپ ءامىر ەتە ايتتى. شوقاننىڭ كەيىنگى ايتقان سوزدەرى اسا ءزىلدى ەكەنىن ۇققان تورە بالاسى:

— قۇپ، اق پاتشا وفيسەرى. ءقازىر ورىندالادى. ەندى بۇل كىسى ءسىزدىڭ الدىڭىزعا جىلاپ كەلمەيدى، — دەپ پەتەربۋرگتان كەلگەن ازاماتتاردىڭ كوزىنشە شوقاندى پاتشا چينوۆنيگى رەتىمەن سىيلاپ، امىرىنە باس ءيدى.

— ال تۇر، مىنا كىسىمەن ەرىپ بار. رازى ەتەدى. ەگەر ايتقان ۋادەسىن ورىنداماسا، وزىمە كەل، يمەنبە! — دەپ شوقان ءموليىپ وتىرعان ادامعا قايرات بەرە ورنىنان تۇرعىزدى. ىشىنەن: «مىنەكي، مەشىت پەن پايعامبار اۋلەتىنىڭ قازاق دالاسىنا اكەلىپ ورناتقان ادىلەتتىگى مەن ءدىنى، يمانى»، — دەپ نالىدى.

III

مەشىت باسىنداعى قۇرباندىق تاماقتارىنا شوقان قاراعان جوق. جولداستارىن ەرتىپ، جايلاۋداعى اۋىلىنا كەلدى. شوقاننىڭ باعاناعى تاپسىرماسىن العان شەپەنىڭ بالاسى، اكەسىنە سوقپاستان وگىز يەسىن ەرتىپ بارىپ ات مىنگىزىپ، شاپان كيگىزىپ رازىلىعىن الدى. شوقاننىڭ امىرىنە شەپە تۇقىمىنىڭ باس يگەنى سول اتىراپقا لەزدە-اق تاراپ: «ويباي، شوقان تورەگە پاتشا ۇلكەن شەن بەرىپتى. جانە ونىڭ ايتقانىن پاتشانىڭ سوزىنەن باسقا كىسى بۇزا المايتىن كورىنەدى! وزگە بىلاي تۇرسىن، اناۋ اعا سۇلتان شىڭعىسىڭىزدى كىسى قۇرلى كورمەيتىن شەپەنىڭ وزىنە ءامىرىن جۇرگىزىپتى» دەسىپ، نەشە ءتۇرلى الىپ-قاشتى قاۋەسەت تاراتىپ جاتتى.

بالاسىنا شوقاننىڭ ءامىر بەرىپ، وگىز يەسىنە ات بەرگىزىپ، شاپان جاپقىزعانىن ەستىپ، شەپە جاتىپ دولداندى. شىڭعىسقا كىسى جىبەرمەك بولىپ ەدى:

— اكە، ءسىز اعالىعىڭىزدى شىڭعىس اتاعا ىستەگەنمەن، شوقانعا ول كىسىنىڭ ءامىرى جۇرمەيدى. ويتكەنى شوقان بالاڭىز ماعان ءامىر ايتقاندا، پەتەربۋرگ پاتشاسىنىڭ اتىنان ايتتى. پاتشا شوقانعا ۇلكەن ەرىك بەرگەن كورىنەدى. جانە انا مۇسىلمان ەلىنە بارىپ قايتقاندىقتان، شاريعات جولىن دا بىزدەن گورى كوبىرەك بىلەتىن سياقتى. اقى يەسىنىڭ رۇقساتىنسىز بىرەۋدىڭ مالىن قۇرباندىققا شالۋ ون ەسە اۋىر كۇنا، — دەدى. — ءسىزدىڭ قۋداي جولىنا شالعان قۇرباندىعىڭىز قابىل بولسىن دەپ اقى يەسىنىڭ رازىلىعىن الدىم، — دەپ بالاسى شەپەنى ارەڭ دەگەندە توقتاتتى.

شوقان ءۇيىنىڭ ماڭى ارىز ايتا كەلگەن ادامنان مۇلدە بوسامايتىن بولدى. بىرەۋ بايدان، جۋاننان كورگەن زورلىعىن ايتادى. بىرەۋ ادال اقىسىنا قولى جەتپەگەن كەمشىلىگىن ايتادى. بىرەۋ قونىسىنان ايرىلىپ، كورگەن جاپاسىن ايتادى. بىرەۋلەر پاتشا چينوۆنيكتەرىنىڭ ەلگە شىققاندارىنان كورگەن قيانات، جەگەن تاياعىن ايتادى. ەڭ اياعى شاڭىراق باسى تۇتىننەن الاتىن شىعىننىڭ ادىلەتسىز بولىنەتىنىن، اتقامىنەرلەردىڭ زۇلىمدىعىن ارىزدايدى.

شوقاننىڭ وقۋ ءبىتىرىپ، ءباتىس-سىبىر ولكەسىنىڭ مەكەمەسىنە قىزمەتكە ورنالاسقاننان بەرگى قولعا الىپ تانىسقانى قازاق-قىرعىز ەلدەرىنىڭ ىشكى ءتارتىبى جايىندا بولاتىن. سول ءتارتىپتىڭ جايىن ناقتىلى ءبىر جوباعا كەلتىرۋ ماقساتىمەن اناۋ گاسفورتپەن بىرگە جەتىسۋ ولكەسىنە بارعاندا دا، ىستىقكول قىرعىزدارىنا دا بارعاندا دا وسى جايدان ەستىگەن، بىلگەندەرىن جيناقتاپ، كوپ كوڭىل بولەتىن.

اسىرەسە روسسيا قول استىنا قاراماي تۇرعانداعى قازاق حالقىنىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ، حاندارىنىڭ بيلىك جوبالارىمەن دە تانىسىپ كوپ سۇراستىرعان. ءوزىنىڭ اكەسى، اعا سۇلتان شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ ەل ىشىندەگى ايتىس-تارتىسقا قولداناتىن جوباسىن دا سۇراپ، قاداعالاپ تالداپ وتىراتىن. ناعاشى اعاسى مۇسا شورمانوۆتان دا ەرتەدەگى حالىق بيلەرىنىڭ بيلىك جوباسىن سۇراپ جازىپ العان ەدى. وسىلاردىڭ ءبارىن قاراستىرىپ كەلگەندە قورىتارى — ءالى تارتىپكە قويىلعان ءدالدى جوبا جوق. كەيبىر جاعدايدا قازاق حالقىنىڭ كونە بيلىك جولىن قولدانسا، كەي جەردە جاڭادان كىرە باستاعان، قوجا، مولدالار تاراتىپ جۇرگەن شاريعات جولى قولدانىلادى. ونىمەن قاتار پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن اكىمدىك جولى تاعى بار. وسى سياقتى سان سيپاتتى ەل بيلەۋ، داۋ-شار شەشۋ جولى، ۇنەمى كۇشتى، بەدەلدى جانداردىڭ قولشوقپارى، قالاي بۋرام دەسە، سولاي قيسايتا سالادى. وسى ءبىر ءتۇيىندى تاراتىپ ءبىر ىزگە تۇسىرەر جول تابار ما؟ مىنا ادىلەتسىز، جولسىزدىقتىڭ سويقانىنان مومىن قاۋىم سەرپىلەر مە، وسىنى ويلادى.

شوقان انا پەتەربۋرگتان ەلگە كەلگەندە، دەمالىس ەتىپ، السىرەگەن ساۋلىعىن تۇزەتپەك ەدى. ساتىنعان دالاسىنا سايرانداماق ەدى. ەشكىمگە اكىمشىلىك جۇرگىزىپ، ەل ارىزىن تەكسەرمەك ەمەس ەدى. امال جوق، جىلاۋقور ەلدىڭ تىلەگىنە قۇلاق اسپاۋعا تاتى بولمايدى. سوندىقتان ول وسى ءبىر تارتىپكە كەلتىرۋدى وتە كەرەك ەتىپ وتىرعان جاعدايدى قاعازعا ءتۇسىردى. ءباتىس-سىبىر ولكەسىنىڭ قازاق-قىرعىز ەلدەرىنىڭ ىشكى ءتارتىبىن باسقارىپ وتىراتىن بولىمىنە ءوزىنىڭ ويىن تولىق ەتىپ جازىپ جىبەردى. اسىرەسە قىرعا شىققان اكىمدەردىڭ تارتىپسىزدىك ىستەيتىنىن، زاڭسىز ۇكىم جۇرگىزىپ، پاتشالى روسسيا زاڭ-زاكونىنىڭ بۇرمالاناتىنىن كوپ دالەلدەرمەن كەلتىرىپ جازدى. سونىمەن قاتار، جوعارىدا ايتىلعان ءۇش تارماق جوبانىڭ جايسىز ەكەنىن، ءبىر دۇرىس جوبا الىنىپ، تياناقتى جول سالىنۋ كەرەكتىگىن ۇسىندى.

انا پەتەربۋرگتان ەرىپ كەلگەن باي بالاسى بىرەر ايدا-اق ساۋلىعى تۇزەلىپ، قۇلىنداي وينادى. شوقانعا ارناپ شاتىن قارا ساباعا جەكەلەپ اشىتىپ، قۇتى قارا تورسىققا قۇيىلىپ قوياتىن قىمىزدان بىرگە ءىشتى. كۇندە تاڭەرتەڭ قازىنىڭ ۋىلدىرىگىن سالىپ، ءبىر جىگىتتى سالت اتقا مىنگىزىپ، قۇتى تورسىقتى قانجىعاسىنا بايلاپ شايقالتىپ تۇسىرگەن قىمىزدان قۇنىعا ىشكەن جاس جىگىت لەزدە سەمىرىپ، ساۋىعىپ كەتتى. ول شوقانعا، ونىڭ اتا-اناسىنا العىسىن ايتا، اكەسىنە حات جازىپ، الدىرعان اسىل سىيلىقتارىن بەرىپ قايتاتىن بولدى.

فايىزحانوۆ تا ءوزىنىڭ ەرەكشە ىزدەنگەن ماقساتتارىنىڭ كوپ جاعدايلارىن تاۋىپ، اۋىز ادەبيەتى، حالىق، ونەرى دەگەننەن قۇشاعى تولعانشا الىپ، ول دا پەتەربۋرگقا قايتتى.

شوقان ءالى دە بولسا ساۋلىعىنا سەنە الماي، قىسقا شەيىن اۋلىندا بولۋعا شەشتى..

اكەسىنىڭ نادان ەلدىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، مىنا نەگىزسىز ءدىن جولىنا بەرىلگەن جايى قاتتى كۇيزەلتتى. وسىنداي ءبىر كۇيزەلىس كەزىندە شوقان ءوزىنىڭ اسا سۇيىكتى كورەتىن دوسى اپوللون نيكولايەۆيچ مايكوۆكە حات جازدى.

«اسا سۇيىكتى كورەتىن اپوللون نيكولايەۆيچ، مەن سىزگە الدەقاشان حات جازباق ەدىم. الدىمەن ءسىزدىڭ ۇي-ىشىڭىزگە باس ءيىپ قۇرمەت ەتەمىن. سوناۋ ءبىر تانىسقان كۇننەن باستاپ ەرەكشە سۇيكىمدىلىك كورسەتكەندەرىڭىز ءومىرى ەستەن كەتەر ەمەس. كەش تە بولسا وسى حاتتى جازىپ وتىرمىن. اسىرەسە سىزدەر ارقىلى تانىسقان پەتەربۋرگتىق جولداستار قانداي اسىل جاندار ەدى. مەن ءقازىر ءوزىمنىڭ تۋعان ەلىمنىڭ، دوس، اعايىن تۋىستىڭ ورتاسىندامىن. ءبىراق ولارمەن وتكىزگەن وسى ءبىر كۇندەرىمدى، قونىسى بولەك، تۋىسى باسقا اسىل جاندارمەن دوستاسىپ وتكىزگەن ساعاتتارىما تەڭەمەيمىن. ءوز تۋعان-تۇقىمداسىممەن ۇعىنىسا الماي-اق قوياتىن ءتۇرىم بار. مەنىڭ اكە-شەشە، تۋىستارىم ەستى دە، ءبىلىمدى دە جاندار. ءبىراق تۋعان-وسكەن ورتاسى — مىناۋ انايى ومىردەن قورەك العان قازاق ورتاسى. ولار سوناۋ-سوناۋ اتا تەگىنەن تۇقىم قۋالاعان ورىنسىز ءوز شاماسىنان تىسقارى كىسىلىك ارقالاپ جۇرەتىن توڭ مويىن قارا سەنىم شىرماۋىنداعى جاندار. اسىرەسە ورتا ازيانىڭ قانات جايعان فاناتيك مۇسىلماندىق، اناۋ اتام زاماننان بويىنا سىڭگەن شاماندىق، ءدىن قارا تۇنەگىمەن ۇشتاسۋدا. وسى ءبىر ءتۇيىن سوناۋ اتا سالتىن قۋعان تاڭمويىن كونىمسىزدىكتىڭ ءبىر تىرەگى. مەنىڭ «جارلى جاقىبايعا جاردەم كورسەتەم، ەڭبەگىن قاناماڭدار، ول دا ادام بالاسى» دەپ «قۇل-قۇتان» اتاناتىن قاۋىمعا ارا تۇسكەنىم ءوز ۇي-ىشىمە دە ۇنامايتىن بولدى. وسىنداي ۇعىنىسپاعان قاۋىم ورتاسىندا جالعىزسىرايسىڭ. پىكىرلەس دوستاردى ساتىناسىڭ. مەنىڭ ءوز اكە-شەشەمنىڭ ماعان دەگەن ءبىر ۇلكەن نارازىلىعى — مەنى ۇيلەندىرمەك بولدى. وعان مەن ىرىق بەرمەدىم. ارينە، مەن ءوز ۇلتىمنان ايەل الۋعا قارسى ەمەسپىن، ول كىسىلەردىڭ ويىنشا مەن اقسۇيەك — حان تۇقىمىمىن عوي. قالايدا، مەن اقسۇيەك تۇقىمىنا ۇيلەنۋىم كەرەك. ول كىسىلەردىڭ وزدەرىنشە قۇدالاسىپ ماعان اپەرمەك قىزدارى، مىنا ورىنبور دالاسىنداعى ءبىر سۇلتاننىڭ قىزى ەكەن. ال ول قىزبەن مەنىڭ تەتەلەس ءىنىم تانىسىپ، كوڭىل قوسقان جايى بار ەكەن. ونى ەكەۋىنىڭ جازىسقان حاتتارىنان كورىپ ءبىلدىم. وعان مەن قالاي ۇيلەنبەكپىن. سودان باس تارتقانىما اكە-شەشەم قاتتى وكپەلەپ، كورگىسىز بولىپ الدى. «وقۋعا بەردىك، تاربيەلەپ وسىردىك، ەڭبەگىمىز دالاعا كەتكەم ەكەن. بۇل ورىس بولىپ بۇزىلىپ كەتكەن. بىزگە ەلدىگى جوق» دەپ مۇلدە ءۇڭىلىپ قالدى. شەشەم «ەمشەگىمدى كوككە ساۋام، سول قىزدى الماساڭ، اق ءسۇتىمدى كەشپەيمىن» دەپ ولەردەگى ءوزىن ايتتى. قايتەيىن، قىز سىرىن بىلە وتىرا، ءوز ارىم كوتەرمەيتىن ورايسىز جايعا بارا المادىم. ارينە، مەنىڭ بۇل قىلىعىم ءبىزدىڭ مىنا قازاق ىشىندە مەيلىنشە دىنسىزدىك. سونىڭ بارىنە شىداپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. قالاي، ءبىزدىڭ دوستار، دوستويەۆسكييلەر جاقسى جايدا ما؟ ولاردان كوپتەن حات العانىم جوق. وعان مەن ءوزىم كىنالىمىن. ويتكەنى سالاقسىپ حات جازۋ اراسىن ۇزاتىپ الدىم. مەنىڭ ءسىبىر ولكەسىنىڭ ۇكىمەت باسشىلارىمەن قانداي جايدا ەكەنىمدى فەدور ميحايلوۆيچ جاقسى بىلەدى. مەن ول كىسىگە ءبىر جاعدايدى جازعانمىن. ءسىبىر ولكەسىنىڭ چينوۆنيكتەرى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدى جان دەپ سانامايدى. بۇراتانا ءبىر نارسە دەپ باعالايدى. وعان قايدان شىدارسىڭ. اپوللون نيكولايەۆيچ، مەنىڭ حال-جايىم وسىنداي. مەنىڭ ەڭبەكتەرىمنەن پەتەربۋرگ باسپا ورىندارىندا باسىلارى بار ما، قاراستىرساڭىز، مەن سىزگە ۇلكەن العىس ايتار ەدىم. مەنىڭ قازاق ەرتەگىلەرىنەن، شامان ءدىنىنىڭ جايىنان جازعاندارىمدى «وتەچەستۆەننىح زاپيسوك» باسپاسى قابىلداماس پا ەكەن. مەن ءسىزدى ءوزىمسىنىپ، كوپ مىندەت تاپسىرا، بار سىرىمدى اقتارا جازىپ وتىرمىن. اسىرا كوپ ايتىپ مەزى ەتسەم، كەشىرىم ەتەرسىز. ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارىنا، اسىرەسە مەنىڭ كىشكەنە دوسىما سالەم ايتىڭىز. ءسىزدى ەرەكشە قۇرمەت تۇتۋشى ءۋاليحانوۆ».

«مەنىڭ ادرەسىم — ءباتىس-سىبىر، پەتروپاۆل قالاسى ارقىلى، كوكشەتاۋ ستانسياسى».

شوقان وسى ءبىر حاتتى پەتەربۋرگتىق اقىن دوسىنا اشىنا جازعان. بۇل حاتتا شوقاننىڭ حالىق قاسىرەتىنە ۋلانعان سىرى ايقىن سۋرەتتەلگەن. شوقاننىڭ وسىنداي ءوز اۋىلى، ءوز ۇي-ىشىمەن ۇعىنىسا الماي جۇرگەن شاعىندا ءباتىس-سىبىر ولكەسىنەن ءبىر حات كەلدى. ول حاتتا:

«قۇرمەتتى شوقان شىڭعىسوۆيچ، ءسىزدىڭ مىنا قازاق دالاسىنىڭ ىشكى ءتارتىبى جايلى ۇسىنىسىڭىزدى العانبىز. سول ۇسىنىستى قاراستىرىپ، كوشپەلى دالا حالقىنىڭ اكىمشىلىك ءتارتىبى، زاڭ-زاكون بيلىك جوباسى جونىندە ويلاسۋدى، سونىڭ جوباسىن جازۋدى ۇيعارىپ وتىرمىز. سوعان قازاق ەلىنىڭ بۇرىنعى بيلەرىنىڭ بيلىك جوباسى جونىندە كەڭەسشى رەتىندە ءسىزدى شاقىرامىز، مۇمكىن بولسا ومبىعا كەلىڭىز» دەپ جازىپتى. مەكەمە قاتىناسىمەن قاتار كارل كازيميروۆيچ تە شوقاننىڭ ومبىعا كەلۋىن، مىنا كەلەلى ىستە كەڭەسشى بولۋىن قالاپ حات جازىپتى. شوقان وسى حاتتى الىسىمەن، كەشىكپەي ومبىعا ءجۇرىپ كەتتى.

25 مامىر، 1967 جىل.

---