كوشپەندىلەر. I كىتاپ
الماس قىلىش
تاريحي تريلوگيا
ءبىرىنشى ءبولىم
اجال — ۇستەمدىگىڭدى جۇرگىزۋدىڭ ەڭ بەرىك قۇرالى ەمەس پە؟
باباسى شىڭعىسحان بۇكىل الەمدى وسى اجال ارقىلى باعىندىرماق بولعان جوق پا ەدى؟
قارا بۇقارانى ولىممەن الديلەۋدەن شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققان قاي حان تارتىنعان؟»
ءابىلقايىر ءىربىز1 تەرىسىنىڭ ۇستىندە اۋناپ ءتۇستى.
«ءيا، ءولىم سەبۋ — شىڭعىس بابانىڭ ۇلى ساياساتى. ول ءوزىنىڭ بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الام دەپ جيناعان جاۋ جۇرەك ەراتىن2 دا وسى ولىممەن قورقىتىپ ۇستاعان جوق پا؟.. ءيا، ءيا، سويتكەن ەدى عوي. قالاي دەلىنگەن ەدى سول ءبىر ءتارتىپ ياسىسىندا؟»
ءابىلقايىر كوزىن جۇمدى. جاقىندا عانا فارسى تىلىنە اۋدارىلعان. شىڭعىس باباسىنىڭ ءامىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە قاراقۇرىمدا بولعان يتاليالىق ءبىر جيھانكەز جولاۋشىنىڭ جازعان كىتابىنىڭ ءاربىر ءارپى باقانداي بوپ كوز الدىندا تۇرا قالدى. ءابىلقايىر ەرنىن جىبىرلاتىپ وقي باستادى: «مونعول اسكەرى جايىندا. شىڭعىسحان ون ادام ءبىر ادامعا باعىنسىن دەپ بۇيىرعان (بىزدىڭشە ونى ونباسى دەيدى)، ال ول ونباسى ءبىر ءجۇزباسىعا باس يگەن. ون ءجۇزباسىنىڭ ۇستىنەن ءبىر ادام قاراعان. ونى مىڭباسى دەگەن. بار اسكەرىنىڭ باسىنا ءۇش نويان قويعان. بۇل ءۇش نويان بارىپ ءبىر قولباسشىعا تىزە بۇككەن». ءابىلقايىر ءسال كوزىن اشتى. ەڭ قىزىعى ار جاعى... ول قايتادان وقي ءتۇستى:
«ەگەر ۇرىس كەزىندە وسى ون ادامنىڭ بىرەۋى، نە ەكەۋى، ۇشەۋى، ءتىپتى ودان كوبى كەيىن قاشار بولسا، ولار ولتىرىلەدى، ال جۇزدىكتىڭ وزگەلەرى قوزعالماي، الگى ون ادام ءبارى بىردەي كەيىن شەگىنسە ءبارى دە جويىلادى: قىسقاسىن ايتقاندا، ءبورى بىرگە شەگىنبەسە، ءوز بەتىمەن شەگىنگەننىڭ ءبارى تەگىس ولتىرىلەدى. وسى ايتقانداي، ون ادامنىڭ بىر-ەكەۋى جاۋعا قارسى ۇمتىلىپ، وزگەلەرى تۇرىپ قالسا، تۇرىپ قالعاندار تەگىس قۇرتىلادى. ال، وسى وننىڭ بىرەۋى، نە ودان كوبى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، وزگە جولداستارى، ولاردى قۇتقارماسا، قۇتقارماعانداردىڭ ءبارى دە ولتىرىلەدى». ءابىلقايىر قايتادان ويعا كەتتى. «شىڭعىستىڭ قاي ۇرپاعىن ويلاعان ماقساتىنان باسقانىڭ تاعدىرى توقتاتقانى بار؟ توقتاتىپ كورگەن ەمەس. ونداي وقيعا پاندنامادا دا3 كەلتىرىلمەيدى. تاقتاعى حان دا، التىن تاباقتاعى جىلان دا ءبىر. تيەم دەگەندى الۋعا ءتيىستى. بابامىز سالعان قاندى-جوسىقتى جول بار. سول جولدىڭ سۇرەڭى ەمەس پە ءبىز كەلە جاتقان؟ قارا قازاق تۇگىل، الەم قوجاسى شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى ءبىرىن-بىرى اياپ كورمەگەن. موڭكە حاننىڭ ءبىر ءوزىنىڭ ىستەگەنى نەگە تۇرادى؟».
شىڭعىسحاننىڭ ءتورت ۇلى بولعان. جوشى، جاعاتاي، ۇگەدەي، تولە. تورتەۋى الەم قوجاسى شىڭعىسحان جاۋلاپ العان جەردى ءتورت ۇلىسقا ءبولىپ، ءارقايسىسى ءبىر-بىر ۇلىستان باسقارعان.
شىڭعىسحان ولىسىمەن الەم قوجاسىنىڭ ءتورت ۇلىنىڭ اراسىندا جانجال باستالعان. جانجال شىڭعىس ورداسى — قاراقۇرىم ۇلى تاعىن كىم يەلەنەدىدەن شىعادى دا، اياعى ۇلىس اراسىنداعى جەر، اتاق، ب ا ق تارتىسىنا اينالادى. جوشى مەن تولە ۇرپاعى ءبىر جاق، ۇگەدەي مەن جاعاتاي ۇرپاعى ەكىنشى جاق. شىڭعىسحان ولگەننەن كەيىن قاراقۇرىم تاعىنا ۇگەدەي وتىرادى. ۇگەدەيدەن كەيىن ۇلى حان ونىڭ بالاسى كۇيىك بولادى. كۇيىكتەن كەيىن جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى — التىن وردانىڭ العاشقى حانى، اتاقتى باتۋدىڭ ارقاسىندا قازاقتار موڭكە دەپ اتاپ كەتكەن، تولەنىڭ ۇلكەن بالاسى مەڭگۋ قاراقۇرىمعا حان سايلانادى. موڭكەنى حان سايلاردا، وزدەرىنىڭ كۇشىنىڭ جەتپەيتىنىن بىلگەن ۇگەدەي مەن جاعاتايدىڭ بالالارى تولىپ جاتقان سىلتاۋ تاۋىپ، ۇلى قۇرىلتايعا كەلمەي قالادى.
تەك ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن، موڭكەنىڭ ىزبارىنان سەسكەنىپ، ۇگەدەي، جاعاتايدان تاراعان ءبىر توپ سۇلتاندار حان تاعىنا قۇتتى بولسىن ايتقالى كەلەدى. حان ولاردى ۇلكەن قوشامەتپەن قارسى الادى، اتاعات كورسەتەدى، ءبىراق تۇبىندە مەنىڭ ۇرپاقتارىممەن حان تاعىنا تالاساتىن وسىلار بولار دەپ، بارلىعىن ءبىر تۇندە قىرعىزىپ تاستايدى.
ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلى باتۋدىڭ ۇرپاعى التىن وردانى ءىسلام دىنىنە باعىندىرعان وزبەك حان ءولدى. سودان كەيىن ءداشتى قىپشاق جەرىندەگى وسى حاننىڭ اتىمەن اتالا باستاعان وزبەك ورداسىنىڭ تاعىنا ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز جيىرما جەتىنشى جىلى ءابىلقايىر يە بولدى. بۇل جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى سايباننان تاراعان داۋلەت-شايحى سۇلتاننىڭ بالاسى. ءقازىر ونىڭ موڭكە جولى دەپ وتىرعانى جوعارعى ايتىلعان موڭكە حاننىڭ قاندى وقيعاسى. راسىندا دا بۇل قاندى وقيعا شىڭعىس ۇرپاقتارىنا بەلگىلى سارا جولعا اينالعان.
ءابىلقايىر تەرىس بۇرىلىپ ءتۇستى. «موڭكەدەن كەيىن دە بۇل قاندى جانجال ورشەلەنە تۇسكەن جوق پا ەدى؟ ءيا، ءسويتتى عوي».
موڭكە ولگەننەن كەيىن شىڭعىستان تۋعان ءتورت ۇل ۇرپاعى ءتورت دارا بولىپ كەتەدى. «تالاس تەك شىڭعىستان تۋعان ءتورت ۇل ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا بولىپ قويدى ما؟ جوشىدان تۋعان بالالارىنىڭ اراسىنىڭ ءوزى دە سان الۋان قاندى وقيعالارعا اينالعان جوق پا؟» ءابىلقايىر اۋىر كۇرسىندى. «ءيا، شىڭعىسحاننان كەيىن بۇكىل الەمگە اتى شىققان جوشىنىڭ ۇلى باتۋحان مەن تولەنىڭ بالالارى قۇبىلاي مەن قۇلاعۋ بولدى...
باتۋحان مەن قۇلاعۋ بىرىگىپ، ۇگەدەي مەن جاعاتايدىڭ ۇرپاقتارىنا قارسى شىقتى. ءبىراق وزدەرىنىڭ اراسى نەمەن ءبىتتى؟ ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيا ما؟ ەگەر الەم توقتى بولسا، بۇل ەكەۋى كوكجال قاسقىرلار ەدى عوي، تالاسپاي-تارتىسپاي قوس ارلان قالاي قيسىن ورتالارىنداعى جىلى-جۇمساق باعلاندى؟ ءتۇبى ەكەۋىنىڭ جولى ەكى بولىنۋگە تۋرا كەلدى ەمەس پە...»
ءابىلقايىر تاعى كۇرسىندى. كەنەت ونىڭ كوز الدىندا، ءدال بۇگىنگىدەي، سوناۋ ءبىر بابالار جىر قىلعان قاندى وقيعالار ەلەستەي جونەلدى.
ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز وتىز بەسىنشى جىلى، ياعني مەشىن جىلى، قاراقۇرىمعا باعىنىشتى ەلگە جار سالىپ ۇگەدەي بۇكىل شىڭعىس ۇرپاعىن جيدى. وسى قۇرىلتايدا بۇكىل باتىستى جاۋلاپ الۋ ماسەلەسى شەشىلدى.
Miنe، باتىسقا قاراي لەك-لەك بوپ مونعول اسكەرى اتتانىپ بارا جاتىر. بۇنى ەلۋ جىلدىق جاۋگەرشىلىك ومىرىندە جەڭىلۋدى بىلمەگەن ءسۇبىتاي باھادۋر مەن جيىرما سەگىز جاسار باتۋحان باسقارىپ كەلەدى... بۇلاردىڭ مىنگەندەرى كاكىر-شۇكىر تاي-تۇياق ەمەس، ون كۇن جەلىسكە شىداي الار الاسا بويلى، توقپاق جالدى، قۇشاق قۇيرىقتى، كىلەڭ سايگۇلىك شابىستى جىلقى. ۇستەرىندە ساۋىتتى، جالپاق بەت، سىعىر كوز نويان، باھادۋرلار. اتتارىنا دا تىزەلەرىنە دەيىن ساۋىت جابىلعان. ەكى جاعىندا جەبەگە تولعان ەكى-ۇش قورامسا، بەلدەرىندە قيسىق ءجۇزدى قىلىش پەن ۇزىن ساپتى ايبالتا، قامال بۇزاتىن تاس اتقىشتاردى سۇيرەۋ ءۇشىن ەر قاسىنا بايلاپ العان جۋاندىعى بىلەكتەي قىل ارقان. ءارقايسىسىندا كەم دەگەندە ەكى ساداقتان. كەيبىر كورىكتى كيىنگەندەردىڭ تاقىمدارىندا ءبىر جاق ۇشى پىشاقتاي وتكىر نايزا. جەبەلەرىنىڭ ۇشى ەكى ءجۇزدى قانجارداي وتكىر، ءسۇيىر. ىسىلداپ كەلىپ قادالسا، ەگەر ءتانىڭ تاستان جارالماسا، ار جاعىنان ءبىر-اق وتەرى حاق. بەلگە بايلانعان قورامسالار، قازاق باتىرلارىنىكىندەي ەمەس، تالدان ءيىپ توقىلعان. جاۋىنگەرلەرىنىڭ باسىنا كيگەن تەمىر، قولا دۋلىعالارى انادايدان كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتەدى.
لەك-لەك بوپ، بورت-بورت جەلگەن قالىڭ قوسىننىڭ بۋداقتاتقان شاڭى الىستان جەر بەتىنەن كوتەرىلگەن بۇلت ءتارىزدى.
باتىستى الۋعا بۇل جولى اتتانعان اسكەر ءۇش ءجۇز مىڭ! ءۇش لەك قول! ايبارلى دا، سۇستى دا! كىم، وعان شىداي الار! ءيا، شىداي العان جوق.
سول ءبىر جىل كۇن تۇتىلعان ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز وتىز التىنشى جىلى ەدى عوي. باتۋحان باستاعان قالىڭ قول جازدىڭ اياق كەزىندە ەدىل بويىنداعى بۇلعارلاردىڭ استاناسىن الدى. ءۇش جىلدىڭ ىشىندە باتۋ اسكەرى ريازان، ۆلاديمير، سۋزدال، كييەۆتى شاۋىپ باتىسقا جول اشىلدى. قان سۋداي اقتى. جانعان قالا، جىلاعان بالا. «شىڭعىسحان!»، «باتۋحان!»، «ءسۇبىتاي باھادۋر!» اتتارى الەمدى تۇرشىكتىردى. باتۋ اسكەرىنىڭ الدىندا ەۆروپا مەملەكەتتەرىنىڭ باي ولكەلەرى قالدى. مونعولدىڭ اقتانگەر تاپال جىلقىسىنىڭ تۇياعى ەندى پولشا، چەحتار مەن ماديارلاردىڭ جەرىن باستى. الدارىنان ادريات تەڭىزىنىڭ جاعاسىن جايلاعان تاعى سلاۆيان ەلدەرى كورىندى.
باتۋحان ول ارالارعا دا جەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ءدال وسى كەزدە ياعني ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز قىرىق ءبىرىنشى، دوڭىز جىلى ۇلى حان ۇگەدەي ءولدى دەگەن حابار كەلدى. باتۋ كەيىن قايتتى. بوتەن ەلدەردى الۋ قۋانىشىنان قاراقۇرىمداعى شىڭعىس تاعىنا كىمنىڭ وتىرۋ ءقاۋپى كۇشتى بولدى.
ۇلى تاققا كۇيىك وتىردى. ەندى بىرىنە-بىرى قاس قوس ءبورىنىڭ اراسى الىستاي بەردى. ءبىرى «ۇلى وردانىڭ حانىمىن» دەپ كوكىرەك كورسەتكىسى كەلسە، ەكىنشىسى تۋى اسپاندا جەلبىرەگەن التىن وردانىڭ ايبىنىن الدىنان كەس-كەستەي تارتتى. باتۋحان كۇيىكتىڭ بۇيرىقتارىن جالپى تىڭداعانمەن، كەيدە سىلتاۋ تاۋىپ ورىنداماي قويۋدى دا شىعارعان.
بۇنداي جاعدايدا ءۇش جىل شىداعان كۇيىك ءتورتىنشى جىلى قالىڭ قوسىنمەن تارباعاتاي تاۋىنان ءتۇسىپ، التىن ورداعا قاراي بەت العان. وسىنداي جانجالدى كۇتىپ وتىرعان باتۋ دا سۋ جۇرەكتىك كورسەتپەگەن.
ەدىل وزەنىنىڭ ساعاسىنداعى التىن وردا استاناسى ساراي قالاسىنان «سارىارقاداعى ەلىمدى كورەمىن» دەگەن سىلتاۋمەن ون تۇمەن قولمەن كۇيىككە قارسى جۇرگەن.
قالىڭ قول ەكى جاقتان تاياي بەردى. كۇيىك پەن باتۋ الىستان ايبات كورسەتىپ، اياقتارىمەن جەر قوپارىپ سۇزىسۋگە كەلە جاتقان ەكى بۇقا ءتارىزدى. «قايسىسىنىڭ ءمۇيىزى سىنباق؟ ال سىنباسا قايسىسىنىڭ ءمۇيىزى مۇقالىپ، نامىسقا شىداي الماي قان قاقساپ سىرقىراماق؟».
بۇكىل شىڭعىس اۋلەتى بولىپ دەمىن ىشىنە تارتا كۇتتى. ءبىراق زاڭعار مۇيىزدەر سارت-سۇرت ۇرىسقان جوق. كۇتپەگەن جەردەن جول-جونەكەي كۇيىك ەكى كۇن اۋىرىپ قازا تاپتى...
ءابىلقايىر ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى. «ءيا، كۇيىك جوق جەردەن و دۇنيەگە ساپار سالدى. ءبىراق قانداي اۋرۋدان كەتكەنىن ءالى كۇنگە دەيىن ءتىرى جان ايتا المايدى. الدە... و دا عاجاپ ەمەس. ەگەردە جاۋىڭدى جەڭەر نايزانىڭ ۇشىنان باسقا دا جول تابا الساڭ، نەسى ايىپ؟ جوق، جوق، شىڭعىس بورىلەرى كىسى ولىمىنەن سەسكەنىپ كورگەن ەمەس. ال سوندا وزىنىكى نە؟ ءبىر قارا قازاقتى ءولىم جازاسىنا قيا سالۋعا نەگە وسىنشاما قينالادى؟ بۇل نە، قورقاقتىعى ما، الدە كارىلىكتىڭ الدى بوپ، تابانىنىڭ ءبۇرى كەتە باستاعانى ما؟ جوق، جوق، ەكەۋى دە ەمەس، ءبۇل جاعدايدى وڭاي شەشۋگە بولمايدى. مۇندا ويلاناتىن كاپ كوپ...»
«ءولىم! كەرەك جەرىندە، جوشى تۇقىمى دا ەكى قولىن قانعا بوياپ شىعا كەلەرى حاق. وعان سوناۋ باتۋ ۇرپاعىنىڭ ىستەرى كۋا».
«ءيا، ءيا، كۇيىك ولگەننەن ءتورت جىلدان كەيىن، باتۋحاننىڭ ءوزى دە دۇنيە سالدى. ءبىراق ۇلى وردا حانى ەتىپ تولەنىڭ ۇلكەن ۇلى، ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى موڭكەنى وتىرعىزىپ كەتتى. ال باتۋ ولگەننىڭ ەرتەڭىنە-اق التىن وردا تاعىنا تالاس باستالعان جوق پا ەدى... بۇل تالاس تا قانداي قاندى وقيعالارعا اپارىپ سوقپادى! اقىرى قايىندى قۇرتقان تۇنگى اعاش جەگى كوبەلەكتەي باتۋدىڭ بار ۇرپاعىن جويىپ تىندى».
شىڭعىسحان زاڭى بويىنشا حان ولسە ونىڭ ورنىن ۇلكەن ۇلى باسۋى كەرەك. باتۋدىڭ ءتورت ۇلى بولعان-دى. سارتاق، تۇحۋحان، ايۋحان، ۇلاقشى. التىن ورداعا سارتاق يە بولۋعا ءتيىستى ەدى. ناسراني4 دىنىنە كىرگەنى بولماسا، وتكىر، وت جۇرەكتى جاس ەكەن. جانە ونى موڭكە حان دا ۇناتقان كورىنەدى. ءبىراق التىن وردانى وعان جوشىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى بەركە قيعىسى كەلمەيدى. بەركە باتۋدىڭ ءتىرى كۇپىمدە كوزگە تۇسكەن حان ۇرپاعى. مۇسىلمان دىنىنە كىرىپ، باعداتتاعى ابباسيد حاليفاتىنىڭ وسى كەزدەگى حاليفى مۇستاسيمنان شاپان كيىپ، تارتۋعا قۇران العان ادام. موڭكەدەن التىن وردا تاعىنا وتىرۋعا رۇقسات الۋعا سارتاق قاراقۇرىمعا ءجۇرىپ كەتكەندە، وسى بەركە موينىنا بۇرشاق سالىپ «ءۋا، اللا، بار بولساڭ سارتاقتى قاراقۇرىمعا جەتكىزبەي ال!» دەپ كوزىنەن جاسى سورعالاپ، ءنار تاتپاي، ەكى كۇن بويى قۇدايدان تىلەيدى. سارتاق سۇلتان جول ۇستىندە ءىش اۋرۋعا ۇشىراپ، قازا تابادى. سارتاققا كەلگەن قۇداي جىبەرگەن اجال ما، الدە بەركەنىڭ تاپسىرۋىمەن سۇلتاندى كۇزەتىپ بارا جاتقان كىسىلەردىڭ بىرەۋىنىڭ بەرگەن ۋى ما، .بۇنى دا وسى كۇنگە دەيىن بىلگەن جان جوق...
ءابىلقايىر ميىعىنان كۇلدى. جايشىلىقتا شىبىن ءولىمى قۇرلى كورمەيتىن الگى ءبىر قارا قازاققا ايتىلماق ءولىم ۇكىمى ميىنان شىقپاي قويعانىنا كۇلدى. «جوشى ۇرپاعىنا ادام تاعدىرى قاشان حان شەشە الماس جۇمباق بولعان؟ جوق، ءبىر عانا جوشى ۇرپاعى ەمەس، ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان سۇلتاندار دا ءبىرىن-بىرى باۋىزداپ جاتپايتىن با ەدى؟»
ءيا، بەركە حان بولدى... ال ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز الپىس التىنشى جىلى بەركە دۇنيە سالىسىمەنەن التىن وردا تاعى قايتادان باتۋحاننىڭ ۇرپاعىنا قايتقان. ءبىراق باتۋ ۇرپاعى التىن ورداعا جەتى اتاسىنان اسىپ حان بولا المادى. ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز توقسان بەسىنشى جىلدان ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ون ەكىنشى جىلعا دەيىن تاقتا وتىرعان توقتاعۋدان كەيىن باتۋدىڭ نەمەرەسى، ايۋحاننان تۋعان وزبەك حان ولگەننەن سوڭ التىن وردا تاعىنا وزبەكتىڭ بالاسى جانىبەك وتىردى. وسى ءاز جانىبەك حاندى قاراڭعى تۇندە تۋعان بالاسى بەردىبەك ءوز قولىنان باۋىزداپ، حان تاعىنا جەتتى. ءبىراق بەردىبەك قۇر اكەسىن ءولتىرىپ قانا قويمادى. التىن وردا تاعىنان دامەتەر دەپ، ءبىر جازدا ات جالىن تارتىپ مىنەر ءاعا-ىنىسىن تەگىس ءولتىردى. ابات ەلدى الا ايران ەتتى. ايتسە دە مەنشىكتەنگەن التىن تاق وعان دا قۇتتى بولمادى. تاققا وتىرعانىنا ەكى جىل وتەر-وتپەستەن، قاستاسقان تۋىستارى ونىڭ ءوزىم باۋىزداپ ءولتىردى. حالىق اراسىنا تاراپ كەتكەن «نار موينى كەسىلگەن، بەردىبەك حان ولگەن كەز» دەگەن ماتەلدىڭ اڭىسى سودان. مىنە، وسى بەردىبەك حاننىڭ ولۋىمەن بىرگە باتۋ ۇرپاعىنىڭ التىن ورداعا حان بولۋى دا بىتكەن.
ءابىلقايىر وسى وقيعالاردى ءبىراز ويلاپ وتىردى دا، ورنىنان تۇرەگەلىپ تەرەزە الدىما باردى. ءبىراق بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزبەكتەلگەن اۋىر ويلار، سوڭىنان ەرگەن جەتىم كۇشىكتەي، قالماي قويدى.
«التىن وردا حاندىعىنا تالاس باتۋحان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا بىتكەنمەن، جوشىنىڭ وزگە بالالارىنىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىنىڭ ىشىندە ءبىتتى مە؟» ءداشتى قىپشاق حانى تاعى دا اۋىر كۇرسىندى.
«جوشىدان قىرىق ۇل، ون جەتى قىز تۋعان ەكەن. ءارقايسىسى ءبىر ۇلىس، اتتەڭ اۋىز بىرلىكتەرى بولمادى. التىن وردا حانى بولامىز دەپ قىرىق پىشاق بوپ قىرىلىستى عوي ءبارى. سونىڭ ىشىندە تەك باتۋ ۇرپاعى عانا ۇستەم بولىپ كەلدى. ەگەردە جوشىنىڭ ۇلكەن بالاسى وردا باتۋداي ازۋلى جاراتىلعاندا كوكەك ءانى باسقا تۇردە ايتىلار ەدى. ايتكەنمەن وردا ۇرپاعىنىڭ بوزوكپە بولعانى تەرىس تيمەدى. مىنە ەندى، بەردىبەك سۇمنىڭ قاندى قولى ارقىلى باتۋ ۇرپاعىنان ب ا ق قۇسى ۇشىپ ەدى، التىن وردا وزگەمىزگە قالعان جوق پا؟
راس، التىن ورداداعى سايبان ۇرپاعى كەشىرەك حان بولا باستادى. ال، جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى بالاسى توقاي تەمىر ۇرپاعى بەسىنشى بۋىنىندا، اقساق تەمىر كورەگەنمەن الىسىپ وتكەن ورىس حاننىڭ كەزىنەن-اق باۋىر باستى.
يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق، تەك ارتى قايىرلى بولسىن.
ءابىلقايىر قاباعى قارس جابىلىپ كەتتى. ونىڭ سۇلۋ مۇرتتى اعايراڭ تۇرىندە ءبىر وراسان قوبالجۋ سەزىلدى. حاننىڭ ءبۇيتىپ جان-جاعىنا ۇركە قاراپ، كوڭىل كۇيىنىڭ وزگەرە قالۋىنىڭ اۋجايى كوپ ەدى.
قوس قولى قىزىل قانعا بويالعانىنا قاراماي، ون جەتى جاسار ءابىلقايىردى ازۋلى تىلەكتەستەرى ءداشتى قىپشاققا حان ەتىپ اق كيگىزگە كوتەردى. ب ا ق قۇسى باسىنا قونىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ءبىراق ادامنىڭ باعى كوتەرىلگەن سايىن، جاۋى دا كوبەيەدى. بۇعان جوشىنىڭ وزگە ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى كوكىرەكتەرىن ەجەلدەن جەگىدەي جەپ كەلە جاتقان ب ا ق كۇندەستىك، ەل بيلەۋلىكتەن تۋعان تالاس كەسەلدەرىنەن باسقا بوتەن دە سەبەپتەر قوسىلعان.
ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز ەلۋ التىنشى جىلى وسى تالاس جارعا تىرەلىپ تاسىعالى تۇرعان وزەندەي شەڭبەرىنە ابدەن جەتكەن كەزى ەدى. ءابىلقايىردىڭ سەسكەنەتىن جاۋى ەكەۋ: ءبىرى — ورىس حاننان تۋعان قۇيىرشىق حاننىڭ بالاسى باراق ۇلى جانىبەك پەن ونىڭ ءۇش اتالاس تۋىسى كەرەي. ەكىنشىسى ءوزىنىڭ اتالاسى ماقمۇدەك حاننان تۋعان حودجا مۇحامەد حاننىڭ بالاسى اباق. ءبۇل دا قۇر سۇلتان ەمەس، التىن وردا مەن اق ورداعا يە بولعان حان تۇقىمدارى. اسىرەسە ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى ءقاۋىپتى. جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قۇر وزدەرى عانا ەمەس، ارتتارىندا ءارقايسىسى ءبىر تۇمەنگە قولباسشى بولا الار قاسقىردىڭ بولتىرىگىندەي سەگىزدەن ۇلدارى تۇر. اسىرەسە جاس بولسا دا جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىمنىڭ، كەرەيدىڭ بالاسى بۇرىندىقتىڭ اياق الىستارى بولەك. بۇلارى دا ەشتەڭە ەمەس، جانىبەك پەن كەرەيدەن سەسكەنەر باسقا دا ءقاۋپى بار. كوك وردا تىرەگى، ءابىلقايىردىڭ وڭ قولى قىپشاق بولسا، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ سۇيەنەرى ارعىن. ارعىن جۇرگەن جەردە قوڭىرات، نايمان، كەرەي، ۋاق، تاراقتى دا ۇزەڭگىلەسە كەتەدى.
ال، اقيقاتىنا كەلسەك جانجال ءتۇبى ارىدە جاتىر. ءبۇل مەزگىل سوناۋ سوعدى جەرى مەن ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا دەيىن ۇلى دەشتى قىپشاق دالاسىن جايلاعان تۇركى تۇقىمداس ەلدەردىڭ ەكىگە بولىنە باستاعان شاعى ەدى. شارۋاشىلىعىنا قاراي، ماۋرەنناحر دەپ اتالاتىن جەيحۇن5 مەن سەيحۇن6 داريالارىنىڭ ورتاسىندا تۇراتىن تۇركى رۋلارىنىڭ كوبى كۇنشىعىس — وڭتۇستىگىندەگى، ءتۇبى كوشپەلى يراندىقتار، ءوزى ءتارىزدى ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعان وتىرىقشى سوعدى ەلىمەن قاۋىمداسىپ، وزبەك حالقىنىڭ ىرگەسىن قالاي باستاعان. ال سەيحۇن داريانىڭ ورتا شەنىنەن تومەن قاراي سوناۋ ەدىل، جايىقتىڭ ارعى بەتىنە دەيىن كوشىپ جۇرگەن تۇركى تۇقىمداس رۋلار ءوزى ءتارىزدى مال باعاتىن، جەتىسۋ بويىنداعى كونە زاماننان كەلە جاتقان ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، قاڭلى ءتارىزدى كوپتەگەن سالتى مەن ءداستۇرى ءبىر رۋلارمەن بىرىگىپ، قازاق دەگەن ەل بولساق دەپ تالپىنعان-دى. وسى كەزدەگى بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ حانى ءابىلقايىر ءوز ورداسىن قازاق دالاسىنا تىكسە دە، جاۋلاپ العان جەرلەرى سول ماۋرەنناحر، سوعدى، قوراسان جاعى بولعاندىقتان كوڭىلىن كوبىنە وسى تۇسقا اۋدارعان. سولاردان قىز الىپ، وردا سالتىن دا كوبىنە ماۋرەنناحر ەلىنىڭ ادەت-عۇرپىنا قاراي كوشىرە باستاعان.
قاراماعىنداعى كوشپەلى ەلدەرگە الىم-سالىقتى كوپ سالىپ، ونى تەك بوتەن جۇرتتى شاباتىن اسكەرگە جۇمساپ، حالىقتىڭ كۇيىن ناشارلاتىپ جىبەرگەن. جانە ءوزى ءداشتى قىپشاقتىڭ دالاسىنان كورى ماۋرەنناحر شاھارلارىنىڭ ءبىرىن حان
ورداسى ەتۋدى دۇرىس كورگەن. بۇنىڭ ءبارى كوشپەلى ءداشتى قىپشاقتىڭ اساۋ جىلقى ءتارىزدى، اردا رۋلارىن حاننان شوشىتۋعا اينالعان. ءوزىنىڭ شارۋاشىلىعىن، ءداستۇرىن، سالت-عۇرپىن، ءبارىن ءتۇبى ماۋرەنناحر تۇرعىن ەلىنىڭ دەگەنىنە قاراي اينالدىرعىسى كەلەتىنىن سەزگەن ءداشتى قىپشاق تايپالارى ەندى ءابىلقايىردان ىرگەسىن ءارى سالۋدى ويلاعان. وسى تىلەكتىڭ تۋىن كوتەرگەن باستى ادام — جانىبەك سۇلتان. ارينە، جانىبەكتىڭ بۇل قىلىعى ءابىلقايىرعا ۇنامايتىن. ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەل اراسىن بىلاي قوبالجىتا باستاۋى تەك وزدەرى حان بولعىلارى كەلۋدەن دەپ قانا تۇسىنەتىن ءداشتى قىپشاق ءامىرشىسى الدىمەن جانىبەكتى قۇرتۋدى كوكسەگەن. ال بۇل كوكەيكەستى ارماننىڭ ءتۇبى حالىقتا جاتقانىن ول اڭعارماعان. حالىققا تەك يمپرام7 دەپ قارايتىن ءابىلقايىر، سوناۋ اپاي ءتوس، ءجۇندى بالاق باتىرلاردىڭ ارتىندا رۋلارى بارىن، ال ەل دەگەن ماعىنا وسى رۋلاردا ەكەنىن ەسەپكە المايتىن. حاننىڭ ۇعىمى بويىنشا بۇل يمپرامداردى سۇلتاندار باسقارادى. تەك سول سۇلتاندارمەن ءتىل تاپسا بولعانى. سوندىقتان ءابىلقايىر وردا ماڭىنا قازاقتىڭ قاپتاعاي، ءبورىباي، قاراقوجا سەكىلدى ەرلىگى ءۇشىن ءار رۋ اتتارىن ۇران عىپ كوتەرگەن اڭعال باتىرلاردان كورى، ءوزى ءتارىزدى، داۋلەتى شالقىعان سۇلتان، ءامىر، حاكىمدەردى جينايتىن.
ءابىلقايىردىڭ ويىنشا وسىلارمەن ءتىل تاپسا، بولعانى. ال، ءتىل تابۋ ءۇشىن حان قانداي ءتاسىل قولدانسا دا، جانىبەك پەن كەرەي كونبەي-اق قويعان. بۇل سۇلتاندار كۇننەن-كۇنگە ارالارىن حاننان الىستاتىپ بارا جاتقان. ارعىن مەن قىپشاقتىڭ دا ءقازىر ەكى ءبولىنۋىنىڭ ءتۇپ سەبەبى دە وسى ەكەۋىنىڭ حان ورداسىنا دەگەن الا كوزدىگىنەن تۋعان.
ەل بيلەۋ! بۇل — مانساپقور جاننىڭ ۇلى تىلەگى. كەنەت ءابىلقايىردىڭ ەسىنە شىڭعىستىڭ ەل بيلەۋ جونىندە بالالارىنا ايتىپتى-مىس دەگەن قاعيداسى ءتۇستى. ۇلى حان جاۋلاپ العان جەرىن ءتورت ۇلىسقا ءبولىپ، ءتورت بالاسىنا بەرىپتى. سول ماجىلىستە اكەسىنەن وسيەت ەستىگىسى كەلگەن ۇلكەن ۇلى جوشى: «ۇلى مارتەبەلى، الەم ءامىرشىسى، حان قانداي بولۋ كەرەك؟» — دەپ سۇراپتى. شىڭعىس: «حان حالقىنىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن اقىلدى، ال حالقى ونىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن تاقىمدى بولۋى كەرەك»، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
شىڭعىستىڭ ەكىنشى بالاسى جاعاتاي: «حاندى قايتكەندە حالقى سىيلايدى؟» - دەپ سۇراپتى. شىڭعىسحان: «حالقىڭ سىيلاسىن دەسەڭ تاعىڭنان تۇسپە»، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
شىڭعىسحاننىڭ ءۇشىنشى بالاسى ۇگەدەي: «حان قايتكەندە تاعىنان تۇسپەيدى؟» - دەپ سۇراپتى. شىڭعىسحان: «ماڭىنا ازىنەن اقىلى تەمەن، ءبىراق قۇلقى وزىندەي ادامداردى جيناي بىلسە، سول حان تاعىندا ۇزاق وتىرادى»، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
شىڭعىستىڭ ءتورتىنشى بالاسى تولە: «قانداي حان ابىرويلى بولادى؟» — دەپ سۇراپتى. شىڭعىسحان: «ويىنان شىقپاعان تۋعان بالاسىن دا باۋىزداي الار حان ءارقاشاندا ابىرويلى بولادى»، — دەپ جاۋاپ بەرەدى.
شىڭعىسحاننىڭ وسى ءتورت اقىلىن العان ءتورت بالاسى ولە-ولگەنشە ابىرويلى حان بولىپ ءوتىپتى-مىس.
ءابىلقايىر دا وسى ءتورت وسيەتكە باس يگەن ادام. سوندىقتان دا ول ماڭايىنا تەك سايبان ۇرپاعى ەمەس، شىڭعىسحاننىڭ وزگە بالالارىنىڭ دا، جوشىنىڭ وزگە بۇتاعىن دا جيناعان. تەك بۇلاردىڭ بىردە-بىرى وزىنەن اقىلدى بولۋعا ءتيىستى ەمەس جانە ۇنەمى ونىڭ ويىنان شىعىپ وتىرۋى كەرەك. سولاي بولىپ تا كەلگەن. تەك سوڭعى كەزدە عانا وردا ماڭىنداعى سۇلتاندار اراسىنداعى داۋ-جانجال كۇشەيە تۇسكەن. اسىرەسە، بۇل الاۋىزدىققا دەم بەرىپ جۇرگەن — اقىل-ايلالى جانىبەك سۇلتان. سەرىكسىز جاۋ بولمايدى، وعان شوبەرە اعاسى كەرەي قوسىلعان. بۇلاردىڭ بەرگى وكپەسى ءابىلقايىردىڭ قازاق پەن وزبەك اراسىنداعى ساياساتى بولعانمەن، حان ويىنشا تۇپكى ارماندارى ب ا ق كۇندەستىك. كوك وردانى ەكىگە ءبولىپ، قازاق حاندىعىن قۇرماق. وزدەرى سونى بيلەمەك. ال ءابىلقايىر باۋىر باسىپ قالعان ءداشتى قىپشاققا، ەشكىمدى ورتاق ەتپەك ەمەس. ورتاق ەتپەك تۇگىل، وسىناۋ قاراماعىنداعى ماۋرەنناحر، ءداشتى قىپشاق، قوراسان جەرىنە شەكتەس ەلدەردى، اسىرەسە موعولستان حاندىعىن تۇگەلدەي قوسىپ الماق.
بارلىق ەلدى جەكە ءوز باسىڭا تابىندىرۋ قاسىرەتى — و دا ءبىر ىشتەن جەگەن جەگى قۇرت. مۇنداي كەسەلگە دۋشار بولعان ادام تەك ءوز مەرەيىم وسە بەرسىن دەيدى. ول مۇنداي ارماننىڭ، ءار نارسەگە دۇرىس باعا بەرىپ، دۇرىس قارايتىن اقىلىن ىشتەي جەپ جاتقان جەگى قۇرت ەكەنىن اڭعارمايدى. كەسەل بۇكىل دەنەسىن قاۋلاي الىپ بولىپ، ءبىر كۇنى تەك قاۋقيعان سىرتىنىڭ وزىنەن ءوزى وپىرىلىپ تۇسەتىنىن كۇنى بۇرىن بايقاتپايدى. بۇل كەسەلدىڭ كۇشى دە، قاۋىپتىلىگى دە وسىندا.
كوك وردا ەل-جۇرتىن جەكە بيلەپ كەلگەن ءابىلقايىر مەن قازاق ورداسىن ءبولىپ الام دەگەن جانىبەك سۇلتاننىڭ تالاسى الدەقاشان-اق باستالعان. بۇلار ءبىر-بىرىن جان القىمنان الا تۇسەر كوكجال قاسقىر مەن ارلان تازى تەڭدەس. ارالارىندا ءبىتىم بولۋعا ءتيىستى ەمەس. ءبىراق ءالى قارسى شابار كۇن تۋعان جوق، تەك ءقازىر سول كۇندى كۇتىپ جۇرگەن جاعدايلارى بار.
ءابىلقايىر ءبىر رەت جانىبەكتى مۇلدەم قۇرتىپ جىبەرە دە جازدادى. اتتەڭ، اتتەڭ، ويلاعان جەرىنە جەتە الماي قالدى. حان سول ءبىر ءساتتى كەز ەسىنە تۇسسە-اق ءالى كۇنگە دەيىن بارماعىن شاينايدى. شىڭعىسحاننىڭ «ويىنان شىقپاعان تۋعان بالاسىن دا اياماعان حان — حان بولا الادى» دەگەن قاعيداسىن جاقسى ۇققان ءابىلقايىر، ارينە جانىبەكتى ايايىن دەگەن جوق، ءبىراق بۇل جالعاندا جازمىشتان كۇشتى نە بار؟ اجالسىز — اجداھانىڭ اۋزىنان قۇتىلادى.
وقيعا بىلاي بولعان ەدى. ءابىلقايىردىڭ ماڭعىت رۋىنان العان بايبىشەسىنەن تۋعان ون جەتى جاسار، اپپاق جۇمىرتقاداي، جاستىق جەلىكتى ەرتە باستاعان جەڭىل مىنەزدى، ەركە قىزى عايىپ-جامال-سۇلتان-بەگىمنىڭ سۇلۋ ءجۇزدى، ارىس تۇلعالى جانىبەككە كوڭىلى كەتكەن. حان قىزىنا قولى جەتە الماي ءولىپ جۇرگەن وزگە باتىر، سۇلتاندارعا كوزى تۇسپەي، ءتورت ايەلى بار جانىبەككە نەگە سونشا قۇمار بولعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قىزدىڭ ءوزى ورتاعا جەڭگەلەرىن سالىپ، ۇزاتىلعانشا سۇلتانمەن كوڭىل قوسۋعا تىلەك بىلدىرگەن. بۇل كەزدە ابىلقايىرمەن اراسى ىشتەي ابدەن سۋىپ بولعان جانىبەك: «اكەسىنىڭ كەۋدەسىنە مىنە الماسام دا، قىزىن تويات ەتسەم، و دا حاننان ءبىر ءوشىمدى قايتارعانىم ەمەس پە» دەپ، الدىمەن حان قىزىمەن جاقىنداسادى دا، ارتىنان قىزدىڭ وڭاشاداعى سان ءتۇرلى نازدى قىلىقتارى ۇناپ، وعان ۇيلەنبەكشى بولادى. حانعا قىزىن بەرسىن دەپ، شوبەرە اعاسى كەرەيدى سالادى. جايشىلىقتا قاستارىمەن تاتۋلاسۋ ءۇشىن قىز الىپ، قىز بەرۋگە وڭاي باراتىن شىڭعىس تۇقىمى، بۇل جولى قاسارا قالادى. جانىبەكپەن، ءتۇبى بىرگە وت جاعىپ، ءتۇتىن تۇتەتە المايتىنىن سەزگەن حان، قىزىن بەرۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. ءبىراق جاۋابىن تىكەلەي ايتۋعا، توقاي تەمىر ۇرپاعىن ءبىرجولاتا شامداندىرىپ الارمىن دەپ ويلايدى دا، «جاقسى، ويلانىپ كورەلىك، شەشىمىن كۇز قىستاۋعا قايتقاندا ەستىرسىڭدەر» دەيدى كەرەيگە. حاننىڭ بەرگىسى كەلمەي وتىرعانىن تۇسىنگەن كەرەي نامىسقا شاۋىپ، عايىپ-جامال-سۇلتان-بەگىمنىڭ بەتىنىڭ اشىلىپ قالعانىن الىستان تۇسپالداپ سەزدىرەدى. ەندى قىزىنىڭ ابىرويى ءۇشىن جانىبەككە بەرگەنىڭ دۇرىس دەگەن سىڭاي بىلدىرەدى. قىزىنىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانىنا نامىستانىپ قالعان حان، سىرتتاي سىر بەرمەي:
— جاقسى، جاۋابىن كۇز قىستاۋعا بارعان سوڭ الارسىڭدار، — دەيدى جاڭاعى ءسوزىن قايتالاپ، سازارعان قالپىندا، كەرەي كەتكەننەن كەيىن، دايەكشى ينەلىكتى جىبەرىپ، شىمشىپ الار ەتى جوق، ءقان-سولسىز سۇپ-سۇر بوپ قاتىپ قالعان قۇرىباي جان العىشتى شاقىرتىپ الادى.
— مەنىڭ قىزىم عايىپ-جامال-سۇلتان-بەگىم بابالارى زاڭى بويىنشا «قان توگىلمەي» ولۋگە ءتيىستى! — دەدى وعان.
«قان توكپەي» ءولتىرۋ — اق كيگىزگە وراپ، ەكى جاعىنان بۇراپ تۇنشىقتىرىپ، نە اياعى مەن باسىن ارتىنا قايىرىپ، بەل ومىرتقاسىن سىندىرىپ ءولتىرۋ. كونە مونعول عۇرپىندا بۇل جەڭىل ءولىم.
ەرتەڭىنە عايىپ-جامال-سۇلتان-بەگىمدى باباسى جوشى اجال تاپقان كونە مونگول ادىسىمەن ەمەس، باسقا تاسىلمەن: جۇرەگىنە قانجار سالىپ ءولتىرىپ كەتەدى. بۇلاي ءولتىرۋ كىمنىڭ ءىسى ەكەنىن بىلسە دە جۇرت ۇندەمەيدى. حان جارلىعى ەكەنىن سەزىپ، جۇمعان اۋىزدارىن اشپايدى.
قىزىن قۇرمەتتەپ قويىپ، جەتىسىن بەرگەننەن كەيىن، حان تاعى قۇرىبايدى شاقىرتىپ الىپ:
ەرتەڭ اڭعا شىعامىز. جانىڭا ەكى-ۇش سەنىمدى ادامىڭدى ەرت. جانىبەك سۇلتان دا عايىپ-جامال-سۇلتان-بەگىم اجالىمەن ولۋگە ءتيىستى، — دەپ بۇيىرادى.
بۇل جولى قۇرىباي جان العىش جالت بەرەدى. جانىبەكتى ولتىرسە جاۋاپسىز كەتپەيتىنىنەن قورقادى.
مەنىڭ قاي ۋاقىتتا اڭعا شىعاتىنىمدى بىلەتىن سۇلتاندار سەزىكتەنىپ قالۋلارى مۇمكىن، — دەگەن ول، — بۇ جولى اڭعا شىقپاۋعا، حان يەم رۇقسات ەتىڭىز... مەنىڭ ورنىما تۋعان ءىنىم سارىباي بارسىن...
ءوز باسىن پالەدەن امان الىپ قالعىسى كەپ، تۋعان ءىنىسىن قاۋىپكە قيىپ تۇرعان قاسقىر مىنەزدەس قۇرىبايدىڭ قىلىعىنا ءابىلقايىر حان ەزۋ تارتىپ كۇلگەن. ءيا، حان ماڭايىنا وزىنە كەرەك ادامداردى تارتا بىلگەن. باباسى شىڭعىسحاننىڭ جاعاتايعا ايتقان اقىلىن قۇرانداي بەكەر جاتتاپ الماعان ەكەن. حان تاعىنىڭ اماندىعى، مىنە، وسىنداي قۇلقى ءوزى تەكتەس جاندارمەن ساقتالادى. بۇلار باردا، ءابىلقايىر دا بار.
— بولسىن، — دەگەن ول، — تەك نە ىستەيتىنىن سارىبايعا دۇرىستاپ ءتۇسىندىر.
ال جانىبەك حاننىڭ مەزگىلسىز كەزدە، قىزىنىڭ مىنانداي جان تۇرشىگەرلىك ايۋاندىق ادىسپەن قازا تاپقان شاعىندا، اڭعا شىعۋىنىڭ بولاشاق ءبىر قاندى وقيعامەن بايلانىستى ەكەنىن ايتپاي-اق تۇسىنگەن. ونىڭ ۇستىنە ءابىلقايىر جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانعا «مەنىمەن بىرگە اڭعا شىقپاي ما ەكەن؟» — دەپ ارناۋلى كىسى سالعان.
حان اڭعا شىعاردا وردا ماڭىنداعى سۇلتان، ءامىر، باتىر، بيلەرگە حابار بەرۋ ەجەلگى سالت. جانىبەك بۇدان كۇدىكتەنگەن جوق. ونىڭ كۇدىكتەنگەنى حاننىڭ اڭعا مەزگىلسىز ۋاقىتتا شىعۋى مەن باسقا ءبىر سەبەپ ەدى. سۇلتان استىرتىن ءتىل الىپ كورسە، سوڭعى كەزدە ءابىلقايىرعا قىرعي قاباقتانا باستاعان بەكزادالاردان ەشكىم حابارلاندىرىلماپتى. بۇل جولعى شاقىرىلعاندار كىلەڭ ءابىلقايىردىڭ وزىنە دوس ادامدارى جانە جانىبەك پەن كەرەي عانا ەكەن.
حانداردىڭ اڭعا شىعۋى ەجەلدەن ءبىر ۇلكەن مەرەكە. جۇرتتىڭ جاقسى ات، قىران قۇس، سالتاناتتى قارۋ-جاراق، ەر-تۇرماندارىن كورسەتەتىنى وسى جەر. ەردىڭ ەرلىگى، ەپتىلىگى، مەرگەندىگى دە بايقالاتىن وسى جەر... جايشىلىقتا ماردامسىپ جۇرەتىن ءور كوڭىل باتىرسىماقتاردىڭ كۇتپەگەن جەردەن، قامىس اراسىنان وزىنە قارسى اتىلعان ءىربىز، بارىس، ارىستانداردان ۇرەيى ۇشىپ كەتىپ، قولىنداعى الداسپانىن كوتەرۋگە دە جاراماي، جايراپ قالاتىنى دا وسى ارا. توي-دۋمان، جارىستا جامبىنى ءبىر اتقاننان جارق ەتكىزىپ جەرگە تۇسىرەتىن مەرگەندەردىڭ، اياق استىنان زۋ ەتىپ تۇرا قاشقان قىر قويانىنان ساسىپ قالىپ، قولىنداعى ساداق جەبەسىن قۇلا جونعا جىبەرىپ كۇلكى بولاتىنى دا وسى ارا... بۇرىندى-سوڭدى جۇرت كوزىنە تۇسپەگەن جاس جىگىتتىڭ، قانجارداي قوس ازۋ ءتىسىن جالاقتاتىپ، قىلشىق جالىن تىكىرەيتىپ، تايشاداي قارا دوڭىز قارسى ۇمتىلعاندا، ۇزەڭگىسىنە شىرەنە تۇرىپ ساۋىت بۇزار جەبەسىن قاق ماڭدايدان قارىس سۇيەم كىرگىزىپ، وماقاتا قۇلاتىپ، اتاققا ىلىنەتىنى دە، تاعى سول سايات بازارىندا.
جانىبەك كەرەي سۇلتانمەن ىشتەي جەر تانىسىپ، اقىلداسىپ العاننان كەيىن، حانمەن بىرگە اڭعا شىقپاق بولدى. «تاعدىردىڭ جازعانىن كورىپ الارمىن، — دەدى ول، — ەگەر اجالىڭ كەلسە، التىن ساندىق ىشىندە تىعىلىپ جاتساڭ دا تابادى. ال اجالىڭ جوق بولسا، جاڭبىرداي جاۋعان وقتان دا ادام ءتىرى قالادى». كەرەي دە بۇنى ماقۇلدادى، تەك «ساق بولايىق جانە قاسىمىزعا سەنىمدى جىگىتتەردى كوبىرەك ەرتەلىك، — دەدى ول، — ەگەر ءبىز اڭعا شىقپاي قالساق، ءابىلقايىر حان ويىن سەزگەنىمىزدى بىردەن ۇعادى. ونداي جاعدايدا تاستاي ءتۇيىنىپ العان حان، شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەگەندەي، ويلاعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن باسقا شارا قولدانادى. اجال قاشان دا بولسا ەرتە، ەگەر ءدامىمىز سول كۇنى بىتەر بولسا، وعان دا تاۋەكەل!»
جانىبەك ەندى اڭعا شىعۋعا قامدانا باستادى. سۇلتاننىڭ جالعاندا جاقسى كورەرى جۇيرىك ات، قىران قۇس. ول ءداشتى قىپشاقتاعى اتاقتى قۇسبەگىنىڭ ءبىرى بولاتىن. اق ورداسىنىڭ جانىندا بۇركىت، قارشىعا، لاشىن، تۇيعىن، يتەلگىلەرگە ارناپ تىگىلگەن قاراشا ۇيلەرى ىرگەلەس تۇراتىن. وزگە قۇسبەگىدەي بۇركىتتى ول بالاپان كۇنىنەن ەمەس، ابدەن قاندى بالاق بولعان كەزىندە تورعا تۇسىرەتىن. سوسىن ۇيرەتەتىن. دالادا وسكەن قىران العىر كەلەدى دەيتىن. تاعى بۇركىت كوپكە دەيىن كوندىكپەيتىن، سويتسە دە ابدەن جىرتقىش قۇستى باۋلۋعا ماشىق بولعان سۇلتان ەركىنە قويمايتىن. كەرەگە قانات قىرانعا توماعا كيگىزىپ، التىباقاندا اتكەنشەك تەپكىزىپ، ات ۇستىندەگى قيمىلعا ۇيرەتەتىن. سودان كەيىن سۋعا سالىپ، اق جەم عىپ ەت بەرەتىن. العاشقى كەزدە كوندىگە الماسا دا، اشىققان قىران بىرتە-بىرتە ءبۇل اق جەمگە دە ۇيرەنەتىن. وسىلاي بىرتە-بىرتە اساۋ بۇركىت جۋاسىپ، يەسىنە مويىنسۇنا باستايتىن. سودان كەيىن بارىپ، بۇركىتتىڭ توماعاسىن الىپ، قىزىل جەگىزەدى. قاندى كوز جىرتقىش قىزىل ەتتى كورگەندە، جانىن قويارعا جەر تابا الماي اسىعادى. يەم قاشان جەم بەرەدى دەپ شىدامسىزدانا كۇتەدى. قىرانىن مۇنداي جاعدايعا جەتكىزگەن جانىبەك ەندى قۇسىن قولعا قوندىرىپ، اتقا ءمىنىپ، ۇشىرىپ بايقايتىن. الىستاپ بارا جاتسا كەيىن شاقىرادى. يەسىنىڭ داۋسىنا ابدەن ۇيرەنگەن قۇس، جانى سۇيەر قىزىلعا قارايلاپ قايتا ورالادى. وسىلاي ءتۇز قىرانىن بىرتە-بىرتە سىننان وتكىزىپ قولعا مەيلىنشە ۇيرەتىپ بولعاننان كەيىن، ءبىر كۇنى ونى الىپ شىعىپ، قىزىل تۇلكىگە سالاتىن. قىران قۇس تۇتقىندا بوپ، قانشا قولعا ۇيرەنسە دە، كەنەت ءوزىنىڭ اتا سالتىنا باعىپ سول باياعى تاعى قالپىنا تەز كوشەتىن. كوكتەن شۇيىلە ءتۇسىپ قىزىل تۇلكىنى ىلەدى. ىستىق ەتكە تۇمسىعى ءتيىپ دانىككەن بۇركىت، يەم تاعى تۇلكىگە سالسا ەكەن دەپ شابىتتانا تۇسەدى.
جانىبەكتىڭ وسىلاي ۇيرەتكەن بىرنەشە كەرەگە قانات، اق يىق قىرانى بولۋشى ەدى. ءبىراق قىس بويى اڭعا سالعان بۇركىتتەرىن ول جاز شىعا تۇلەتۋگە كىرىسكەن. كۇز تاياپ كەلە جاتقان سوڭ، كەشە عانا اق جەم بەرىپ، قىراندارىن باپتاي باستاعان. بۇركىت سالۋعا ەرتە بولعان سوڭ، جانىبەك بۇ جولى بۇكىل ءداشتى قىپشاققا اتى شىققان سومبالاق اتتى قارشىعاسىن الىپ شىعۋدى ءجون كوردى. حان شاقىرۋىنان قاتتى سەزىكتەنگەن جانىبەك، بەشپەتىنىڭ ىشىنەن قوراسان بولاتىنان جۇقا ەتىپ توقىعان شاعىن ساۋىت كيدى. الداسپانىن قامسىز قايراپ، ساداق جەبەسىنە جاڭادان سۇڭقاردىڭ قاۋىرسىنىن قادادى.
حاننىڭ اڭعا اتتاناتىن كۇنى جەتكەندە ادىر باسىنا كەرنەي-زۋرنايشىلارى شىعىپ، بۇكىل دالانى باسىنا كوتەرە، بارىلداتا تارتىپ، اڭشىلارعا «جينالىڭدار» دەپ بەلگى بەردى. وقشاۋ توبەلى ميداي دالا. ات قۇلاعى مەن بۇيرا قىمىزدىعى ارالاس بىتكەن جاسىل شالعىن. ءالجۋاز ساباقتارى تولىعىپ ىلديداعى قىزعالداق، سارعالداقتار كوك مايسادان جوعارى كوتەرىلىپ، ورەكپىپ جەتكەن... تۇس-تۇستان توبە باسىنا سۇلتان، ءامىر، بەكتەر اعىلا باستادى. كەنەت حان ورداسى جاعىنان ءبىر توپ ادام كورىندى. وزگەدەن ءسال ۇزدىكتەۋ كەلە جاتقان، جال-قۇيرىعىن ءتۇيىپ تاستاعان كۇرەڭ قاسقا جۇيرىك ات مىنگەن، ۇستىندە اڭ اۋلاۋعا دەپ ارناپ تىككەن شولاق ساۋىت، زەرلى كۇمىس دۋلىعاسى بار ءابىلقايىر حاننىڭ ءوزى. سوڭىنان ەرگەندەرى ۇزەڭگىلەس باتىر نوكەرلەرى. كىلەڭ جەڭىل ساۋىت، ىقشام كيىم كيگەن. اتتارىنىڭ ءبارى جال-قۇيرىعىن ءتۇيىپ تاستاعان، اۋىزدىعىمەن الىسقان جۇيرىكتەر. ۇستەرىندەگى ساۋىتتارى، اسىنعان قارۋ-جاراقتارى كۇنمەن شاعىلىسقان وسىناۋ توپتىڭ ىشىنەن ءۇش-تورت ايەل كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە، ورتادا كەلە جاتقان، بۇكىل ءداشتى قىپشاق جەرىنە ايگىلى، «ورتەكە» دەپ ات قويىلعان كۇلسارى سايگۇلىك مىنگەن جاس ايەل تاڭعاجايىپ سالتاناتىمەن انادايدان-اق كوزدىڭ جاۋىن الادى. استىنداعى سايگۇلىك جۇيرىگىنىڭ ات-ابزەلى، جۇگەن-قۇيىسقانى، ومىلدىرىگى — ءبارى سارى التىنمەن اپتالعان. ايەلدىڭ ۇستىندە التىن جىپپەن زەرلەگەن سارعىلت، ءدۇريا قىسقا شاپان، باسىندا ءسۇيىر ۇشتى قۇندىز بورىك. شالبارىنىڭ ەتەگى دە التىن وقامەن ادىپتەلگەن. كەۋدەسىندەگى گاۋھار تاسپەن بەزەلگەن القاسى كوزدى شاعىلىستىرىپ كۇن ساۋلەسىمەن وينايدى. الىستان-اق بۇل ايەل قالىڭ كوكپەك اراسىنداعى سارعالداقتاي كوزدى تارتادى. ءوزى دە مەيلىنشە سۇلۋ، جاڭا تۋعان اي سەكىلدى جىڭىشكە قاسىن سۇرمەلەپ تاستاعان. ۇزىن شاشتارىن جيىرما-وتىز سالا ەتىپ، ۇپ-ۇساق ەتىپ ورگەن. ءبىر ءوزىنىڭ تۇر-كەلبەتى بۇكىل الەمگە ءسان بەرگەندەي وسىناۋ سالتاناتتى ايەلدى كورگەن ادام «بۇ جالعاندا مۇنداي جان جاراتىلماس» دەپ ويلارلىق. بۇل — ءابىلقايىر حاننىڭ ءتورتىنشى ايەلى، اتاقتى عالىم — سامارقانت حانى ۇلىقبەك مىرزانىڭ قىزى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم سۇلۋ ەدى. بۇلار توبەگە جەتكەن كەزدە سولتۇستىكتەگى اق وردالاردان تاعى ءبىر توپ سالت اتتى كورىندى. الدارىندا قوس قارا كوك جۇيرىك مىنگەن جانىبەك پەن كەرەي. ەكەۋى دە اڭعا شىققاندارىن ادەيى اڭعارعانداي يىقتارىنا قارشىعا قوندىرعان. ەرلەرىنە اتپا نايزا ىلگەن. كيىمدەرى دە ىقشامدى. قۇندىز جاعالى، قىسقا لۇقپان شاپان، باستارىندا قازاقى قيماش بورىك، سىرتتارىنان قيمىلىمىزعا جەڭىل بولسىن دەپ كەرەگە كوز تورلى ساۋىت كيگەن. ەرلەرىنىڭ باسىنا ەشكى تەرىسىنەن جاساعان دابىل ءىلىپ العان. بۇل توپتىڭ اراسىندا دا ءۇش-تورت ايەل. بۇل ايەلدەردىڭ ىشىنەن بىرەۋى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇل جانىبەك سۇلتاننىڭ ەكىنشى ايەلى. التىن حان ەلىندەگى مونعولدارمەن ارالاس وتىرعان كوشپەلى كەرەي رۋىنىڭ قىزى جاعان بيكەم. بۇنىڭ استىندا اتى شۋلى «كيىك اياق» اتانعان اقبوز جۇيرىك، رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ ەر-توقىمىنداي ات-ابزەلىن التىن جاپپاعان، جۇگەن-قۇيىسقانى، ات كەۋدەسىنە تۇسىرە سالعان ومىلدىرىگىنە دەيىن ءبارى قاقتاعان اق كۇمىس... رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدەي ەرەكشە سالتاناتىمەن ەمەس، جاعان ءوز كەلبەتىمەن، جاسىنان ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن كوشپەلى ەلدىڭ قىزى ەكەنىن كورسەتىپ تۇرعان ەرەكشە وتىرىسىمەن، قامشىنى سيپاپ تارتقان بولمىسىمەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. اسىرەسە رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدەي ەمەس، قولىنا ۇستاعان نايزاسى، باسىنا كيگەن مەرۋەرتپەن تورلاعان قىزىل بارقىت ساۋكەلەسى، استىنداعى اق بوز اتتىڭ كەكىلىنە تاققان ۇكىسى، بۇنىڭ جاۋىنگەر ەلدەن شىققان ايەل ەكەنىن كورسەتەدى. دەنە كەلبەتى دە، استىنداعى اتىنىڭ ءبىتىمى دە رابيۋ-سۇلتان-بەگىم كوركى مەن مىنگەن جۇيرىگىنەن اناعۇرلىم اسىپ تۇسكەندەي. جۇرت وعان سۇيسىنە قاراۋدا. ءابىلقايىر دا كوز استىمەن جاعاندى ءبىر شولىپ ءوتتى. كەنەت وعان ءبىر كۇپىرلىك وي كەلە قالدى. «سۇلۋ-اق ەكەن. حان ايەلى بولۋعا ادەيى جاراتىلعانداي. ەگەر جانىبەك سۇلتان وسى جولى جازىم بولسا، التىنشى ايەلىم ەتىپ الارمىن-اق!».
حان بەتىنەن كوزىن الماي تۇرعان جانىبەك، ءابىلقايىردىڭ زۇلىم ويىن كوز قاراسىنان تۇسىنگەندەي، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. ەندى ول ادىر باسى مەن ەتەگىنە جينالعان بەكزادالارعا باجايلاپ قاراي باستادى. «قايسىسى ەكەن ماعان اجال اكەلەر!» كەنەت كوزى توپتان ءسال وقشاۋلاۋ تۇرعان ءۇش قوڭىر كيىمدى جات ادامعا ءتۇستى. بۇرىن اڭعا شىعىپ جۇرگەندە، بۇل ءۇش قوڭىر ءپىشىن بولمايتىن. «وسىلار ەكەن. تەك ساق بولۋ كەرەك» دەدى جانىبەك ىشىنەن.
اڭشىلار ازىعى دەپ تۇيەگە سابا-سابا قىمىز ارتقان، جەڭىل شاتىرلار تيەگەن، الدارىنا ون بەستەي قوي ايداعان ءبىر توپ جىگىت اۋىلدان شىققان كەزدە، حان جاساعى دا سولتۇستىككە قاراي بەت الدى. بۇلار ارادا ءبىر قونىپ، كەلەسى كۇنى ۇلىتاۋدىڭ سولتۇستىگىندەگى، كىشىتاۋمەن جالعاسىپ جاتقان، ارعىناتى قۇز-اسۋلارىنا كەلىپ، قوستارىن تىكتى.
بۇل ەسكى قيسسادا:
ۇرپاقتان ۇرپاق قۋىپ بىزگە جەتكەن،
ەجەلدەن ارعىن اتام قونىس ەتكەن.
كوك شالعىن، كۇمىس بۇلاق ارعىناتىم...
شىقپايتىن ارمانىمسىڭ كوكىرەكتەن، —
دەپ جىر ەتكەن قازاقتىڭ كونە مادەنيەت وشاعى — ارعىناتى تاۋلارىنىڭ كەڭ ءوڭىرى ەدى. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ۇزىلە سوزىلعان جىقپىل تاستى قۇزدار، تۇكتى قاباقتى قايعىلى جارتاستار. ءۇستىن قاراقات، مويىل، كوك شالعىن باسقان ۇرى سايلار، تاعى قويناۋلار. جاعاسىن ايبالدىرعان مەن اقشۋاعى ارالاس بەلدەن كەلەر كوگال ءشوپ كومگەن، جۇلىنداي بوپ جەر استىنان شىعىپ جاتقان، سىلدىر قاققان جىڭىشكە بۇلاقتار. قۋاڭشىلىق جىلداردان باسقا كەزدە، قاپتاعان مالىم سۋاراتىن باراق كولدەن بوتەن مول سۋلى ايدىنى بولماعاندىقتان بۇل اراعا جاز ەل سيرەك قوناتىن. سوندىقتان دا ارعىناتى توڭىرەگىندە قىرعاۋىل، دالا قازى سەكىلدى سۋى از جەردە ۇيرەنشىكتى قۇستار مەن ارقار، بوكەن، كيىك كوگى كەزدەسەتىن. حان توبى ءۇش كۇن بىردەي اڭ اۋلادى. دابىل قاعىلىپ، قارشىعالار جەردەن جاڭا كوتەرىلگەن كەزدەرىندە كەكىلىك پەن ۇلاردى توپىرلاتىپ ءىلدى. مەرگەن جىگىتتەر كيىكتەردى ساداقپەن قيادان قاعىپ قىرىپ سالدى. ءبىراق سارىباي باستاعان ءۇش جىگىت قانشا اڭدىسا دا، كوز قيىعىن بۇلاردان اۋدارماعان جانىبەكتى قولدارىنا وڭاشا تۇسىرە المادى. اجال الايىن دەپ قانشا قۇلشىنعانمەن، جاۋىزدىقتىڭ رەتى كەلمەدى. ابدەن ىزالانعام جىگىتتەر نە ىستەرىن بىلمەي، حان ورتەپ ەلگە قايتادى دەپ تۇرعاندارىندا، جانىبەكتى مەرت ەتەر ءبىر جاعداي كەزدەيسوق تاپ بولدى. اڭ اۋلاۋ قىزىعىنا كىرىپ كەتىپ، ابدەن ەلەۋرەگەن جانىبەك ءبىر مەزەت اۋجايىن بايقاي الماي قالدى. قاستارىنان جاناي قاشقان اق بوكەندى كورە سالا، اتىن بوربايلاپ تۇرا قۋدى. كۇنىمەن اڭ سوڭىنان شاپقان سەرىكتەرىنىڭ اتتارى ابدەن بولدىرعان-تىن. تەك تۇسكە دەيىن ۇدايى شاپسا تەرى عانا شىعاتىن جانىبەكتىڭ كوكبۋىرىلى عانا ءالى تىڭ ەدى. اتبەگى ابدەن جاراتقان ەكەن، قاباق قاققانشا جولداستارىنان ۇزاپ كەتتى. ول اق بوكەندى قۋىپ كەلە جاتىپ، توتەدەن قوسىلعان حان توبى مەن الگى ءۇش قوڭىردى كوردى. حان اتىن جاڭا عانا اۋىستىرعان. ال سارىباي تەك جانىبەكتى اڭدۋمەن عانا ءجۇرىم استىنداعى جۇيرىگىن تىڭ ۇستاعان. ارى-بەرىدەن سوڭ جانىبەك، حان، سارىباي ۇشەۋى وزگەلەردەن قاراسىن ءۇزىپ، ۇزدىك كەتكەن. بيە ساۋىمداي جەر شاپقاندا عانا بۇل ۇشەۋى قالجىراۋعا اينالعان بوكەنگە بىردەي تايانعان. ابدەن دىمى قۇرىپ ەتپەتىنەن قۇلاعان دالا ەركەسىنىڭ ۇستىنە اڭشىلار بىردەي جەتكەن. اڭ قۇمار جانىبەك سويىلىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، بوكەندى ءبىرىنشى بوپ باۋىزدايىن دەپ، قىنابىنان كەزدىگىن الا اتىنان سەكىرىپ تۇسكەن. ءدال وسى ساتتە: «جوق، ولجا مەنىكى!» دەپ سارىباي دا سويىلىن ىڭعايلاپ بوكەندى باۋىزداۋعا ەڭكەيگەن جانىبەكتىڭ تۋ سىرتىنان ۇرماق بوپ تاياي بەرگەن. ءبىراق جانىبەك بارىستاي اتىلىپ، سارىبايدى ات ۇستىنەن جۇلىپ العان، جانىبەكتىڭ تىزەسىنىڭ استىنا ءتۇسىپ قالعانىن ءبىر-اق بىلگەن سارىباي حانعا:
— اۋ، ۇرساڭىزشى كوك جەلكەدەن! — دەگەن، حاننىڭ قولىنداعى سويىلعا كوزى ءتۇسىپ.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، حاننىڭ بويى دىرىلدەپ كەتىپ، جانىبەكتى سويىلمەن ۇرۋعا قولى كوتەرىلمەگەن.
ءدال وسى كەزدە شاپقان ات ءدۇبىرى كەنەت ەستىلىپ، ءبىر بۇيىردەن كەرەي سۇلتان شىعا كەلگەن. تىزەسىمەن سارىبايدى بىر-ەكى نىعارلاپ جىبەرىپ جانىبەك: «ءبىر جولعا قاستىعىڭدى كەشتىم، ەكىنشى مارتەبە قولىما تۇسسەڭ وزىڭنەن كور» دەپ تۇرەگەلگەن دە، جاتقان اڭعا قاراعان. وكپەسى ءوشىپ ابدەن ورنىنان تۇرا الماي قالعان بەيشارا، سول موينىن سوزىپ ەتپەتىنەن قۇلاعان قالپىندا ءالى جاتىر ەكەن. جانىبەك ونى اياپ كەتكەن. «جازىقتى جاۋىما تىرشىلىگىن قيعاندا، جازىعىڭ جوق، اقبوكەن، سەنى نەسىنە ولتىرەم»، دەپ انانداي جەردە جاتقان سويىلىن الىپ اتىنا مىنگەن. وسى ساتتە كەرەي دە جەتكەن. بولعان وقيعانى ايتپاسا دا تۇسىنگەن كەرەي سۇلتان، ءىنىسىن قاسىنا ەرتىپ، حانعا بۇرىلىپ تا قاراماستان، شاۋىپ كەلە جاتقان توپقا قارسى اقىرىن اياڭداپ جۇرە بەرگەن.
بۇل كەزدە تالتىرەكتەپ ورنىنان سارىباي دا تۇرەگەلگەن. اتىنىڭ ۇزەڭگىسىنە اياعىن سالىپ جاتىپ:
— بەكەر سويىلمەن ۇرمادىڭىز، حان يەم، — دەگەن القىنا سويلەپ، ەگەر دە جىعىلعاندا مويىن ومىرتقاسىن بۇراپ ءۇزىپ الاتىن ەدىم دە، اتىنان قۇلاپ ءولدى دەيتىن ەدىم. قالاي ولگەنىن كوزىمەن كورگەن ەشكىم جوق... — دەپ كەلە جاتتى دا،
تاقسىر حان، كەشىرىڭىز... — دەپ باسىن قولىمەن قورعاي بەرگەن.
ءبىراق قۇلاشتاي سىلتەگەن كوك قۇرىش الداسپان ونىڭ موينىن قيعاشتاي كەسىپ، زارەسى ۇشىپ كوزى ادىرايعان باسىن اناداي جەرگە ۇشىرىپ تۇسىرگەن.
قايتىپ ورالعان جانىبەك پەن كەرەي سارىبايدىڭ ءالى دە بولسا جانى شىعا كويماي، اناداي جەردە اقىرىن قيمىلداپ جاتقان باسى مەن قان-قان بولىپ ءدىرىل قاققان دەنەسىن كورگەن. بۇيرىعىن ورىنداي الماعان ق ۇلى ەندى ءتىرى كۋاگە اينالماس ءۇشىن، حاننىڭ ادەيى ولتىرگەنىن ەكەۋى بىردەي ۇققان. ءبىراق ءابىلقايىر: جانىبەك سۇلتانعا قاستىق ويلاعانى ءۇشىن باسىن الدىم! — دەگەن. انا ەكەۋى وعان جاۋاپ قايتارماعان، ءۇن-تۇنسىز اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ، كەلە جاتقان ادامدارعا قارسى اياڭداعان.
حان ءقازىر ءوزىنىڭ سول كۇنگى قىلىعىن ويلاۋدا. «ون التى جاسىمدا ەدىگەنىڭ نەمەرەسى قازى ءبيدى ءوز قولىممەن باۋىزداعاندا، ون جەتى جاسىمدا اتالاس تۋىسىم دەشتى قىپشاق حانى جۇمادۇكتى تۋعان بالاسىنداي بوپ قولىندا وسكەنىمە قاراماستان، جەكپە-جەكتە شوقپارمەن ۇرىپ ولتىرگەندە شىمىرىكپەگەن باسىم، قاستاسقان جاۋىم جانىبەكتى قارا قۇستان سويىلمەن ءبىر سالىپ وتۋگە قالاي جارامادىم؟ كەزى كەلگەندە قانداي قۇرباندىققا دا بولسا بارا الاتىن جۇرەگىم، سول جولى قالاي داۋالامادى؟
ءيا، وزگەلەر ايقاي-سۇرەڭ سالىپ جەتكەنشە، سويىلمەن ءبىر-اق پەرىپ ءولتىرۋىم كەرەك اق ەدى، ار جاعىندا اتتان قۇلاپ اجال تاپتى دەپ كورسەتۋ — سارىبايدىڭ شارۋاسى: ال مەن... مىنە، سونداعى ءسال بوگەلىپ قالعانىمنىڭ كۇناسىن ەندى تارتىپ ءجۇرمىن... جاۋىڭا دەگەن سويىلدى دەر كەزىندە سوقپاۋ — ۇلكەن قىلمىس! كيدى مىنە جانىبەكتىڭ باسىن قالاي الۋدىڭ جولىن تابا الماي، اڭىس-اۋجايىم ازاپتانۋدا... اشىق كەتۋگە بولمايدى، ءقازىر ولار جاعىنداعى ەل از ەمەس. اتتەڭ، اتتەڭ، سول ءبىر ءسات قايتا ورالار ما ەدى! اپىراي، سول جولى قولىمداعى سويىلىمدى ءبىر سىلتەۋگە جۇرەگىم قالاي داۋالامادى ەكەن. داۋالاتۋىم كەرەك-اق ەدى».
ءابىلقايىر ويىنا ءولىم جازاسىنا بۇيىرماق جىگىتى قايتادان ءتۇستى. «ءيا، بۇل جولى تاعى مەن ۇكىم ايتۋىم كەرەك. ايتپاسقا امالىم جوق. وردا ماڭىنا توپتالعان ارعىن، قىپشاق اراسىنداعى داۋ-جانجال بۇگىنگى كۇنى وسى جىگىت ارقىلى شەشىلمەك. ەگەر بۇل جىگىتتى ءولىم جازاسىنا بۇيىرسام، قىپشاق قۋانادى. بوساتسام ارعىن ءماز بولادى... قانداي شەشىم الۋ كەرەك؟ وردا بۇتىندىگى وسى ءبىر جىگىتتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى. قاستاسقان جانىبەك، كەرەي، اباقتاردىڭ دا كۇتىپ وتىرعاندارى مەنىڭ شەشىمىم، قانداي ۇكىم ايتۋ ابزال؟» ءابىلقايىر تەرلەپ كەتتى. ءبىر قارا قازاقتىڭ تاعدىرىنىڭ وزىنە وسىنشاما سالماق سالعانىنا تاڭ قالدى. ال وتكەن زامان بولسا... «ءيا، ءيا، شىڭعىسحان بابامىز كەزىندە، ءبىر ادامنىڭ ءومىرى تۇگىل مىڭ ادامنىڭ تىرشىلىگى دە ۇلى حاننىڭ ءبىر قاباق قاققانىنان شەشىلىپ جاتپاس پا ەدى؟ ءيا، سويتەر ەدى-اۋ! جوق، شىڭعىس بابامدى قويىپ، بەرتىنىرەكتەگى موڭكە حاننىڭ تۇسىندا دا، ءبىر كىسىنىڭ تاعدىرى ەشكىمنىڭ ويىنا ويران سالماس ەدى!».
ونىڭ ەسىنە موڭكە حاندى جەرلەۋ جايىنداعى اڭىز ءتۇستى.
وزگە جۇرتقا قاراعاندا مونعول حالقىنىڭ وزدەرىنىڭ بەكزادالارىن جەرلەۋدە ەكى ايرىقشا ءداستۇرى بولعان.
ءبىرى — قابىرگە ولگەن سۇلتانىمەن بىرگە بەكزادانىڭ قۇلىن سالۋ ءداستۇرى. تەرەڭ زيراتتىڭ ءبىر بۇيىرىنەن قۋىس قازادى. وعان ولىكتى تۇسىرەدى. ولىكتىڭ استىنا بەكزادانىڭ ءتىرى كەزىندە ەڭ جاقسى كورگەن قۇلىن جاتقىزادى. قۇل بىرنەشە ساعات ولىكتىڭ استىندا جاتىپ تۇنشىعا باستاعانىندا ونى بەيىتتەن الىپ شىعادى. ەسىن جيعاننان كەيىن، قۇلدى ولىكتىڭ استىنا قايتا جاتقىزادى. وسىلاي ءۇش رەت ىستەيدى. ەگەر قۇل ءتىرى قالسا، ونىڭ سۇراعانىن بەرىپ، قۇلدىقتان ءبىرجولاتا بوساتادى. مونعولداردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا قۇل بەكزاداعا شىن بەرىلگەن ادام بولىپ شىعادى. قوجاسى ءولىپ، ق ۇلى ءتىرى قالعاندا ول ءومىر-باقي قوجاسىنىڭ بار كۇناسىن ارقالاپ وتەدى-مىس. سوندىقتان ونى ءتىرى قالدىرادى. استودانعا سالىنعان ولىكتىڭ دەنەسىن قۋىسقا تىعادى. زيراتتىڭ ىشىنە قازان تولى ەت، قۇمىرا تولى ءسۇت قويادى. ساداقا ەتىپ كوپتەگەن كۇمىس، التىن بىلەزىك، ساقينا، القا ءتارىزدى قىمبات زاتتار قالدىرادى. بۇندايدا ەگەر بەكزادا باي ادام بولسا، التىن، گاۋھارلار زيراتقا ايانباي سالىنادى. بەكزادانىڭ جانىن قيناۋعا كەلگەن پەرىشتەلەر التىندى الىپ، ولىككە تيمەي كەتەدى دەپ ويلايدى مونعولدار.
ەكىنشىسى — قويىلعان بەكزادانىڭ زيراتىن ءتىرى جان بىلمەۋى كەرەك. بەكزادا قويىلعاننان كەيىن ونىڭ كورىن بىلەتىن ادامدار تەگىس ولتىرىلەدى، ءقابىر ۇستىنەن ءۇيىرلى جىلقىلار وتكىزىلىپ جەر بەتىن تەپ-تەگىس ەتەدى.
مۇنداعى ويلارى — قابىرگە سالىنعان اسىل مۇلىككە قىزىعىپ بەكزادانىڭ مولاسىن قازىپ، ولىك سۇيەگىن قورلاۋدان ساقتاۋ عانا ەمەس، مونعولداردىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بار. ءريمنىڭ ءبىر يمپەراتورى «تاريح مەنەن باستالادى» دەپ وزىنەن بۇرىن وتكەن، كاپيتوليانىڭ استىندا ساركوفاگتا جاتقان جيىرما توعىز يمپەراتوردىڭ بالزامدالعان دەنەلەرىن الىپ ورتەپ جىبەرگەن. ءتىرى كەزدەرىندە وشىككەن پاتشالارىنىڭ سۇيەكتەرىن ولگەننەن كەيىن قازىپ الىپ قورلاۋ، بوتەن ەلدەردە دە سان مارتەبە كەزدەسكەن. مۇنداي سوراقىلىق وتكەن زامانداردا ءجيى بولىپ كەلگەن. ەسكى مونعول زاڭى بۇندايعا ورىن بەرمەگەن. ءتىرى — ءولى جاننان ءوشىن الۋعا ءتيىستى ەمەس. سومدىقتان ونىڭ زيراتىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن ءتىرى جاۋى بىلمەۋى كەرەك. بىلەتىن قۇل ولتىرىلەدى، زيرات ۇستىنەن جىلقى ايدالىپ ءقابىر بەتى جەرمەن-جەكسەن ەتىلەدى.
ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ توعىزىنشى جىلى قاراقۇرىمداعى شىڭعىستىڭ ۇلى تاعىندا وتىرعان موڭكە حان ولگەندە، ونىڭ ىنىلەرى ارىق بۇعى، قۇبىلاي قۇلاتۋلاردىڭ ءامىرى بويىنشا وسى حاندى جەرلەۋگە قاتىسقان ون مىڭ ادام تەگىس باۋىزدالعان. ونداعى ويلارى — تىرىسىندە قاتىگەز بولعان حاننىڭ ولىگىنەن شىڭعىستىڭ وزگە بالالارىنىڭ ۇرپاعى ءوشىن الىپ جۇرمەسىن دەگەن جانە مونگول حالقىنىڭ وتقا تابىناتىن كەزدەگى ءدىني تۇسىنىگى بويىنشا بەكزادانىڭ جانى و دۇنيەدە تىنىش سەرۋەن قۇرۋعا ءتيىستى-مىس.
ىنىلەرىنىڭ موڭكە حاندى اتالارى شىڭعىستان دا ارتىق ەتىپ بىلايشا دارىپتەۋلەرىندە بۇل ەكى سالتتان دا باسقا ءبىر ماقسات بار-دى. ول ماقسات — بۇكىل الەمگە، قالا بەردى وزدەرىمەن ب ا ق كۇندەس جاۋلارىنا، ون مىڭ ادام قازا تاپقان قاندى قىرعىنمەن سەس كورسەتۋ بولاتىن.
سويتكەن شىڭعىسحان ۇرپاعىنان شىققان ءابىلقايىر حان بولسا، ەندى مىناۋ، ءبىر جىگىتتىڭ تاعدىرىن شەشە الماي جاۋراعان تورعايداي قۇتى قاشىپ تۇر. «ءبىر شىڭعىستان تاراعان ەكى ۇرپاقتىڭ بىرەۋى ون مىڭ ادامدى باۋىزداعانىن ماقتان ەتەدى، ال ەكىنشىسى ءبىر ادامدى اجالعا بەرە الماي، كۇنى بويى اۋرە-سارساڭ ويعا بەرىلۋدە. بۇل قالاي؟ راسىمەن-اق ءبىر كەزدە بۇكىل دۇنيەنى تىتىرەتكەن ايبىندى «الەم يەسى» تۇقىمدارىنىڭ ۋاقتاپ كەتكەنى مە؟ سولاي ءتارىزدى.
ءابىلقايىر تاعى دا اۋىر كۇرسىندى. راسىندا دا بۇل وعان تولە بالالارىنىڭ ون مىڭ ادامدى قۇربانعا شالعانىنان شەشۋى قيىن كەسىك ەدى. پىشاق كەستى ۇكىمىن شىعارا الماي قينالۋى دا سودان تۋعان.
قارا قازاق جەرىن جاۋلاپ العان شىڭعىس بالالارىنىڭ اراسى قىم-قيعاش ءبىر تاريح. ءابىلقايىردىڭ داعدارۋىنىڭ ءوزى دە وسىدان ەدى.
ۇگەدەي بالالارى مونعولدىڭ ءوز جەرىنە ۇلى ورداعا يە بولىپ قالعاندا، جاعاتاي بالالارى مەن تولەنىڭ كىشى ۇلى ارىق بۇعى وسى كۇنگى ورتا ازيا ولكەسى — جەيحۇن مەن سەيحۇن وزەندەرىنىڭ اراسىن — ماۋرەنناحردىڭ باي القابىنا يە بولعان-دى. ال تولەنىڭ ەكىنشى بالاسى قۇبىلاي جۇڭگو جەرىنىڭ سولتۇستىگى مەن باتىس جاعىن جاۋلاپ الىپ، ەندى دەنى ءداشتى قىپشاق پەن الان8 اسكەرلەرىنىڭ كۇشتەرىمەن سول قىتايدىڭ وڭتۇستىك جاعىن جاۋلاۋعا كىرىسكەن. ءۇشىنشى بالاسى قۇلاعۋ وسى كۇنگى كاۆكاز جەرىنىڭ بۇكىل وڭتۇستىك تۇسىن شاۋىپ، يراندى الىپ، ەندى سوناۋ ەگيپەتكە قول سوزا باستاعان-دى. قۇلاعۋدى جەرگىلىكتى ەل ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن، بۋددا موناحتارى — ۇيعىرلاردان، تىبىتتىكتەردەن، قىتايلىقتاردان قۇرىلعان كىلەڭ سەنىمدى ادامدارمەن قورشاعان. بۇلاردىڭ ءبارى ۇلى حان موڭكەنىڭ قاراماعىندا بولاتىن.
ۇگەدەي، جاعاتاي، تولە بالالارىنىڭ باسشىلىق ساياساتى قان توگىسپەن، باعىنعان ەلدى قىرۋ، تالاۋمەن اياقتالاتىن-دى. قورقىتۋ، قورعانسىز ەلدى تەك نايزانىڭ ۇشىمەن، ايبالتانىڭ كۇشىمەن باعىندىرۋ — بۇلاردىڭ نەگىزگى ساياساتى ەدى. ورتەنگەن، قيراعان قالا، قۇلازىپ بوس قالعان ەگىن دالاسى، تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن ادام سۇيەگى، قاشقان، بوسقان جۇرت — مىنە، مونعول قاندى بالاقتارىنىڭ ءبىر كەزدەردە گۇل-گۇل جايناعان ولكەلەرگە الىپ كەلگەن ۇلەسى وسى بولاتىن...
ال قازاق جەرىنە كەلگەن جوشى دا وسى ساياساتتان تانباعان. تەك ويىن ورىنداۋ ءتاسىلى وزگەشە ەدى.
قيات رۋىنىڭ باتىرى ەسۋگەيدەن تۋعان شىڭعىسحان قوڭىرات داي-نوياننىڭ قىزى بورتەدەن بەس قىز، ءتورت ۇل كورگەن. سولاردىڭ ءبىر قىزدان كەيىنگى ەڭ ۇلكەنى جوشى. مونگول عۇرپى بويىنشا ءوز رۋىنان ايەل الۋعا بولمايدى. جىگىت قالىڭدىقتى باسقا رۋلاردان، اسىرەسە ناعاشى جۇرتىنان ىزدەۋى كەرەك. وسى داستۇرگە قاراپ، جوشى دا ءوزىنىڭ زاڭدى ءتورت قاتىنىنىڭ ۇشەۋىن قوڭىرات رۋىنان العان.
ۇلكەن بايبىشەسى جۇكە-بەگىمنەن ۇلكەن بالاسى وردا، ەكىنشى ايەلى ۇكى-بەگىمنەن باتۋ تۋعان. بۇلار دا ناعاشى جۇرتىنان ءبىر-بىر ايەلدەن العان. وسىلاي اتادان اكەگە، اكەدەن بالاعا اۋىسقان عۇرىپ بويىنشا جوشى ۇرپاعى قوڭىرات رۋىنا كۇيەۋ جۇرت بوپ كەتكەن. ال ءبىر كەزدە كەرۋلەن، ونون، ورحون وزەندەرىنىڭ بويىمەن كوشىپ جۇرگەن نايمان، كەرەي، ۋاق رۋلارى ءتارىزدى مونعول جەرىندەگى قوڭىرات رۋى، ەندى ءبىرىنشى بوپ جوشى ۇلىسىنا كىرەدى. بۇنىڭ ۇستىنە «شىڭعىس مونعولدا حاندىققا تالاسىپ جۇرگەندە، بورتە كەرەيدىڭ ءبىر باتىر جىگىتىمەن كوڭىلدەس بولعان ەكەن. جوشى سودان تۋىپتى» دەگەن دە قاۋەسەت بار. بۇل قاۋەسەت قيسىنعا دا كەلەتىندەي. وعان دالەل: شىڭعىسحان ەندى ولەتىنىنە كوزى جەتىپ، ورنىنا جوشىنى قويماق بوپ ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جيىرما التىنشى جىلى ۇلى قۇرىلتايدى شاقىرعانىندا، مونعول جىراۋلارى حان الدىندا «جوشىنى قويما، ول سەنىڭ ءناسىلىڭ ەمەس»، دەپ جىر ايتادى.
وسىنداي سەبەپتەرىمەن جوشى قوڭىرات، كەرەي رۋلارىن ىشتەي قاناپ جاتسا دا، سىرتتاي جاقىن ۇستاعان بولىپ كورىنەدى...
جوق، قاراماعىنداعى جۇرتتى جوشى قانداس بولدىم دەپ اياعان ەمەس. وعان باسقاراتىن، ءامىرىن جۇرگىزەتىن ەل كەرەك. ال ءداشتى قىپشاق جوشى حاندىعىنىڭ تۋىن تىگەتىن نەگىزگى جەرى بولۋعا ءتيىستى ەدى.
دەمەك، قازاق شەجىرەلەرى جوشىنى شىڭعىستىڭ وزگە بالالارىنداي قانىشەر اتامايدى. جىر، اڭىزداردا كەيدە قاھارىمەن بىرگە سوزگە توقتايتىن، اشۋىن اقىلعا جەڭگىزە بىلەتىن ادام ەتىپ كورسەتەدى. بۇعان «اقساق قۇلان — جوشى حان» اڭىزى كۋا.
قايتكەنمەن دە وسى جوشى جاعاتايداي باسىپ العان ەلىن قۇرتىپ جىبەرۋگە قۇشتار بولماعان. ونىڭ بۇيتپەسكە امالى دا جوق ەدى. قازاق جەرىندە قالعان مونعول باسقىنشىلارى سان جاعىنان ءجۇزدىڭ بىرەۋىندەي-اق از-تۇن. شىڭعىسحان جاۋلاپ العان جەرىندە ءتورت بالاسىنا ءتورت ۇلىس ەتىپ بولگەنىندە مونعول اسكەرىنەن ءارقايسىسىنا ون سانادان9 بار بەرگەنى ءتورت مىڭ اسكەر دەگەن اقپار بار. مونگول نوياندارى دا، ءبىر شەلەك سۋعا سالىنعان ءبىر ۋىس تۇزداي قالىڭ قازاقتىڭ اراسىنا كىرىپ ءبىرجولاتا ونىڭ ءتىلىن، ءدىنىن الىپ وزدەرى دە قازاق بولىپ كەتەدى. تەك شىڭعىس ۇرپاعىمىز، تورە تۇقىمىمىز دەگەندى وزدەرىنىڭ ۇستەمدىگىن قورعاۋعا عانا پايدالانادى.
تاعى ءبىر ەسكە الاتىن جاعداي: قازاق جەرىندە، حورەزم، كييەۆ ءتارىزدى ۇلكەن قالالار بولماعاندىقتان، جوشى تۇقىمى قان جوسا ەتىپ الاتىن بەكىنىستەر دە از ەدى. ءداشتى قىپشاق رۋلارى دا مونعول ءتارىزدى كوشپەلى جۇرت، قاشىپ ءجۇرىپ، بوسىپ ءجۇرىپ سوعىسىپ ءوز تەڭدىگىن وڭايعا بەرمەدى. جوشى ۇرپاعىنا بۇنىمەن دە ساناسۋعا تۋرا كەلدى. ءتيىمدى بولسا قازاقتان قىز الىپ، قىز بەرىپ كەتۋدەن دە تايىنبايدى. وسىنداي جاعدايدا باتۋ ءوزىنىڭ ءبىر قىزىن ماڭعىت جىگىتىنە بەرەدى. ودان نوعاي دەگەن ينال10 تۋادى. نوعاي اسقان باتىر، اقىلدى كىسى بولادى. حان تاعىنا وتىرۋعا حاقى جوق، اكە جاعىنان شىڭعىس تۇقىمىنان ەمەس، ءبىراق باتۋحان ولگەن كەزدە ونىڭ اسكەرىن باسقارادى. وسى نوعاي قىرىق جىلداي بۇكىل جوشى تۇقىمىنا ايتقانىن ىستەدى. التىن وردا حاندارىن ءوز قولىمەن وتىرعىزىپ، ءوز قولىمەن الىپ تاستاي الاتىن ءامىرشى بولادى. اقىرىندا التىن ورداعا موڭكە حاننىڭ بەسىنشى بالاسى توقتاعۋ (قازاقتار ونى توقتايحان دەپ اتاعان) حان بولادى. بۇل كەزدە نوعاي باتىردىڭ قارتايعان شاعى. جاس حانمەن كارى تارلان ايقاسا كەتەدى. ءداشتى قىپشاق ەلىنىڭ رۋ-رۋعا بولىنگەن الاۋىزدىعىن پايدالانىپ، توقتاعۋ اسكەرى نوعايدى جەڭەدى. نوعاي ون جەتى نوكەرىمەن باشقۇرت جەرىنە قاشادى. جولاي ونى التىن وردا قىزمەتىندەگى ءبىر كنيازدىڭ جاۋىنگەرى ۇستاپ الىپ ولتىرەدى. باسىن توقتاعۋعا اكەپ بەرەدى. ءبىراق جاۋىنگەر قىلىعىنان شوشىنعان توقتاعۋ «قاراپايىم ادام حان تۇقىمىنا قول كوتەرمەس بولار» دەپ ءوزىنىڭ باسىن الدىرتادى.
حان اتىن الماعانمەن، نوعاي ۇلى بي اتالعان. ءداشتى قىپشاق جەرىنىڭ باتىس بولەگى نوعايلىنىڭ حاندىعىنا اينالادى. بۇل حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان ماڭعىت رۋى.
ءابىلقايىردىڭ دا ءوزىنىڭ قول استىنداعى ارعىن، قىپشاق رۋلارىنىڭ بەلدى ادامدارىنان سەسكەنۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى وسىندا. نوعاي باتىر سەكىلدى اقجول ءبيدىڭ دە (بۇل ەل قويعان اتى، شىن اتى دايىرقوجا) ارتىندا تۇرعان قالىڭ ارعىن ەلى بار. ال مايسارا قوبىلاندى باتىردىڭ سوڭىنان ەرگەن قىزىل باس ەلىن شاۋىپ، قيسسا جىرىنا اينالعان ارعى باباسى قارا قىپشاق قوبىلاندىدان قالعان جاۋ جۇرەك بىقىعان ايبارلى قىپشاق جۇرتى تۇر... قايسىسىنىڭ ءسوزىن جاقتاۋ كەرەك. بۇدان قيىن حان باسىنا سىن بار ما؟
«جالعاندا نە قيىن، قازاقتىڭ رۋ تالاسىن شەشۋ قيىن. ءبىراق ونى شەشۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ — ءابىلقايىر حان مىرس-مىرس كۇلدى. — شىڭعىس تۇقىمىنىڭ حان تاعىنا وسىنشاما ۇزاق وتىرۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا ەمەس پە؟ ەگەر رۋ-رۋ بوپ بولىنگەن بار قازاق بىرىگىپ كەتسە نە بولار ەدى؟ جوق-جوق، بۇل جۇرت — ابايلاپ ۇستاماساڭ قولىڭدى الىپ تۇسەر قىلشىلداعان ۇستارا. ابايلاپ ۇستاۋدىڭ جالعىز جولى — بىرىنە-بىرىن باقتىرىپ قويۋ. سوندا عانا بۇل وتكىر ۇستارا ءقاۋىپسىز».
بۇل — ءابىلقايىردىڭ ويى. ال جانىبەك بولسا، وسىناۋ رۋ تالاسىنا وزگەشە قارايدى. «ءقازىر ءابىلقايىر قيىن حالدە، — دەپ بولجايدى ول، — ورداسىنىڭ دا ايبارى بۇرىنعىداي ەمەس، جان-جاعى تۇگەل اش قاسقىرداي تالاۋعا ءازىر جاۋلارى. وڭتۇستىك-كۇنباتىس جاعىنان قوراسان قايتادان باس كوتەرە باستادى. ماۋرەنناحر بۇقاراسىنىڭ دا وشپەندىگى كۇشەيۋدە. اقساق تەمىر ۇرپاقتارى ىشتەن تىنىپ، ءساتتى كۇنىن كۇتىپ وتىر. سولتۇستىك-باتىس تۇسى دا جاۋار كۇندەي تۇنەرىپ تۇر. ال ەدىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى نوعاي ورداسى كۇننەن-كۇنگە ىرگەسىن ءارى سالىپ بارا جاتىر، دوستىقتان قاستىق تىلەۋى باسىم. ەجەلدەن باسەكەلەس جاۋلارى قازان مەن قىرىم حاندىقتارى دا بەل الىپ كەتكەندەي. استراحان سۇلتاندارى ءابىلقايىردان كورى، سولارعا قاراي يەك ارتپاق... بۇنىڭ ءبارى قۇر دوڭايبات ەمەس، ءبىر حاندىقتى ءجۇن ەتەر قاھار. ال التىن وردانىڭ ءوزىنىڭ ءىشى قالاي؟ جيدي باستاعان تەرىگە ۇقساس. حان سالعان الىم-سالىقتىڭ زاردابىنا شىداي الماي ابدەن اۋالانىپ العان. كۇنى بۇگىن ءابىلقايىردان بولىنگەلى تۇرعان قازاق رۋلارى از ەمەس... تەك سولاردىڭ سانىن كوبەيتە ءتۇسۋ كەرەك».
جانىبەك، قىرعا شىققان سايىن، ەل تاۋقىمەتىن كورىپ، ورداسىنا ۇنەمى رەنجىپ قايتاتىن. اسىرەسە، وتكەن جىلعى، ءبىر وقيعا سۇلتاننىڭ كوز الدىنان كەتپەي-اق قويعان. ول اڭنان كەلە جاتىپ ءابىلقايىر لاشكەرلەرى شاۋىپ كەتكەن ءبىر اۋىلدىڭ ۇستىنەن شىققان. شاڭىراعى كۇيرەي جەرگە تۇسكەن ۇيلەر... ۇلدارى سويىلعا جىعىلىپ، بوتاسى ولگەن ىنگەندەي بوزداعان انالار...
جانىبەكتى تانىعان اقساقال:
— شىراعىم، جانىبەك، — دەگەن، — بوتەن ەلدەردى شابۋعا جىگىتتەرىڭدى بەرمەدىڭدەر، مەرزىمىندە الىم-سالىقتى تولەمەدىڭدەر دەپ حاننىڭ اش بورىلەرى اۋلىمىزدى شاۋىپ كەتتى. ەدىل بويىندا دا كورگەن كۇنىمىز وسىنداي بولاتىن. قۇتقارا كور ەندى ءبىزدى بۇل قورلىقتان!
— قالاي قۇتقارام؟! — دەگەن جانىبەك.
— ءابىلقايىردان ءبىزدى ءبولىپ ال، — دەپ جاۋاپ قايىرعان قارت. — وزگەنىڭ جەر-سۋىنا قىزىقپايتىن، ءوز ەلىنەن جات جۇرتتاي اۋىر الىم-سالىق سالمايتىن جەكە شاڭىراق كوتەر.
جۇڭگو مەن جوڭعار جەرىندەگى رۋلار دا وسىنداي وي بىلدىرگەن. وسىنىڭ بارىنەن جانىبەك جەكە حاندىق قۇرۋدىڭ كوپتىڭ ارمانى ەكەنىن جانە ءوز باسىنىڭ قامى مەن ەل-جۇرتتىڭ تىلەگىنىڭ ساباقتاسا باستاعانىن كوپتەپ تۇسىنگەن. بۇل — مۇراتقا جەتۋدىڭ داڭعىل جولى. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ شارۋاشىلىعى، جەر-سۋى، ادەت-عۇرپى، ءتىلى، تىلەگى ءبىر ءداشتى قىپشاق دالاسىنىڭ كوپ رۋىنىڭ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، ءبىر ەل بولىپ قۇرالىپ، ءبىر حالىققا اينالاتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن.
وسى سەبەپتەن دە ءابىلقايىر حاندىعى — التىن ورداعا باعىنىشتى ەكى بەلدى رۋ ارعىن مەن قىپشاقتىڭ اراسىنداعى داۋ، تالاستىڭ ءورشي تۇسۋىنەن قاتتى ۇمىتتەنگەن ءابىلقايىردىڭ ويى، بۇل رۋلاردىڭ باستارىن بىرىكتىرتپەي بيلەۋ بولسا،جانىبەكتىڭ ويى ءابىلقايىردىڭ ورداسىن قۇلاتۋ ءۇشىن سول رۋلاردىڭ اراسىنداعى التىن ورداعا دەگەن وشپەندىلىك ورشي ءتۇسۋى كەرەك. ەسكى وردا تالاستان السىرەسە، جاڭا وردا تىگۋدىڭ جەڭىلگە تۇسەتىنىنە ول كۇمان كەلتىرمەگەن. «قازاقتىڭ كوشپەلى رۋلارى الماس قىلىش، — دەپ ويلاعان سۇلتان جانىبەك، — ەگەر جۇمساي بىلسەڭ — ول جاۋىڭا ايبار، جەر-سۋىڭا قورعان. قارا حالىق ءوز بەتىمەن بىرىمەن ءبىرى سوعىسپايدى، تىنىشتىقتى، دوستىقتى تىلەيدى. بار پالە بىزدە، حان، سۇلتانداردا. قولىڭداعى وسىنداي كۇشتى اۋجايلاپ پايدالانا الساڭ، ويىڭداعىداي حاندىقتى قۇرۋعا بولادى. نوعاي، قازان، قىرىم، استراحان حاندارى مەن سۇلتاندارى تالاماسىن دەسەڭ، ارعى جاعىڭداعى ۇلى جۇرت — ورىس ەلىمەن ءتىل تاۋىپ، وداقتاسقان ءجون. ءبىراق ونداي كۇنگە جەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءابىلقايىر ورداسىنان ءبولىنۋ قاجەت».
ال ءابىلقايىر ءداشتى قىپشاق حاندىعىن كۇشەيتۋدەگى العاشقى كۇرەستەرىندە وزىنە سەنىمدى قۇرال ەتكەن كوشپەلى رۋلاردىڭ ءقازىر تەرىس قاراي باستاعانىن تەك سۇلتانداردىڭ قاستاندىعىنان كورەتىن. ورىنسىز سوعىس-جورىقتان، باسقا ەلدەردى شابۋدان كەشەگى الماس قىلىشتىڭ ءجۇزى قايتىپ، ىسكە العىسىز بوپ مۇقالاتىنىن ۇققىسى كەلمەيتىن. «جىلاننىڭ ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك قاۋقارى بار، — دەپ ويلايتىن ول، — ەگەر دە سۇلتانداردىڭ وشپەندىلىگىن جويسام، التىن وردا ەلى دە تالاي ەلدى باعىندىرا الادى. تەك سوڭىڭنان ەرگەن توبىردى وتكىر قايراپ جاۋىڭا سالا ءبىل! اۋجارلىق ەتپە!».
ءابىلقايىر تاعى اۋىر كۇرسىندى. «توبىر! ءبىراق سول توبىرعا ەرىك بەرسەڭ، ول قوجاسىنىڭ دا باسىن الاتىن قاھارلى كۇشكە اينالادى... ەرىك بەرىلىپ ەدى، مىسىرعا قۇلدىققا ساتىلعان بەيبارىس نە ىستەمەدى؟ اتاقتى قۇلاعۋدىڭ ءوزىن ەگيپەت جەرىنەن قۋدى...».
شىڭعىس شاپقىنشىلىعى تەگەۋرىندى ەكپىنىمەن قازاق رۋلارىنىڭ بىج-تىجىن شىعاردى. كوپشىلىگى ءوز جەرىندە قالعانمەنەن، ءبىرتالايلارى باسقا ەلدەرگە قاشىپ، جان ساقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز قىرىق ءبىرىنشى جىلى قىپشاقتىڭ ءبىراز اۋىلى باستىعى قوتان حان بولىپ ماديارلار جەرىنە اۋىپ كەتتى. بۇلاردى ماديارلاردىڭ كورولى قونىس بەرىپ، الدارىنا مال سالىپ جاقسى قارسى الدى. بۇعان اشۋلانعان باتۋ ۆەنگەر كورولىنە حات جازدى. ول حاتىندا: «ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ قىپشاق قۇلدارىما سەن قورعان بولاتىن كورىنەسىڭ. مەنى وزىڭە قارسى قويمايىن دەسەڭ، بۇدان بىلاي قاراي قاراماعىڭا قىپشاقتاردى ۇستاما. قىپشاقتارعا مەنەن قاشۋ جەڭىل، — ولاردىڭ ۇيى-كۇيى جوق، شاتىردا تۇرادى، ال سەنىڭ ءۇيىن، بار، جەرىڭ بار، قالالارىڭ بار. مەنەن قالاي قاشىپ قۇتىلاسىڭ» دەپ قورقىتقان باتۋ.
ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جيىرما توعىزىنشى جىلعى لاۆرەنتيەۆ شەجىرەسىنەن قىپشاق-قازاقتاردىڭ مونعولداردان ىعىپ، ءوزى جاۋ. تەپكىسىنە تۇسكەن ەدىلدەگى بۇلعارلار جەرىنە، روسسياعا، پولشا، ليتۆاعا بارعاندارىن كورەمىز. ءبىر كەزدەگى كوشپەلى جاۋىنگەر ەلدى قۇجداي مىقتى بەكزادا، ەل بيلەگەن باتىرلارى ەندى جات جەردە بەتەگەدەن الاسا، قويدان جۋاس كۇيگە ۇشىرايدى.
قازاقتاردىڭ ءبىرازى قيىر كۇنشىعىسقا، مونگوليا، قىتايعا دا اپارىلادى. شىڭعىسحان مەن جوشى كەزىندە قازاقتاردىڭ بىرنەشە بەكزادا، باتىرلارى مونعول يمپەراتورىنىڭ ۇلى ورداسىندا قىزمەتكە اكەتىلگەن. قىسكاسى ءبىر كەزدەگى ايبىندى ەلدى دۇشپاندارى تالان-تاراجىن شىعارىپ، ۇلىن ۇرىمعا، قىزىن قىرىمعا شۇبىرتادى. قازاقتىڭ باتىر جىگىتتەرىن توپتاپ قۇلدىققا، ءمۇسىندى قىز-كەلىنشەكتەرىن ءۇيىرىپ كۇڭدىككە ساتا باستايدى.
كوپ كەشىكپەي مونعولدار مەن مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى ەۆروپا مەن سيريا، سولتۇستىك-باتىس افريكانى، اسىرەسە ەگيپەتتى ءداشتى قىپشاق جەرىنەن اكەلىنگەن قۇلدارعا تولتىرادى.
وسىنداي جاعدايدا ەگيپەتتىڭ حاليفاتتىق گۆاردياسى ون ءۇشىنشى عاسىردا دەنى قىپشاق جىگىتتەرىنەن جينالعان بولاتىن. ال ەگيپەتكە ەر جۇرەك، مىقتى اسكەر وتە كەرەك ەدى. مۇنداي اسكەردى مامليۋكتەر11 قۇرا ءبىلدى.
بۇل كەزدە ەگيپەتكە شىعىسىنان مونعول شاپقىنشىلارى تونسە، ون ەكىنشى عاسىردا ۇرىستا جەڭىلگەنىنە قاراماي، باتىس جاعىنان تاياۋ شىعىستى ءولى دە بولسا وزىنە باعىندىرماق بوپ، كرەسشىلەر شابۋىلعا شىققان-دى. ەندى بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ كىندىگى، ونىڭ مادەنيەت، كوركەم ونەر، ءعىلىم-بىلىم ورتالىعى ەگيپەت پەن سيريا باسىنا شىن قاۋىپ-قاتەرلى قارا بۇلت تۇنەرگەن-دى.
ءدال وسى ساتتە بالا كەزىندە قىپشاق جەرىنەن قۇلدىققا ساتىلىپ اكەلىنگەن سيريا اسكەرىنىڭ قولباسشىسى بەيبارىس باھادۋر سوڭىنان مامليۋكتەردەن قۇرىلعان گۆاردياسىن ەرتىپ، باعداتتى الىپ، ەندى سارقىراماداي سيرياعا قۇلاعان يران شاحى قۇلاعۋ اسكەرىنە قارسى شىقتى. قۇر عانا قارسى شىققان جوق، قۇلاعۋدى جەڭىپ، ەكى جىلدان كەيىن ونى بۇكىل ەگيپەت جەرىنەن قۋدى. ال ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز توقسان ءبىرىنشى جىلى قىپشاق مامليۋكتەرى ءابجىل قيمىلداپ سيريادان كرەست ۇستاۋشىلاردى ءبىر جولاتا قۋىپ، رىسارلاردىڭ شىعىستاعى ەڭ اقىرعى قورعانى اققا قالاسىن الدى.
ءسويتىپ، ءوز جەرىنەن قۋىلعان، قۇلدىققا ساتىلعان مامليۋكتەر اراب جاۋىنگەرلەرىمەن بىرىگىپ، ەگيپەت پەن سيريانى مونعول باسقىنشىلارىنىڭ كۇيرەتۋىنەن قۇتقاردى. الەمگە ايگىلى ونەر-عىلىم وشاقتارى بولعان وتىرار، سامارقانت، كييەۆتەردىڭ حالىنە جەتكىزبەي، كاير، الجير، كورداۆالاردى كۇل-تالقان ەتۋدەن امان ساقتاپ قالدى.
ەندى قىپشاق بەكزادالارىنىڭ، اسكەر باسشىلارىنىڭ قانى اراب قانىمەن ارالاستى. بىرىنە-بىرى قىز بەرىپ، قىز الىستى. وسى قۇل ساتۋ ارقىلى قۇر عانا ەگيپەتتە ەمەس، سولتۇستىك تەڭىز بەن جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى ەۆروپا حالىقتارىنىڭ قانىنا ورىس، تاتار، چەركەس، تۇرىك، افريكا ۇلدارىنىڭ قانى قوسىلدى.
جوشىن مامليۋك سۇلتاندارى باسقارعان ەگيپەت جەرىندە قىپشاقتار التىن وردا مەن قازاق جەرىنىڭ ادەت-عۇرپىن، ءتارتىپ-داستۇرىن ەنگىزۋگە تىرىستى. اتا-باباسى قىپشاقتان شىققان مامليۋك سۇلتاندارىنىڭ ەندى سەرۋەنگە بارار جولدارىنا كۇنى بۇرىن سىرناي، كەرنەي تارتقان جۇزدەگەن، قىپشاقشا كيىنگەن ءساندى-سالتاناتتى نوكەرلەرىن شىعارىپ باعدات، مىسىر، مەككە، كاير شاھارلارىنىڭ كوشەلەرىن باسىنا كوتەردى. قىپشاقتىڭ باي، ماناپتارى وزدەرىنىڭ جاس كەزىندە بابالارى مىنگەن پاۋەسكەمەن ءنىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا سەرۋەندەۋدى شىعاردى.
مامليۋكتەر ءتىپتى شاريعاتتى بىلاي قويىپ، سوت ءىسىن دە ءداشتى قىپشاق جوباسىمەن جۇرگىزۋگە تىرىستى.
بۇنىڭ ءبىرىن ىستەگەن قارا قۇلداردان شىققان باتىر، اسكەر قولباسشىلارى. وسىدان كەيىن قارا قازاققا، قۇلدارعا ەرىك بەرۋگە بولا ما؟ جوق، بولمايدى. ءابىلقايىر تاعى قاباعىن قارس جاپتى. «قىپشاق جەرىنەن ساتىلىپ بارعان قۇل بەيبارىس قۇلاعۋدى جەڭدى. جوق، قارا حالىقپەن ويناۋعا بولمايدى». ونىڭ ەسىنە ەندى اقساق تەمىر كورەگەن ءتۇستى. ءابىلقايىردىڭ بويى سۋىنىپ كەتتى. «التىن وردانىڭ تۇبىنە جالعىز عانا ورىس پاتشالارى جەتتى مە؟ حان ماماي جەڭىلگەن ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز سەكسەنىنشى جىلعى كۋليكوۆ قىرعىنىنان كەيىن توقتامىس پەن ەدىگە ماسكەۋ تۇبىنە قايتادان سان بارعان جوق پا ەدى؟ راس، باسى بىرىگە باستاعان ورىس كنيازدارى دا اي قاراپ وتىرماعان-دى، توزۋعا اينالعان التىن وردانى، ءتۇبى، كۇل-تالقانىن شىعاراتىنى اقيقات ەدى عوي... كۇل-تالقانى شىعا دا باستاعان ەدى-اۋ. جۇت جەتى اعايىندى، ايىر اعاشپەن سەگىز. جاۋىنان سان وپىق جەگەن كونە ءداشتى قىپشاقتىڭ كۇنشىعىسىنا سوناۋ الابۇرتقان زاماندا تاعى ءبىر قابىلان كورىندى. بۇل ماڭعىت رۋىنان تارالاتىن بارلاستان شىققان اقساق تەمىر ەدى عوي. سويقاننىڭ ءبىر باسى سونان ءوربىدى ەمەس پە. قۇجىناعان لاشكەرىن قۇمىرسقاداي قاپتاتىپ، قاندى اۋىز قابىلان التىن وردانى قاپپاق بولدى. ول ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز توقسان ەكىنشى جىلعى، الاشا حاننىڭ امەت پەن سامەت دەگەن بالالارىن جولاي ولتىرەتىن اتتانىسىندا-اق التىن وردانىڭ بوساعاسىن بىردەن سولقىلداتىپ كەتكەن جوق پا ەدى. ال ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز توقسان بەسىنشى جىلعى اتتانىسىندا باتۋ مەن بەركە ەدىل وزەنىنىڭ ساعاسىنا سالعان التىن وردانىڭ استاناسى عاجايىپ سۇلۋ ساراي شاھارىن كاۆكاز جاعىنان، داعىستان قويناۋىنان كەلىپ باسىپ الدى عوي. وسى شابۋىل ءبىزدىڭ بىرلىگىمىزدىڭ دە ءبىرجولاتا تۇبىنە جەتكەن-دى. ورىستاردان ماماي كۇيرەدى. تەمىرلاننان توقتامىس جەڭىلدى. وسى ەكى جەڭىلۋ التىن وردانى ءبىرجولاتا كۇيرەتتى. جوق-جوق، تورە تۇقىمدارىنا جاتپايتىن باتىر، بيلەردىڭ سوڭىندا يمپرامى بار. قيىن-قىستاقتا بۇل توبىر زاتى شىڭعىس تۇقىمىنان شىققان حانداردى ەمەس، ءوز كوسەمدەرىن قولداپ كەتەدى. مۇنى دا ويلاۋ كەرەك. ءوز توبىرى سوڭىنان ەرمەسە اقساق تەمىر بۇكىل ماۋرەنناحردى وزىنە باعىندىرىپ، حورەزم مەن التىن وردانى شاۋىپ، كەيىن ءۇندىستاننىڭ استاناسى دەلي مەن تۇركيانىڭ كىندىك قالاسى انكارانى الا الار ما ەدى؟ وسىنىڭ ءبارى يمپرامىمەن قۇرعان اسكەرىن وزىنە ەرتە بىلۋىنەن. جوق-جوق، سوڭىندا ەلى بار قولباسشى، بيلەردىڭ قاشان دا بولسا قولدارىندا كۇشى بار. ولارمەن ساناسپاسقا بولمادى. قوبىلاندى مەن اكجول داۋىن تاعى دا اقىل تارازىسىنا سالۋ كەرەك. بۇل تالاستان ءقازىر باسىم اۋىرىپ، بالتىرىم سىزداپ جاتقان جوق قوي. ءمۇلت كەتسەڭ — دۇرىس جولدان اداسقانىڭ... مۇنداي ىستە قاشان دا بولسا كۇدىك پەن ءۇمىت قاتار تۇرادى.
ءابىلقايىر شەشەتىن تاعدىر راسىندا دا كيىن تاعدىر ەدى. قازاق دالاسىنا شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ ۇستەمدىگى جۇرگەنمەنەن دە، ايىپتى جاندى ءولىم جازاسىنا كەسۋ ۇنەمى ەجەلگى ەل ءداستۇرى بويىنشا حالىقتىڭ ءوز بيلىگىندە قالعان. ايىپتى جاننىڭ كۇناسىن، ابەستىگىن اقىل تارازىسىنا سالىپ، جازىقتى مەن ايىپتاۋشىلار جاعىنان جينالعان بي، اقساقالدار ءماجىلىسى اتالى سوزگە توقتاپ، ءوزىنىڭ ۇكىمىن ايتاتىن. حان تەك وسى ۇكىمدى ءوز جەندەتتەرى ارقىلى ىسكە اسىراتىن. بۇل جولى ولاي بولماي شىقتى. ارعىن، قىپشاق بي-اقساقالدارى ءبىر كەلىسىمگە كەلە المادى. سوندىقتان دا بۇل داۋدى حان شەشسىن دەپ ۇيعاردى. كۇناكار دەپ تابىلعان ارعىننىڭ جيەنى سايان باتىردى قىپشاق جاعى ءولىم جازاسىنا بۇيىردى. جاس باتىردى كۇناسىز دەپ تاپقان ارعىننىڭ يگى جاقسىلارى ونى اقتادى. ەكى جاق بىردەي توقتايتىن بي شىقپادى. داۋ اياعى قاندى سويىلدى جانجالعا اينالا جازداپ ازەر باسىلدى.
راسىندا بۇل داۋدا حان تاعىنا ءقاۋىپ تۋدىرارداي استار بار-دى. باتۋ حاننان كەيىن، 1361 جىلى شىڭعىس ۇرپاعى بولات تەمىر حان ەدىل بۇلعارلارىن ەكىنشى رەت شاپتى. بۇلعار مەملەكەتىن جەرمەن جەكسەن ەتتى. وسى جەرگە ون بەسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ءابىلقايىر ولتىرگەن جۇمادۇك حاننىڭ اكەسى ۇلىع مۇحامبەت كەپ قازان قالاسىن سالدى. ءوزىن حان اتادى. ون سان نوعايلىنىڭ ەڭ اقىرعى ۇلى ءبيى التىن وردادان مۇلدەم قۋىلىپ، وردا تاعدىرى جوشى ۇرپاقتارىنىڭ قولىنا ءبىرجولاتا كوشكەن سوڭ وسى قازان حاندىعىنىڭ قول استىنا ورمانبەت ءبيدىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرازى كەلىپ قوسىلعان-دى. جانە التىن ورداعا دەگەن قاستىعىن توقتاتپاعان-دى. زاتىمىز ءبىر ەل-جۇرتپىز دەپ كەشەگى ۇستەمدىگىن زار ەتكەن كەي بيلەرى استىرتىن قازاق رۋلارىنا كىسى سالىپ، ءابىلقايىردان ءبولىن دەپ دەمىگۋدە ەدى. ال كەي جاۋ جۇرەك باتىر ۇلدارى، قاستارىنا ساياق جيناپ كەيدە حان تۇقىمىنىڭ مىڭداعان جىلقىسىن بارىمتالاپ اكەتەتىن.
وسىنداي ءبىر شابۋىلدان كەيىن، ىزاسى كەۋدەسىنە سىيماعان ءابىلقايىر، قازان حانىنىڭ جەرىندەگى ورمانبەت ءبيدىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اۋلىن شابۋعا ءۇش تۇمەن قوسىن مەن باقان بويلى، شوقپار قولدى قىپشاق قوبىلاندىنى اتتاندىرعان. بۇل اتاقتى قاجىمۇقان بالۋاننىڭ ون ەكىنشى اتاسى. قازاق پەن نوعاي بولىنگەندە ايتىلعان «جىلاۋ، جىلاۋ، جىلاۋ كۇي» جىرىنداعى «قارا ورمانىنان ايرىلعان»، تورعاي مەن ور بويىنا قاراتاۋ ماڭىنان، ارىس يەن بادام وزەندەرىنىڭ توعىسقان جەرىندەگى قاراسپان تاۋىنان كوشىپ كەلگەن، قازاقتىڭ اتان جىلىك، ارقار ءمۇيىز باتىرلارىنىڭ ءبىرى.
ول تىنىش، ەرتەلى-كەش كۇلكىنى ەرمەك ەتىپ، قاننەن-قاپەرسىز جاتقان نوعايلى اۋىلدارىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، بار مالىن الدىنا سالىپ ايداپ، ءمۇسىندى دەگەن قىز-كەلىنشەكتەرىن ولجا ەتىپ، جاقىندا عانا جورىقتان قايتقان.
اق تۇتەك بورانداي قاھارىنا جان شىداماعان قوبىلاندى باتىردىڭ بۇل جەڭىسىن بۇكىل ءابىلقايىر قول استىنداعى ەل، ول ءبىر ستامبۋل مەديناسىن شاۋىپ كايتقانداي، ءۇش كۇن تويلاعان. توي تارقار الدىندا، اكەلىنگەن قىز-كەلىنشەكتى ولجاعا ءبولىپ بەرۋ ءۇشىن، حان وسى جورىقتا قاي باتىردىڭ قانداي اسىرا ەرلىك كورسەتكەنىن سۇراعان.
اسات، اسەت12 ايلارىنىڭ اياق شەنىندەگى ىستىعى باسىلعان الا كوبەڭدەنۋگە تاياۋ كىشى بەسىن الەتى. وردا تولى الا تاياقتى اقساقالدار، ات-جاراقتى باتىر، سۇلتاندار... قوبىلاندى باتىر الاقانداي كوزىنىڭ قيىعىمەن حانعا قاراپ، ەرلىك كورسەتكەن كەۋدە سوعار باتىرلاردىڭ اتىن اتاپ كەلىپ، كەنەت ءسال كىدىرگەن. از ۋاقىت ءۇن-تۇنسىز تىنا قالىپ قۇلاعىنا دەيىن جەتەتىن بىلەكتەي قارا مۇرتىنىڭ ۇشىن شيىرشىقتاي ءتۇسىپ:
— وزگە باتىرلارعا ولجا سۇراسام، ارعىننىڭ ءجۇز جىگىتىن باستاپ بارعان جاس بەرى، قوتانداي ابىز قارتتىڭ جيەنى سايان باتىرعا ءولىم جازاسىن تالاپ ەتەمىن، حان نەم، — دەگەن.
وردادا وتىرعان جۇرت ءدىر ەتە قالعان.
ساياننىڭ ناعاشىسى حاننىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان مايمەنە، اسقان كۇش يەسى، ءارى شەشەن، ءارى ءانشى، ەكى يىعىنا ەكى ادام مىنگەندەي، ءتورتپاق كەلگەن قارا سۇر قوتان جىراۋدىڭ بالاسى اقجول بي قانىن ىشىنە تارتىپ سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن. ءبىراق جۇرەك تولقىنىن ادەتتەگى ورنىقتى مىنەزىنە جەڭگىزىپ ول:
— نەگە؟ — دەگەن، قوبىلاندى باتىردى قىراعى كوزىمەن ءبىر شولىپ، داۋسىن وزگەرتپەي.
— ۇلى شىڭعىسحان شارتىن بۇزدى. ورمانبەت ءبيدىڭ ۇرپاعى ادىلگەرەيدىڭ قىزى ەسىرەي13 قاراشاشتى وز بەتىمەن ولجا ەتەمىن دەپ كەرەيدىڭ قاراباتىرىمەن تالاستى.
ولجاعا تالاسقانعا — ءولىم جازاسىن بەرۋ شىڭعىسحان ياسىسىندا جازىلعان. شاپقىنشىلىق زاماندا اسكەر اراسى بۇزىلماسىن دەپ بۇنى حان ۇرپاقتارى مىقتى ۇستاعان، قاس باتىرعا قويىلعان ايىپ اۋىر.
— وعان قانداي دالەلىڭ بار؟ كەرەي قاراباتىردىڭ ءوزى ايتتى ما، الدە كورگەن جان بار ما؟ — دەدى اقجول ءالى دە داۋسىن وزگەرتپەي.
— قاراباتىر سول تالاستا قازا تاپتى. كورگەن كۋانى دە قىزبا قاندى ساياننىڭ الداسپانى الىپ ءتۇسىپتى.
ءابىلقايىر جۇمساعان ءبىر سۇمنىڭ سوزىنە اڭعال قوبىلاندى كۇرت سەنىپ قالعان. وسىلاي بولۋىن تىلەگەن كوڭىل، سايانعا تاعىلعان كىنانىڭ اق، قاراسىنا كوز جەتكىزدىرمەي، ءوزىن دە جالانىڭ قۇربانى ەتىپ وتىر.
— ولجاعا قالاي تالاسقانىن وندا باتىر ساياننىڭ ءوزى ايتار؟
— كۇناسىن مويىنعا الۋ ءۇشىن شىن باتىر بولۋ كەرەك.
— ارعىننىڭ ارداقتى جيەنىن قاتىن دەمەكسىڭ بە؟
— ولجا ەسىرەيگە تالاسۋ قاتىن ارەكەتى.
ەكى باتىر الىسا كەتەتىن قاندى اۋىز ارلان توبەتتەردەي الايا قارادى. ءبىراق حان الدىندا ءتوزىم ساقتاۋ كەرەك، ەندىگى ءسوزدى وردا يەسىنەن كۇتىپ ءۇن-تۇنسىز وتىر.
قوبىلاندى باتىردىڭ بۇل جانجالدى نەگە باستاپ وتىرعانى ءابىلقايىرعا ايان. كۇيە جاعا ايتىلعان ءسوزدىڭ استارىندا كۇيىكتى سىر جاتقان. «الدە باتىر ساياننىڭ قىلىعى راس پا ەكەن؟» ءابىلقايىر حان ۇيدە وتىرعانداردى كوز استىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى. حان كەڭەسىنە كەلەتىندەر قالاي وزگەرىپ كەتكەن. مەشىن جىلى ءداشتى قىپشاق تاعىنا وتىرعانىندا ءوزى ون جەتى جاستا ەدى. ول كەزدەردە اسكەر باسشىلارى دا، وردا تىرەكتەرى دە باسقالار بولاتىن. مىناۋ ارعىن، قىپشاق جايساڭدارى العان توردە ماڭعىت، دۋلات، ءۇيسىن، قوڭىرات، نايمان، تۋباي، ۇيعىر، جۇڭگو14 رۋلارىنىڭ مىقتىلارى وتىراتىن. «حيۋانى شاپقانىندا دا سول توپ قاسىمدا ەدى. تەك قالماقتارمەن ايقاسقانىمدا ويىمنان شىقپادى. ءيا، ول مەنىڭ ەڭ قارابەت جەڭىلىسىم بولدى. اسكەرىم سىرعا دەيىن شەگىندى. ءوزىم سىعاناققا قاشتىم جاۋىمنان كوپ كۇن تولەۋمەن ازەر قۇتىلدىم. سوسىن عوي ءداشتى قىپشاقتىڭ باستى رۋلارى ارعىن مەن قىپشاققا ارقا سۇيەمەك بولعانىم... ودان نە شىقتى؟ تىكەنەكتەن شوشىپ شوق باستى دەگەن وسى ەمەس پە؟ اتتەڭ جاس كەزىم قايتا ورالار ما ەدى؟ وندا ءبۇيتىپ جان-جاعىما قوبالجي قاراپ وتىرماس ەدىم-اۋ! شىركىن جاستىق، داريانىڭ العاشقى تاسىعان قارقىنىنداي ەدىڭ-اۋ، بۇزبايتىن بوگەتىڭ بار ما ەدى؟ ەكى جىل وتپەي، ءداشتى قىپشاق حاندىعىنا قول سوزعان سايباننىڭ ورتانشى قاتىنى ۇكىلىمايدان تاراعان قانبايدىڭ ۇلى ەلبەكتەن تۋعان ماحمەد-قوجا حانمەن توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا قالىڭ اسكەرىمەن كەزدەسىپ جەڭىپ شىعىپ ەدىم عوي. قانداي قىزىق، قانداي قايتىپ كەلمەس، اسەلدەي ءتاتتى كۇندەر! سول جولى ەدى عوي، وزگە باتىرلارىمنىڭ بىرەۋىنە دە قيماي ون تورتىندە تۋعان ايداي تولىقسىعان، ادامزاتتىڭ سۇلۋى، ماحمەد-قوجانىڭ جەسىرى، ارعىننىڭ قىزى اعاناق-بيكەنى ءوزىم الىپ ەدىم. اعاناق-بيكە دەسە اعاناق-بيكە ەدى عوي. ادامزات ءناپسىسى دەگەندى قويسايشى، جاستاي قوسىلعان ەرىن ءولتىرىپ، ءوزىن قاتىندىققا العانىمدا وپا تاپتىم با؟ قۇشاعىندا جاتقاندا توسەگىڭ ناعىز ءبىر جىلان ءىنىنىڭ قاسىنا سالىنعانداي سەزىنەسىڭ. ءىن ىشىنەن ءبىر ۋلى جىلان ىسىلداپ شىعىپ، جالاڭاش دەنەڭە ايىر ءتىلىن سۇعىپ الاتىنداي! مەن قانشا جاقسى كەرسەم دە، ءبىر يىلمەي ءوتتى-اۋ، بەيشارا. قايتسىن، مەن قۇر عانا ەرىن ءولتىرىپ قويدىم با، سوڭىنان ەرىپ كەلگەن ءۇش جاسار بالاسىن دا ءولتىرتتىم عوي. ولتىرتپەسكە بولمايتىن ەدى. حان تاعى دەگەن پەرىشتە دە قىزىعاتىن ءبىر سيقىرلى ارمان عوي. وگەي بالا تۇگىل، ءوز بالاڭا دا سەنۋ قيىن. ال ماحمەد-قوجا بالاسى، جابىلماعان ۇستارا ءتارىزدى ەدى، ابايلاماساڭ قولىڭدى الىپ ءتۇسۋى وپ-وڭاي. ونى مەن ارينە دۇرىس ءولتىرتتىم. ءبىراق ودان نە تاپتىم؟ شەشەسى جىلى شىرايىن ءبىر كورسەتپەي كەتتى. مەنەن بالالى بولىپ قالمايىن دەپ، سان مارتەبە كۇشالا ءىشىپ ءىش تاستادى. جالعىز-اق بۇل اجالداردان پايدا كورگەن سارعىت-شيمان ماڭعىت بولدى عوي. تاپسىرمامدى ادال ورىندادىڭ دەپ مەن وعان قانداي تارتۋ-تارالعى بەرمەدىم، قانداي دارەجەگە كوتەرمەدىم. ءداشتى قىپشاققا وزىمنەن كەيىنگى ادام ەتتىم. ارينە مەنىڭ مۇنىم وزگەلەرگە ۇناعان جوق، اسىرەسە باھرام، الاش باتىرلارعا...
حان ورداسىنداعى تارتىس سول كۇننەن باستاپ كۇشەيە ءتۇستى. سودان بەرى وتىز جىلداي ءومىر ءوتتى، ال تارتىس ءالى ءبىر تولاستاماي كەلەدى. قايران، دۇنيە! قانداي قايسار ەدىم! وتىز جىل! وتىز جىلدىڭ ىشىندە قانداي جاۋىمدى جەڭبەدىم! دەمەك ادامنىڭ قاسى — ارام ءشوپ ءتارىزدى بولادى ەكەن. وتاعان سايىن قاۋلاي وسە تۇسەدى. ايتسە دە مەن دە ايانىپ قالعانىم جوق. قاي شاھاردى المادىم؟ حيۋا، سامارقانت، يكرا-تۇپ، بۇقار، سىعاناق، قازاقتىڭ جەكە ۇلىسى بولىپ جۇرگەن ماحمەد-قوجا حان، ءاعالى-ىنىلى احمەد-ماحمۇد، مۇستافا حانداردى جەڭىپ، ەسىل، توبىل، نۇرا بويىن وزىمە قاراتتىم... ءبىراق سوندا شىققان قانداي ءمۇيىزىم بار؟ العاشقى حان بولعان كەزىمدە نايمان، ماڭعىت، ۇيعىر، قوڭىرات رۋلارىنان قايمىقسام، ەندى مىنە ارعىن، قىپشاقتان سەسكەنىپ وتىرمىن. بۇرىن جاۋىم وزىممەن اتالاس سايبان تۇقىمدارى ەدى دەسەم، ەندى مىنە، جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى بالاسى توقاي تەمىردەن تاراعان ۇرپاقتارى بولىپ وتىر.
ءابىلقايىر ارعىننىڭ بي، باتىرلارىنىڭ الدىڭعى جاعىندا وتىرعان سۇلۋ مۇرتتى جانىبەك پەن جالاڭاش قانجارداي ءتۇسى سۋىق كەرەيگە كوز قيىعىن اۋداردى.
«ءيا... ءيا... اباق سۇلتاننان بۇلار ءقاۋىپتى. شىڭعىسحان نوياندارى كۇيرەتكەن، سوڭىنان بابالارى ورىس حان قايتا جوندەگەن اق وردا استاناسى سىعاناقتى جاۋلاپ العانىمدى بۇلار ماڭگى-باقي كەشىرمەك ەمەس. جانە اقساق تەمىردىڭ بالاسى شاحرۋك سۇلتاننان تۋعان ۇلىقبەكتىڭ قىزىن العانىما دا قىرعي-قاباق. مەنىڭ بۇقار، سامارقانت بەكتەرىنە بۇيرەگىمنىڭ بۇراتىنىن كورە المايدى. شامالارى كەلسە، تەز-اق جەكە قازاق حانى بولىپ وڭاشا وتاۋ تىكپەك. تەك ءبولىنىپ كەتۋگە ازىرگە كۇشتەرى جەتكىلىكسىز. باستارى قوسىلماي جۇرگەن رۋلارى بولماسا، سوڭىنان تۇتاسا ەرگەن ەلى جوق. ال ەل دەگەن نە؟ ويىنان شىقپاساڭ، سەنەن ۇركي جونەلۋگە بار. مىنا اكجول ءبيدىڭ ايتىپ وتىرعانىن ەسكەرمەي كورشى، بۇكىل ارعىن، نايمان، قوڭىرات بولىپ شي شىعارۋعا دايىن. باراق بالاسى جانىبەكتىڭ، بولات بالاسى كەرەيدىڭ كۇتكەنى دە وسى. كوپتەن بەرى جانىبەك پەن كەرەي وسى رۋلاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعىپ وزدەرىنە باۋراپ ءجۇر. ازعانتاي ءمۇلت كەتسەڭ، وقىرالاعان وگىزدەي موڭكي تۋلاپ، جۇرتتى ءبولىپ اكەتكەلى تۇر. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ارعىننان قورقىپ قىپشاق باتىرىنىڭ ءسوزىن اياقسىز تاستاۋ كەرەك پە؟ جوق، ويتۋگە بولمايدى. قازىرگى ارقا سۇيەرىم، بۇرىنعىداي ماڭعىت ەمەس، جوشىن قىپشاق! قىپشاق مەنىڭ ءقازىر قاندى شوقپارىم. ونى دۇرىس سىلتەي بىلسەم، ءالى دە بولسا تالاي جانىبەك، كەرەيلەردىڭ باسىن دومالاتا الام. دەمەك، شەشىم قانداي بولۋعا ءتيىستى؟ ەكى جاق مەنەن بىردەي جاۋاپ كۇتۋدە عوي».
ءابىلقايىردىڭ ىركىپ وتىرعان ويىن كەنەت سىقىرلاي اشىلعان ەسىك ءۇنى بۇزىپ كەتتى. حان تومەن ءتۇسىپ كەتكەن باسىن كوتەرىپ ەسىك جاققا قارادى. جاقىندا قايتىس بولعان شاح-بۋداق سۇلتاننان تۋعان جەتى جاسار نەمەرەسى مۇحامەد-شايباني ەكەن. اتاسى حان، ناعاشىسى بۇكىل التىن حاننىڭ باس باتىرى دومبالىق باتىر بولعاندىقتان، ءابىلقايىردىڭ بۇل نەمەرەسى ءوز بالالارىنان دا اناعۇرلىم ەركە، تەنتەك. جانە حان دا ونى ەرەكشە جاقسى كورەتىن. بالا ەسىك الدىندا تۇرعان پاسباندارعا15، ءۇي ءىشى تولعان بەك، سۇلتان، ءامىر، حاكىم، باتىرلارعا قاراماستان ۇيگە كىرگەن بەتىمەن وزگەلەردى باسا-كوكتەي التىن تاقتىڭ جانىنا ءبىر-اق جەتتى. اتاسى ءابىلقايىرعا ەركەلەي:
— تارلانكوك تىم اساۋ ەكەن، بيە ساۋىمداي مەزگىل شاپتىم. ءبىراق مەنى ءتۇسىرىپ كەتە المادى، — دەدى ماقتانا، — ءبارىبىر مەن ونى ۇيرەتىپ الامىن!
— جارايدى، قالقام، ءقازىر ءبىز حان ىسىمەن شۇعىلدانىپ وتىرمىز، — دەدى ءابىلقايىر نەمەرەسىنىڭ باسىنان سيپاپ. — كەزىڭ كەلگەندە بۇل دوزاقتىڭ وتىنا سەن دە كۇيەرسىڭ، ازىرگە ويناي بەر. بارا عوي.
— قايداعى دوزاق؟ — بالا اتاسىنا ەركەلەي قارادى. — مەن حان بولعاندا ول دوزاقتى جۇماققا اينالدىرام. كور دە تۇر؟
حان كۇلىمسىرەدى دە قويدى. كەنەت ونىڭ كوزى ەسىككە تاياۋ تۇرعان كەرەيدىڭ ون جەتى جاسار بالاسى بۇرىندىققا ءتۇسىپ كەتتى! جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. انانىڭ بەت قۇبىلىسىندا جەتى جاسار مۇحامەد-شايبانيعا دەگەن ايازدانعان قار ءتارىزدى ءبىر الۋان وشپەندىك ىزعارى بايقالادى. شۇڭەت كوزدەرى شوقتاي قادالىپ تۇر.
ەلۋگە تاياعان ءابىلقايىردىڭ تىكەلەي حان تاعىنا وتىرار مۇراگەرى ەڭ تۇڭعىشى مارقۇم شاح-بۋداق سۇلتان بولاتىن. ودان كەيىنگى كەزەك ەكىنشى بالاسى شايح-حايدار مەن وسى مۇحامەد-شايبانيدىكى... اقىلدى حان جاۋ ساداعىنىڭ وعى، ءوزى ولگەننەن كەيىن، شايح-حايدار مەن وسى جەتى جاسار نەمەرەسىنە كەزەنەتىنىن بىردەن ۇقتى. حان تاعىنا يە بولۋدان تۋاتىن ۇلى تالاستان ءالى تۇسىنىگى جوق جەتى جاسار نەمەرەسىن قورعاعىسى كەلگەندەي ءابىلقايىر كەنەت مۇحامەد-شايبانيدى ايالاي باۋىرىنا قىستى. «راسىمەن-اق بىرەۋ وسى نارەستەگە دە قول كوتەرەر مە ەكەن؟ كىمنىڭ بۇل شاڭىراعىن قيراتىپ، تۇندىگىن ءتىلىپ ەدى؟» — دەدى ول ىشىنەن. ءبىراق حان ءدال بۇل ساتتە ءوزىنىڭ ماحمەد-قوجانىڭ بالاسىنا ىستەگەنىن ەسىنە تۇسىرمەدى. باسە، ءۇش جاسار نارەستە ماحمەد-قوجانىڭ ۇلى ءابىلقايىر حاننىڭ نەسىن ءبۇلدىرىپ ەدى؟ قاي شىراعىنا كولەڭكە بولىپ ەدى!
ءبىرىن-بىرى قاسقىرشا تالاعان، تەك جەڭگەندەرى عانا ءومىر سۇرەتىن قاتال زامان. ءابىلقايىردىڭ كەنەت نەمەرەسىن باۋىرىنا نەگە قىسقانىن ءبىر-اق ادام عانا ءتۇسىندى. ول — جانىبەك سۇلتان ەدى. «دۇرىس ويلاپ وتىرسىڭ، حان يەم، — دەدى ول ىشىنەن، — سەنىڭ وشاعىڭدى مازداتاتىن اقىرعى توبىلعىڭ وسى مۇحامەد-شايباني نەمەرەڭ بولار. جەتى جاسار بالاداي ەمەس تىم ەرەسەك، اقىلدى... ەگەر وسى نەمەرەڭ قىرشىنىنان قيىلسا، سەنىڭ دە وتىڭنىڭ ماڭگى سونگەنى».
دەمەك، ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز الپىس سەگىزىنشى جىلى ءابىلقايىر حان ولگەندە، ون جەتىدە قالعان مۇحامەد-شايباني مەن ون ەكى جاسار ءىنىسى ماحمۇت-سۇلتاننىڭ ەرلىك ارەكەتتەرى ارقاسىندا ءابىلقايىر وشاعىنىڭ كوپكە دەيىن سونبەيتىنىن ءدال وسى ساتتە جانىبەك سۇلتان بىلمەدى. ال ءقازىر ول ءابىلقايىر حاننىڭ جەتى جاسار جانعالى تۇرعان شامشىراعى جايىندا تەك كومەسكى قوبالجۋ ويدا عانا بولدى.
حان اپ-ساتتە بويىن جيناپ الدى.
بار، قالقام، تارلانكوكتى جىبەرگەن بولساڭ، باسقا اساۋدى ۇيرەت، — دەدى.
ەندى شەشىم وزىنەن ءوزى كەلدى. «حان اقىلى — قاراماعىنداعى ەلدى ايقاستىرماي ۇستاۋدا عوي. ايقاسا قالعان كۇندە دە، حان بۇل ارادا تورەشى بولۋى كەرەك! ارعىن، قىپشاق ءبىرىن-بىرى ءوزى ولىمگە قيسىن. مەن تەك سولاردىڭ جويۋشىسى بولايىن».
ءبىزدىڭ اتامىزدىڭ زامانداسى، ءۇيسىن مايقى ءبيدىڭ كەزىنەن كەلە جاتقان «ءوزىم جازاسىن شەشەتىن حالىقتىڭ ءوزى» دەگەن ءداستۇر بار ەمەس پە ەدى. بۇل ءداستۇردى الەمدى بيلەگەن ۇلى شىڭعىسحاننىڭ ءوزى دە بۇزعان جوق. مەن قالاي بۇزام؟ ارعىن، قىپشاق يگى جاقسىلارى ءماجىلىس قۇرىپ، باتىر سايان تاعدىرىن وزدەرىڭ شەشىڭدەر. وزدەرىڭنىڭ ۇيعارۋلارىڭ حان ۇكىمى بولسىن، — دەدى ءىشى قاتپار-قاتپار ءابىلقايىر، كەنەت اساسىمەن جەردى ءبىر ۇرىپ.
حان ءسوزى — بۇزۋعا جاتپايتىن شەشىم. جايشىلىقتا بۇيدا بەرمەس ەكى جاق بىردەي باسىن ءيدى.
— قۇپ، حان يەم، سويلەسىپ كورەلىك.
Miنe، وسى داۋ ارعىن، قىپشاق اراسىندا ءۇش كۇن ءسوز بولعان. تالاي ءدىلمارلار، ءسوزۋارلار سۋىرىلىپ شىقتى، تالاي قىزىل وڭەش، بۇلبۇل تىلدەر سايرادى، ءبىراق ەش شەشىمگە كەلە الماعان. اشۋ، ىزا، كەك قۋىسقا ۇيلىققان كار سەكىلدى وڭاي جىبىمەگەن. بۇل دولى تالاس كەيدە سويىل كۇشىمەن شەشىلۋگە دە تاياپ قالعان. ءبىراق ەكى جاقتىڭ كۇشى بىردەي تۇسكەندىكتەن، جاعانى بوسقا جىرتۋدى ەكى رۋ مىقتىلارى ماقۇل تاپپاعان. اقىرىندا مايقى بي مەن ۇلى حان شىڭعىستىڭ تاستاپ كەتكەن ءداستۇرىن بۇزىن، بۇل تالاستى حاننىڭ ءوزى شەشسىن دەپ تاراسقان. حان نە ايتسا ەكى جاعى بىردەي سوعان كونبەك بولعان.
ال ءبۇل داۋعا شەشىم تابا الماي، ءابىلقايىر ىشتەي الاي-تۇلەي. ارعىن مەن قىپشاقتىڭ قازىرگى تالاسى، ۇيقى-تۇيقى جۇلىسىپ جاتقان ارلان توبەتتەردىڭ ايقاسىنا ۇقسايدى. ءدال ءقازىر بۇلاردى ايىرۋ ەكىتالاي. نە بولسا دا قولىنداعى تەمىر سۇڭگىنى بىرەۋىنە جىبەرۋى كەرەك. الىسىپ-جۇلىسىپ جاتقان قوس ارلاننىڭ قايسىسىن قالايدى؟ ارعىنعا دەپ سىلتەگەنىڭ قىپشاققا ءتيىپ جۇرسە قايتەسىڭ؟ قىپشاققا ءتيۋى وزىنە تيۋىمەن بىردەي. حان ساياساتى كەيدە جازعىتۇرىمعى جەلدەي. بەتالىسى ەل رايىنا، حان ورداسىنىڭ ارمانىنا قاراي وزگەرىپ تۇرادى. ال بۇگىنگى تاڭدا قىپشاق پەن ءابىلقايىر حاننىڭ الار دەمى ءبىر توبەدەن سوعىپ تۇر.
كەنەت حان بۇل داۋدى ەكى رۋ اراسىنداعى ساياساتپەن ەمەس، ادىلەتىنە قاراي شەشپەك بولدى. «ادىلەتتى شەشسەڭ — يمپرام ريزا بولادى. ال يمپرام ريزالىعى — ءدال بۇگىن قوبىلاندى مەن اقجول ءبيدىڭ مۇددەسىنەن جوعارى». بۇنى وتىز جىل حاندىق قۇرعان تىرشىلىگىندە ءابىلقايىر حان سوڭعى كەزدە جاقسى ۇعا باستاعان.
ول ەڭ الدىمەن وقيعانىڭ قالاي بولعانىن تۇتقىن جىگىتتىڭ وزىنەن سۇراۋدى ءجون كوردى. تاق جانىندا تۇرعان كۇمىس قوڭىراۋدى الىپ اقىرىن قاقتى. تازا كۇمىستەن سىڭعىرلاي شىققان سۇلۋ ءۇن قۇلاعىنا ەركەلەي جەتىپ، قوبالجىعان كوڭىلىن سول ورنىقتىرعانداي بولدى. ۇيگە اشاڭ جۇزىندە قان جوق، سەل جوق، ۇزىن بويلى ارىقتاۋ كەلگەن دايەكشى وسپان-قوجا كىردى. ول ءلام-ميم دەمەي ەكى قولىن كەۋدەسىنە ۇستاپ، باسىن تومەن ءتۇسىرىپ، ءامىر كۇتىپ، قوزعالماي تۇرا قالدى.
تۇتقىن جىگىتتى الىپ كەلسىن.
— قاي تۇتقىن جىگىتتى، حان يەم؟
«باسە، قاي تۇتقىن جىگىتتى؟ — ءابىلقايىر مىرس ەتىپ كۇلدى — چينگا تۇرا16 قالاسىنان العاشقى حان تاعىنا مىنگەن كۇننەن باستاپ، سوناۋ باتۋدىڭ اسكەرىنىڭ باس قوسقام جەرى -كەڭگىردەگى وردا بازاردى ءوزىنىڭ استاناسى ەتىپ، ارتىنان بۇقار، سامارقانت، سىعاناقتاردى الىپ، ولارعا ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىن نە ايەلدەرىنىڭ جاقىندارىن حاكىم عىپ وتىرعىزعانشا قانشاما ادامدى تۇتقىن ەتپەدى؟ نەلەر جايساڭ جىگىتتەردى شىنجىر كىسەن كيگىزىپ، زىندانعا تاستامادى. قايسىنىڭ اتى ەستە؟ ال بۇگىنگى تۇتقىن جىگىتتىڭ اتى كىم ەدى؟» ءابىلقايىر ويلانا قالدى. «ايتسە دە وسى داۋ بولىپ جاتقان جىگىتتىڭ ەسىمى كىم ەدى؟ ايان با، شايان با، بايان با؟» جىگىتتىڭ اتى كەنەت ەسىنە ءتۇستى. .«ءيا، ءيا، سايان ەكەن عوي. بۇل اتتى بۇرىن قايدا ەستىدىم؟ ءيا، ءيا، سولاي ەكەن-اۋ، ماعان ونىڭ اتىن رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ايتقان ەدى عوي. باسە، نە دەپ ەدى؟ وزىمنەن تۋعان ەكىنشى بالام سۇيىنشىك سۇلتانعا كوزىنىڭ تىرىسىندە وسى ساياندى اتالىق17 ەتىپ قوي دەپ سۇرادى عوي؟ نەگە ولاي ءوتىنىپ ەدى؟ جادىمدا جوق. ءبىراق مەن: «ءالى ءتىرىمىن عوي» دەپ حانىمنىڭ ءوتىنىشىن جورتا ورىنداماي قويعام. «نەگە ورىندامادىم؟» حاننىڭ قاباعى تاعى ءتۇيىلىپ كەتتى. «ءيا، ءيا، باياعى ءبىر وردا وسەگى سەبەپ بولعان. حانىمنىڭ سۇتتەن اق، پەرىشتەدەن تازا ەكەنىن بىلسەم دە، سول ءبىر وسەك ماعان دا اسەر ەتە جازداعان. تەك، ايتەۋىر، جالعان بولىپ شىقتى عوي... بوسە، سول جىگىتتىڭ دە اتى سايان ەدى... سو كەز ول جورىققا اتتانىپ، كورە الماي قالعانمىن. ارتىنان بۇل اڭگىمە ءتىپتى ەسىمنەن شىعىپ كەتكەن-دى. حانىم دا ءوزىنىڭ ءوتىنىشىن قايتالاعان جوق... ءيا، ول اڭگىمەگە دە جەتى جىلدان اسىپ كەتتى. ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر!». حان ەسىك الدىندا تۇرعان دايەكشىگە كىلت بۇرىلدى.
— الگى ارعىن، قىپشاق اراسىندا داۋ شىعارعان جىگىتتى، — دەدى ول، اتىن اتاۋعا الدەنەگە اۋزى بارماي.
— قۇپ، تاقسىر، حان يەم.
ءابىلقايىر تاعى دا ويعا شومدى.
ون جەتى جاسىندا «باتۋ تاعى»، «وزبەك تاعى» دەپ اتالعان ءداشتى قىپشاق تاعىنا وتىردى. ول كەزدە حان ورداسى سوناۋ شىعىستاعى ەرتىس وزەنىنىڭ قويناۋىنداعى چينگا تۇرا قالاسىنا تۋ تىككەن، مايداندى سول تۇستان اشىپ، جەكە-جەكە ۇلىس بولىپ وتىرعان قازاق حاندارىن جەڭىپ، بىرتە-بىرتە ەسىل، توبىل، نۇرا وزەندەرىنىڭ بويىن تەگىس وزىنە قاراتتى. سول قارقىنمەن ول ءبىر كەزدە، جوشىنىڭ ورداسى تىگىلگەن، ۇلىتاۋ بويىنا جەتتى. ەندى ءوزىنىڭ استاناسىن باتۋحاننىڭ اسكەرى ەكى ءجۇز جيىرما جىل بۇرىن باس قوسقان كەڭگىر بويىنداعى وردا-بازار دەپ اتالاتىن قالاعا كوشىردى. ۇلىتاۋ ءداشتى قىپشاق دالاسىنىڭ كىندىك ورتاسى. باتىسى — ەدىل، جايىق، سولتۇستىگى — ەسىل، توبىل؛ شىعىسى — ەرتىس، وڭتۇستىگى — سىر بويى. وسى ءداشتى قىپشاق جەرىنە تەگىس يە بولعاننان كەيىن، ول ماۋرەنناحر جەرىنە كوز سالا باستادى. وتىز جىل حاندىق قۇرعان ومىرىندە ۇرگەنىش پەن سامارقانتتى دا شاپتى. ماۋرەنناحردان سىعاناق، سوزاق، وتىرار، اقرۇق، اق-قورعان ءتارىزدى ءداشتى قىپشاق ەلىنىڭ كونە شاھارلارىن قايتارىپ الدى. سويتە ءجۇرىپ ول ءبىر جاعىنان اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنا قىز بەرىپ، قىز الىپ، ابدەن قانداسىپ كەتتى. اقىرىندا ءابىلقايىر بۇل كەزدەردە تۇركى، يران ەلدەرى «كوك وردا» ال ورىس شەجىرەلەرىندە «اق وردا» دەپ اتالعان كەشەگى التىن وردانىڭ كەڭ بايتاق الىپ دالاسىنا تولىق يە بولدى.
توقتامىس حان جەڭىلىپ، سارايداعى حاندار سارايى گۇلستاندى اقساق تەمىر ءبىرجولاتا قيراتقاننان بەرى بۇرىنعى كۇشتى التىن وردا مۇلدەم جويىلعان. ءقازىر ءابىلقايىر ءوزىن سايىن حانىمىن دەسە، تەك ونىسى باتۋ حاننىڭ ورنىندا وتىرمىن دەپ وزگە ەلگە سەس بەرۋى. ءبىر كەزدە كونە تۇركى ەلىنەن تارالعان، ءقازىر وزبەك، قازاق بولىپ بولىنە باستاعان ەكى ەلدىڭ، ءابىلقايىر شىنىندا وزبەك حانى بولۋعا اينالعان. بۇل ونىڭ ءقازىر السىرەگەن كەزى. دەمەك، شاحرۋك ءامىردىڭ ۇلدارى قوراسان، يراكقا كوز تىكسە، ال ءابىلقايىردىڭ ءالى دە بولسا، ءداشتى قىپشاق جەرىنە قوسا، موعولستاندى الماق ويى بار.
موعولستان! بۇل ءبىر ءابىلقايىردىڭ ازىرگە ءتىسى باتا الماي كەلگەن، كولدەنەڭى مەن ۇزىندىعى جەتى ايلىق كەڭ القاپ، كۇنشىعىس جاعى قالماق جەرىمەن شەكتەسىپ، بارىس كول، التىن ەمەل، ەرتىس وزەندەرىمەن بىتەدى. سولتۇستىگىندە كوكشە تەڭىز (وسى كۇنگى بالقاش كولى) بەن قاراتال وزەنى جاتىر. كۇنباتىسىندا تاشكەنت پەن تۇركىستان، وڭتۇستىگى قاشقار، فەرعانا، ۋاليەتى مەن شىعىس تۇركىستانداعى، تۇرفان قالاسى. بيلەپ تۇرعاندار يسا بۇعى، شير مۇحامەد، ۋايس سەكىلدى جاعاتاي ۇرپاعىنان شىققان حاندار. قاراماعىنداعى ەلدەردىڭ كوپشىلىگى ءۇيسىن، جالايىر، دۋلات، قاڭلى، ۇيعىر، نايمان، قوڭىرات.
ءابىلقايىر حاننىڭ ورداسىنداعى ارعىن بيلەرىنىڭ دە كوز تىككەنى — وسى موعولستان! جەكە ەل بولامىز دەپ ورىس حان ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاننىڭ دا كوشە قالسا، بارار جەرى وسى موعولستان.
«مۇنداي جاعدايدا، يران حانى سمايىلدىڭ دا باس كوتەرىپ، اقساق تەمىر بادالارىنىڭ تىزگىنىن ءۇزىپ كەتپەك بوپ تۇرعان كەزدە، ەل بيلىگىن مىقتى ۇستاۋ قاجەت.قىپشاقتىڭ دەگەنىن ىستەيمىن دەپ وز وردامدا بۇلىك شىعارسام، وزگەلەردىڭ ورداسىن قالاي جاۋلاپ الام؟..»
ءدال وسى كەزدە دايەكشى ەكى نوكەرمەن تۇتقىن جىگىتتى الىپ كىردى.
— حان يەم، بۇيرىعىڭىز مۇلتىكسىز ورىندالدى.
ءابىلقايىر ءالى دە تەرەزەگە قاراپ تۇرعان-دى. ەندى ول اقىرىن بۇرىلدى. تۇتقىن جىگىتكە كوز قىرىن سالار-سالماستان سۇپ-سۇر بولىپ وزگەرىپ كەتتى. باتىر ساياندى ول بۇرىن كورمەگەن-دى. ال مىناۋ قارسى الدىنداعى جيىرما بەس جاسار باتىر... ءوزىنىڭ ۇلىقبەكتىڭ قىزى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم سۇلۋدان تۋعان ۇلكەن بالاسى سۇيىنشىكتەن اۋسايشى! جوق، سۇيىنشىك بۇدان اۋمايدى. العاشقى كوزى تۇسكەندە سۇيىنشىك ەكەن دەپ تە قالدى. قالىڭ قاباق، قىر مۇرىن بوزعىل ءتۇس، قۇماي كوز... ءوز بالاسىنداي ەڭسەلى. قيمىلى دا بارىس ءتارىزدى شاپشاڭ، ەپتى بولۋى كەرەك. تەك سۇيىنشىكتەن ايىرماسى — قويۋ قارا مۇرتى بار...
ءابىلقايىر حان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم حانىمنىڭ قابىرعاسى قايىسىپ مۇنى نەگە «اتالىق» ەتۋىن سۇراعانىن بىردەن ءتۇسىندى. بويىن كەنەت وراسان اشۋ بيلەپ كەتتى. شەشىم وزىنەن ءوزى كەلدى. «بۇل جىگىت، ءولۋى كەرەك! بۇگىن! ءقازىر! ءدال وسى ارادا!».
ءابىلقايىر قۇندىز جاعالى، التىن زەرلى كوك ماقپال شاپانىنىڭ ىشىنەن بايلاپ العان قوراسان قۇرىشىنان جاسالعان بولات قانجارىنىڭ سابىنا قولىنىڭ قالاي بارىپ قالعانىن ءوزى دە اڭعارمادى.
حاننىڭ قۇبىلعان ءتۇر كەلبەتىنەن، وقىس قيمىلىنان، ونىڭ قانداي قاتال ارەكەت جاساماق بولعانىن جاس جىگىت سەزىپ تۇرسا دا، ورنىنان قوزعالمادى. ءتىل قاتىپ ءوتىنىش تە ايتپادى. تەك ەكى قولى ارتىنا كىسەندەلگەن قالپىندا ارىس كەۋدەسىن ءسال شالقايتا، ءابىلقايىردان وتكىر كوزىن اۋدارماي تىستەنە بەكىنىپ، قاتتى دا قالدى.
حان تۇكسيە قارادى. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» تۇتقىن جىگىتپەن ءتىل قاتىسۋدى ءجون كوردى.
— وزىڭە قويىلعان ايىپتى موينىڭا الاسىڭ با؟ — دەدى ول تاماعىنا كەلىپ تىعىلعان اشۋى مەن كۇدىك كىربەڭىن ازەر باسىپ، داۋسى دىرىلدەپ كەتىپ.
جىگىت سول تۇرعان قالپىنان تيتتەي ءمىز باقپادى. تەك باسىن سول ءيدى.
— جوق، وزگە ايىبىم بولعانمەنەن، قوبىلاندى باتىر ايتقانداي كۇنام جوق، يلانىڭىز، حان يەم...
«وزگە ايىبىم بولعانمەنەن» دەگەن سوزدەن حان بۇرىنعىسىنان دا بەتەر كۇيىپ كەتتى. «وزگە ايىبىڭنىڭ قانداي ايىپ ەكەنىن بىلەمىن. جاسىرماي مەنىڭ بەتىمە ايتۋعا قالاي ءتىلىڭ باردى؟ ءسال شىدا، ول ءتىلىڭدى دە شوق باسىلعانداي كۇيدىرگەنىمدى كورەرسىڭ!..» ءبىراق حاننىڭ «وزگە ايىبىڭ قانداي ايىپ؟» دەپ سۇراۋعا ءداتى بارمادى. بويىن بيلەي جونەلگەن اشۋ، ناعىز ءبىر اۋزى-مۇرنىن كيگىزبەن قاپتاعانداي تۇنشىقتىرىپ اكەتىپ بارادى. ويدى الىپ، جۇرەكتى ورتەگەن ىزانى ىقتاي بەردى. حان داۋسى شاعاتىن جىلانداي ەندى ىسىلداي شىقتى.
— قارا قىپشاق قوبىلاندى جالا جاپقانى ما؟
جىگىت قىستالاڭ مىنەز كورسەتپەدى.
— قارا قىپشاق قوبىلاندى نەگە بىلاي دەيتىنى مەنەن كورى سىزگە مالىمىرەك بولار، حان يەم.
ول وسى سوزىمەن بار جايدى ءبىر-اق جايىپ سالدى.
«بۇل مە دەگەنى، و؟» ءابىلقايىر، ەكى كوزى قانتالاپ سۇزەتىن بۇقاداي، تۇيىلگەن قاباعىنىڭ استىنان قارادى. «جوق، بۇل جىگىت وسال جىگىت ەمەس. وزىنە جابىلعان جالانىڭ نەدەن تۋىپ تۇرعانىن بىلەدى. بۇل بىلگەندى بوتەن ارعىندار دا بىلەدى عوي. بالەنىڭ ءبىر ۇشى وزىمدە جاتقانى وزگە جۇرتقا دا ايان بولار. ارعىنعا الا كوز قارايتىندىعىمنان قوبىلاندى باتىر بۇل وقيعانى ادەيى شىعارعانسىدى. ارينە، سودان سوڭ بۇكىل ارعىن بولىپ كەشە مىنا جىگىتتى ولىمگە بەرمەي قالعان ەكەن. ءسىرا، توبەلەسكە تۇسۋگە دە بار ءتارىزدى عوي وزدەرى. سول ەكەن عوي جانىبەك پەن كەرەيدىڭ دە ميىعىنان كۇلىپ جۇرگەندەرى. جوق، جوق، اشۋ تاسىعان داريا ءتارىزدى، العاشقى ەكپىنىمەن جار بۇزادى، ال ۋاقىت وتكەن سايىن قارقىنى باسەڭدەي تۇسەدى. شەشىمدى بىردەن الماۋ كەرەك...»
حان قولىن قانجارىنان بوساتتى.
— قاي رۋدانسىڭ؟
— ماڭعىت، بارلاس رۋىنانمىن.
جىگىت بەتىنە حان تاعى دا ۇڭىلە، بايىزداي قارادى. كوزىندە ءبىر جان تۇسىنبەس ۇشقىن پايدا بولدى. و دا مۇمكىن... رابيۋ-سۇلتان-بەگىم «سۇيىنشىك سۇلتان ناعاشىلارىنا تارتقان» دەۋشى ەدى عوي... «بارلاس رۋىنىڭ جىگىتتەرىنىڭ ءبارى بىردەي وسىنداي قالىڭ قاباق، ارىس كەۋدە كەلەدى. سوندا بۇل باتىردىڭ قانداي ايىبى بار؟ جازىعى قالىڭ قاباقتى بولعانى ما؟ ناعاشى جۇرتىنا جيەنىنىڭ تارتۋى تابيعي جۇيە عوي. مەنى دە وزبەك ناعاشىلارىنا تارتقان دەمەي مە؟» ءابىلقايىر حان ءوزىنىڭ ويىنىڭ جالعان ەكەنىن بىلەدى. «جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى». ەستىگەن وسەگىنە سوندا-اق سەنگەن. ءبىراق سارعىت-شيمان ماڭعىت ءۋازىر: «قۋانىشتىڭ تەڭىزى، ادامگەرشىلىكتىڭ كۇنى، فاريدۋنداي قاسيەتتى ءابىلقايىر حاننىڭ ايەلى، اقساق تەمىر نەمەرەسى ۇلىقبەك مىرزانىڭ قىزى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم حانىم وسەك-اياڭنان تىس تۇرۋى فاتيقا. بۇلاي ەتۋ ەكى جۇرتقا بىردەي ءتالىم. اسىرەسە ۇلكەن بالاڭىز شاح-حايداردى سامارقانتقا حان ەتكەلى تۇرعانىڭىزدا» دەگەننەن كەيىن حانىمنىڭ قىلىعىن قازبالاي بەرمەگەن-دى.
«سول وسەكتى ءقازىر قايتا شىعارعاندا نە تاپپاق؟ ونداعى كۇننەن ءقازىر اقساق تەمىر نەمەرەلەرىمەن اراسى جاقىن تۇر ما؟ مەن مۇنى ءولىم جازاسىنا بۇيىرسام جۇرت نە دەيدى؟ كۇناسى اشىلماعان باتىردى ولىمگە قيدى... بۇنى حان باياعى وسەكتىڭ سالدارىنان ىستەپ وتىر دەمەي مە؟ ارينە، سويدەيدى. وسەك تە ءبىر، كۇيە دە ءبىر. كوزىمە ايتپاعانمەن جۇرت سولاي جوريدى. ودان دا ءوز باسىما كىر كەلتىرمەگەنىم ءجون ەمەس پە؟ ءيا، سول ءجون. ءبىراق مىنا جىگىتتىڭ كۇناسىن قالاي كەشەم؟ بىلمەگەن بولىپ ۇندەمەي قالۋىم ءجون بە؟ قارا قازاققا نامىسىمدى تاپتاتىپ قويسام، جۇرت مەنى باتىلى بارمادى دەيدى عوي! جوق، جوق بۇل جىگىت ءولۋى كەرەك!».
— بۇل جىگىتتىڭ تاعدىرىن شاح-بۋداق سۇلتاننىڭ اسى وتكەن سوڭ شەشەمىز، — دەدى دايەكشى مەن جىگىتتى الىپ كەلگەن نوكەرلەرىنە، — قايعىلى اس الدىندا... قاھاردان قايتا تۇرالىق. اكەتىڭدەر!
جىگىت ءسال باسىن ءيدى دە كىلت بۇرىلدى. جەندەتتەر ونى تىسقا قاراي ايداي جونەلدى. ەڭ سوڭىنان شىعىپ بارا جاتقان دايەكشىگە ەستىرتە حان:
— ساق بولىڭدار. كوزدەرىڭنىڭ قاراشىعىنداي كۇزەتىڭدەر، — دەدى.
دايەكشى باسىن ءيدى.
— قۇپ، تاقسىر.
حاننىڭ ايتقانى شىندىق ەدى. شىعىس حالقىنىڭ ادەتى بويىنشا «ون بەستە وتاۋ يەسى». ءابىلقايىردىڭ ماڭعىت ايەلىنەن تۋعان تۇڭعىشى شاح-بۋداق وتكەن جىلى. دۇنيە سالعان. حان وسى سۇيىكتى ۇلىنىڭ ءۇش كۇننەن كەيىن اسىن بەرمەكشى. اس بەرۋ — جەرلەۋ ەمەس، ءداشتى قىپشاق ەلىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا ۇلكەن توي. اسقا ءداشتى قىپشاق پەن ماۋرەنناحردىڭ يگى جاقسىلارى قاتىسادى، سايىسقا اتاقتى باتىرلار تۇسپەك! قىپشاقتىڭ وت اۋىزدى، وراق ءتىستى، قارعا بويلى قازتۋعان جىراۋى مەن ارعىننىڭ اقسانداق جۇيرىگى، سەكسەننەن اسىپ كەتكەن، اقجول ءبيدىڭ اكەسى قوتان جىراۋ ايتىسادى. تورەشىگە ءۇيسىن مايقى ءبيدىڭ التىنشى بۋىنى ۇلى سىنشى، حالىق ارداگەرى، جۇزدەن اسىپ كەتكەن اسان قايعىنىڭ ءوزى كەلمەكشى.
حان ساياساتى تىنىپ جاتقان كول سەكىلدى، قاي جەرى تۇڭعيىق، قاي جەرى تايىز بىلمەيسىڭ. تاعى دا كۇمىس قوڭىراۋ شىلدىرلادى.
ورداعا الگى ءقان-سولسىز دايەكشى كىردى، ءۇن-تۇنسىز باسىن ءيىپ، تۇرا قالدى.
حان جايشىلىقتاعى تاپسىرمالارىنىڭ ءبىرىن بەرگەندەي جايباراقات سويلەدى.
اس بىتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە الگى جىگىتكە ۇكىم ايتىلادى. ءبىراق وعان دەيىن...
دايەكشىنىڭ جارعاقتانعان جۇقا ەرنى اقىرىن عانا قيمىلدادى.
— قۇپ، تاقسىر.
II
ءابىلقايىر ورداسى بۇل كەزدە كەڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى وردا-بازار قالا ەدى. ۇلى اسقا بۇكىل ءداشتى قىپشاق پەن ماۋرەنناحردىڭ بەك، سۇلتاندارى تەگىس كەلەتىنىن بىلگەن حان، استى كەڭ جايلاۋدا — ۇلىتاۋدىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى اقكول جاعاسىندا وتكىزبەك بولدى. شىلدەنىڭ باس كەزى ەدى. ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتى ات شاپ.تىرىم كۇمىس تولقىندى اقكولدىڭ كەڭ القاپ جازيرا دالاسى ات باۋىرىنان كەلگەن كوك شالعىنعا بولەنگەن. قىراتتى باۋىرلاي بىتكەن حوش ءيىستى كودە-كوكپەكتىڭ ءوزى تىزەگە جەتەدى. الىستان مۇنارلانا ەدىگە باتىر مەن توقتامىس حاننىڭ سۇيەكتەرى قويىلعان ۇلىتاۋ مەن كىشىتاۋدىڭ ءسۇيىر باستارى كورىنەدى. كوك شالعىننىڭ اراسىنداعى بارماقتاي-بارماقتاي بوپ وسكەن بۇلدىرگەن مەن جيدەكتەن كوز تۇنادى. الاسا بۇتالارعا سىڭسي بىتكەن قاراقاتتىڭ دا پىسكەن كەزى... كول ۇستىندە كۇندىز-تۇنى تىنباعان قۇس قيقۋى... ورتاسىنداعى اق ايدىندا قاناتتانا باستاعان كوگىلدىرلەرىن ەرتىپ ءبىر توپ اققۋ سىبىزعى ۇنىندەي قوڭىرقاي داۋىستارىمەن سىڭسىپ ءان سالادى. ساباعى سوياۋلانىپ قالعان، قىزعالداق، لالا جاۋشىمىلدىق، راۋشان گۇلدەرىنەن جۇپار اڭقيدى. وسىناۋ قىزىلدى-جاسىلدى ەرنەكپەن بەزەلگەن جاسىل كىلەم ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالانىڭ ورتاسىندا توڭكەرىلگەن كۇمىس كەسەدەي جارقىراپ، اق ايدىن اقكول جاتىر. جان-جاعى سوناۋ كوكجيەككە دەيىن ميداي دالا. ۇشقان قۇستان، جۇگىرگەن اڭنان بوتەن ءتىرى جان كورىنبەيدى. تەك كولدىڭ باتىس جاعىندا كوگىلدىر بەلەس بار. بەلەستىڭ ۇستىندە سۇرعىلت وبا تاس پەن بىرنەشە بالبالا تۇر. وبا تاس مۇرتى سالبىراعان، وڭ قولىنا قىمىز ىشەتىن توستاعان ءتارىزدى ىدىس ۇستاعان كەلساپتاي شومبال ءبىر عاجايىپ بەينە...
بۇل تاستار جونىندە حالىق اراسىندا ەكى اڭىز بار. ءبىرى — كونە قىپشاقتاردا ولگەن ادامدى جانازالاعاندا، نە جەتىسىن، قىرقىن، اسىن بەرگەندە ونىڭ بەينەسىنە سايكەستەي اعاشتان قۋىرشاق ويىپ، ۇستىنە بۇرىنعى كيىمدەرىن كيگىزىپ، وزدەرىنىڭ ورتاسىنا وتىرعىزاتىن ءداستۇر بولعان. ويتكەنى كونە قىپشاقتاردىڭ تۇسىنىگىنشە، ادام جانى ولمەيدى، ۇنەمى تۋىس-تۋعاندارىمەن بىرگە جۇرەدى. جوقتاۋعا جينالعان كىسىلەردىڭ ءبارىنىڭ دە دەنەسىندە ءوز جانى بولعاندىقتان، ولىكتىڭ جانى ءوزىنىڭ قۋىرشاق بەينەسىنە بارىپ ورنالاسۋعا ءتيىس. قۋىرشاق بوپ ول ءوزىنىڭ جەرلەۋ تويىنا، جەتىسىنە، اسىنا قاتىناسۋى كەرەك. اعايىن-تۋىستارىمەن بىرگە وتىرىپ، ءوز اجالىن ءوزى تويلايدى. ال جاقىندارى وعان كەرەمەت قۇرمەت كورسەتۋگە بورىشتى. قولىنا ىدىس بەرىپ، قىمىز قۇيىپ، الدىنا اس قويىلۋ مىندەت. ولگەن ادامنىڭ دارەجەسىنە قاراي اقسارباس قوشقاردان باستاپ، ءۇش توعىزعا دەيىن ونىڭ قۇرمەتىنە قۇربان شالىنعان. اراب جازۋشىسى ابۋ ءال-فيدىڭ ايتۋىنشا، قۇرباندىققا قىپشاقتار كىسى دە باۋىزداعان. مىناۋ وبا تاس پەن بالبالالار سول ءداستۇردىڭ ەسكەرتكىشى-مىس. قولىنا ىدىس ۇستاعان وبا تاس — اس ىشۋگە ىڭعايلانعان، سول ولگەن ادامنىڭ ءوزى، ال قاسىنداعى بالبالالار جانىندا جەرلەپ وتىرعان ونىڭ تۋىس-تۋعاندارى-مىس. ەكىنشى اڭىز بويىنشا، ادامنىڭ تىرىسىندە ولتىرگەن جاۋى و دۇنيەدە سونىڭ ق ۇلى بولادى ەكەن. مىنا تاس مۇسىندەر وسى اڭىزدى بەينەلەيدى دەلىنەدى. مىناۋ وبا تاس — قوجاسىنا اس دايىنداپ تۇرعان سول ءوزى ولتىرگەن باس جاۋى، ال بالبالالار باس جاۋدىڭ سەرىكتەرى، اعايىن-تۋىستارى-مىس.
وسى تاس بەينەدەن بوتەن جاسىل شالعىنعا ورانعان كەڭ دالادا ەشبىر مولا، زيرات، قورعان، بەكىنىس جوق. جەلمەن ويناپ شۋلاعان قالىڭ كوگال، كۇمىس تولقىنىن تىنباي تەربەتكەن شالقار كول...
كولدىڭ سولتۇستىك القابىنا قوناقتارعا ارناپ اق كيگىزدەن باسىلعان ون ەكى قانات ءۇش ءجۇز ءۇي تىگىلگەن. ىشتەرى سامارقانت پەن بۇقارادان توعىز كەرۋەنمەن تاسىلعان قىرمىزى قىزىل كىلەم، ءدۇريا، تورقا جىبەكتەن تىستالعان مامىق جاستىق، ءتۇبىت كورپەلەرمەن بەزەنگەن. كولدىڭ ءتورى باتىس جاعىندا، قىرقا وڭىرىندەگى وبا تاس، بالبالالاردان سول تومەندەۋ. الىستان كوگىلدىر تارتىپ كورىنگەن جاسىل شالعىندا، كوك تەڭىز ۇستىندە ۇشقان اق شاعالاداي، سۇتتەي اپپاق كيگىز ۇيلەردى ۇشتەن-تورتتەن قوسارلاپ تىككەن حان ورداسى. كولدىڭ وڭتۇستىك القابىندا حان ورداسىنا جاقىن ءۋازىر، جوشى ۇرپاقتارىنىڭ اق شاتىرلارى مەن اقبوز ۇيلەرى. اسىرەسە سولاردىڭ ىشىندە ورتاداعى ون ەكى قانات اق بوز ءۇيدىڭ باسىنا اق جالاۋ ورناتقان، قاتارلاس تۇرعىزىلعان ويۋلى ءتورت كيگىز ءۇي — جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردىڭ ورداسى. بۇلار ءوزىنىڭ ەڭسەلى مۇسىندەرىمەن الىستان-اق ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
كولدىڭ كۇنشىعىس جاعىندا ماۋرەنناحردان اكەلىنگەن اسپازشىلارعا، ارعىن، قىپشاقتان كەلگەن توي دايەكشىلەرىنە، قارشىعا، سۇڭقار-لاشىنعا ارناپ تىگىلگەن ءجۇز قوڭىر كيگىز ءۇي... وسى اۋىلدان قوزى كوشىندەي جەردە قوناقتارعا ادەيىلەپ بايلانعان ءۇش مىڭ بيەنىڭ قۇلىندارىنا تارتقان جيىرما قاتار قىل ارقاندى جەلى. كۇنىنە ۇيىرلەنىپ سويىلعان سەمىزدىكتەن مامىرلاعان جىلقى، قۇيرىعىن كوتەرە الماي جاتىپ قالعان قوتانداعان قوي... حان ورداسىنىڭ ار جاعىندا بەس شاقىرىمداي جەردەگى تۋلاي اققان ءمولدىر سۋلى كىشكەنتاي مويىلدى وزەنىنىڭ جاعاسىندا شاح-بۋداقتىڭ جەسىرى — التىن حان باتىرى دومبالىقتىڭ اققوزى قىزىنىڭ كەلىپ قونعان اۋىلى.
اس باستالعالى جەتى كۇن بولعان. العاشقى كۇنى وسى ارادان كوشكەن ەل ءبىر كۇن، ءبىر تۇندە جەتەر ارعىناتى تاۋىنىڭ ەڭ شەتىندەگى شويىندى كولدەن جىبەرىلگەن ءۇش ءجۇز سايگۇلىك جۇيرىكتەن ءابىلقايىردىڭ تارلانكوگى وزىپ كەلگەن. اتقا شاپقان حاننىڭ جەتى جاسار نەمەرەسى، شاح-بۋداق سۇلتاننىڭ بالاسى مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءوزى ەدى. حان نەمەرەسىنىڭ جۇلدە العانىنا ارناپ جەكە توي جاساماقشى. كەلەسى كۇندەرى كۇرەس، سايىس باستالعان. كۇرەستە نايمان قاپتاعاي باتىردىڭ نەمەرەسى، كەرەگە جاۋرىن، جالاڭ ءتوس قاراجال باتىر بار بالۋانداردى جىعىپ، ۇستىنە قىرمىزى فارسى كىلەمى جابىلعان ارابي قىزىل ارۋانانى باس ەتىپ، ءۇش توعىز باس بايگەسىن العان.
سايىستا قارا قىپشاق قوبىلاندى جان شىداتپاعان. ەكى بيە ساۋىمىنداي مەزگىل وعان تەك ارعىن ءبيى اقجول عانا توتەپ بەرگەن. ءبىراق وشاق تۇياق كوكسەڭگىردىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي ءبىر سايىستا استىنداعى قۇشاق قۇيرىق اقجامباسى تىزەرلەپ شوگىپ قالىپ، سايىس تورەشىلەرى باس بايگىنى قوبىلاندىعا دەپ شەشكەن، تۇيە جارىس، قاتىن كۇرەس — ءبارى اياقتالىپ، بۇگىن استىڭ ەڭ قىزىعى، تالاي جان وكىنەر، تالاي ءبيدىڭ نامىسقا شاۋىپ قابىرعاسى سوگىلەر جىراۋلار ايتىسى باستالعان. ايتىس تورەشىسى جۇزدەن اسقان ۇلى جىراۋ اسان قايعى. ول بۇل جولى جەلماياسىمەن كوكشە تەڭىز تۇسىن شولىپ كەلگەن-دى.
— اسان اتا، كوكشە تەڭىز ماڭى قانداي جەر ەكەن؟ سايىن ورداسىن كوشىرۋگە جارار ما؟ — دەگەن ءابىلقايىر حاننىڭ سوزىنە اسان قايعى:
— قاق ءۇستىن جايلاۋ ەتەم دەسە حاننىڭ ەركى عوي. ال مەن كورگەن كوكشە تەڭىز ماڭى:
«تاس تابانى ءتورت ەلى
اتان جۇرەر جەر ەكەن،
توسەگىنەن تۇڭىلگەن
ادام جۇرەر جەر ەكەن»
دەپ جاۋاپ بەرگەن.
وسى اسان قايعى ايتىس تورەشىسى. تورەشى بولارىندا ول ءابىلقايىر حانعا:
— اتامىز مايقى بيدەن بەرى بايگە حان ورداسىن كىم اسىرا ماقتاي السا سوعان بەرىلىپ كەلەتىن-دى. بۇل جولى اتا جولىن بۇزباقپىن. ەگەر سوعان كونسەڭ تورەشى بولامىن، — دەگەن.
بۇكىل ەل-جۇرتتى ارداقتاعان اسان وتىنىشىنە حان دا قارسى كەلە الماعان.
— قۇپ، ايتقانىڭىز بولسىن، — دەگەن ءابىلقايىر.
اسان ايتىس ءتارتىبىن وزىنشە قۇرعان. باس بايگە كىم دە كىم جاۋعا قارسى ەلدىڭ ەرلىگىن دۇرىس ايتىپ بەرە السا، سوعان بەرىلەدى. ورتا بايگە ءوز رۋىنىڭ جەر-سۋىن قورعاۋداعى ىستەرىن دۇرىس سۋرەتتەپ بەرگەن ادامعا تاپسىرىلادى. ال اياق بايگەگە ءداشتى قىپشاق ەلىنىڭ بولاشاعىن كىم دۇرىس بولجاي السا، سول يە.. جانە جەڭىس ءتارتىبى دە وزگەشە. ءبىر جىراۋ ءوز رۋىنىڭ ەرلىگىن پاش ەتسە، قارسى جىراۋ سول رۋدىڭ ايتىلعان ەرلىگىنىڭ كەمشىلىگىن، قاتەسىن دات ەتەدى. قايسىسىنىڭ جىرى جۇرت كوكەيىنە قونار بولسا، سول جەڭدى دەپ سانالماق. شىڭعىس ۇرپاقتارىن ماداقتايتىن ايتىسقا دا وسى شارت. بۇل شارت ءۇشىنشى ايتىستا دا قولدانىلماق: ءبىر جىراۋدىڭ بولجاۋىن ەكىنشى جىراۋ سىناۋى كەرەك. ەگەر سىناي الماسا جەڭىلگەن بولىپ سانالادى.
باس بايگەگە قىپشاقتىڭ ۇلى جىراۋى قازتۋعان مەن ارعىننىڭ اقيىعى سىپىرا جىراۋدىڭ ۇرپاعى قوتان تايشى تۇسپەك بولدى.
قازتۋعان تاپال، توقتى جىلىگىنىڭ قورعاسىن قۇيعان اسىعىنداي شىمىر ادام. سوندىقتان دا ونى حالىق «قارعا بويلى قازتۋعان» دەپ اتاپ كەتكەن. ءبىر تايپى ەلدىڭ باتىرى جانە جىراۋى. ءابىلقايىر تۇسىندا قازاق، نوعاي قاۋىمدارى (نوعايدىڭ ءبىرازى قازان جەرىنە اۋىپ كەتسە دە) ارالاس-قۇرالاس كوشىپ جۇرگەن. حاندار تۇتاتقان وشپەندىلىككە قاراماستان، تۇتاس ءبىر رۋدىڭ نە ءبىر تايپى ەلدىڭ بۇگىن نوعاي قۇرامىندا بولىپ، ەرتەڭىنە قازاق جاعىنا شىعىپ كەتۋى ادەتتەگى ءجايت سانالعان.
ايتسەدە، ەكى ەل اراسىنداعى جانجال كەيدە ۇلكەن ۇرىسقا اينالىپ، ءبىر جاعى اتا مەكەن قونىسىن تاستاپ كەتەتىن كەزەڭدەرى دە بولعان. وسىنداي ءبىر ايقاستا قىپشاق جاعى جەڭىلىپ، نوعايلى ءداۋىرىنىڭ جىراۋى اتانعان قازتۋعان:
«سالپ-سالپىنشاق اناۋ ءۇش وزەن
سالۋالى مەنىڭ وردام قونعان جەر،
جاباعىلى جاس تايلاق
جارداي اتان بولعان جەر،
جاتىپ قالعان ءبىر توقتى
جايىلىپ مىڭ قوي بولعان جەر»، —
دەپ باستالاتىن اتاقتى ەدىلمەن قوشتاسۋ تولعاۋىن ايتقان.
وسى قازتۋعان قىپشاق رۋىنىڭ ەرلىگىن ماداقتاپ، بايلىعىن ماقتاماق...
بۇنىمەن ايتىساتىن اقىن: «ەر تارعىن» قيسساسىندا «بۇل — ءوز ومىرىندە تولعاۋ ايتىپ توعىز حاندى تۇزەتكەن كىسى» دەپ كەلەتىن بۇكىل قازاقتىڭ قامىن ويلاپ وتكەن سىپىرا جىراۋدىڭ ۇرپاعى ارعىننىڭ ارداگەرى سەكسەننەن اسقان كارت قوتان.
ەل قامىن ويلاعان، ۇلى سىنشى اسان قايعىنىڭ بۇل جىراۋلاردىڭ قايسىسىنان بولسا دا ەڭسەسى بيىك جاتىر. ونىڭ جىرى قايعى ءتارىزدى ءتۇپسىز تەرەڭ، ەل مۇراتى ءتارىزدى ماڭگى وشپەس ارماندى، انا جۇرەگىندەي مەيىرىمدى كەلەتىن...
حان ورداسىنىڭ الدىنا كىلەڭ بي، باتىرلار القا-قوتان وتىرعاننان كەيىن اسان قايعى ايتىستى باستادى. ول الدىمەن ءوزى ىشتەگى كۇيىگىن سىرتقا شىعارا ەل-جۇرتىنىڭ قامىن ءسوز ەتىپ ءبىراز تولعاۋ ايتتى. حالىققا تاراپ كەتكەن:
«تازا ءمىنسىز اسىل تاس
سۋ تۇبىندە جاتادى.
تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز
وي تۇبىندە جاتادى.
سۋ تۇبىندە جاتقان تاس
جەل تولقىتسا شىعادى.
وي تۇبىندە جاتقان ءسوز
شەر تولقىتسا شىعادى» —
دەپ باستالاتىن ۇلى تولعاۋىن دا وسى جولى ايتقان-دى. ءبىر بۋناپ، ءبىر بوساتقان ناۋقاستاي، بويىن قىسقان جىرىن ءبىتىرىپ بارىپ «ۋف» دەپ دەمىن الدى. ەندى ول بيدا ورامالىمەن كۇن ءسۇيىپ، جەل ءۇرىپ، قاتپارلانعان كۇستى ماڭدايىنان سورعالاعان تەرىن سىپىرا ءسۇرتتى. سودان كەيىن بارىپ جىراۋلاردىڭ مىنا وتىرعان قاۋىمعا ءوز رۋلارىنىڭ قايدان شىققانىن، اتتارى نەدەن الىنعانىن تانىستىرىپ ءوتۋىن بۇيىردى.
قازتۋعان جىراۋ بەزىلدەگەن دومبىراسىمەن بىرگە ورنىندا بايىزداي الماي، ارقاسىن جىر قىسىپ، استىنداعى تاي تەرىسىنەن شىعىپ، جورعالاقتاپ دوڭگەلەي، اششى داۋىسىن ءبىر شىرقاتىپ الدى دا:
الاندا الاڭ، الاڭ بار،
باتا الماي جاۋ الاڭدار.
ساقتان شىققان كەيساق بار،
كەيساق — قايساق، قىپساق — قىپشاق بوپ
ون ەكى اتاعا تارالار، —
دەم مۇحاممەت پايعامبار تۋماستان مىڭ جىل بۇرىن، ەسكەندىر زۇلحارنايىندى جيدەلىبايسىننىڭ جەرىنە كىرگىزبەي توقتاتقان ساق ەلىنىڭ پاتشالارى فارسى جۇرتى كەي دەپ اتاپ، ودان پاتشانىڭ تاڭداۋلى اسكەرىن — كەيساق (پاتشا ساعى دەگەن ماعىنادا) دەپ، ودان قىپساق تۋىپ، قىپساقتىڭ قىپشاققا اينالعانىن ءبىر تولعاپ ءوتتى. سودان كەيىن جيدەلىبايسىن جەرىن حۇنۋلار18 العاندا قىپشاقتاردىڭ سولتۇستىك سۋىق جاققا ەرتىس، ەسىل بويىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعانى، ودان بەس عاسىر وتكەننەن كەيىن تۇركى تۇقىمداس تۇركى، قارلۇقتار-قاراقالپاقتار جايلاعان ەدىل، جايىق بويىنا اۋعانىن شىرقاي تولعادى.
ءسوزدى اسان قايعى ەندى قوتانعا بەردى. قارت جىراۋ قارا كۇيەكتەنىپ كەتكەن كارى قوبىزىن، بوتاسى ولگەن ىڭگەندەي بوزداتىپ، قارلىققان كارى داۋسىمەن:
جۋساندى دەمە قاراعان،
جۇلدىزدى جارىق اي دەمە،
قىتايدان شىعىپ تاراعان،
حۇنۋعا قارسى قول شىقسا،
جورىقتا بولعان مايمەنە
ا-لۋن19 — ارعىن رۋى،
قىپشاقپەن قاتار جارالعان، —
دەپ كونە زاماندا سولتۇستىك قىتايدان باتىسقا قاراي حۇنۋلار (گۋنندار) اتتانعاندا ارعىندار تۇركى تۇقىمداس ەلدەرىمەن بىرىگىپ باس كوتەرگەنىن، اقىرى ءاتيل كۇشىنە شىداي الماي، سوناۋ ەرتىستەن ءارى جوڭعار تاۋىنا قاراي كوشىپ، حۇنۋلار ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن، جەتىسۋعا كەلگەنىن20 اسقاقتاتا جىر ەتىپ ءوتتى.
تورەشى اسان ۇيىقتاپ كەتكەن ادامداي كوزىن جۇمىپ ويعا شوما تۇسكەن. ۇلى سىنشى ويىن ەشكىم بۇزار ەمەس، قۇلاققا ۇرعان تاناداي ءبارى بىردەي تىنا قالعان. الدەن ۋاقىتتا اسان قايعى كوزىن اشتى.
سۇمىراي، سۇرقيا، سۇم زامان،
شاققالى تۇرعان سۇر جىلان.
وتكەنى ەمەس حالقىمنىڭ
بولاشاعى شەر-مۇڭىم...
دەپ ەل-جۇرتىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ ءسال قايعىرىپ وتىردى دا، قوس جىراۋعا بۇرىلدى. حالىقتىڭ ايتىستى كۇتىپ وتىرعانى ەسىنە ءتۇسىپ:
— قازتۋعان جىراۋ، باستا! — دەدى.
قىپشاق ەلى، ورتا ازيا حۇنۋلارى — چۇمحۋنۋ ۇرپاقتارىنان، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىن كەلە جاتقان ەۆروپا حالقى تۇستەس، ءدىنىلى تايپاسىنىڭ كۇنباتىس بولەگى، كونە ساقتار سارقىندىسى، قىپساق دەپ اتالاتىن رۋدان جانە كونە قانگۋي ەلىنىڭ قالدىعى — قاڭعىلاردان قۇرىلعان، تۇركى تۇقىمداس، ەرتىس پەن توبىل اراسىنداعى اعاشتى ءوڭىردى جايلاعان، جاۋ جۇرەك قالىڭ جۇرت بولاتىن ونىنشى عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ، گۋزداردى (وسى كۇنگى تۇرىكمەندەر) وڭتۇستىككە، پەچەنگتەردى (كونە كەنگەرەس ەلى) كۇنباتىسقا، كارلۋكتاردى (قازىرگى قاراقالپاقتاردى) وڭتۇستىك-كۇنشىعىسقا، ۋگلەردى (كارەلوفينداردى) سولتۇستىكتەگى قالىڭ ورمان اراسىنا قۋىپ، كونە قانگۋي جەرىنە كەلىپ ورنالاسقان. سول كۇننەن باستاپ سوناۋ ەدىل مەن ەرتىستىڭ ورتاسىن ءداشتى قىپشاق جەرى نە قىپشاق دالاسى دەپ اتاپ كەتكەن. قىپشاقتار ون ءبىرىنشى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە دنەپر وزەنىنە كەلىپ جەتكەن. ءوزىنىڭ شەكاراسىنا كەلگەن ەلدى ورىس جۇرتى شاشتارىنىڭ سارعىلتتىعىنا قاراپ «پولوۆسى» دەپ اتاعان (پولوۆا — كەسىلگەن سابان)، ال باتىس ەۆروپا ەلى — كومان دەگەن ات قويعان. بۇل جاۋ باققان كوشپەلى ەل كورشىلەس جۇرتتارىنا قىرعيداي ءتيدى. جات سوعىس ادىستەرى بۇلاردى وتە ءقاۋىپتى ەتتى.
عاسىرلار بويى ادەتتەنگەن تاسىلدەرى بويىنشا، جاۋىنا جوق جەردەن ءتيىپ، زاماتتا عايىپ بولىپ، ۇنەمى ات ۇستىنەن تۇسپەي ۇيرەنگەن كوشپەلى ەلدىڭ جىگىتتەرى سوعىسقا ابدەن ۇيرەنگەن، ۇزاق جورىقتارعا شىنىققان جاۋ جۇرەك جاۋىنگەرلەر ەدى. جاسىنان ساداق اتىپ، ارقان تاستاپ باۋلىنعان، قىپشاق سىپايلارى ۇشىپ بارا جاتقان قۇستى جاقپەن كوزدەمەي ءبىر-اق تارتىپ تۇسىرەتىن شەتىنەن مەرگەن كەلەتىن. بۇلاردىڭ نەگىزگى قارۋى ساداق، يىقتارىنا ىلگەنى جەبەگە تولعان قورامساق، قيسىق الداسپان جانە جاۋ موينىنا لاقتىراتىن قىل ارقان. كوپشىلىگى نايزا ۇستايتىن. ۇنەمى ۇشى-قيىرى جوق جازىق دالادا كوشىپ جۇرەتىندىكتەن، دالا بۇركىتتەرىندەي قىراعى جارالعان. جاۋعا بۇلاردان جاسىرىنىپ قالۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-تى. قاس جاعىنىڭ اسكەرىن كورىسىمەن-اق بۇلار جاقتارىنان جەبەنى قارداي بوراتىپ، ات قوياتىن. قارسى جاعى بەرىك بولسا، قورقىپ كەتكەندەي جورتا كەيىن شابا جونەلەتىن. قاشقان قىپشاقتاردى جاۋى وپ-وڭاي قۋىپ تاستاماق بوپ تۇرا ۇمتىلسا، ءبىر جاسىرىن قويناۋدا تىعىلىپ تۇرعان مەرگەندەرى ولاردى وقتىڭ استىنا الاتىن. كۇتپەگەن جەردەن مۇنداي جاعدايعا ۇشىراعان جاۋ اسكەرى ساسىپ قالىپ ءسول كىدىرسە، جاڭا عانا قاشىپ كەلە جاتقان قىپشاقتار كەنەت اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ، قايتادان اتوي سالاتىن. مۇنداي تاسىلگە ۇيرەنبەگەن جاۋ اسكەرى بىج-تىج بولىپ قاشا جونەلەتىن. ولاردى قىپشاقتار ارتتارىنان قۋىپ ءجۇرىپ ساداقپەن اتىپ، نە بولماسا بولات الداسپاندارىن قۇلاشتاي سەرمەپ قىرىپ سالاتىن.
ال ەكى جاقتىڭ كۇشى بىردەي ءتۇسىپ جاۋمەن بەتپە-بەت كەزدەسەر جاعداي تۋسا، قىپشاقتار ساپ-ساپ بوپ بىرنەشە قاتارعا بولىنەتىن. ادەت بويىنشا الدىڭعى قاتارداعى اتتى جاۋىنگەرلەر ساپتارىن ءسۇيىر ۇشتى ەتىپ قۇراتىن. بۇل ولارعا جۇمساق جەرگە كىرگەن قازىقتاي، جاۋ شەبىن وڭاي بۇزۋعا كەرەك-تى. ءار توپتىڭ ارا-ارالارىنا جانە ارت جاعىنان شابۋىلعا شىققان جاۋدى كىدىرتۋ ءۇشىن اربالار قوياتىن. وسى اربالاردىڭ ارتىندا كەرەك كەزىندە ۇرىسقا تۇسۋگە دايىن تۇرعان تاعى دا اسكەرى بولاتىن. ال ەگەر جاۋ جاعىنىڭ كۇشى باسىم كەلىپ، شابۋىلدى ولار باستايتىنىنا قىپشاقتاردىڭ كوزدەرى جەتسە، سوعىسۋ ءتاسىلىن باسقاشا جۇرگىزەتىن. ۇستىنە وگىز، تۇيە تەرىلەرىن جاپقان اربالاردان دوڭگەلەنتە بەكىنىس جاسايتىن. اربالاردىڭ شەتىندە جاعالاي تۇرىپ الىپ، شابۋىلعا شىققان جاۋىنا وق جاۋدىراتىن. جاۋ قاي جاعىنان كەلسە دە دوڭگەلەنە قۇرىلعان بەكىنىستەگى قىپشاقتاردى الا المايدى. وزدەرى وققا ۇشادى. ونىڭ ۇستىنە قىپشاقتار الگى اربادان جاسالعان دوڭگەلەك بەكىنىستەرىنىڭ ارا-ارالارىندا قيسىق-قيسىق جول قالدىرىپ، جاۋ كۇشىنىڭ السىرەگەنىن بىلسە، وزدەرىنە تانىس قيسىق جولدارىمەن جاۋ شەبىنە ات قويادى. ال شابۋىل جاساعان جاۋ بۇل جولداردى پايدالانا المايدى. شاۋىپ كەلىپ كىرەمىن دەگەن جاۋىنگەر ەكپىنىمەن كەپ الدىنداعى اربانى سوعىپ، بىت-شىتى شىعادى. ال الدەقايدا كىرە قالعان ەترات21 بۇراڭداپ جاتقان جولمەن بەكىنىس ورتاسىنداعى شەپكە جەتكەنشە قىپشاقتىڭ بىرەر جىگىتىنىڭ شىرەنە تارتقان ساداعىنىڭ ساۋىت بۇزار جەبەسىنە دۋشار بولادى. ءتىپتى تاياپ قالسا نايزاعايداي جارقىلداعان ناركەسكەنىنەن قازا تابادى. ال اربا اراسىنداعى قيسىق جولداردى قىپشاق جاۋىنگەرلەرى مەيلىنشە ەركىن پايدالاناتىن. جاۋ كۇتپەگەن جەردەن، تال اراسىنان شىققان جولبارىستاي، لىپ ەتىپ پايدا بولىپ، ساداق وعىن جاۋدىرىپ-جاۋدىرىپ جىبەرىپ، قايتادان كىرىپ جوق بولىپ كەتەدى. باسىنا جۇگەن كيىلىپ، ۇستىنە ەر تۇسكەنىنەن بۇل ادىسكە ماشىق بولىپ ۇيرەنگەن قىپشاق جىلقىلارى ەش ۋاقىتتا ادەت العان جولىنان جاڭىلىسپايدى. قامىس اراسىمەن سۋىلداپ وتكەن جىلانداي، اربالار اراسىنان قالاي بولسا سولاي وتە شىعاتىن. مۇنداي ادىسكە داعدىلانباعان جاۋ اتتارى ەكپىنىمەن كەپ، ەڭ ءبىرىنشى بۇرىلىستا-اق ارباعا سوعىلىپ، ارىنداپ بارىپ شالقاسىنان تۇسەدى. سوڭىنان كەلە جاتقان جاۋىنگەرلەر جولى بوگەلىپ توقتاپ قالاتىن. وسى ءسال ايال قىپشاق جىگىتتەرىنە جەتكىلىكتى. قۇلاشتاپ تارتقان قايىڭ ساداقتان ىسىلداي اتىلعان اجال جەبەلەرى كىمدى بولسا دا ات ۇستىنەن ۇشىرىپ تۇسىرەدى.
قىپشاقتار بۇل بەكىنىستەرىن وزدەرىنە قولايلى جەرگە ورناتاتىن. ەگەر تاڭداعان جەرلەرى الدا-جالدا ءقاۋىپتى بولسا، ءبىر قالتارىستا، نە ىمىرت ۇيىرىلە داعدىلانعان ادەت بويىنشا اربا جەتەگىن ۇزەڭگىلەرىنە ءىلىپ الىپ زاماتتا بوتەن جاققا كوشىپ كەتەدى. جاۋ ورنىن سيپاپ قالادى.
وسىنداي جىلجىمالى بەكىنىسكە ورنالاسقان قىپشاقتاردى جاۋ الا قويام دەپ دامەتپەيتىن. وگىز، تۇيە تەرىلەرىمەن جابىلعان اربا قورعانىنا قىپشاقتاردىڭ بەكىنگەنىن بىلسە، ادەتتە جاۋ ۇرىس اشپايتىن، ءوز بەتىمەن كەيىن شەگىنەتىن.
ءبىراق قىپشاقتاردىڭ اشۋلى تاسقىنى ورىس قالالارىنان ءارى اسپادى. تەك كەيبىر تولقىندارى عانا ەدىل بويلارى مەن ۆيزانتياعا جەتتى. ءبىراق ودان اسا المادى. ۇلى روسسيا كوشپەلى ەلدىڭ شابۋىلىنان ءوز جەرىن كەۋدەسىمەن قورعاپ، ادەتى بويىنشا ەۆروپانى تاعى ءبىر اپاتتان ساقتاپ قالدى.
قىپشاقتار وسى ءجۇز ەلۋ جىل جۇرگىزگەن شاپقىنشىلىعىندا كييەۆتەن باستاپ روسسيانىڭ كوپ قالاسىنا ءقاۋىپ تۋعىزدى. ال ورىس كنيازدارىنىڭ باستارى قوسىلا باستاعان كۇندەردەن كەيىن، كەشەگى قابىلانداي قايراتتى، جانسەبىل جاندار، كەنەت قۇدايدىڭ قارعىسى ۇرعانداي، باستارىنا سور نوسەردەي جاۋىپ، سان مارتەبە مەرت بولدى. اسىرەسە ءبىر مىڭ ەلۋ ءۇشىنشى جىلدان ءبىر مىڭ ءبىر ءجۇز جيىرما بەسىنشى جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن پەرەياسلاۆل مەن كييەۆتىڭ ۇلى كنيازى ۆلاديمير مونوماح بىتىراپ جۇرگەن وزگە ورىس كنيازدارىنىڭ باسىن قوسىپ، قىپشاقتارعا قارسى شابۋىل ۇيىمداستىرا الدى.
ودان قىپشاقتار ءبىر مىڭ ون بەسىنشى جىلى وڭباي جەڭىلدى. سودان بەرى بۇل قاھارلى تايپا ورىس جەرىنە شىن ءقاۋىپ بولۋدان قالعان.
مىنە، وسى قىپشاقتاردى ءقازىر ارقالى جىراۋ قارعا بويلى قازتۋعان ماقتاۋى كەرەك. بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى، سۇلۋلىق پەن ويشىلدىقتى سۇيەتىن ۇلى سىنشى اسان قايعى قىپشاقتاردىڭ تاريحىنا قانىق-تى. ءقازىر ول تىنىش ەلدەرگە بۇيىدەي تيگەن بۇل شاپقىنشىل ەلدى جۇيرىك جىراۋ قاي جاعىنان ماكتار ەكەن دەپ مۇلگي كۇتىپ وتىر. وعان قوتان قارت نە ايتپاق؟ قىپشاقتىڭ ەرلىگىنە قانداي ءمىن تاقپاق؟ شاپقىنشىلىقتى، ەرلىكتى مۇرات كورگەن مىنا قۋ زاماندا جۇرت ونىڭ ويىنا تۇسىنەر مە؟
قازتۋعان، اسان قايعى كۇتكەندەي ايگىلى ارعى باباسى قارا قىپشاق قوبىلاندىعا ءبىر توقتاپ، قىپشاقتىڭ شاپقىنشىل ەل ەكەنىنەن باستادى. قاراعاي كارى دومبىراسىن لاقتىرا بەزىلدەتىپ، ارقاسى ۇستاپ، قازتۋعان جىراۋ دومبىرانىڭ كۇيىمەن ءوزى بىرگە شالقىپ مالداس قۇرعان قالپىندا كەنەت ىتقي العا ءبىر ۇمتىلىپ، قايتادان وتىرا قاپ قۇيرىعىمەن شىر كوبەلەك اينالا تەپەڭدەي جىلجىدى. حاننىڭ سول جاعىندا وتىرعان قازىرگى قوبىلاندى باتىر ارعى باباسى قارا قىپشاق قوبىلاندىنىڭ اتىن ەستىگەندە، شوقتىعى وزگەلەردەن اناعۇرلىم جوعارى كوتەرىلىپ، ءبىر ماسايراپ قالدى. قىپشاق جاعىنىڭ ادامدارى قازتۋعاننىڭ جىرىنان دەلەبەلەرى قوزىپ، ناق وزدەرى ءجۇز ەلۋ جىل ەرلىك ەتكەندەي ۋ-شۋ جىراۋعا قوشەمەت كورسەتتى.
اسان قايعى قوتان قارتقا بەتىن بۇردى.
— سويلە، جىراۋ، — دەدى.
قالىڭ ويعا شومىپ كەتىپ باسىن تومەن سالىپ ءۇن-تۇنسىز وتىرعان قارت جىراۋ، شاپقان ءدۇبىردى ەستىپ، تىپىرشي قالعان كارى تارلانداي، كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى. سول ساتتە-اق قىل قوبىزدان كۇي اڭىراپ قويا بەردى. اقتارىلا سارناعان قوبىز ۇنىمەن بىرگە، ءبىر كەزدە قۇلاققا جاعىمدى قوڭىرقاي، ءقازىر كارىلىكتەن ءوڭى بۇزىلعان قوتان قارتتىڭ قارلىققان داۋسى دا شىقتى. ول: — ولىمنەن قورىقپاۋ ەرلىك ەمەس، ەرلىك ءومىردى قورعاۋ، — دەدى. جىراۋ شىن باتىرلىق بىرەۋدىڭ جەرىن شاۋىپ، ەلىن توناۋدا ەمەس، ءوز جەرىندى، ءوز ەلىڭدى جاۋدان قورعاۋدان تۋادى دەي كەلىپ، از بولا تۇرىپ كوپكە شاپقان، قازتۋعان ماقتاعان قىپشاقتىڭ كوپ بولا تۇرىپ ازدان قاشقان كەزدەرىنىڭ بولعانىن ايتتى. جىراۋ تاققان كىنانى ەستىگەندە باستىعى قوبىلاندى باتىر بولىپ ەلەۋرەپ قوپاڭداي قالدى.
قاشان؟ قاي جەردە؟ —دەگەن دە شۋ شىقتى. قارت تايشى ولارعا اياي قاراپ، قىپشاقتار وزدەرى ۇمىتقانمەن وزگە رۋلار ساقتاپ قالعان «قىپشاق قاشقام» حيكاياسىن ەستەرىنە سالدى.
قىپشاقتار التى قۇلاش شەرۋحان باستاعان ءبىر اتتانىسىندا چەرنيگوۆ قالاسىن الماق بولعان. چەرنيگوۆ اسكەرى قارسى شىققان. ءبىر مىڭ الپىس سەگىزىنشى جىلدىڭ التىنشى ايىندا ەكى اسكەر دەسنانىڭ تارالۋى سيناۆي وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەسكەن. ورىس اسكەرلەرى ۇلكەن ەرلىك پەن تاباندىلىق كورسەتىل، ءۇش مىڭ ادامنان قىپشاقتىڭ جيىرما مىڭ اسكەرى جەڭىلىپ، كەيىن قاشقان. كوبى ابدەن قاتىپ بولماعان وزەننىڭ مۇزى ويىلىپ كەتىپ، ات-ماتىمەن سۋعا كەتىپ، بىقپىرت تيگەندەي قىرىلعان. وسى ۇرىستان كەيىن ىلە-شالا ورىس جەرىندە عاجايىپ اق تۇتەك بوران تۇرىپ، قالعان ءنوپىر توپ جولدان اداسىپ، ەلدەرىنە جەتە الماي ءۇسىپ ولگەن. بۇنى ارتىنان قازاقتىڭ باسقا رۋلارى «قىپشاق قاشقان» ۇرىس دەپ اتاعان.
قىپشاق جاعى ەندى باسىلىپ قالدى. ارعىن توبى، «ءپالى، كارى تارلانىم، اياعىن قالاي-قالاي تاستايدى!» دەپ قوتاندى قوشامەتتەپ كوتەرىلە ءتۇستى. ءبىراق ءور مىنەزدى، جالىن جاندى قازتۋعان قوتان تولعاۋىنان مويىمادى. قامشى ءتيىپ، ىرشي تۇسكەن جۇيرىكتەي، ەندى ءتىپتى دولدانىپ كەتتى. قاراعاي دومبىراسىن اسپانعا لاقتىرىپ، ارۋاعى ۇستاپ، جىر دابىلىن ۇستى-ۇستىنە داقپىراتا ۇردى.
— شەرۋحان حاندى جاقسى قارمادىڭ، ابىز جىراۋ، — دەپ باستادى ول جاڭا تولعاۋ ىرعاعىن. «الىپ بويلى شەرۋحان» دەپ ورىس ەلىنىڭ ءوزى قىسا ەتكەن شەرۋحان حاننىڭ ەرلىگىنە، شاپقىنشىلىق ىسىنە ءبىر قىدىرۋ توقتاپ ءوتتى. سودان كەيىن كارعا بويلى قازتۋعان ورىس قالالارىن شاپقان بوناق، تۇعىرحان، قوتان، شەرۋحان، كونچاك، ءسۇربورى، قۇناما، سۇڭگىر، كوبەك، تورسىق تاعى باسقا قىپشاق حاندارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ جاۋىنگەرلىگىن، ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ جايىلعان جورىقتارىن دارىپتەي كەلىپ، «ءوز ەلدەرى تۇگىل بوتەن ەلدەرگە ولمەس اڭىز قالدىرعان وسىنداي حان مەن باتىرلار تۋدىرعان قىپشاقتى كىم قور سانار؟» دەپ وجارلانا جىرىن توقتاتتى.
— سويلە جىراۋ، — دەدى اسان قايعى قوتانعا:
— بوتەن ەلگە بۇل حاندار اڭىزىمەن بىرگە، جامان اتى مەن سۇيەكتەرىن دە قالدىردى، — دەپ باستادى بۇل جولى تولعاۋىن قوتان قاريا ىرىق بەرمەي. جاڭاعى اتى اتالعان حانداردىڭ كوبىنىڭ شاپقالى بارعان جەرىنىڭ كنيازدەرىنىڭ قولىنان ولگەندىگىن ايتا كەلىپ، قوتان جىراۋ «ءوز جەرىنىڭ توپىراعى تاس بولىپ پا ەدى بۇلارعا! He جەتپەدى سونشاما بوتەن ەلدەن اجال ىزدەرلىك؟» دەگەن سۇراق قويدى. جايشىلىقتا سالماقتى قارت، بۇ جولى بىرەۋ شابىنان ءتۇرتىپ، مازاسىن الا بەرگەندەي، قاباعىن كەرلەنە ءتۇيدى. ەندى ول ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەردى. — جوق، زيراتتىق ەكى قۇلاش جەر ولارعا قىپشاق دالاسىنان دا تابىلاتىن ەدى، — دەدى. ءبىراق حانداردىڭ ىزدەگەنى باسقا. ادامنىڭ دۇنيەگە ءوزى تويعانمەن كوزى تويمايدى. بايىعام قىپشاق حاندارى بايىعان ۇستىنە بايي ءتۇسۋدى ماقسۇت ەتتى. تەگىن التىن، كۇمىستى، اسىل جيھاز دۇنيەنى، عاسىرلاپ جيناعان بوتەن جۇرت قالالارىنىڭ قازىناسىن توناپ العىسى كەلدى. الدارىنا سالىپ ايداعان مىڭداعان مالدان تۇسەر نايدا ولارعا از كورىندى. ەرلىگى ىشىنە سىيماعانىنان ەمەس، قاناعاتسىزدىعى مازاسىن الىم، اجال تۇرتكىلەپ، جورىققا شىقتى. اقىرىندا دۇنيەگە تويماعان قوس جانار، باسقا ەلدىڭ ءبىر ۋىس قارا توپىراعىمەن تويىپ تىنىشتالدى دەپ قارت اقىن كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ، «جاۋىنگەر تۋعان، قىپشاعىم» زيراتتارى جات جۇرتتىڭ دالاسىندا قالعان حاندارىڭنىڭ قىلىعىن نەسىنە دارىپتەيسىڭ! — دەپ قوتان جىراۋ جىرىم توقتاتتى.
قىپشاق جاعىندا ءۇن جوق. قوبىلاندىنىڭ ەكى بەتى تۇكتەنىپ كەتكەن. ءبىراق حان الدىندا ۇستامدى، ءۇن-تۇنسىز. سوندىقتان دا، تەڭىز تۋلاپ، داۋىل سوقسا دا مىزعىماس، سۋ جاعاسىنداعى جارتاستاي، قوزعالماي تۇنىپ قالعان. تەك قازتۋعان جىراۋ عانا سىر ءتۇيىپ، بۇرق-سارق تاسىعالى كەزەگىن كۇتىپ، تىپىرشىپ ازەر وتىر. ال تورەشى اسان قايعىدا دا ءۇن جوق. ول سوناۋ قىپشاق حاندارىنىڭ قاندى جورىقتارىن اقىل تارازىسىنا سالىپ ويعا كەتكەن؛ الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ، باياۋ عانا:
— سويلە، جىراۋ، — دەدى.
قازتۋعان «ايت، شۋ!» دەگەن بايگى ۇرانىن ەستىگەن قىلاڭ قۇيرىقتاي، بىردەن اعا جونەلدى.
بۇ جولى ول دومبىراسىن بەزەكتەي ويناتىپ ءبىر تىزەرلەي وتىرا قاپ اششى ايقايعا سالدى. كۇرە تامىرى بىلەۋدەي بوپ، كەڭ تاماعى تورعاي جۇتقان جىلانداي ءىسىنىپ اپ، تولعاۋىنا كىرىستى. . — ەرلىك — ەجەلگى سالتىم، — دەدى. — الىس-جۇلىسقا جاراتىلعان قاندى بالاق قىران قۇس، قۇر ۇياسىن كۇزەتىپ وتىرا المايدى. قىپشاق تا سول قىران قۇس. ول ەرلىك ءۇشىن جاراتىلعان، — دەپ قازتۋعان قۇلاشىن الىسقا سەرمەدى. ءدال وسى ساتتە قارسى الدىندا وتىرعان جاۋى — قارت جىراۋعا قونا تۇسۋگە دايىن، ءوزى دە سول قىران قۇستىڭ ءبىرى ءتارىزدى. ەكى كوزى قانتالاپ، قالىڭ قاباعى جاۋار كۇندەي تۇكسيىپ كەتكەن.
داۋسىن كەڭنەن الىپ، تاعى دا ءبىر شىرقاپ جىبەردى دە «وسى ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قىپشاق الەمگە ايان بولدى. باتىر جۇرت قولامان22 پاتشانىڭ كەزىندە ستامبۋلدى دا جاۋ تىرناعىنان الىپ قالدى» دەپ جىرىن ءبىتىردى.
قوتان مىرس ەتىپ ەزۋ تارتتى.
- سويلە، جىراۋ، — دەدى اسان قايعى قازتۋعاننىڭ اعات كەتكەنىن اڭعارىپ، ۇناتپاي قالعانىن جاسىرماي سول قاباعىن ءتۇيىپ.
قوتان قارتتىڭ كۇتكەن كەزى وسى مەزگىل ەدى. كارى قىران ەندى قازتۋعاننىڭ قۇرىش دەنەسىنە سوياۋ-سوياۋ تىرناقتارىن قىرش-قىرش كىرگىزدى.
- ورىنسىز قان توككىزگەندى ەرلىككە كىم ساناعان؟ – دەپ باستادى انانى ءاجۋا ەتە، قارت جىراۋ . قازتۋعان اقىن پاش ەتكەن قىپشاقتار قاتىناسقان ستامبۋل وقيعاسىن قوتان قاريا جىر ەتكەندە، قوبىز ءۇنى قۇددى قان جىلاعانداي اڭىراي شىقتى. قارت جىراۋدىڭ ءوزىنىڭ داۋسى دا ءدال ءبىر وكسىگىن باسا الماي وتىرعان قارالى ادامنىڭ ۇنىندەي. بۇل حيكايانى ەستىگەن جۇرتتىڭ ەكى ۇرتى سۋالىپ، جاق جۇندەرى ءۇرپيىسىپ جۇدەپ كەتكەندەي. ءابىلقايىر حان كوز قيىعىن قوبىلاندى باتىرعا اۋدارىپ ەدى، ونىڭ دا باسى تومەن سالبىراي تۇسكەن ەكەن. قارت جىراۋدىڭ ءسوزى جۇرەكتەرىن تىرناپ، كوزدەرىن جاسقا تولتىرۋعا تاياۋ تۇرسا دا «توقتاتىڭىز!» دەپ بۇيىرۋعا بىردە-بىر ادامنىڭ اۋزى بارار ەمەس. حاننىڭ دا، باتىرلاردىڭ دا كومەيىنە قۇم قۇيىلعان.
التىن كۇمبەز مەشىتى، اق مراموردان قالانعان پاتشا سارايلارىمەن بەزەنگەن، بوسفور تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى ۆيزانتيا استاناسى ستامبۋلعا ون ءبىرىنشى عاسىردا اسا ءبىر سويقان كۇن تۋدى.
ەدىل، دنەپر بويلارىنان قىپشاقتار قۋعان تۇركى ەلى دۋناي وزەنىنەن ءوتىپ ۆيزانتياعا جاقىندادى. ۆيزانتيانىڭ سولتۇستىگىن بۇدان بۇرىن پەچەنەگتەر باسىپ الىپ، تالان-تاراجىن شىعارۋدا ەدى. ال كىشى ازيادا ۆيزانتيانىڭ قالالارىن تۇرىكمەن سەلدجۋكتارى مازالاۋدا بولاتىن. ستامبۋلدىڭ ساۋ قالۋىنا ەكىتالاي كۇن تۋدى. بۇل ازداي، ەندى ستامبۋلعا ءتورتىنشى قاس پايدا بولدى. ول قاس — دۋناي وزەنىنە جەتىپ قالعان بورتە جىلقى مىنگەن قىپشاقتار ەدى.
ساسقان ۆيزانتيانىڭ پاتشاسى (يمپەراتورى) الەكسەي كومنين ستامبۋلدى قالاي ساقتاپ قالۋدى بىلمەي ءوزىنىڭ ەجەلگى جاۋى كرەستشىلەر مەن ريم پاپاسىنا «كونستانتينوپول» (ستامبۋل) تۇركىلەر مەن پەچەنەگتەردىڭ قولىنا تۇسكەنشە، سەندەر الىڭدار» دەپ جاردەم سۇراپ حات جازدى. راسىندا ۆيزانتياعا بەزبۇيرەك كوشپەلى تاعى ەلدەردىڭ شاپقىنشىلىعى تىم قورقىنىشتى ەدى.
ۆيزانتيانىڭ باسىنا قان جاۋعان وسى ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، پەچەنەگتەر ءبىرىنشى بوپ ستامبۋلدىڭ ىرگەسىنە كەپ توقتادى. يمپەراتور كومنين «قىپشاقتار نە دەر ەكەن؟ ەگەر ولار پەچەنەگتەرگە قوسىلىپ كەتسە، ءبىرجولاتا قۇرىدىق» دەپ قان جۇتىپ جۇدەپ جۇرگەنىندە، ءبىر كۇنى ستامبۋلدىڭ سولتۇستىك جاعىنان قاھارىنان جان تۇرشىگەتىن بوناق پەن قانقۇمار تۇعىرحان قالىڭ قولمەن ساۋ ەتە ءتۇستى. ولار «جاۋدى كورسەت! ءبىز دايىن!» دەدى. الەكسەي ءولى دە بولسا قىپشاقتاردىڭ كۇشىن پايدالانعىسى كەلمەي، ولاردى كەڭ سارايىندا كۇندىز-تۇنى كۇتىپ، ۇرىس كۇنىن ايتپاي كىدىرتە بەردى.
ءبىراق اراق-شاراپتان كورى، كىسى قانىن ءىشۋدى ۇناتاتىن قىپشاق حاندارى يمپەراتوردىڭ ءسان-سالتاناتتى كەڭ سارايىندا راقاتتانىپ جاتۋدان بەزىپ، مايدانعا شىعىپ، قيسىق ناركەسكەندەرىن وڭدى-سولدى سەرمەۋگە اسىقتى. ولار يمپەراتورعا: «ءبىزدىڭ ەندى كۇتەر جاعدايىمىز جوق. ەرتەڭ كۇن شىققاننان كەيىن، ءبىز نە قويدىڭ ەتىن، نە قاسقىردىڭ ەتىن جەۋىمىز كەرەك» دەدى. «بۇلارى ءبىز ۇرىسسىز بوس جاتا المايمىز، ەرتەڭ كۇن شىعا سەندەرمەن قوسىلىپ پەچەنەگتەرمەن سوعىسامىز» دەگەندەرى ەدى. زارەسى كەتكەن الەكسەي سوعىس كۇنىن ايتتى. بۇل قاندى ايقاس ءبىر مىڭ توقسان ءبىرىنشى جىلدىڭ كوكەك ايىنىڭ جيىرما توعىزى كۇنى بولدى. قىپشاقتار مەن ستامبۋلدىڭ اسكەرى پەچەنەگتەردى مىقتاپ جەڭدى. پەچەنەگتەردىڭ كوپ اسكەرى تۇتقىنعا ءتۇستى. تۇنىمەن قىپشاقتار جەڭىستى تويلادى. ال، تاڭەرتەڭ تۇرعاندارىندا... كەشەگى تۇتقىنعا تۇسكەن پەچەنەگتەردىڭ قىرىلىپ قالعانىن كوردى. تۇتقىندار لاگەرى قان ساسيدى. ناعىز قوي باۋىزداعانداي گرەكتەر ولاردى شەتىنەن باۋىزداي بەرىپتى. تالاي قاندى ايقاستاردى باستارىنان وتكىزگەن، قاستاسقان جاۋلارىن اياپ كورمەگەن قىپشاقتاردىڭ دا قولعا تۇسكەن قارۋسىز تۇتقىندارعا گرەكتەردىڭ ىستەگەن ايۋاندىعىنان توبە شاشتارى تىك تۇرادى. بولىسەمىز دەگەن ولجالارىنا قاراماستان، ەرتەڭىنە قىپشاقتار ات بەتىن كەيىن بۇرعان.
قازتۋعاننىڭ ستامبۋلدى دا قىپشاقتار امان الىپ قالدى دەپ ماقتانىش ەتكەنى وسى وقيعا ەدى.
بۇل وقيعانىڭ قالاي بولعانىن قارت قوتان ايتىپ بەرگەندە، وتىرعان جۇرتتىڭ ۇندەي الماي قالۋى دا وسىدان ەدى. قانشا قاتىگەز كەلسە دە قولعا تۇسكەن تۇتقىندى قىراتىن قىپشاقتا ءداستۇر جوق. نە بولسا دا ۇرىس ۇستىندە، شابۋىل ۇستىندە بولادى. ال مىناۋ وقيعا... وزدەرى ىستەمەگەنمەن، اتا-بابالارىنىڭ قارۋسىز جۇرتتىڭ قىرىلۋىنا سەبەپكەر بولعاندارىن، ايدالادا جاتقان ۆيزانتيا مەن وزدەرى جەرىن الىپ قۋىپ جىبەرگەن تۇركى تۇقىمداس ەلدىڭ تالاسىنا بارىپ كىرىسىپ، وسىنشاما قان توككەندەرىن، جىراۋ ءسوزىن تىڭداپ وتىرعاندار راس قىلمىس كورگەن. قازتۋعان جىراۋ دا ۇندەي الماي قالعان. تەك قوبىلاندى باتىر عانا قوتان اقىننىڭ جەڭىپ بارا جاتقانىن سەزىپ نامىستانا، تۇنەرە تۇسكەن. تىنىشتىقتى اسان قايعىنىڭ ءوزى بۇزعان. ول اپپاق ۇزىن ساقالىن باياۋ سيپاپ، وڭىپ كەتكەن كوزدەرىن ءسال جۇمىپ وتىردى دا قايتا اشتى.
— ءوز رۋىڭنىڭ ەرلىگىن ەندى، قوتان جىراۋ، سەن ايت، — دەدى. — قايسىڭنىڭ جەڭگەنىڭدى جۇرت سوسىن ەستىر...
قوتان كارت الدىندا تۇرعان سىرلى اياقتان ۋىز سارى قىمىزدى ءبىر جۇتىپ ورنىنا قايتا قويدى. قوبىزىن اسىقپاي قولىنا الدى. مۇزداعان جاندى جىلىتار، قوبالجىعان كوڭىلدى تىنىشتاتار ءبىر مايدا قوڭىر كۇي تارتتى. قارت جىراۋ كۇيدى ۇزاق تارتتى. جۇرت ۇيىپ تىڭداي بەردى. ءبىر مەزگىلدە بارىپ قارت جىراۋ قوبىز داۋسىنا ءوزىنىڭ ءۇنىن قوستى. قاريا داۋسى بۇ جولى قارلىعىپ قاجىمادى، جاڭاعى جۇتقان ۋىز قىمىزدىڭ دۋاسى ما، الدە ايتايىن دەگەن جىرىنىڭ قاق-سوقتىقسىزدىعىنان با، لەبى بيازى قوڭىرقاي شىقتى.
— ارعىن دا الۋان ەل بولعان، كەلگەن جەرگە كونبەگەن، وندا دا تالاي ەر تۋعان، ءقازىر قيسسا وندا ەمەس، — دەدى جىراۋ ەرەكشە، وزگەشە سارىنعا سالىپ، — قىران كوككە قاناتىن قانشا بيىك قاقسا دا ءتىزىلىپ بىرگە ۇشا الماس. شاڭقىلداپ ايبات اتسا دا، اققۋداي سىڭسىپ ون سالا الماس. قىپشاق قىران بولسا، ەگەر، ارعىن — اققۋ كول كوركى... سويىلدان گورى قولىنا دومبىرا الۋدى پاش سانار. ۇران سالىپ، جاۋ ىزدەگەننەن ون شىرقاپ جار سۇيگەندى ۇناتار. ودان ارتىق، الەۋمەت، ايتشى قانداي ارمان بار. ەل ايىرار ۇرىستان، بەيبىتشىلىك، ەلدىكتى مۇرات ەتكەن بۇل ارعىن. ءان مەن كۇيگە وردا بوپ قۋانتسام جۇرتتى دەيدى بۇل ارعىن. باتىس تۇگىل، قىزىلباس، ۇندىگە دە قىپشاق تالاي اتتانعان. ارعىن ودان از ەمەس، ەرلىگى ءبىراق وزگەشە... ارعى بابام باسىم ەلى23 تۇركى تىلدەس جۇرتپەنەن تىزە قوسىپ، كەپتەلە تۋ تىگىپ ءۇش ءجۇز جىل تانمەنەن24 الىسقان. اناۋ اسقار تاۋىڭدى، مىناۋ شالقار كولىڭدى سول قاسىڭا بەرمەگەن. كىلەگەي بۇلتتاي جاۋ تونسە، سوندا عانا بۇل ارعىن الداسپانىن سەرمەگەن. اسان قايعى، اعا ۇلى، ەندىگىسىن ءوزىڭ شەش. ەل بولايىق دەگەن جۇرتىمدى اداستىڭ دەسەڭ دە ايت. كەڭ بولايىق دەگەن جۇرتىڭدى قاتەلەستىڭ دەسەڭ ءوزىڭ ايت.
ارعىن25 تايپاسى دا، ءۇيسىن رۋى ءتارىزدى، تيان-شان ساقتارى مەن ارگيپپەيلەر قالدىعىنان قۇرىلعان، كونە تۇركى قاۋىمىنا كىرگەن. سوڭىنان جوڭعار تاۋىنان جەتىسۋعا اۋىپ، «قىرىق رۋ» قاتار كوشىپ، جۇڭگو ديناستيالارىمەن سان كۇرەسكەن. قىتايلاردىڭ ارعىندى حۇنۋمەن شاتاستىرۋلارى دا سودان.
قوتان جىراۋ وسىلاي تولعاپ، تالىقسىپ كەتكەن ادامداي قوبىز كۇيىن باسەڭدەتە بارىپ ءبىتىردى.
جۇرت تاعى دا ءۇن-تۇنسىز تىنا قالدى.
— مىڭ جاسا، اتاجان، — دەدى كەنەت قايراتتى ءبىر جاس داۋىس، — داريا توقتاعان بوگەتتى بۇزىپ، سۋدى تاسىتۋ ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلەدى. مۇلگىپ تۇرعان ورمانعا شاقپاق تاستان وت بەرىپ، تەلەگەي-تەڭىز ءورت شىعارۋ و دا ءبىر ادامنىڭ اتقارا الار ءىسى. سول تاسىعان سۋدى توقتاتۋ ءجۇز ادامنىڭ دا قولىنان كەلمەيدى. توعايدى العان قالىڭ ءورتتى مىڭ ادام دا سوندىرە المايدى. ەرلىك كورسەتىپ ەل-ەلدىڭ اراسىن ءبۇلدىرۋ قاي رۋدىڭ قولىنان بولسا دا كەلەدى.
بۇلىنگەن جۇرتتىڭ باسىن قوسىپ، ەل ەتۋ تەك حالقىنا جانى اشىعان ۇلدارىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ولاردىڭ قولىنان ازىرگە ەلدى بىرىكتىرۋ كەلمەسە دە، سول ەلدى بىرىكتىرۋ — ارمانى. سول ارماندى مىنا قاۋىم الدىندا جايىپ سالعانىڭىز ءۇشىن، ارعىننىڭ ارداقتى ۇلى، جىراۋ قوتان اتا، سىزگە جاس بولسام دا وز ەسىمىمنەن العىسىمدى بىلدىرەمىن.
جۇرت وسى سوزدەردى ايتقان جىگىتكە قاراي قالدى. بۇل جىگىت جانىبەك سۇلتاننىڭ بالاسى قاسىم ەدى. ۇزىن بويلى، قوشقار مۇرىن، اق سۇر جىگىت وزىنە قادالا قالعان سامساعان جانداردان قايىسپاي، كوزى شوقتاي جايناعان قالپىندا، وتىرعان ورنىنان قوزعالمادى. ۇستىنە بادانا كوز كىرەۋكە كيگەن، حان الدىندا سۋىرىلا سويلەگەن وسىناۋ جاس باتىر كەنەت جۇرتقا ۇناي قالدى. ال ۇناتپاعاندار شىڭعىس ۇرپاعىنا «وزىڭنەن ۇلكەندەر وتىرعاندا، سەنىڭ سويلەۋىڭ ەرسى» دەپ ايتا المادى.
ءابىلقايىر وعان باجايلاي كوز تاستادى. «بۇرىن قالاي نازار اۋدارماي كەلگەنمىن، — دەدى ول ىشىنەن، — جانىبەك سۇلتاننىڭ مىنا بالاسى بولايىن دەپ-اق تۇر ەكەن! — ول اقىرىن ەزۋ تارتىپ جىميدى. — ارينە، ونىڭ دەگەنىنە وزگە سۇلتاندار جەتكىزسە».
ويعا شومىپ كەتكەن اسان قايعى ەندى باسىن كوتەردى.
— بەيبىتشىلىك ءارقاشان حالىقتىڭ كوكەيكەستى مۇراتى، سەن سول حالىق مۇراتىن كوكسەپ وتىرسىڭ، قوتان جىراۋ، — دەدى. باس بايگە سەنىكى، — ەندى ول قازتۋعانعا قارادى، — ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ ەرلىگىن ماداقتاۋ و دا ءبىر پاش ونەگە، ءبىراق ەرلىك ەل شابۋعا باعىشتالسا ەزگىلىككە اينالادى. دەمەك، جەيحۇن وزەنىندەي تاسىعان جىرىڭ ءۇشىن ورتا بايگەنى ساعان ۇسىنار ەدىك، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى قازتۋعان جىراۋ، ءبىراق اقىلگوي قوتان قارت قىپشاقتىڭ وزگە ەلگە ەتكەن قياناتىن بەتىڭە باسىپ، تۇساعان جىلقىداي ءورىسىڭدى كەڭىتتىرمەدى. سول سەبەپتەن ءولى دە ايتىلماعان جىرىڭ قالعان ىسپەتتەس. قىپشاق قۇر عانا باسقا ەلدەردى شاۋىپ قويعان جوق قوي، ءوز ەلىن قورعاعانداعى ەرلىگىن ەستىسەك دەر ەدىم...
باس بايگەنى العان ارعىن جاعى شات-شادىمان بوپ تاسىدى. اتالى سوزگە توقتاپ ۇيرەنگەن جۇرت اسان قايعى شەشىمىنە ريزا ەكەنىن ءبىلدىردى. اسان شەشىمىن قازتۋعان دا ادىلەتتى كوردى. جەڭىلىپ قاپ پارمەنە بولدىم دەمەدى. تەك اقجول بيمەن ب ا ق كۇندەس قوبىلاندى باتىر عانا نامىس وتى كۇيدىرىپ تاقات ەتە الماي، ىشتەي الاي-دۇلەي.
ايتىس تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان اسان قايعى ءالى دە قىزۋ وتىرعان قازتۋعاندى تەجەگىسى كەلمەي:
— سويلە، جىراۋ، — دەپ دومبىراسىن ۇستاتتىردى.
ابدەن قىزىپ العان قازتۋعان كۇتتىرمەدى. ءابىلقايىر حانعا قاراپ دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ:
— قالعان جىردى تاعى دا تاريح ءوزى جىرلاسىن، قازتۋعان جىراۋ اۋزىنان الەۋمەت تەك تىڭداسىن. قۇلاققا جاعىمسىز جاي بولسا، كەشىرە كورسىن، حان يەم، — دەپ جىراۋ ءوزىنىڭ ايتار سوزىنە رۇقسات سۇرادى حاننان.
قاراپايىم ەل قامىن ويلاعان، قىزىل ءتىلىن قارۋ ەتكەن قازاق جىراۋلارى ءارقاشاندا ءوز ويلارىن اشىق ايتقان.
ءبىراق... «اتالى سوزگە ارسىز توقتاماس»، داۋىرىندە حانعا دا شىندىقتى تىڭداۋ ءبىر عانيبەت ءىس ەدى. سول سالتتان شىعا الماي ءابىلقايىر دا:
— اقىن ەل ەركەسى، ايتا بەر قورعانباي جىرىڭدى، — دەدى سالعىرت، قازتۋعاننىڭ ايتار سوزىنەن كۇيىنەرىن كۇن بۇرىن سەزسە دە كەڭپەيىل كورىنبەك بوپ.
قازتۋعان جىراۋ اسەم كوسىلگەن جورعاداي تولعاۋىن ەمىن-ەركىن باستاپ كەتتى. ازداعان ۇزىلىسپەن ءبىر عاسىرعا جۋىق جۇرگىزىلگەن شىڭعىسحان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ شاپقىنشىلىعى ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز التىنشى جىلى مونعول مەملەكەتى قۇرىلىسىمەن-اق باستالعان. وسىنىڭ الدىندا عانا ءوزىن شىڭعىسحان دەپ اتاعان، اكەسى قياتتان، شەشەسى تا-تا26 ەلىنەن شىققان تەمۋچين قۇر عانا مونعولداردىڭ ءوزارا تالاسىن باسىپ قويعان جوق، ەڭ الدىمەن مونعول ەلىمەن ارالاس كەرۋلەن، ارگۋن، ونون، ورحون وزەندەرىنىڭ بويىندا كوشىپ جۇرگەن كەرەي، نايمان رۋلارىن جەڭىپ الدى.
ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جەتىنشى جىلى مونعولدار ەنيسەي وزەنىنىڭ جوعارى جاعى مەن سەلەنگى وزەنىنىڭ سولتۇستىك تۇسىن جايلاعان ۇساق ەلدەردى جاۋلاۋعا كىرىستى. وسى اتتانىستارىنىڭ ارقاسىندا شىڭعىسحان اسكەرىن قارۋلاندىرۋعا وتە ماڭىزى بار، تەمىر ءوندىرۋ ونەركاسىبىنە باي ولكەگە يە بولدى. سول جىلى-اق شىڭعىسحان ورتالىق ازياداعى سي-سي دەپ اتالاتىن ءبىر كەزدە قىتايدى تىتىرەتكەن تۋنگۋس مەملەكەتىن وزىنە قاراتتى. جاۋىنگەر اتتى اسكەرىن قوسىپ ءوزىنىڭ شەبىن كوبەيتتى. سودان كەيىن ولار، جەر موينى قاشىق شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىرلاردى باعىندىردى. وسى كەزدە مونعولدار قىرعىز، بۋريات، ويرات سەكىلدى وڭتۇستىك جانە ورتالىق ءسىبىردى جايلاعان ءبىرتالاي ەلدەرىنە دۇرك ءتيدى. ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ون ءبىرىنشى جىلى شىڭعىس قالىڭ قولمەن قىتايعا اتتاندى. ءۇش جىل سوعىسىپ اقىرىندا پەكيندى الدى. ەندى شىڭعىسحان ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن ورتا ازياعا بەت بۇردى. حورەزم شاحى مۇحاممەد مونعولدارعا قارسى تۇرارلىقتاي اسكەرى بولعانمەن، بەتپە-بەت كەلىپ ايقاسۋدان باس تارتىپ، بار كۇشىن جەكە قالالارىن قورعاۋعا بولشەكتەدى. سونىڭ سالدارىنان شىڭعىس اسكەرى حورەزم، سامارقانت، مەرۆ، بۇقار — ءبارىن جەكە-جەكە شاپتى. بۇل وعان ورتا ازيانىڭ بار اسكەرىمەن قان مايداندا بەتپە-بەت كەزدەسۋدەن جەڭىل ءتۇستى. ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ون توعىزىنشى جىلدان باستاپ ءۇش جىلدىڭ ىشىندە شىڭعىسحان اسكەرى بۇكىل ورتا ازيانى وزىنە باعىندىردى. ورتا ازيا حالىقتارى باسقىنشىلارعا قارسى سان رەت كوتەرىلدى، ءبىراق مونعول حاندارى ولاردىڭ كوتەرىلىسىن قان-جوسا ەتىپ، باسىپ تاستاپ وتىردى.
وسى جىلدارى جوشى اسكەرى قازاقتىڭ كوپ جەرىن الىپ، ەرتىس، ەسىل، توبىل، نۇرا وزەندەرىنەن ءوتىپ ۇلىتاۋعا كەلىپ تۋىن تىكتى. ورتا ازيانى شاۋىپ بولعاننان كەيىن، شىڭعىسحان قىپشاق ەلىمەن شەكارالاس شىعىس ەۆروپانى جاۋلاپ الۋعا كىرىستى.
جەبە مەن ءسۇبىتاي باھادۋرلار باسقارعان وتىز مىڭ اسكەر ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جيىرما ەكىنشى جىلى سولتۇستىك يران ارقىلى ازەربايجاندى قانعا بويادى. ەندى كەزەك گرۋزيندىكى بولدى. بەس ميلليونعا جۋىق گرۋزيا حالقىنىڭ جان اياماي قارسىلاسۋىنا قاراماي، جەبەنىڭ قۇرعان ايلاسىنىڭ ارقاسىندا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وتىز مىڭ اسكەرىن قىرىپ، مونعولدار سولتۇستىك جاعىنان دەربەنتكە تايادى. بۇل ارادان ءوتۋ وڭاي بولماعاندىقتان مونعولدار شيرۆان شاحقا «سەندەرمەن بەيبىتشىلىك ءبىتىم ىستەۋگە بىرنەشە ادام عانا كەلدىك» دەپ كىسى سالدى. شيرۆان شاح الداعاندى بىلمەي، باستى ون ادامىن جىبەردى. مونعولدار بىرەۋىن ءولتىرىپ، قالعان توعىزىنا: «ەگەر دە سەندەردىڭ ولگىلەرىڭ كەلمەسە جولدى كورسەتىڭدەر» دەدى. ولار قورىققانىنان دەربەنتتىڭ قيالى جارتاس، تۇڭعيىق قۇزدى، ىڭعىل-جىڭعىلدى ۇرى سايلارى اراسىمەن مونعولداردى امان-ەسەن سولتۇستىك كاۆكازعا جەتكىزدى. سولتۇستىك كاۆكازدا تۇراتىن الان جۇرتى «مونعولعا بىرىگىپ قارسى تۇرايىق» دەپ قىپشاقتاردى بولىسۋعا شاقىردى. قىپشاقتىڭ قالىڭ اتتى اسكەرى الاڭدارعا كەلىپ قوسىلدى. مونعولدارمەن ۇلكەن ايقاس بولدى. ەكى جاعى تەڭ ءتۇستى. قايتادان ۇرىسقا دايىندالدى. الان مەن قىپشاقتى جەڭە المايتىنىنا كوزى جەتكەن مونعولدار قىپشاقتارعا كوپ تارتۋمەن «سەندەر بىزبەن قانداس ەلسىڭدەر، الاڭدار بوتەن جۇرت، ءبىز سەندەرمەن بىتىمگە كەلەمىز، ولارعا بولىسۋشى بولماڭدار» دەپ كىسى سالدى. مونعولدىڭ التىن-كۇمىسىنە قىزىققان قىپشاق باتىرلارى الاڭداردى تاستاپ كەيىن شەگىندى. جالعىز قالعان الاڭداردى مونعولدار قان-جوسا ەتىپ قىردى.
ال قىپشاقتار «بىتىمگە كەلىسەتىن بولدىق، بىزگە تيمەيدى» ەكەن دەپ اسكەرلەرىن ۇيدى-ۇيىنە تاراتىپ، جايباراقات جاتا بەردى. سول ۋاقىتتا الاڭداردى جەڭگەن مونعولدار، ساۋ ەتىپ بۇلاردىڭ ەلىنە جەتىپ كەلدى. اسكەرىن تاراتىپ جىبەرگەن قىپشاقتار مونعولدارعا توتەپ بەرە المادى. ءبىرى دونعا، ءبىرى قىرىمعا قاشتى. وسى ۋاقىتتاعى قىپشاقتاردىڭ حانى قوتان27 ورىستارعا كەپ «ماعان تۋعان كۇن ساعان دا تۋادى، بىرىگىپ مونعولعا قارسى شىعايىق» دەپ ءوتىندى. ورىس كنيازدارى ۋادەسىن بەرەدى. سول كۇننەن باستاپ قىپشاق ەلىنىڭ باسقىنشىلارمەن اۋىر ايقاسى باستالدى.
بەيبىت ەلدەردى قان جىلاتقان شىڭعىسحاندى سۋرەتتەگەندە، ءبىر قارا الباستى قۇبىجىق كەلە جاتقانداي قوبالجي، الان جۇرتىن ساتىپ كەتكەن قىپشاق حاندارىنىڭ وپاسىزدىعىن جىر ەتكەندە، قارابەت بولعان جانداي كوزىن جەردەن الماي شالىپ زار شەككەن قازتۋعان جىراۋ، تولعاۋىنىڭ شىڭعىسحانعا تيەر جەرىنە كەتكەنىندە ءتىپتى زارلەنىپ كەتتى. باۋىرى قىزعان بايگە اتىنداي سەرپىلىپ سالا بەردى: جاۋىنا قارسى شىققان ورىس، قىپشاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءدال ورتاسىندا ءوزى كەلە جاتقانداي، قاراعاي دومبىراسىن دۇبىرلەتىپ، كوزىنەن جالىن اتىپ، قاھار توكتى.
ورىس، قىپشاق بولىپ بىرىگىپ، باسىپ العالى اتتانعان جاۋىنا قارسى شىققانىن جىرلاعاندا ەر كوڭىلدى باتىر جىراۋدىڭ ۇنىنەن ماقتانعان، قۋانىشتى، ادامدى قاندى كەككە شاقىرار ءبىر قۇدىرەتتى ساز ەستىلدى. وسىلاي شالقي قالعان قازتۋعان قالقا ۇرىسىن ايتقاندا كەنەت «اتتەڭ، ەتتەن،!» دەپ كۇڭىرەنە كۇبىرلەدى.
ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز جيىرما ءۇشىنشى جىلى مامىر ايىندا دنەپر وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ولەشيا دەگەن جەردە ورىس، قىپشاق اسكەرى جينالدى. بۇعان بار اسكەرىمەن كييەۆ كنيازى مستيسلاۆ رومانوۆيچ، گاليچ مستيسلاۆ مستيسلاۆوۆيچ، چەرنيگوۆ كنيازى ۆلاديمير ريۋريكوۆيچ، تاعى باسقا چەرنيگوۆ كنيازدارى مەن قىپشاق حاندارى تەگىس كەلدى. بۇدان باسقا سمولەنسكىدەن، كۋرسكىدەن، تاعى بوتەن ورىس جەرلەرىنەن كوپتەگەن جاۋىنگەرلەر قوسىلدى. مۇنداي ءنوپىر اسكەر ورىس جەرىندە بۇرىن باس قوسىپ كورمەگەن-دى.
كالكا ۇرىسى دەپ اتالىپ كەتكەن مونعول، ورىس، قىپشاق قىرعىنىن تاريحشى راشيد-اد-دين بىلاي دەپ جازادى: «ورىس پەن قىپشاقتار دايىندالىپ كوپ اسكەر قينادى. جاۋىنىڭ كوپ ەكەنىن كورىپ مونعولدار كەيىن شەگىندى. مونعولداردى قورىققانىنان شەگىندى دەپ ويلاعان قىپشاقتار مەن ورىستار ولاردى جيىرما كۇم سوڭىنان قۋدى. كەنەت مونعولدار اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ الىپ، قۋىپ كەلە جاتقان اسكەرلەردىڭ قوسىلۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، ءبىرازىن قىرىپ سالدى. ءبىر اپتا بويى ۇرىستى، اقىرىندا قىپشاق پەن ورىستار شىداي الماي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. مونعولدار سوڭدارىنان قالماي وكشەلەپ، قالالارىن قيراتىپ، جۇرتىن بوستىرىپ جىبەردى».
كالكا وزەنىندە ورىس پەن قىپشاق اسكەرىنىڭ جەڭىلۋىندە انىعىندا ەكى سەبەپ بولعان-دى. دنەپردەن ءوتىپ سەگىز كۇندەي جاۋىن قۋعان ورىس پەن قىپشاق پولكتارىنىڭ اراسى تىم الىستاپ كەتكەن-دى. وسى جاعدايدان وتىز ءبىرىنشى مامىر كۇنى كالكا وزەنىندە توبىن جازباي قارسى اتوي بەرگەن مونگول اسكەرىنە بۇلار باس قوسىپ قارسى شىعاتىن مۇمكىندىكتەرى بولماعان. ايتسە دە گاليچ كنيازى مستيسلاۆ مستيسلاۆوۆيچ وزىمەن الا كوز كييەۆ كنيازى مستيسلاۆ رومانوۆيچتى حابارلاندىرماي، قىپشاقتارمەن بىرىگىپ قان توگىس ايقاس اشتى. مونعولداردىڭ الدىڭعى شەبىن جەڭىپ، باس كۇشىنە شابۋىل جاسادى. ۇرىس وتە قاتتى بولدى. قان سۋداي اقتى. ءبىراق بۇل عالامات ايقاستى ەڭ الدىمەن قىپشاقتار ءبۇلدىردى، ولار ەجەلگى ءتاسىلى — قاشقان بولىپ جاۋدى ەرتىپ، ارتتارىندا كۇتىپ تۇرعان اسكەرىنىڭ قولىنا تۇسىرەتىن ادەتتەرىنە سالماق بوپ كەيىن شەگىنە باستادى. ءبىر توبى شەگىنىپ ەدى، وعان وزگەسى اسىعا قوسىلدى. بۇنى كورگەن ورىس پولكتەرى دە كەيىن تىم-تىراقاي بوستى. اقىرىندا، سوڭىنان تۇرە تيگەن مونعولدارعا قارسىلىق ىستەي الماي قالدى. بۇل — ورىس، قىپشاق اسكەرىنىڭ جەڭىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى. ەكىنشى سەبەبى ورىس كنيازدارىنىڭ وزدەرىنىڭ الا اۋىزدىعى ەدى. گاليچ كنيازى مستيسلاۆ مستيسلاۆوۆيچ قىپشاقتارمەن بىرىگىپ قاندى قاقپاننان قالاي قۇتىلامىز دەپ مونعولدارمەن قىرىلىسىپ جاتقاندا، كييەۆ كنيازى مستيسلاۆ رومانوۆيچ وزەن جاعاسىنداعى بيىكتىكتە «مەنسىز سەندەردىڭ قالاي سوعىسقاندارىڭدى كورەيىن» دەگەندەي، ءوزىنىڭ كوپ پولكىمەن تۇرىپ قالدى. ال جاۋلارى گاليچ پولكتارى مەن قىپشاقتاردى جەكەلەپ جەڭىپ، ەندى كييەۆ پولكتارىنا كەلىپ تيىسكەندە، قاپتاعان مونعولعا مستيسلاۆ رومانوۆيچ توتەپ بەرە المادى. ادىردىڭ جان-جاعىنان قورشاپ الىپ، وزىنە تونگەن مونعولدارمەن ءۇش كۇن ايقاسقاننان كەيىن، ولاردىڭ «ومىرلەرىڭدى ساقتاپ قالامىز» دەگەن سوزىنە سەنىپ ەكى بالاسىمەن جاۋىنا بەرىلدى. ارينە، مونعولدار الداعان-دى، قولعا تۇسىسىمەن كنيازدى بالالارىمەن بىرگە اي بالتامەن شاۋىپ ولتىرگەن. قازتۋعان جىراۋدىڭ: «اتتەڭ، اتتەڭ!» دەپ وكىنۋىنە قۇر عانا قىپشاقتاردىڭ قاشقانى ەمەس، مونعول قاندىبالاقتىلارىنىڭ الداۋىنا اڭقاۋ باتىرلاردىڭ تالايىنىڭ كونىپ، سان ۇرىستا ۇتقىزعان وكىنىشى دە بار ەدى.
مونعول نوياندارىنىڭ سوعىس جۇرگىزۋ ءادىسى دە، جاۋىن الداپ ءتۇسىرۋ ايلاسى دا وزدەرىندەي كوشپەلى ەل قىپشاقتاردىكىنە كەيدە ۇقساعانمەن، تەگىندە ەرەكشە كەلەتىن. مونعول اسكەرىنىڭ وننان توعىزى بوتەن ۇلتتاردان، وزدەرى جەڭگەن ەلدەردىڭ جىگىتتەرىنەن، ساتىلعان بۇزىق، قاراقشىلاردان قۇرىلعان. ءبىراق ءبارى بىردەي تەمىر تارتىپكە باعىنعان. تەمىر ءتارتىپ بۇل جەر سىلكىنتكەن قالىڭ اسكەردىڭ تەك وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگى. ەكىنشى ەرەكشەلىگى ونىڭ باسقا ەلدى شابۋ، باعىندىرۋ، ايلا-ادىستەرىندە. مونعولدار ءبىر ەلدى شابار بولسا، ەڭ الدىمەن ەرتولەلەرىن جىبەرەدى. ولار ءورت سالمايدى، دۇنيە-مۇلىك تونامايدى، تەك شاباتىن ەلدىڭ ادامدارىن ولتىرەدى، ەڭ بولماسا قورقىتىپ قاشىرادى. ءسويتىپ، قانقۇمارلىقتارىمەن تىنىش جاتقان ەلدىڭ كۇنى بۇرىن زارە-قۇتىن الادى. سودان كەيىن بارىپ قالىڭ قولمەن شابادى. بۇ جولى ەشتەڭەنى دە ايامايدى. قولعا تۇسكەن قالانى ورتەپ، قيراتىپ، دۇنيە-مۇلكىن تالايدى، تەك قۇلدىققا ساتۋعا، نە مال باعۋعا، ويتپەگەن كۇندە ونەر-ورنەككە جارايتىن شەبەرلەرى بولماسا، قاتىن-بالاعا قاراماي قىرادى. كەشەگى سالتاناتتى قالانىڭ ورنىنا كۇيرەگەن كىرپىش، تاس-تالقان بولعان قۇر ءسىلىمتىرىپ قالدىرادى. گۇل-گۇل جايناعان باۋ-باقشا، جاسىل ەگىنى جايقالعان نۋ دالانى قۇلازىعان قۋ تاقىرعا اينالدىرادى. سودان كەيىن بارىپ وزدەرى شاۋىپ كەتكەن جەرلەرىنە جارشىلارىن جىبەرەدى. ولار تىعىلىپ قالعان ادامدار بولسا، جاسىرىلعان قازىنا بولسا، ءبارىن تاۋىپ نوياندارىنا جەتكىزەدى. اسكەر باسى باھادۋرلار وسى جاۋلاپ العان قالا، دالالارىنا اكىم ەتىپ وزدەرىنىڭ ادامدارىن قالدىرادى.
ەگەر قالا مىقتى قامالعا اينالىپ، وزدىگىمەن بەرىلمەسە، مونعولدار بەكىنىس الاتىن تاس اتقىش كاتاپۋلتتەرىن سالادى. قامال قابىرعالارى بەرىك بوپ تاس اتقىشتار ەشتەڭە ىستەي الماسا، قالاعا كىرەتىن ۇڭگىر-لادىز قازادى. ءسويتىپ، كۇتپەگەن جەردەن ءتۇن ورتاسىندا، نە تاڭ اتا شاھاردىڭ ىشىنەن، نە بەكىنىستىڭ ارعى بەتىنەن شىعادى. ايانباي سوعىسادى. ال، قالا حالقى تىم ساق بولىپ بۇنداي جاعدايعا جەتكىزدىرمەيتىنىن بىلسە، قالانىڭ جانىنان اعىپ جاتقان وزەن، داريالارعا بوگەت ساپ، سۋ ارناسىن وزگەرتىپ، حالىقتى سۋعا تۇنشىقتىرادى.
مەدينانى العاننان كەيىن ونىڭ بەلگىلى بەك، حاكىم، بي، باتىر، وقىعان ادامدارىنا راقىم ەتپەيدى. «قارسىلاسپاي وزدەرىڭ بەرىلسەڭدەر سەندەرگە تيمەيمىز» دەپ انالاردى قارسىلىقسىز قولعا ءتۇسىرىپ الا قالسا دا شەتىنەن باۋىزدايدى، ءتىرى قالدىرمايدى. بۇل — شاۋىپ العان ەلگە شىڭعىس حاننىڭ ورناتقان جالپى ءتارتىبى. ۇلى قانىشەرلەر ويىنشا «باسىپ العان جەردە تىنىشتىق بولۋ ءۇشىن ول ارانىڭ ەڭ الدىمەن باستى ادامدارىن قۇرتۋ كەرەك. ولار قورىققانىنان «باعىندىم» دەسە دە ىڭعايى بولا قالسا حالىقتى قارسى قويعىسى كەلىپ تۇرادى. قويا الادى دا. رۋشىلىق زاماندا قانداي حالىق بولماسىن، ءوزىنىڭ باستى ادامدارىنىڭ سوڭىنان ەرەدى. «ال ول باستى ادامدارىن قۇرتىپ جىبەرسەڭ، باسسىز توبىر ەشتەڭە ىستەي المايدى، باسى جوق دەنە ءتىرى دەنە ەمەس، ءولى دەنە».
شىڭعىستىڭ بۇل قاتال زاڭىن بىلمەگەن ەل باستايتىن حاندار ءوز جاندارىن امان الىپ قالامىز دەگەن ۇمىتپەن كۇرەسەر جەرىندە كۇرەسپەدى، حالىق سوڭدارىنان ەرىپ، «جاۋىڭىزعا قارسى شىعۋعا بارمىز» دەگەندە، قورىقتى. اقىرىندا وزدەرى قىرىلدى، حالىقتى دا قىرعىزدى.
وسىلاي الدانعاننىڭ ءبىرى كييەۆ كنيازى مستيسلاۆ رومانوۆيچ ەدى.
* * *
مونعولدار قارسى جاقتىڭ قالاسىن الۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن دە تارتىنبايتىن. ولتىرگەن ادامدارىنىڭ مايىن شىجعىرىپ الىپ جاۋى تىعىلعان ۇيلەرگە قۇيىپ وت سالۋ (ادام مايى ۇزاق جانادى) نە بەكىنىس قابىرعاسى بەرىك شاھارلاردىڭ ۇستىنەن گرەك وتىن — قۇم ارالاس مۇنايدان ىستەلگەن جانعىش زاتتى لاقتىرىپ، ادام كوزى قيماس عاجايىپ سۇلۋ مەشىت، شىركەۋ، پاتشا سارايىن ورتەۋ، جان تۇرشىگەرلىك زۇلىمدىق، ايۋاندىق قانىپەزەرلىك، الداۋ دەگەندەردىڭ ءبارى دە قاتار جۇرەتىن.
شاپقىنشىلار اسكەرلەرىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى جىلدامدىعى ەدى. قۇلىنىنان باستاپ ۇشى-قيىرى جوق مونعولدىڭ قۇمايت دالاسىندا بوسىپ وسكەن جىلقى مىنگەن شىڭعىس اتتى اسكەرىنىڭ ءبىر تاۋلىكتە ەلۋ فارسات الۋى ءتىپتى تاڭ قالارلىق ءىس ەمەس. بار ۇرىس سايماندارىن، قازان-وشاق، جاتاتىن ۇيلەرىن تيەگەن اربالارى مەن بەكىنىستەردى الاتىن كاتاپۋلتى اۋىر كوشىنىڭ ءوزى دە كۇنىنە وتىز-قىرىق فارسات جەر جۇرەتىن. بۇنىڭ ءبورى مونگول جىلقىسىنىڭ توزىمدىلىگى مەن جاۋىنگەرلەرىنىڭ سالت اتقا جاسىنان داعدىلانعانىنان ەدى. وسى قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا مونعول اسكەرى كۇتپەگەن جەردەن جاۋىنىڭ ءدال قاسىنان پايدا بولىپ، يە كۇندىز ۇرىسقان قولىنىڭ ءبىر تۇندە باسقا جاعىنان شىعىپ، كەرەك بولسا قاشا جونەلىپ، قارا ءۇزىپ كەتە بەرەتىن. مونعولدىڭ بۇل ادىسىنە تەك قىپشاق جىگىتتەرى عانا توتەپ بەرە الاتىن. ءبىراق ولار از، ەكى ءجۇز مىڭ مونعول اسكەرىنە قىرىق مىڭعا جەتەر-جەتپەس قىپشاقتىڭ سالت اتتى سىپايلارى نە ىستەي الادى؟
ايتسە دە سونىسىنا قاراماي، قىپشاق، كەرەي، نايمان ءتارىزدى رۋلار مونعولدارعا وڭايشىلىقپەن كونبەدى. جەرىن، ەلىن قورعاپ ۇزاق كۇرەستى. كالكا وزەنىندەگى ايىبىن سان مارتەبە ىستىق قانىمەن جۋدى، اسى ل ۇل-قىزىنىڭ ءۇزىلىپ كەتكەن جۇرەكتەرىمەن اقتادى.
قازتۋعان جىراۋ وسى مونگول شاپقىنشىلارىمەن الىسقان قىپشاق اسكەرلەرىنىڭ ەرلىگىن تولعاعاندا ناعىز ءبىر جۇيرىك اتقا مىنگەندەي، كوڭىلى لەپىرىپ، ۇشىپ-قونىپ قانسورپا بوپ ءبىر ورنىندا وتىرا المادى. ءبىر مەزەت بوشمان جىرىنا كەلگەندە ءتىپتى ارۋاقتانىپ كەتتى. بوشمان — قىپشاق باتىرى ەدى. يران تاريحشىسى دجۋۆەيني ايتقانداي: «قيسىق قىلىشتان ءتىرى قالعاننىڭ ءبارى تاعدىردىڭ دەگەنىنە كونىپ، مويىنسۇنعاندا دا» بوشمان باتىر مونعولداردىڭ ىرقىنا كونبەدى. ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن، جەرىن، سۋىن قورعاپ شاپقىنشىلارعا قارسى شىقتى. ءوزى سەكىلدى مونعول قولىنا تۇسپەي قۇتىلىپ كەتكەن بىرنەشە باتىرلاردى جيناپ، «قانعا قان! كەككە كەك!» دەپ جاۋلارىنىڭ جەڭىل-جەلپى جاساقتارىن قۇرتا باستادى. باسقىنشىلاردان كەك الۋعا بولاتىنىن ۇققان قىپشاق جىگىتتەرى جۇزدەپ كەلىپ بوشمانعا قوسىلدى. بۇنى كورىپ، ەدىل بويىنداعى ۋاق ۇلتتار: باشقۇرت، الان، بۇلعارلار دا باس كوتەردى. بوشماننىڭ ۇلگىسىنىڭ وتە ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنگەن باتۋ اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنىڭ ءبىرى موڭكە بوشماندى تەز ۇستاۋدى بۇيىردى. ءبىراق بوشمان ۇستاتپادى. ونىڭ قاتارى كۇننەن-كۇنگە كوبەيە ءتۇستى. بوشمان قاتارى كوبەيگەن سايىن، مونعولداردان دا بەرەكە كەتە باستادى، جوق جەردەن شابىلعان كورەن28، بۇلىنگەن جاساقتار سانى مولايدى. بوشماندى ۇستايمىن دەپ ەندى موڭكە قاھارىنا ءمىندى، ال اياۋلى ەر ەدىل بويىنىڭ قالىڭ اعاشىنىڭ اراسىنا كىرىپ اپ، باسقىنشىلار شەبىنە تيىسۋمەن بولدى. اقىرىندا موڭكە ءىنىسى بوشەك ەكەۋى ءار كەمەگە ءجۇز قارۋلى جاۋىنگەر وتىرعىزىپ، ەكى ءجۇز جەلكەنمەنەن ەدىل بويىمەن تومەن اعىپ، وزەننىڭ ەكى جاعىن بىردەي قاراپ شىقتى. بوشمان بۇعان دا ۇستاتپادى. ەدىلدىڭ ورتاسىنداعى ات كورىنبەس اناقۋرايلى ءبىر ارالعا بەكىنىپ اپ، جاعاسىنا جاۋ جەلكەندەرىن جۋىتپادى. مەرگەن قىپشاقتار جەلكەن ۇستىندەگىلەردىڭ باسىن كوتەرتپەدى. قارسى جاعى بوشماندى الا المايتىندارىنا كوزدەرى جەتىپ، ەندى ءارى قاراي جۇرمەك بوپ تۇرعاندارىندا كەنەت ادام ايتقىسىز قاتتى جەل تۇرىپ، ارالدىڭ ءبىر جاعىنداعى سۋدى قۋىپ، ءبىراز جەرىن قارايتىپ تاستادى. موڭكە وسى كۇتپەگەن قارا قاتقاق جول ارقىلى ارالعا بار اسكەرىن توكتى. مىڭ قارالى جاۋىنگەرلەرىمەن بوشمان باتىر قولعا ءتۇستى. مونگولدىڭ ءبىر نويانى موڭكەنىڭ جارلىعى بويىنشا بوشماندى بالتامەن قاق جارىپ ءولتىردى.
ەلىن شاپقىنشىلارعا كوتەرە بىلگەن بوشمان باتىر ءوز ءىسىن ىستەپ كەتتى. ونىڭ كوتەرىلىسى بىتكەنمەن ىلە-شالا بايان مەن جىقۋ اتتى بۇقارادان شىققان كىسىلەرىنىڭ باستاۋىمەن قىپشاق جىگىتتەرى تاعى كۇرەسكە شىقتى.
قازتۋعان جىراۋ وسى كوتەرىلىستىڭ بارلىعىن ەمىرەنتە، ءبىر جالىندى ۇنمەن جىر ەتىپ ماقتانا تولعاي بەردى.
ءابىلقايىر جىر باستالعالى التىن تاعىنان قوزعالماي، قارا سۇر ءجۇزى ءسال قۋقىلدانىپ ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ وتىر... اشۋ قىسىپ تىنا قالعانىن حان سىرىن بىلەتىن دوس-قاسى تەگىس تۇسىنۋدە... تەك قازتۋعان جىراۋ عانا وزگەرىپ كەتكەن حان كەلبەتىن اڭعارار ەمەس. ەل شاپقاننان گورى، ەلىن قورعاعان قىپشاقتىڭ ەرلىگىن جىر ەتكەندە دارىنى ەندى شىن اشىلىپ، كىسەندەۋلى قۇلاشى جاڭا عانا جايىلعانداي، تولعاۋىن اڭقىلداپ سوعىپ وتىر...
كەزەكتى ەندى قوتان جىراۋ الدى.
— قۇس ۇشا تۇزەلەدى، بەتىڭ جاڭا جوندەلدى، قازتۋعانىم، —دەدى ول، — سەن باستاعان اۋەندى مەن ۇلعايتا تۇسەيىن...
اشىنا سارناعان قوبىز ۇنىنە قوسىلىپ، قارت جىراۋ ەندى ءبىر الۋان ۋاقيعالاردى باستاپ كەتتى...
شىڭعىسحان تاعىنا كۇيىك وتىرعان كەزدە باتۋدىڭ قاراماعىندا مونعولدىڭ بار بولعانى ءتورت مىڭ عانا جاۋىنگەرى قالعان. بۇكىل شىعىس ەۆروپانى جاۋلاپ العان ايبىندى اسكەرى وزىنە باعىنىشتى ەلدەردىڭ دەنى ءداشتى قىپشاق جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان-دى. بۇنداي اسكەرمەن قاراماعىنداعى جۇرتتى بيلەۋ دە قيىن جانە بۇنىڭ ءولىمىن كۇتىپ وتىرعان، ءجۇز مىڭ قولى بار كۇيىكپەن بەتپە-بەت كەلۋ دە وڭاي ەمەس. سوندىقتان باتۋ سەنىمدى وداقتاس ىزدەدى. بۇل — التىن وردا حانىنىڭ سول كەزدەگى كوكەيتەستى ارمانىنىڭ ءبىرى ەدى. مىنە، وسى تۇستا نوۆگورود كنيازدارى الەكساندر مەن اندرەيدىڭ اكەسى ياروسلاۆ، بۇرىننان ۋادەلەسىپ كەلگەن كۇيىكتىڭ ورداسىنا كەلىسىم سوزگە بارعان جەرىندە مونعولداردىڭ قولىنان قازا تابادى. باتۋدىڭ كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلادى. نوۆگورود كنيازدارى الەكساندر مەن اندرەي كۇيىكتەن ات قۇيرىعىن شارت كەسىپ بولىنەدى دە، باتۋمەن بىتىمگە كەلەدى. نوۆگورود كنيازى الەكساندر باتۋعا الىم-سالىق تولەپ، ونىڭ بالاسى سارتاقپەن ولە-ولگەنشە سوعىسپاي وتۋگە انت بەرەدى. وسى كۇننەن باستاپ التىن وردا حاندارى مەن نوۆگورودتىڭ ۇلى كنيازدارىنىڭ اراسىندا عاسىرعا تاياۋ سوزىلعان كەلىسىم باستالادى.
ال ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ كاتوليك دىنىندەگى ەۆروپا كرەسشىلەرى پراۆوسلاۆ دىنىندەگى گرەكتەر مەن ورىستارعا قارسى شابۋىلعا شىققان. ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز ءتورتىنشى جىلى ولار ستامبۋلدى الىپ، ۆيزانتيا پاتشالىعىن جويىپ،لاتىن يمپەرياسىن قۇرعان. ەستى مەن لاتىشتاردى جەڭىپ، وزدەرىنىڭ قۇلدارىنا اينالدىرعان. وسىنداي قارا تۇنەكتى ورىس جۇرتىنىڭ باسىنا دا تۋدىرماق بولعان. ءبىراق شىعىس جاعىنان جاۋ كۇتپەگەن الەكساندر نيەۆسكيي ولاردى 1240 جىلى نيەۆا وزەنىنىڭ، 1242 جىلى چۋد كولىنىڭ ۇستىندە جەڭگەن. دەمەك، سوعىس ءولى بىتپەگەن-دى، ءالى دە ورىس ەلىنە اسكەري كومەك كەرەك ەدى. ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز قىرىق ءبىرىنشى جىلى ليگنيسەدە پولشا مەن نەمىس رىسارلارىنىڭ بىرلەستىگىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارعان باتۋ ءوزىنىڭ ۋادەسىن بۇزعان جوق. بۇل جاعداي التىن وردا حاندارى باتۋ، سارتاق ولگەننەن كەيىن دە، بەركە تۇسىندا دا ساقتالىپ كەلگەن. ال 1269 جىلى نەمىس كرەسشىلەرى وزدەرىنە قارسى شىعۋعا نوۆگورودقا التىن وردا قولىنىڭ كەلگەنىن ەستىپ، بۇل كەزدە كۇشەيىپ العان ورىس كنيازدارىنان ءبىتىم سۇرادى. ءسويتىپ ورىس جەرى كرەسشىلەردىڭ شابۋىلىنان مۇلدە قۇتىلعان. التىن وردا حاندارى باتۋ ساياساتىنان حان مامايعا (1362 ج.) دەيىن ايىرىلعان جوق. وعان سەبەپ ساراي شاھارىندا وتىرعان حاندار ءبىر كەزدە وزدەرى باعىندىرعان ورىس، بولگار، ءداشتى قىپشاق ەلدەرىنىڭ قولدارىنا ەندى وزدەرى قاراپ قالعان-دى. ال ءبۇل ورتادا وسىدان ەكى عاسىر بۇرىن التى-اق مىڭ بولعان ورىس ەلى ابدەن الدەنىپ، كەمەلىنە جەتىپ ۇلگىرگەن! ويتكەنى ونىڭ بۇل دارەجەگە جەتۋىنە التىن وردا كۇنشىعىسىنان كەلەتىن جاۋىنا قالقان بولدى. قوتان جىراۋ دوستىقتىڭ قانداي ۇلى كۇش ەكەنىن، كورشىلەس ەلدەر تاتۋ تۇرىپ، جەرلەرىن بىرگە قورعايتىن بولسا قانداي اپاتتان بولسا دا قۇتىلا الاتىنىن ءبىلدىردى.
جىراۋ ءسوزى ءابىلقايىرعا ۇناماعانى حاق، كەزەك ەندى قازتۋعانعا بەرىلىپ، اناۋ شىرقاي جونەلگەندە حان كەنەت قولىن كوتەردى. جىراۋدى قوشامەتتەپ «ۋاي، پالە!» دەپ لەپىرە قىزىنعان جۇرت تىنا قالدى. قازتۋعان دا شاۋىپ كەلە جاتىپ اياڭ جەلىسكە تۇسكەن جۇيرىكتەي داۋسىن تومەندەتە ءتۇسىپ، قارقىنىن ازەر باسىپ، ءسوزىن كىبىرتىكتەتىپ بارىپ توقتادى.
— ناماز مەزگىلى بولىپ قالدى، — دەدى حان، — قازتۋعان جىراۋ تولعاۋىن سودان كەيىن تىڭدالىق.
ءابىلقايىر مۇسىلمان حانى بولعانمەن، مۇحاممەت پايعامباردىڭ جولىن بەرىك ۇستامايتىن. ءوزى نامازدى كەيدە وقىپ، كەيدە وقىمايتىن. ونىسىنا قاراماي حان ورنىنان تۇرەگەلدى. حانمەن بىرگە جۇرت تا اپىر-توپىر قوزعالدى. وسى كەزدە نايماننىڭ باس باتىرى قاپتاعان شەتكى توپتان سىتىلىپ شىعا بەردى. ول اسىعا باسىپ نايمان رۋىنا ارناپ تىككەن ورتەڭنىڭ باۋرىنداعى اق ورداعا كەلدى. ەسىك الدىندا تۇرعان، قولىندا نايزاسى بار، ەلتىرى تىماقتى، ۇستىنە شەكپەن كيگەن، كۇزەتشى سارى جىگىتتەن:
— ءالى كەلگەن جوق پا؟ — دەپ سۇرادى.
— كەلگەن جوق.
قاپتاعاي قوبالجي قالدى.
— ياپىراي، بىردەمە بولماسا يگى ەدى. كەلەر ۋاقىتى اسىپ كەتتى. الدە ءوزىڭ بارىپ قايتاسىڭ با؟
— قۇپ. بارسام، بارىپ قايتايىن.
نايماننىڭ اتى شۋلى باس باتىرى، اتان جىلىك بالۋان، ايداھارعا قارسى بارار جۇرەك جۇتقان قاپتاعاي قارا قاسقا كەدەي بولاتىن. قاراماعىنداعى ون بەس قاراشا ءۇيدى، جاۋدان تۇسكەن ولجا مەن اتىپ العان بۇعى-مارالىمەن اسىرايتىن. جاۋ جوق جىلدارى ساۋاتىن ساۋىن، كوشەر كولىگىن اۋقاتتى اعايىندارىنان الاتىن. وسىدان ەكى جىل بۇرىن ۇلىتاۋعا ارقار اتۋعا بارا جاتىپ جۇتاڭ قىستىڭ اياعى قاتتى بورانعا اينالىپ، ءۇش كۇن تايكەتكەن وزەنىنىڭ بويىنداعى ايىرتاۋدىڭ ىق جاعىنداعى ءابىلقايىر حانعا جاتاتىن قىسىراقتىڭ ۇيىرلەرىن باعىپ جاتقان، ماڭايىندا تۇلدىر جوق قوسقا ايالداعان. سوندا، قوس باسى، ون كوكجال قاسقىردى ءبىر كۇندە جالعىز ءوزى تۇسىرەتىن ايگىلى اڭشى جانە اتپال باتىر جىلقىشى وراقپەن كەزدەسكەن. ايلاس قاتىن مۇڭداس، حان مەن بيگە بەينەت ەتىپ جۇرگەن
قوس باتىر بىرىنە-بىرى ۇناعان. قاپتاعاي ەلۋدەن اسىپ كەتسە دە، ال، وراق جيىرما بەسكە جاڭا جەتسە دە، ءومىر ۇندەرى ءبىر جەردەن شىعىپ، ەكەۋى دوستاسىپ قالعان. وسى وراق مىنا بولىپ جاتقان اسقا وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن كەلۋگە ءتيىستى ەدى. ماڭدايىنا باسقان جالعىز اتى اقباقايىن بايگەگە قوسپاق بولاتىن.
اقباقايدىڭ قاشقان قاسقىردى قالاي قۋىپ جەتەتىنىن بىر-ەكى رەت كورگەن ات سىنشىسى قاپتاعاي:
— جۇيرىگىڭدى سىناپ كور. مەن بىردەمە بىلسەم، اقباقاي ۇياتقا قالدىرمايدى،
دەپ وراققا ءوزى اقىل بەرگەن.
وراق اتىن بايگەگە قوسپاق بولعان، ءبىراق الدەنەگە:
جاقسى، اسقا كەلەيىن، — دەگەن، تەك بىرەۋ-مىرەۋ قاستىق ەتىپ جۇرمەسە...
قاپتاعاي بۇل جولى جىلقىشىنىڭ سوزىنە كوڭىل اۋدارماعان. تەك وراق ۋادەلەسكەن ۋاقىتىندا اسقا كەلمەگەننەن كەيىن عانا «سو شىركىنگە بىرەۋ-مىرەۋ قاستىق ەتىپ جۇرمەسە ەدى؟» دەپ قوبالجي باستاعان. سوندىقتان دا شىداي الماي جىلقىداعى وراققا ادەيى كىسى جىبەرگەلى تۇر.
جىلقىشىنىڭ كەلۋىن تاعى ءبىر ادام شىداماي كۇتۋدە ەدى. و دا وراقتىڭ جالعىز اتىن بايگەگە سالاتىنىن بىلەتىن. بۇل كۇتكەن — بۇكىل ءداشتى قىپشاقتىڭ ءامىرشىسى قاتىگەز حان ءابىلقايىردىڭ كەلىنى، باسىنا قارا جامىلىپ سوناۋ توبە باسىنا شىعىپ كۇنشىعىستان كوزىن الماي تەلمىرە قالعان، شاح-بۋداق سۇلتاننىڭ جەسىرى — اققوزى-بەگىم. قۇسا بولعان اجارىنا قاراساڭ، جۇرەكتەگى جۇلدىزى وشكەندەي. جوق، وراق پەن بۇنىڭ اراسىندا قۇداي الدىندا كۇنالى دەر، نە اۋىل اراسىندا وسەككە ىلىگەر ەشتەڭە بولعان جوق. تەك، ءبىرازدان بەرى بىر-بىرىنە قۇمارتقان ىستىق جۇرەكتەر، كورىسكەندەرىنشە شىداي الماي الاس ۇرۋدا. وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن اسقا مىنەتىن اتىن الۋعا كەلگەن اققوزىعا وراق تاعى ءوزىنىڭ ولەردەگى ءسوزىن ايتقان.
ەلىنەن بالا جاسىنان ەرىپ كەلگەن وراققا اققوزى:
— قۇداي الدىندا كۇناكار، جۇرت الدىندا قارابەت بولعىم كەلمەيدى. ەرىمنىڭ اسى ءوتسىن، — دەگەن اققۇبا بەتى بال-بۇل جانىپ، — سودان كەيىن قايىن اتامنان رۇقسات سۇرايمىن، كونسە شاريعات الدىندا قوسىلام.
— كونبەسە شە؟ — دەگەن وراق قوبالجي. — بار الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن بيلەپ تۇرعان، اۋزىنان جالىن اتقان ءابىلقايىر حان كەلىنىن ەسىگىنىڭ الدىندا جۇرگەن قۇلىنا بەرەدى دەگەنگە سەنۋ قيىن...
— و دا ادام ەمەس پە؟ — دەگەن جاس سۇلۋ قاباعىن سول شىتىپ. سول ساتتە كوزىنەن ۇشقىن اتىپ جىگىتكە قاراعان: — كونبەسە... دۇنيەدە ەكى تۋماق جوق. ءبارىبىر... وندا دا قوسىلامىن! — دەگەن.
كەنەت قۇرىش دەنەسىنە قانات ءبىتىپ، كوككە ۇشار قۇستاي كوڭىلى شالقي جونەلگەن وراق:
— ءقازىر ءولىپ كەتسەم ارمانىم جوق، — دەگەن داۋسى قۋانعانىنان سىبىرلاي شىعىپ. — اسقا مەن دە بارامىن، اقباقايىمدى بايگەگە قوسىپ كورمەكپىن. سوندا كورىسەرمىز!
ءبىراق وراق اسقا كەلمەدى. ەگەر ءتىرى بولسا كەلەرى كۇمانسىز ەدى. ونى اققوزى جاقسى بىلەتىن. سول سەبەپتەن وزگە قۇربى-قۇرداستارى ايتىسقا كەتكەندە، ول شىداي الماي اۋلىنىڭ سىرتىنداعى مىڭ جۋساندى، تىرباقاي بەتەگەلى قىرقاعا شىعىپ، كۇنشىعىسقا قاراپ وراقتى سارعايا كۇتۋمەن بولعان.
حان جىراۋ تولعاۋىن قىپشاق رۋىنىڭ شىڭعىسحانعا قارسى شىعىپ ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن توقتاتقان جوق. بۇنداي تولعاۋعا سايبان ۇرپاقتارى تۇگىل، بۇكىل جوشى ءۇرىم-بۇتاقتارىنىڭ قۇلاقتارى ۇيرەنگەن. ال شىداي الماعاندارى كەگىن ىشىنە ساقتاپ قالاتىن. تىكەلەي داۋ شىعارۋعا حالىقتىڭ قاھارىنان سەسكەنەتىن.
حان قانىن ىشىنە تارتىپ وتىرسا، ول جىراۋ سوزدەرىنە شامدانعاندىقتان ەمەس، بوتەن جاعدايدان باتۋحاننىڭ ۇرپاعى بەردىبەك حاندى اعايىن-تۋىسى ءولتىرىپ، سايبان ۇرپاقتارى سايىن تاعىنا وتىرعانعا دەيىن ءداشتى قىپشاق ورداسى اركىمنىڭ قولىندا كەلگەن. بۇل كەزدە بولعان حاننىڭ ءبارى دۇرىسىن ايتقاندا نە نوعاي باتىردىڭ، نە اقساق تەمىردىڭ دەگەنىمەن جۇرگەن. تەك ورىس حان، توقتامىس پەن ەدىگە عانا كونبەگەن.
سايبان ۇرپاقتارى كوك ورداعا يە بولعاننان سوڭ دا وسى جاعداي جويىلا قويماعان. ءابىلقايىر حان تاعىندا وتىرعانمەن دە ونىڭ قولىنان حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، سايىن ورداسىنىڭ قىزىل تۋىن بۇكىل ءداشتى قىپشاق ۇستىنە جەلبىرەتە الماعان. وعان سەبەپ ءباز-باياعى قازاق رۋلارىنىڭ ءوز باتىرلارىنا، بيىنە عانا باعىنۋى. رۋشىل حالىق حان ۇستەمدىگىن تەك رۋ باسشىلارى بي، باتىرلار قابىلداسا، سوندا عانا مويىنسۇنعان.
تەك ءوزىنىڭ دۇشپاندارىن جەڭىپ، ءابىلقايىر كوك ورداعا بيلىگى وكتەپ جۇرە باستاعاننان كەيىن عانا بۇل جاعداي كىلت وزگەردى. ءبىراق ول وردا توبەسىنە سايىن تۋىن دا ەمەس، اق وردا تۋىن دا ەمەس، وزبەك حاننىڭ تۋىن تىكتى. ولەرىنە ون جىل قالعاندا قىپشاق، ماۋرەنناحر، قوراسان جەرىندەگى «وسىدان ءبىر پالە كەلەدى-اۋ» دەگەن جوشىنىڭ باسقا ۇرپاقتارىنىڭ باسىن قوستىرماي تىزە كورسەتىپ، قۇمداي بىتىراتىپ، ءارقايسىسىن ءار جاققا قۋدى. تەك جوشىنىڭ ءبىر بۋىنى قاسىم سۇلتاننىڭ استراحان تاعىنا وتىرۋىنا جاردەمدەستى. وندا دا ءابىلقايىردىڭ ءوزى عانا بىلەتىن سەبەبى بار ەدى.
ءابىلقايىر شىعىستىڭ كوپ جەرىن العانمەنەن، بۇل جەڭىس وزىنە ءقاۋىپتى قاتەر تۋعىزۋعا اينالدى. تالان-تاراج بولعان جوشىنىڭ باسقا ۇرپاقتارى ءابىلقايىردى جەڭۋ ءۇشىن جاپا شەككەن رۋلاردى بىرىكتىرە باستادى. اسىرەسە موعولستاندى باسقارىپ وتىرعان جاعاتاي ۇرپاقتارىمەن ەندى جاڭا حاندىقتى جانتالاسا كوكسەگەن جانىبەك پەن كەرەي ءتىل تابۋعا تىرىستى. ەگەر بۇلار ءتىل تاپسا، وڭاي كۇش ەمەس. ونى بۇل جالعاننىڭ قىبىر-تىقىرىنا ەلەڭدەپ تۇراتىن حان جاقسى بىلەدى.
موعولستان مەن قازاق رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەي قۇرتۋ كەرەك! ال قۇرتۋدىڭ ەكى جولى بار، ءبىرى — موعولستاندى شابۋ. ەكىنشىسى — جانىبەك پەن كەرەيدى كوپ كەشىكتىرمەي جويۋ.
ۇيەلمەندى ەل موعولستانعا اتتانۋعا ءولى ەرتەرەك. ول ءۇشىن قوراساندى وزىنە تەگىس باعىندىرىپ، ابدەن كۇشەيىپ العان ابزال. ءقازىر وسىنشاما جەرگە قانات جايىپ كەتكەن جاعاتاي ۇرپاقتارى مەن موعول بەكزادالارىن اياق استىنان قۇرتا المايسىڭ. سوندا ەكىنشى جول قالادى. ءابىلقايىر حان ورداسىندا تۋعالى تۇرعان بۇلىكتى بىلمەي جۇرگەن جوق، بىلەدى جانە سول بۇلىكتىڭ باراق بالالارىنان شىعاتىنىنا دا شەك كەلتىرمەيدى. سويتە تۇرىپ، ولاردى بىردەن، ءتىپتى ءبىر تۇندە نوكەرلەرىن جىبەرۋگە جۇرەگى داۋالامايدى.
حاننىڭ ءدال وتكىر قانجارداي الىپ تۇسەتىن كەزىندە دە الىپ تۇسە الماۋىنىڭ دا ۇلكەن استارلارى بار...
شىڭعىسحاننىڭ تۇسىنان-اق ۇرپاقتارىنىڭ كوبى قاراماعىنداعى قالالار مەن قونىستانعان ەلدەردى تەك تالاۋ ءۇشىن كەرەك دەپ قاراعان. تەك وسى جاعىنان كەلىپ، ولار شاۋىپ العان قالالاردى، قونىستانعان ەلدى توناۋمەن بولعان.
ال، قاندى جورىقتاردىڭ وسىناۋ تاسقىندارى باسىلا باستاعاننان كەيىن، شىڭعىسحان ۇرپاقتارى قاراقۇرىم حاندىعىنىڭ اكىمشىلىك ءىسىن باسقاراتىن، ۇگەدەيدىڭ وڭ قولى ەلۋي چۋسايدىڭ ارقاسىندا بۇل ىستەرىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ويلاي باستاعان. ەلۋي چۋساي ۇگەدەيگە: «ۇلى حاندىق ات ۇستىنەن تۇسپەي جاۋلاپ الىندى. ونى ەندى ات ۇستىندە وتىرىپ باسقارۋعا بولمايدى» دەگەن. ۇلى قيدام اقىلشىسىنىڭ بۇل ءسوزىن كوپ ويلاعان اسىرەسە موڭكە حان. ەگەر اسكەرلەر بۇلاي ءاتى-جونى جوق بار قالالاردى شاۋىپ، قونىستاسقان ەلدى قۇرتا بەرسە، كوپ كەشىكپەي تونايتىن جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە قالمايتىنىنا كوزى جەتكەن. سول سەبەپتەن قاراقۇرىمنىڭ ورداسىنا يە بولعاننان كەيىن، وزىنە باعىنىشتى قالالار مەن قونىستاسقان ەلدىڭ قانىن سورۋدىڭ باسقا جولىن ىزدەگەن. جولىن تاپقان دا، شىڭعىس ۇرپاقتارى شاۋىپ الىنعان قالالاردىڭ بارىنە دارۋعا (ورتا ازيادا) مەن باسقاقتار (يراندا) بەلگىلەنگەن. ەڭ الىس تۇرعان يران جەرىنە باس باسقاق بوپ ارگۋن باتىر جىبەرىلگەن.
بۇل دارۋعا، باسقاقتار تىكەلەي قاراقۇرىمعا باعىنعان. بۇلاردىڭ مىندەتى قاراماعىنداعى جۇرتقا ساناق جۇرگىزىپ، ساۋدا جولدارىن، اقشا ماسەلەلەرىن تەكسەرىپ، جۇرتتان دەر كەزىندە سالىق جيناپ، قاراقۇرىمعا تىكەلەي جىبەرىپ وتىرۋ.
شىڭعىسحان زاڭى بويىنشا جاۋلاپ الىنعان كوشپەلى ەلدەردىڭ جەرى، سۋى حان ۇرپاقتارىنا ۇلىس-ۇلىسقا ءبولىنىپ، باسىبايلى بەرىلگەن. بۇل ەلدەردىڭ تاعدىرىن، كوشىپ-قونۋىن، شاڭىراق، مال باسىنان جينالاتىن سالىعىن وسى حان ۇرپاقتارى وزدەرى شەشەتىن. ال وتىرىقشى ەل مەن قالالار ۇلى وردانىڭ استاناسى قاراقۇرىمنىڭ ءوزى تىكەلەي جىبەرگەن اكىمدەرگە عانا باعىناتىن. تۇسكەن پايدا (ەگىنشىلىكتەن، ونەركاسىپ، سالىقتان) قاراقۇرىمداعى شىڭعىسحاننىڭ قازىناسى مەن ونىڭ تولىپ جاتقان ۇرپاقتارىنا بولىنەدى. ءسويتىپ باسقارىپ وتىرعان جەرىندە قالا، وتىرىقشى جۇرتى بار حان، بۇلاردان تۇسكەن سالىقتى ءوزى جەكە پايدالانا المايدى. بۇل سالىقتاردىڭ ءبارى قاراقۇرىم قازىناسىنا ءبىر باعامەن ءتۇسۋ ءۇشىن موڭكە حان بۇكىل التىن وردا، جاعاتاي، يران جەرىندە سالماعى ءبىر التىن اقشا — دينارلار شىعارتقان. بۇل دينارلاردىڭ قۇندى بولىپ، بۇكىل مونعوليا پاتشالىعىندا بىردەي باعالانۋىن، موڭكە حان ساۋداگەرلەر ارقىلى جۇرگىزىپ كەلگەن. بۇقار، سامارقانت، گەرات، المالىق، بەركە حاننىڭ كەزىندەگى التىن وردا استاناسى ساراي ءارقايسىسى ءوزىنىڭ التىن اقشاسىن قۇيعان. ءبىراق ءبارىنىڭ دە سالماعى بىردەي بولىپ وتىرعان.
موڭكە ءولىپ، شىڭعىستىڭ ۇلى ورداسىن قىتايعا كوشىرگەننەن كەيىن، بۇل وردانىڭ كۇيرەۋىمەن بىرگە اقشا ساياساتى دا بۇلىنگەن. التىن وردا حاندارى التىن اقشانى ءوز اتتارىنان قۇيا باستاعان. ءبىراق اقساق تەمىر سارايدى شاۋىپ، قىپشاق دالاسىندا بۇلىنشىلىك باستاعاننان كەيىن بۇل جاعداي مۇلدەم توقتالعان. نەگىزگى شارۋاشىلىعى مال باعۋ بولعان قازاقتىڭ كوپ رۋى ەندى قالا سالۋدان ءبىرجولاتا باس تارتىپ، ءوزىنىڭ كەڭ بايتاق دالاسىندا رۋ-رۋ بوپ كوشكەن. بۇلاردىڭ بار بايلىعى مالى مەن جەرى عانا. ال وسى ۋاقىتتاعى ءداشتى قىپشاقتىڭ حانى ءابىلقايىر بوتەن ساياساتتى ۇستادى. ول سەيحۇن مەن جەيحۇن داريالار بويىنداعى شىڭعىس شاۋىپ كەتكەن شاھارلاردى قايتا تۇرعىزىپ، بۇل ارالارعا قونىستانۋعا بەيىم ەلدەردى ورنالاستىرا باستادى. ءابىلقايىردىڭ بۇل ساياساتى وسى كەزدەگى قازاقتىڭ مال باعاتىن رۋلارىنىڭ باستىلارى ارعىن، قىپشاق، ءۇيسىن، نايمان، الشىن، كەرەي، قاڭلى، قوڭىراتقا ىڭعايلى تيمەگەن. بۇلاردىڭ ارالارىنداعى ماڭعىت، بۇركىت، بارلاس رۋلارىنىڭ كوپ ەلى ءابىلقايىرعا قىز بەرىپ، قىز الىپ حان جاعىنا اۋىپ كەتكەن. وسىنىڭ ارقاسىندا ءابىلقايىردىڭ وزىندە دە قازاق رۋلارىنا دەگەن قىرعي-قاباقتىق پايدا بولعان. ال، قازاقتىڭ نايمان، قوڭىرات، دۋلات، جالايىر سەكىلدى رۋلارىنىڭ كەي اۋىلدارى وزدەرىنە جاقسى قارايتىن موعولستان جەرىنە كوشىپ تە ۇلگىرگەن. بۇنى دا ىستەپ جۇرگەن سول باياعى جانىبەك پەن كەرەي دەپ ويلايدى حان. ال قازاقتىڭ كوپ رۋلارى ولاردى اق وردانى قۇرعان ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى دەپ، ءوز سۇلتاندارى سانايدى. مۇنداي جاعدايدا جانىبەك پەن كەرەيگە تۇرا باس سالۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى.
ءابىلقايىردىڭ ويى باعانادان بەرى وسى وزىنە ءوش قوس سۇلتاننىڭ تاعدىرىن قالاي شەشسەم دەگەن دۇربەلەندە ەدى. جانە ۇزاققا سوزباي وسى ەرتەڭ، كۇنى بۇگىننەن قالماي شەشۋ قاجەت. ويتپەسە كۇننەن-كۇنگە ماڭىنا ەل ۇيىرىلۋدەن قالىپ بارادى. قاسىنا بەرگەن ءبىر كۇن، كوشىنىڭ ارتىلا تۇسۋىنە ادەيى ارناعان ءبىر جىلمەن تەڭ. «ارينە وسىنشاما جۇرت جينالعان، مىنا ۇلى تويدا جانىبەك پەن كەرەي كوپ بي، باتىرلارمەن ءتىل تاپتى. قازاق باتىرلارى قاپتاعاي، ءبورىباي، وڭاي، بەكەت، قاراقوجا بوسقا توپتانىپ جۇرگەن جوق. مەن اسىقپاعانمەن ولار اسىعادى. سوندىقتان كۇنى بۇرىن قيمىلداۋ كەرەك. ەرتەڭ اس بىتەدى... Ac بىتىسىمەن اق...» وسىنداي ويدا ىشتەي، بۇلقان-تالقان بولىپ وتىرعان ءابىلقايىر قىپشاق ەرلىگىن، تاريحىن تىڭداۋدان كورى، تەزىرەك وسى كەزدەگى ءوزىنىڭ باس ءۋازىرى باقتى-قوجا ۇيعىرمەن اقىلداسقىسى كەلدى.
حان تاعىنان كوتەرىلىپ، نوكەرلەرىن ەرتىپ، ءوز ورداسىنىڭ وڭ جاعىنان وقشاۋلاۋ تىگىلگەن ءتورتىنشى بايبىشەسى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ ۇيىنە قاراي جۇرە بەرگەندە، قىپشاق ەرلىكتەرىنىڭ ەڭ قىزىق جەرىندە تىڭداماي تۇرىپ كەتكەن ءابىلقايىر مىنەزى ۇناماي قالعان اسان قايعى، وتىرعان ورنىنان قوزعالماستان:
«كولگە ۇيرەنگەن قوڭىر قاز،
ءشول ءقادىرىن بىلمەيدى،
شولگە ۇيرەنگەن دۋاداق،
كولگە اپارىپ قاماساڭ
ءشولىن اڭساپ شولدەيدى»،
— حان يەم، حالىق ءوز تاريحىن كوپتەن بەرى ەستىمەي، ساعىنىپ قالعان ەكەن، ءوزىڭ نامازىڭا اسىقساڭ، وزگەمىزگە ايىزىمىزدى قاندىرۋعا رۇقسات ەت، — دەدى.
ازۋى التى قارىس بەردىبەك حانعا:
قاس-قاباعىڭنان تانىدىم،
حان بەردىبەك بولارسىڭ،
قاۋىرت كەشتەن تانىدىم.
ەدىل بارىپ قونارسىڭ!
قان جىلاتىپ حالقىڭدى،
ءالى-اق سەن دە تولارسىڭ!
ءوز اكەڭدى ءولتىرىپ،
قايدا بارىپ وڭارسىڭ؟ —
دەگەن ەل ارداقتاعان اسان قايعى، ءابىلقايىردىڭ جىراۋ تولعاۋىن تىڭداماي كەتۋىنە ناماز ەمەس، باسقا سەبەپ بار ەكەنىن بىردەن سەزدى. سوندىقتان دا ول حانعا قادالا سويلەدى.
ءابىلقايىر اسان ءسوزىنىڭ ماڭىزىن ۇققىسى كەپ، كەنەت توقتاي قالدى.
— شابىتىنا مىنگەن جىراۋ، ات سابىلتىپ شاۋىپ كەلە جاتقان اڭشى ءتارىزدى، بەكەر توقتاتتىڭ، حان يەم، دەدى اسان قالىڭ قاباعىن ءتۇيىپ، ءسويتتى دە ار جاعىنان كەلىپ قالعان ىزاسىن ۇستاي الماي تۇكسيگەن قاباعىنان قىراۋلى قىستاي كارىن توگىپ، كوپتەن بەرى ايتايىن دەپ جۇرگەن وكپە-اشۋىن تولعاي كەتتى.
سارا جولدان جاڭىلعان
حاندا ويرات قازىلعان
سوگىلگەلى تۇر قابىرعام،
كەسەلدىمىن جازىلماس.
تارقات، حانىم، شەرىمدى،
نامازىڭا اسىقپا.
قۇرىشتان بەرىك ەلىمدى
الا اۋىزدىقپەن جاسىتپا!
بىتەۋ وسكەن قاۋىندى
تۇرسىڭ بوسقا جارعالى،
دوسىڭنان ىزدەپ جاۋىڭدى
تۇرسىڭ جالعىز قالعالى!
ۇمىتتىڭ قازاق دالاسىن،
ۇلعايتتىڭ جانىم جاراسىن،
ءبىر اتانىڭ بالاسىن
ەكىگە ءبولىپ باراسىڭ!
جولىن، حانىم، تاپپاساڭ،
بۇلىنەدى بارلىق جۇرت!
تاڭ بوپ قايتا اتپاساڭ،
باسقالى تۇر قارا بۇلت!
كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تىلەكتى اسان قايعى ايتتى. حان اقىن تولعاۋىنىڭ ار جاعىندا وزىنە دەگەن حالىقتىڭ نارازىلىعى جاتقانىن ابدەن ۇقتى.
بۇعان قانداي جاۋاپ بەرۋ كەرەك؟ ادىلەتكە كەلسەك، ارينە جىراۋ سۇراعى ءجون. ءبىراق وعان حان قانداي جاۋاپ بەرە الادى؟ ءوزى شەتىنەتكەن بوگەتتى قايتا جاماي الار ما؟ جوق، ەندى كەش. بوگەتتىڭ ەرنەۋىندە لىقىلداپ اساۋ تولقىن كەلىپ تۇر. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ول بوگەتتىڭ بىت-شىتىن شىعارماق. حاننىڭ بار قولىنان كەلەرى سول تولقىننىڭ استىندا قالماۋ. جولىن تاۋىپ جاعانىڭ ءبىر جاعىنا شىعۋ. ال اسانعا جاۋاپ بەرمەي كەتۋگە تاعى بولمايدى. ونىڭ ءسوزىنىڭ ار جاعىندا قولىندا توبىلعى ساپتى، بۇزاۋ ءتىس قامشى، كۇلگە كومىپ سولقىلداتىپ العان قايىڭ سويىلى بار ءداشتى قىپشاق ەلىنىڭ ابدەن ۇشتالىپ قالعان مۇددەسى تۇر...
ءابىلقايىر جاۋاپ بەرگەنشە، كەنەت الدەكىمنىڭ ۇرەيلەنگەن داۋسى شىقتى.
بۇل كىم ەكەن؟ — دەدى داۋىس. — وردا امان بولسا جارار ەدى؟
جاۋگەرشىلىك زامان، قانداي مىقتى حان بولسا دا وزدەرى جوقتا وردانى شاباتىن جاۋ جۇرەك قاستارى تابىلاتىن شاق. جۇرت تا جىگىت كورسەتكەن جاققا ۇرەيلەنە قارادى.
الىستان ىزعىتىپ كەلە جاتقان، جانىندا قوسارى بار سالت اتتى كورىندى. جاڭا عانا ساعىم ويناپ تىنىش جاتقان ميداي جازىق كوگىلدىر دالا دا، ماۋجىراپ تۇرعان كوگىلدىر اسپان دا كەنەت قوبالجي قالعان ءتارىزدى...
حان ۇندەمەگەننەن كەيىن ءتىرى جان اۋزىن اشقان جوق، بارلىق جۇرت قۇلاققا ۇرعان تاناداي ءۇن-تۇنسىز.
شاپقىنشى اتىن ۇشقىرتىپ كەپ، ءابىلقايىر تۇرعان توپقا تاياي بەرىپ ەر ۇستىنەن دومالاي جەرگە ءتۇستى. اياعىن جەدەل باسىپ حان الدىنا تاياپ كەلىپ ەتپەتىنەن قۇلادى.
حان يەم، كەسسەڭ ءتىل، الساڭ باس مىنەكەي، — دەدى ول كەنەت باسىن كوتەرىپ، — ايىپ مەندە، كوزىمنەن تاسا ەتىپ الدىم. باتىر سايان جانىنداعى ەكى پاسبانىمەنەن قاشىپ كەتتى.
بۇل كەلگەن ءابىلقايىردىڭ ءوزى «باتىر ساياننىڭ توي بىتكەنشە كوزىن قۇرت» دەپ تاپسىرما بەرگەن وسپان-قوجا دەگەن دايەكشىسى ەدى.
حان القىمىنا كەلگەن اشۋ تولقىنىن ازەر باسىپ، سول ايالداپ تۇردى دا:
— كۇزەتشىلەرى كىمدەر ەدى؟ — دەدى.
— ارعىن جىگىتتەرى.
«باتىر سايان قاشىپ كەتتى» دەگەندى ەستىگەننەن بەرى تۇكسيىپ قاتىپ قالعان قوبىلاندى ءبىر يىعىن ءسال سىلكىپ جىبەرىپ، بەلىندەگى ناركەسكەنىنە قول سالدى دا، حاننىڭ ار جاعىندا جايباراقات تۇرعان اقجول بيگە تۇيىلە قارادى.
اكجول بي ايىلىن جيعان جوق، قوبىلاندىعا كەكەتە كوز تاستادى دا، سابىرلى قيمىلداپ، تەك كەيىندەۋ سىرعىپ كەتكەن بەلىندەگى قيسىق ساپ الداسپانىن جوندەدى دە قويدى.
ەكى باتىردىڭ قيمىلدارىن ءابىلقايىر دا، اسان قايعى دا، تۇرعان جۇرت تا اڭعارىپ قالدى.
ءدال وسى كەزدە كەنەت جەردى جارا كۇن كۇركىرەدى. جاپ-جاڭا عانا ايناداي اشىق كوگىلدىر اسپاندى قارا بۇلت تورلاپ تۇنەرە قاپتى. زاماتتا اسپان بەتىندە جىڭىشكە نايزاعاي قىلىشتار جارق-جۇرق ويناي جونەلدى. دولى جەل شىعىپ، ءشوپ باستارى جەرگە جىعىلا شۋىلداي ءتۇستى. ءابىلقايىر ەندى قاپ-قارا بوپ كەتكەن اسپانعا قوبالجي ءبىر قارادى دا، اسان قايعىعا كوز قيىعىن اۋدارماستان پوكەرلەرىن سوڭىنان ەرتە، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ورداسىنا قاراي اسىعا جۇرە بەردى.
حان كەتىسىمەن جۇرت تا تىم-تىراقاي تاراي باستادى.
كەيبىرەۋى ورەدەگى اتىنا جۇگىردى، باعزى بىرەۋى ورداعا قاراي بەتتەدى.
تەك ەكى جاعىنان ەكى ادام قولتىقتاي تۇرعىزعان اسان قايعىنىڭ عانا تۇنەرە قالعان اسپان مەن شارتىلداي ويناعان نايزاعايلاردا شارۋاسى بولعان جوق، جاڭا عانا ناركەسكەندەرىنە قول جۇگىرتكەن ارعىن، قىپشاق قوس باتىرىنىڭ قيمىلدارى ەسىنە ءتۇستى مە، ول:
— بۇگىنگى اس — قايعى اسى ەدى، ەندى بۇلىنشىلىك اسىنا اينالماسا نەتسىن، — دەدى اقىرىن كۇرسىنىپ.
كوپتى كورگەن سىنشى اداسقان جوق ەدى، راسىندا دا بۇل اس قازاق جەرىندەگى تاعى ءبىر بۇلىنشىلىكتىڭ باسى بولدى.
تەك اياعى يگىلىكپەن ءبىتسىن دە...
III
سارىارقا دەپ اتالاتىن ءداشتى قىپشاق جەرىنىڭ ءدال ورتاسىندا، ۇلىتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىندا، قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ سول جاق جاعاسىندا ءابىلقايىر حاننىڭ ورداسى — وردا-بازار قالاسى تۇر. جان-جاعى قۇلازىعان جازىق، ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، ارعىناتى تاۋلارىنان بوتەن وڭتۇستىگىندە دە، سولتۇستىگىندە دە، كۇنباتىستاعى سوناۋ مۇعاجار بيىكتىكتەرىنە دەيىن، ال كۇنشىعىسىنداعى شەت، قۇدايمەندى، اقشاتاۋعا دەيىن قۇلان مەنەن كيىك جورتقان ۇشى-قيىرى جوق الىپ دالا. وڭتۇستىگىندەگى ەڭ جاقىن قالا تۇركىستان (ياسسى) سولتۇستىگىندە ەڭ تاياۋى چينگا — تۇرا شاھارلارى، ءبىرى وردا-بازاردان جۇرگىش اتقا ون كۇندىك، ەكىنشىسى ون بەس كۇندىك جەر...
وردا-بازار ءبىر كەزدەردە باتۋ حاننىڭ قۇمىرسقاداي بىقىعان اسكەرىنىڭ شىعىس ەۆروپاعا اتتاناردا باس قوساتىن جەرى بولعان. ءجۇز مىڭ جىلقى جايىلسا دا ءشوبى جاپىرىلمايتىن، جۋساندى، قاۋلى، جاسىل شالعىندى ەگىز وزەن قاراكەڭگىر مەن سارىكەڭگىردىڭ ۇشى-قيىرى جوق جازىق دالاسى. سول جازىقتىڭ ورتاسىندا باتۋ قورعانى.
وردا-بازار شاعىن قالا. ءابىلقايىردىڭ نەگىزگى باسقاراتىنى كوشپەلى قازاق، وزبەك ەلدەرى بولعاندىقتان، ەل سالتىن بۇزا الماي، حان ورداسى — بەس اۋىلى جاز بويى ءداشتى قىپشاق جەرىندە كوشىپ جۇرەتىن. تەك كۇز كەلە وردا-بازارعا قىستاۋ رەتىندە توقتايدى. ءابىلقايىر كوشى ەرتە كەزدە كۇنباتىستاعى جەم، ويىل وزەندەرىنە دەيىن، سولتۇستىگىندەگى توبىل، ەسىل، نۇراعا دەيىن بارعان. كەيدە جازى قوڭىرجاي بولسا سىر بويى مەن كوكشە تەڭىزدىڭ جاعاسىن دا جايلايتىن. حان اۋلىنىڭ جايلاۋعا شىعۋى تەك جازدىڭ جاقسى-جاماندىعىنان، ءشوپتىڭ شىعىم-شىعىمسىزدىعىمەن عانا بايلانىستى ەمەس-تى. جاز شىعا وردا قاي جاققا قاراي بەت بۇرۋى تولىپ جاتقان حان ساياساتىمەن شيەلەنىسىپ جاتار بولار. وزىندەي مىقتىمەنەن قۇدا بولىپ قاناتىن جايا ءتۇسۋ، ىرقىنا كونبەي جۇرگەن كەي رۋلارىنا جاقىنداي قونىپ، ءبىر تۇندە بىت-شىتىن شىعارىپ شابۋ — ءبارىن دە ءىشى قاتپالى حاننىڭ جاز شىعا ورداسى كوشپەستەن بۇرىن ويلانار ءىسى.
وسى سەبەپتەن دە بولار، ءابىلقايىرعا كوپ جاعدايدا باعىنىشتى سامارقانت، بۇقار، گەرات سەكىلدى وردا-بازاردىڭ ۇلكەن شاھارعا اينالماي، شاعىن قالا قالپىندا قالعانى. شىعىس شەبەرلەرى كۇيگەن كىرپىشتەن كۇمبەزدەتىپ سالعان بىرنەشە حان سارايلارىن ساناماساق، قالا شىمنان قۇيعان، تاستان قۇيعان، تاستان قالانعان ەكى جۇزدەي عانا ۇيدەن تۇرادى. ستامبۋل ۇلگىسىمەن تۇرعىزىلعان التىن ايلى، اق تاستان قالانعان ءزاۋلىم بيىك مەشىتى.تۇركىستاندا احمەت ياسساۋي شايحقا ارناپ سالعان اقساق تەمىردىڭ اتاقتى مەشىتىنە دە، فەودوسيا قالاسىنا جاقىن ەسكى قىرىمعا وزبەكحان سالدىرعان مەشىتكە دە ۇقسامايدى. ءقازىر اتى ەستەن شىققان ۇلى شەبەردىڭ اقاۋى جوق ونەرى ۇزاق توقىعان قولدان تۇلەتكەن ورنەگى.
قالانىڭ تىم ءوسىپ كەتپەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ ول ءابىلقايىردىڭ الىستاعى ويى. حان ءوز استاناسىن ءتۇبى ابدەن جاۋلاپ العان سوڭ گەراتقا، نە سامارقانتقا اۋدارماق. ال وردا-بازار ۋاقىتشا مەكەنى. ماۋرەنناحرعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەتۋگە، ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالادا تاعى قۇلانداي كەزگەن قالىڭ قازاقتى بيلەي الماي قالامىن با دەپ قاۋىپتەنگەن. حان ويىنشا قازاق رۋلارىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىق ءتۇبى جويىلۋعا. وعان دەيىن ءوربىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان بالالارىنىڭ الدى ەل بيلەيتىن قابىلەتكە جەتىپ قالادى. سول كەزدە بۇكىل ءداشتى قىپشاق جەرىن بايبىشەلەرىنەن تۋعان بىر-ەكى ۇلىنا بيلەتىپ، ءوزى ماۋرەنناحردىڭ اشەكەيلى التىن سارايلى ءبىر شاھارىنا ورداسىن كوشىرمەك...
وسىنداي ويداعى حان وردا-بازاردىڭ وركەندەۋىنە بالەندەي كوڭىل بولمەگەن. تەك سوڭعى جىلدارى جايلاۋعا الىسقا بارمايتىن. ۇلىتاۋ ماڭىنداعى ءبىر شۇرايلى جەرگە بىر-ەكى ايداي بوي جازىپ، ءۇي تىگىپ سەرۋەندەپ جاتاتىن دا جاز اياعى بولماي وردا-بازارعا قايتا ورالاتىن. بيىل دا حان وسىنداي ويدا ەدى.
انەۋ كۇنگى سۇراپىل داۋىلدىڭ اياعى تىنباي قۇيعان ءبىر جەتىلىك اق جاۋىنعا اينالعان. استى اياقتاي الماي حان وردا-بازارعا قايتۋعا ءماجبۇر بولعان. حانمەن بىرگە تىزە ايىرماي قىپشاق، ارعىننىڭ يگى جاقسىلارى دا، شىڭعىس ۇرپاعىنان شىققان سۇلتاندار دا وردا-بازارعا تاياۋ كوشىپ كەلگەن.
ءابىلقايىر جاۋار بۇلتتاي اشۋلى قايتتى. مۇندا كەلگەننەن كەيىن باتىر ساياننىڭ قالاي قاشىپ كەتكەنىن ەستىپ بۇرىنعىسىنان بەتەر قارا تۇنەكتەي تۇنجىراي قالدى.
حان كەزىندە جۇرتقا سىر بەرمەگەن. جۇرت اسقا جاڭا دايىندالا باستاعان شاقتا قۇلاعىنا «وراق جىلقىشى دا اسقا اقباقايىن قوسپاق ەكەن» دەگەن حابار تيگەن. ارينە، اسقا قازاق ءداستۇرى بويىنشا كىم بولسا دا قاتىسۋعا حاقى بار. ءبىراق حان بالاسىنىڭ ۇلى اسىنا ەسىكتە جۇرگەن ق ۇلى ات قوسپاقشى دەگەن سىبىس ءابىلقايىردى قاتتى قورلاعان. ونىڭ ۇستىنە ەگەر وسى قۇلدىڭ اقباقايى بارلىق حانزادالاردىڭ جۇيرىگىنەن وزىپ كەلە قالسا نە بولماق؟ بۇدان ارتىق ماسقاراشىلىق مۇمكىن بە؟ بۇكىل قارا حالىق وندا ءابىلقايىردى كۇلكى ەتۋى داۋسىز. حاننىڭ بۇلاي ويلاۋعا سەبەبى دە بار ەدى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن، تارلانكوگىن جاراتىپ جۇرگەن كەزىندە، ءابىلقايىر الدەقالاي جىلقىسىنا بارعان. ول سول جولى ءبىر تاڭدانارلىق وقيعاعا كەزدەسكەن... وراق مالشىنىڭ بىلتىر جىلقىعا قوسىپ جىبەرگەن اقباقاي دەگەن بەستىسى ءۇش كۇننەن بەرى ءتىرى جانعا ۇستاتپاي قويىپتى. ۇستاتپايدى ەمەس-اۋ، تالاي اساۋدى باستىرتپاي قۋىپ جەتەتىن جۇيرىكتەر، بۇعان تاياماق تۇگىل، ءتىپتى شاڭىنا ىلەسە الماي قالادى ەكەن. حان قىزىپ كەتىپ، ەرتەڭ، بۇگىن قاسقىر قۋامىن دەپ ابدەن جاراتقان تارلانكوگىمەن اقباقايدى قۋۋعا بۇيرىق بەرگەن. اساۋ قۋىپ ۇيرەنگەن ءبىر جىلقىشى قولىنا قۇرىعىن اپ، تارلانكوككە مىنە ساپ، شەتتەۋ جايىلىپ جۇرگەن اقباقايعا لاپ قويعان. ات ءدۇبىرى شىعىسىمەن-اق ەلەڭ ەتە قاپ، اقباقاي باسىن كوتەرىپ الىپ، وزىنە ۇمتىلعان قۇرىقشىنى كوزى شالىپ، ور قويانداي اتا جونەلگەن. بۇكىل ءداشتى قىپشاقتا الدىنا جىلقى سالماعان تارلانكوكتەن سىتىلىپ شىعا بەرگەن. تارلانكوك تالاي جەتكەن، اقباقاي بەستى تالاي قۇتىلىپ كەتكەن. وسى شابىس ءۇش بيە ساۋىمىنداي مەزگىل العان. ءۇش كۇن قۋعىندا بولعان جاس جىلقىنى قانشىرداي بوپ ابدەن جاراعان تارلانكوك قويسىن با، اقىرى اقباقايدىڭ موينىنا قۇرىق تۇسكەن.
بۇل وقيعا وسىدان ەكى جىل بۇرىن بولعان. ۇنەمى جورىقتا، تالاس-تارتىستا جۇرگەن ءابىلقايىر ونى ۇمىتىپ تا كەتكەن. سويتكەن اقباقاي ءقازىر جەتىدە. جىلقى بالاسىنىڭ جال-قۇيرىعى توگىلىپ، تۇياعى ابدەن بەكىپ، كەمەلىنە جەتەتىن كەزى. ءابىلقايىر ۇمىتقانمەن، اقباقايدىڭ تارلانكوكپەن تالاسقا تۇسۋگە جاراپ قالعانىن ەندى وراق جىلقىشىنىڭ ءوزى ەسىنە سالدى. حان ىشتەي شامدانا باستادى. وسى كەزدە تاعى ءبىر سۋىق حابار جەتتى. باقتى-قوجا ءۋازىر ءوزىنىڭ تولىپ جاتقان كورەگەن كوز، ساق قۇلاق تىڭشىلارى ارقىلى وراق جىلقىشىمەن كەلىنى اققوزىنىڭ بىرەر رەت كەزدەسىپ قالعانىن ەستىرتكەن. ونسىز دا قاھارىنا ءمىنىپ العان ءابىلقايىر وراقتىڭ تاعدىرىن ءبىرجولا شەشكەن.
باقتى-قوجا ءۋازىر جىبەرگەن جەتى قاراقشى ايسىز تاستاي قاراڭعى تۇندە كەپ، بايگەگە جاراتىپ جۇرگەن اقباقايىن قوسىنىڭ جانىنا قاڭتارىپ قويىپ، كوزىنىڭ شىرىمىن العالى ۇيىقتاپ كەتكەن وراقتىڭ ءدال ۇستىنەن شىققان. جاتقان جەرىنەن تۇرعىزباي قول-اياعىن مىقتاپ تاڭىپ، اقباقايدىڭ قۇيرىعىنا ۇزىن ارقانمەن بايلاپ، «شۋ!» دەپ قامشىمەن ءبىر تارتىپ قويا بەرگەن. اقباقاي قارا ءتۇندى سىلكىندىرىپ، قۇيرىعىنا بايلانعان قۇبىجىقتان ۇركىپ، بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا تاسىرلاتا شابا جونەلگەن. جەتى قاراقشى ءۋازىر ءامىرىن ورىندادىق دەپ ءماز بولىپ كۇلىپ قالا بەرگەن. سول كۇنى تاڭەرتەڭ وراقتىڭ قالاي ولگەنىن ءابىلقايىر ەستىگەن. «ءالىن بىلمەگەن الەك. حان كەلىنىنەن دامەلەنەتىن سابازسىڭ عوي. ساعان سو كەرەك» دەپ حان ميىعىنان كۇلگەن دە قويعان. قارا جەر ولگەنگە دە حابار بەرەدى، استان قايتقاننان كەيىن ۇزىنقۇلاق بۇل وقيعانى اققوزىعا دا جەتكىزگەن. ءناسىلى بەرىك جاس ايەل، ءىشى وتتاي كۇيىپ، كەۋدەسىنە قايعىسى سىيماي تۇرسا دا سىرتىنا ەش سىر شىعارماعان. بار اشۋىن جۇرەگىنە ءتۇيىپ سازارا قالعان.
جاسىنان ەركە-شورا بوپ وسكەن كەلىنىنەن «وسى تاعى ءبىر سويقان شىعارىپ جۇرەر» دەپ كۇدىكتەنگەن ءابىلقايىر اققوزىعا كىسى سالعان.
— قۇداي ريزا، ءبىز ريزا، ۇلىمنىڭ اتىنا شىركەۋ كەلتىرمەي جىل وتىردى، — دەدى، — جاس جان ەدى، وبالىنا قالمايىن، ەرگە شىقسىن. اعا ولسە، ىنىگە مۇرا، شاح-بۋداق ۇلىم قازا بولعانمەن ءتىرى ءولى ون ۇلىم بار، تاڭداعانىنىڭ اتىن ايتسىن، قوسامىن.
«جاقسى، ويلانىپ كورەيىن، ويىمدى ءۇش كۇننەن كەيىن قايىن اتام — حان يەمنىڭ ءوزىنىڭ الدىندا ايتامىن» دەپ اققوزى جاۋابىن قايتارعان.
ءۇش كۇننەن كەيىن ءابىلقايىر ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىن، باتىرلارى مەن بيلەرىن شاقىرىپ الىپ، سولاردىڭ كوزىنشە:
— كەلىن شىراق، ويلانىپ بولعان شىعارسىڭ، قاي قاينىڭدى تاڭدادىڭ، اتىن ايت، — دەدى.
جەسىر سۇلۋدان دامەسى بار، وردادا وتىرعان حاننىڭ ون ۇلى بىردەي اققوزىعا كوزدەرىنىڭ جانارىن توگە قارادى. اققوزى دا ولاردى جايباراقات ءبىر شولىپ ءوتتى. اقىرىن جىميدى.
— ون ۇلىڭىز دا الماس كەزدىكتەي بىرىنەن-بىرى وتكەن اسىل! تاڭداۋ دا قيىن، — دەدى ول سول جىميعان قالپىندا، — ايتسە دە حان اتا، سىزدەن ءبىر تىلەگىم بار...
— ايت.
— ورىندايتىن بولساڭىز... ايتايىن.
حان ويلانا سويلەدى.
— ورىندالمايتىن تىلەكتى اققوزى كەلىننىڭ ءوزى دە سۇراماس دەپ جوريمىن. ەگەر سايبان شاڭىراعىنا كىر كەلتىرمەيتىن بولسا...
— جوق، كىر كەلتىرمەيدى. مەنىڭ ءوتىنىشىم ابىرويىڭىزعا ابىروي قوسادى.
— تىندالىق وندا. ايت.
— ايتسام... — كەنەت اققوزى قوينىنان قارا قۇراندى سۋىرىپ الدى. — مىنە، قۇران، حان اتا، — دەدى ول. — وسى قۇراندى باسىما كوتەرىپ تۇرىپ ءومىر-باقي ەرسىز وتۋگە انت ەتەمىن. سىزدەن وتىنەمىن، انتىمدى بۇزدىرىپ قارعىسىما قالماڭىز.
وراقتىڭ قالاي ولگەنىن اققوزىنىڭ ەستىگەنىن حان بىردەن ۇقتى. ءبىر سوت ون ۇلىن ءبىر جىلقىشى قۇرلى كورمەگەن تاكاپپار كەلىنىن انتىن بۇزعىزىپ، ەرىكسىز اتتاستىرىپ ءوشىن دە الماقشى بولدى. ايتكەنمەنەن، بۇنىڭ ءبارى حان ۇيىنە كىر كەلتىرەتىنىن ويلاپ ءابىلقايىر:
— بەردىم تىلەگىڭدى، — دەدى باسىن جەردەن كوتەرمەي.
جۇماق كۇندى دوزاققا اينالدىرعان، و سولەكەت دۇنيە! اتتەڭ، اتتەڭ، ءومىر-باقي ەرسىز ءوتۋدى انت ەتكەن اققوزى وراقتىڭ ءتىرى قالعانىن بىلگەن جوق. ءبۇل ادام سەنگىسىز عاجايىپ وقيعا ەدى. تاستاي قاراڭعى تۇندە قۇيرىعىنا بايلانعان زاتتان ۇرىككەن اقباقاي تارسىلداتا جوڭكىپ شاۋىپ كەلە جاتىپ، الدىندا جاتقان قارا سۋعا كۇمپ بەرگەن. ارتىنداعى زاتى سۋ جاعاسىندا ءوسىپ تۇرعان جۋان ۇيەڭكى تالدارعا ماتالىپ، بورتە ات قورىقتى كول شەتىندەگى قالىڭ شىلعا شىرمالىپ نە ءارى، نە بەرى جۇرە الماي قالعان. تاڭەرتەڭ جىلقى سۋارۋعا كەلگەن جىلقىشىلار ۇزىن ارقانعا بايلانعان، بەت-اۋزىنىڭ تامتىعى جوق، تەك كەۋدەسىندە شىعار-شىقپاس جانى بار وراقتى تاۋىپ العان. بولعان وقيعانى ايتپاي تۇسىنگەن سەرىكتەرى كوزدەن تاسا، ۇلىتاۋ ماڭىنداعى ءبىر ۇڭگىرگە اپارىپ باققان.
بۇل جايدى ءابىلقايىر حان دا بىلمەگەن. تەك بەس جىل وتكەننەن كەيىن عانا، سوڭىنان الامانىن ەرتىپ، ءالسىن-السىن جىلقىسىن شاۋىپ مازا بەرمەي جۇرگەن جىرتىق بەت، جالعىز كوز باتىر وسى وراق ەكەنىن ەستىگەن.
ال، ول كۇندەرى حان وراقتى ات قۇيرىعىنا بايلاتىپ ءبىرجولاتا جوق ەتتىم دەپ ويلاعان. سوندىقتان دا كەلىنى قۇران الىپ انت ەتكەندە، «وراق بولسا دا جوق، مەيلى» دەپ تىلەگىن بەرە سالعان. حان قاباعىنىڭ اشىلماۋىنا، ارينە، سايان دا سەبەپ بولدى.
ءابىلقايىردىڭ بۇركىت رۋىنان العان ايەلىنەن شاح-بۋداق سۇلتان مەن قوجا مۇحامەد، ماڭعىت بايبىشەسىنەن احمەت پەن مۇحامەد سۇلتان، قوڭىرات رۋىنان العان بايبىشەسىنەن شايح-حايدار، سانجار، شايح-يبراگىم، ءتورتىنشى بايبىشەسى ۇلىقبەكتىڭ قىزى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن كۇشكىنشى مەن سۇيىنشىك سۇلتان تۋعان-دى. شابۋىلدا توقالدىققا بارلاس رۋىنان العان ايەلىنەن اق-بۇرىق پەن سايد-بابا دۇنيەگە كەلگەن. وسى ون ءبىر بالادان ەڭ ءتۇڭعىش شاح-بۋداق پەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن تۋعان سۇيىنشىك سۇلتان ءبىر توبە دە، وزگە بالالارى ءبىر توبە بولاتىن. شاح-بۋداق و دۇنيەگە اتتانعاننان كەيىن، ءابىلقايىردىڭ ۇلكەن بالاسىنا دەگەن ماحابباتى ودان قالعان ەكى ۇلعا اۋعان.
اسىرەسە ەكى بالانىڭ ۇلكەنى مۇحامەد-شايبانيدى وتە جاقسى كورەتىن (بۇل اتتى دا وعان ءوزى قويعان). ال بالالىق مىنەزىندە دە شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ قانىنا بىتكەن قايسارلىق، قاعىلەزدىك بار-دى.
كەلىنى اققوزىعا دەگەن اشۋىن دا حان وسى ەكى نەمەرەسىن جەتىم قالدىرىپ، وكسىتپەيىن دەپ ازەر كەشىرگەن-دى.
ال وسى ون ءبىر بالا، ولاردان تۋعان تولىپ جاتقان نەمەرەسىنىڭ ىشىنەن ءابىلقايىر كەلەشەكتە وردامنىڭ تىرەگى بولادى دەپ ناعاشىسى اقساق تەمىرگە تارتقان، كەسىپ السا قان شىقپاس قاتال، سۇيىنشىك سۇلتان مەن نەمەرەسى مۇحامەد-شايبانيدى ەرەكشە كوڭىلىنە قۋات ەتەتىن. اكە بالاعا سىنشى، ءومىر ءابىلقايىردىڭ بولجاۋىن دۇرىسقا شىعاردى. ءبىراق بولجاۋى دۇرىس بولعانمەن، بۇل ەكەۋىنەن سايىن تاعى ازىرگە تىم الىس جاتقان-دى. شاح-بۋداقتان كەيىنگى شايح-حايداردىكى ەدى.
بۇرىندىقتىڭ اتاسىنىڭ تاعىنىڭ جانىنا كەلگەن مۇحامەد-شايبانيعا شۇڭەت كوزدەرىمەن اسا ءبىر وشتەنە قاراۋىنان، نەمەرەسىنىڭ تاعدىرى جەڭىل بولمايتىنىن، باسىنان تالاي اۋىرتپالىق، قاندى تارتىس وتەتىنىنە حان شەك كەلتىرمەدى. «سونىڭ بارىنە وسى البىرت مۇحامەد شىداي الا ما؟ شىداي السا، جاۋىنا توتەپ بەرە الا ما؟» دەگەن قوبالجۋ سۇراق وسى تويدان كەيىن ونىڭ ويىنان كەتپەي قويدى. قىران قۇس بالاپانىن باسىپ شىعاراردا، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ۇياسىنا جاقىن جەردەن تۋاتىن ءقاۋىپتى ويلايدى دەيدى. ەگەر ول ءقاۋىپ جىلان، نە بولماسا باسقا ءبىر قورقىنىشتى جىرتقىش اڭ بولسا، سول جاۋلارىن جويىپ، ۇياسىنا تۋار قاتەردەن بالاپانىن قۇتقارماي، جەم ىزدەپ الىسقا ۇشپايتىن كورىنەدى.
مۇحامەد-شايبانيگە دەگەن بۇرىندىقتىڭ كوزىندە جارق ەتكەن وشپەندىك وتتى ءابىلقايىر ەسىنەن شىعارا الماي قويدى. «نەمەرەمە جاقىن جاۋ، سىبدىرىن بىلدىرمەي شاعار ۋلى جىلان وسى ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى، — دەدى ىشىنەن ءابىلقايىر، — ەگەر ۇرپاعىڭ قاۋىپ-قاتەرسىز دۇنيە قىزىعىن كورسىن دەسەڭ ەڭ الدىمەن وسى بۇرىندىقتاردىڭ كوزىن قۇرت!».
ال ەكىنشى جاقسى كورەرى سۇيىنشىككە كەلگەندە ءابىلقايىر ءبىر ورنىندا وتىرا المايدى. استىنان سىز وتكەندەي تۇرەگەلىپ كەلىپ، ەرسىلى-قارسىلى ىزالانا جۇرە باستايدى. حاننىڭ ءبۇيتۋى تەك رابيۋ-سۇلتان-بەگىمگە دەگەن قىزعانىشتان عانا تۋماعان-دى. جان كۇيىنەر، نامىسىنا تيەر باسقا دا ءبىر قىرسىق پايدا بولا قالعان.
الدىڭعى جىلعى قوراسان جورىعىنان ءابىلقايىر، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەردەي ءۇش تەكەجاۋمىت كۇرەڭ بەستى اكەلگەن. حان ورداسىنا ءتيىستى ولجانى بولگەندە، الگى بەستىلەردى سىي-سياپات ەتىپ سۇيىكتى كىشى بايبىشەسى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم سۇلۋعا تارتقان. «اۋلىڭ كوشكەندە، ەكى بالاڭمەن ءۇش كۇرەڭدى ءمىن. اقساق تەمىردىڭ نەمەرە قىزىنا سويتسە، جاراسادى» دەگەن. وسى ءبىر سوزىمەن بۇكىل ازيا مەن ءۇندىستاندى تىتىرەتكەن ۇلى ءامىردىڭ شاھارىن شاۋىپ، نەمەرە قىزىن تارتىپ الىپ، ايەل ەتىپ وتىرسا دا، قاندى كوز كورەگەننىڭ ارۋاعىنا باس يەتىنىن بىلدىرگەن. بۇل تارتۋ، وزگە بايبىشەلەرىنىڭ اراسىندا كەزىندە كۇندەستىكتەن تۋعان جانجال دا شىعارا جازداعان. سول بەستىلەر بيىل اۋىزدارىمەن قۇس تىستەيتىن جەتى جاسار ات بولعان. بيىلعى تويدا ءابىلقايىر ولاردى دا بايگەگە قوسىپ كورمەك بوپ، رابيۋ-سۇلتان-بەگىمگە:
— حانىم، ءۇش كۇرەڭدى تويعا مىنبەي اپارىڭدار. تارلانكوكپەن بىرگە بايگەگە سالماقپىن، — دەگەن.
سۇرمە قاستى، اققۋداي اپپاق، وتىز بەسكە، كەلىپ قالسا دا، ءولى دە شاڭقاي تۇستەي جارقىراعان سۇلۋ رابيۋ-سۇلتان-بەگىم:
— ءۇش كۇرەڭ بايگەدەن كەلسە بىرگە كەلەدى، قالسا بىرگە قالادى، — دەگەن، قاراقاتتاي مولدىرەگەن ۇلكەن بوتا كوزدەرىن نايزاداي ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ استىنان حان تاعىنداعى ەرىنە جاۋدىراتا قاداي، — تىزبەكتەلىپ ۇشقان قوڭىر قازداي ۇشەۋىنىڭ قاتار كەلگەنى جاراسىمدى. ءبىراق بۇ جولى بايگەگە سالۋدىڭ رەتى قالاي بولار ەكەن، ورتانشىسىنىڭ اياعىنا جەم ءتۇسىپ، اقساپ ءجۇر. قابىلباي سىنىقشى كەشە قاراي كەتتى.
— ولاي بولسا، بۇل جولى قويا تۇرايىق، — دەي سالعان حان.
باتىر سايان جانىنداعى ەكى كۇزەتشىمەن سىعاناق جاققا، ءدال سول كۇنى قوراعا بايبىشەسىن قۇشىپ قويماپتى، ءارقايسىسى ءبىر رۋدىڭ جىلقىسىنا تاتيتىن ءۇش سايگۇلىك جۇيرىگىن ءمىنىپ كەتىپتى! قانداي قورلىق، حاننىڭ نامىسىن اياققا تاپتار قىلىق!» سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە، قۇداي قۇلاعىنا جەتەر ءسوزدى، جۇرت قالاي ساقتانىپ سىبىرلاسا دا حان قۇلاعىنا دا جەتكەن. ءابىلقايىر جۇرت وسەگىن ويىنا السا بولعانى، شيىرقاپ شاباتىن بۋراداي قاھارلانا تۇسەدى. «رابيۋ سۇلۋ مەن باتىر سايان اراسىنداعى باياعى جەل ءسوز بەن ءۇش كۇرەڭنىڭ اۋىلدا قالۋى... ءۇش كۇرەڭدى ءۇش كىسىنىڭ ءمىنىپ كەتۋى — ءبارى ءبىر ءتۇيىن» دەيدى حان ىشىنەن جانە باس ءۋازىرى باقتى-قوجا ارقىلى ءۇش كۇرەڭدى توي الدىندا قابىلباي ءدارۋىشتىڭ كورمەگەنى انىقتالعان. ءسىرا، حانىم بەرگەن سىيلىققا قىزىققان بولۋى كەرەك، قابىلبايدىڭ ءوزى ءۇش كۇرەڭدى قاراعام دەپتى، ال ونىڭ بىرگە ەرىپ جۇرگەن شاكىرتتەرى سىنىقشىنىڭ بۇل كۇندەردە ءتىپتى وردا-بازاردا بولماعانىن ايتىپتى. حاندا «باقتى-قوجا ءۋازىرى ءبىر جامان ويمەن شىندىقتى بۇرمالاپ ءجۇر مە، الدە سىنىقشى شاكىرتتەرىنىڭ اراسىندا كۇنشىلدىك بوپ، قابىلباي قارتتىڭ ءسوزىن ادەيى بۇرعان جوق پا ەكەن» دەگەن وي بولماعان-دى.
ونسىز دا جۇرەگىنە تۇنىپ جۇرگەن بۇل سوزدەر حاندى ءوزىنىڭ تۇڭعيىعىنا باتىرا بەرگەن. ءابىلقايىردىڭ كوكىرەگىن رابيۋ-سۇلتان-بەگىمگە دەگەن وشپەندىلىك ۋى جايلاعان. كوزىنە ءشوپ سالعان، ارىن، نامىسىن قورلاعان جىگىتپەن اراسىنداعى قاڭقۋ ءسوزدى بىلاي قويعاندا، بۇكىل ەلگە ايگىلى ءۇش جۇيرىگىنە مىنگىزىپ، ونى اجالدان قۇتقارىپ جىبەرگەن ەركە بايبىشەسىنەن ەندى حان اقساق تەمىر تۇقىمىنا داق سالارداي ءوش الۋدى ويلاعان. ءوش الۋعا كەلگەندە ءابىلقايىر، قايىن اتاسىنىڭ كەشە بۇكىل الەمدى تىتىرەتكەن ارۋاعىنان دا، ونىڭ ۇرپاقتارى بيلەپ وتىرعان ەلدەردىڭ قاھارىنان دا قورىقپاعان. رابيۋ-سۇلتان-بەگىم اقساق تەمىر نەمەرەسى بولسا، مەن ۇلى شىڭعىسحاننىڭ اۋلەتىمىن دەگەن. بۇل اشۋدىڭ ۇستىنە رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ تاعى ءبىر قىلمىستى قىلىعى جامالعان-دى. تاعى سول باقتى-قوجا ءۋازىردىڭ ايتۋى بويىنشا، باتىر ساياننىڭ جانىنا كۇزەتكە ارعىن جىگىتتەرىن قويدىرعان حاننىڭ سۇيىكتى كىشى بايبىشەسى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. «كۇزەت باستىعىن دا ساتىپ العان سەكىلدى. جانە جوعارعى مارتەبەلى حانىمنىڭ ارعىن بيلەرىمەن دە بايلانىسى بار ءتارىزدى» دەگەن سول باياعى باقتى-قوجا ءۋازىر. ارعىن بيلەرىمەن بايلانىسى بار دەگەن ءسوز — اتا جاۋى، ب ا ق كۇندەستەرى وزدەرىن ارعىن سۇلتاندارى ساناپ جۇرگەن جانىبەك، كەرەيلەرمەن تىلەگى ءبىر دەگەن ءسوز. «بۇدان ارتىق حانىمدا قانداي كۇنا بولۋى كەرەك؟ مۇنداي كۇنا وپاسىز ايەلى تۇگىل، پەيىشتەگى قور قىزىن دا دارعا اسۋعا جەتكىلىكتى ەمەس پە! ءبىراق دارعا اسۋ از جازا! وعان بۇكىل توركىنىن، اتاقتى اقساق تەمىردىڭ ۇرپاعىن بار الەم الدىندا قارابەت ەتەتىن جازا قولدانۋ مىڭ دا ءبىر ساۋاپ!» حان قاباعىن قارس جاۋىپ التىن مەن كۇمىسكە بولەنگەن كەڭ سارايىن تاعى كەزە باستادى.
ءبىراق ۇلى عالىم ۇلىقبەكتىڭ قىزى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ءابىلقايىر مەن ونىڭ ءۋازىرى ويلاعان قىلمىستاردان مۇلدەم ادا ەدى. مۇنداي كۇناعا قاسيەتتى اتا-اناسىنان العان ۇلگى-ىلىم، تاربيەسى دە، ءوزىنىڭ ءمولدىر بۇلاقتاي كىرسىز تازا جان سەزىمى دە ونى ەش ۋاقىتتا دا جۋىتپاس بولار. باتىر ساياندى سۇيىنشىككە اتالىق ەتۋگە تىرىسقانى دا، باسىنا اجال قىلىشى تونگەن ساتتە جىگىتتىڭ قۇتىلىپ كەتۋىنە جاردەم بەرگەنى دە راس. ءبىراق بۇلاردىڭ ءبارى دە باسقا مۇددەلەردەن تۋعان-دى.
حان كەنەت توقتاي قالدى. «رابيۋ-سۇلتان-بەگىم سۇلۋدىڭ قانى ءدال وسىلاي توگىلسە، بۇدان ساۋاپتى جازا بار ما؟ اتاسى اقساق تەمىردىڭ ادىلەتتى زاڭى ەندى ءوزىنىڭ نەمەرە قىزىنىڭ باسىن السىن. كەك سويتسە عانا قايتادى!» ءابىلقايىر بۇگىنگە العاشقى رەت ەزۋ تارتتى.
قازاق جەرىنە كەلگەن شاپقىنشىلاردىڭ شىڭعىسحان مەن باتۋدان كەيىنگى «قىلمىستىلارعا دەگەن زاڭ-ەرەجەسى» قانقۇيلى قاتتى بولعانى اقساق تەمىردىكى ەدى.
سولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە «انا الدىندا قىلمىستى بالاعا، بالا الدىندا كۇنالى اناعا» دەگەن جازا ءتارتىبى ەرەكشە سويقان بولاتىن.
بالا الدىنداعى كۇنالى انانىڭ جازاسىن بالاسى ايتۋى كەرەك. ىشتەن جارىپ شىققان، اق ءسۇتىن ەمىزگەن، باۋىر ەتىندەي ءتاتتى بالاسى ايتقان جازادان اۋىر، ودان ارتىق جانىنا باتار ۇكىم بار ما؟ اسىرەسە، ەگەر انا بالا الدىندا جازىقسىز بوپ، تەك ونى قانىشەر جاۋلارى ۇيىمداستىرسا بۇدان اسقان قيانات تابىلار ما؟
اياۋلى اناعا، ءتىپتى كۇناسى بولعان كۇندە دە، سول بالانى ومىرگە اكەلگەن، «قۇلىنىم» دەپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ ايالاي سۇيگەن سورلى اناعا، ءدال مۇنداي سۇمدىق جازانى اقساق تەمىر قالاي شىعارعان؟ كورەگەن29 دەگەن اتاقتى وعان نەگە بەرگەن؟
ءابىلقايىر ءدال بۇل ساتتە قاتال امىر-تەمىردىڭ شىعارعان جازاسىنىڭ قياناتتىق جاعىن ويلاعان جوق، ول تەك كەگىنىڭ قايتۋىن عانا كوزدەدى. «اناسىنىڭ كۇناسىنە كوزى جەتكەن بالاسى سۇيىنشىك ءوزى ايتادى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمگە ءولىم جازاسىن. ءوزى بولىپ ءبىرىنشى تاس اتادى... سودان كەيىن ءدىنشىل، قانىشەر ءمۇريت، مۇزايىمدەر قارابەت حانىمدى «لاعنەت» تاسىمەن شوكەلەپ ولتىرەدى. سوندا عانا رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن قاتۋ بوپ بايلانعان كەگىم قايتادى. جوق، جالعىز عانا رابيۋ سۇلۋدان ەمەس، سونداي قىز تاربيەلەگەن بۇكىل اقساق تەمىر اۋلەتى قارا ءجۇز بولادى. اقساق تەمىر اۋلەتى! سول اۋلەتكە جيەندىك جاعىنان مەنىڭ سۇيىكتى ۇلىم سۇيىنشىكتىڭ ءوزى دە جاتپاي ما؟
جاتسا مەيلى! شايباني تۇقىمى تازا بولۋ ءۇشىن، بۇل ارادا تاسپەيىلدىك ءجون. باستان قۇلاق ساداعا! ءيا رابيۋ-سۇلتان-بەگىم وسىلاي ولۋگە ءتيىستى! بۇلاي ءولۋ تەك امىر-تەمىردىڭ زاڭىنا عانا ەمەس مۋحاممەد پايعامباردىڭ دا شاريعاتىنا دالمە-دال... تۋعان اناسىن سۇيىنشىك سۇلتان وسىلاي جازالاسا، وسىلاي ولتىرسە، ءتۇبى سۇيىنشىك سۇلتان كوك ورداعا يە بولا قالسا، ماڭگى-باقي ناعاشى جۇرتىنىڭ ىقپالىنان كەتەدى. الداعى ۋاقىتتا ولاردان مۇلدەم الىستايدى. شايباني اۋلەتىنىڭ وزبەك ورداسىنداعى ءومىرى وسىلاي تازا ساقتالۋى كەرەك. ال تۋعان اناسىنا مۇنداي جازا ايتۋعا سۇيىنشىك كونبەسە؟ وندا كۇشكىنشى سۇلتان بار ەمەس پە؟ جوق، سۇيىنشىكتىڭ ۇكىمىمەن ءولۋى كەرەك! سۇيىنشىك جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس، رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ دە ەڭ جاقسى كورەر كەنجەسى! جاقسى كورەر ادامنىڭ سىلتەگەن تاياعى جاۋ تاياعىنان اناعۇرلىم اۋىر تيەدى».
ءابىلقايىر كۇمىس قوڭىراۋدى قاقتى. باتىر ساياننان ايرىلىپ قالعانى ءۇشىن حان ۇكىمىن كۇتىپ وسپان-قوجا دايەكشى زىندانىندا جاتقان. ۇيگە باقتى-قوجا ءۋازىردىڭ ءوزى كىردى.
حان ەسىك الدىندا ءومىر كۇتىپ تۇرعان ءۋازىردى جوعارى جاقتاعى كىلەمنىڭ ۇستىنە اپارىپ وتىرعىزدى. ءابىلقايىر ەندى بۇكىل ءداشتى قىپشاقتىڭ ءامىرشىسى ەمەس، تۇندە ءۇي توناۋعا شىققان ۇرىداي سىبىرلاي سويلەدى. باقتى-قوجا ءۋازىر حان ءسوزىن كەيدە ەستىپ، كەيدە ەستىمەسە دە، ونىڭ جۇقا ەرنىنىڭ قيمىلداۋىنان، كوزىندە كەنەت جارق ەتە قالعان راقىمسىز وتتان ءابىلقايىر ويىنىڭ ءبارىن تۇسىنگەنى كورىنىپ تۇر. «دۇرىس، حان يەم، دۇرىس!» دەپ كەۋدەسىندە تۋلاي جونەلگەن قۋانىش تولقىنىن باسا الماي، كەنەت داۋىستاپ جىبەرە جازدايدى دا، دەر كەزىندە ءوزىن-وزى ازەر ۇستاپ قالادى. جان-جاعىنان ءدىنشىل، ەسۋاس توپتىڭ تاسپەن شوكەلەپ جاتقان رابيۋ سۇلۋدىڭ قان-قان بولعان سۋرەتىن ءبىر مەزەت ول كوز الدىنا ەلەستەتەدى دە، ىشىنەن «سول كەرەك ساعان تەمىرلان قانشىعى. مەنى ءۋازىر ەتكىزبەيمىن دەپ بەكەر جانتالاسپاعان ەكەنسىڭ، ەندى ايىبىڭنىڭ ەسەسىن ءوزىم قايتارامىن» دەيدى.
اناسىنىڭ كۇناكار ەكەنىنە بالاسىنىڭ كوزىن جەتكىزۋ كەرەك. سويتكەن كۇندە عانا ءولىم جازاسىن سۇيىنشىك سۇلتانعا ايتقىزعان لاۋازىم، — دەپ ءابىلقايىر حان سىبىرلاۋىن توقتاتتى.
قۇپ، تاقسىر، ءامىرىڭىز ورىندالادى، — دەپ ءۋازىر باسىن ءيدى. سويدەدى دە بۇ دا سىبىرلادى. رابيۋ حانىم جازاسىن ايتتىڭىز، ال اقجول ءبيدى قايتەمىز؟ باتىر ساياندى قاشىرۋدا ونىڭ دا كۇناسى بار...
كۇنى-تۇنى اقىل-ويىن كىشى بايبىشەسىنە دەگەن وشپەندىك بيلەپ كەتكەن حان، ءۋازىر ءسوزىن بىردەن تۇسىنبەدى. ۇعىپ ەدى، كوڭىلىندە ءۇنسىز جاتقان كۇدىك كەنەت شاعاتىن جىلانداي جيىرىلا قالدى.
باقتى-قوجا بۇل سۇراقتى بەكەر بەرگەنىن ارتىنان ۇقتى. كوڭىلگە كىرگەن تۇيتكىل، قىلاڭ بەرگەن جاۋمەن تەڭ. اقجول بي دە بۇنىڭ باس ءۋازىر بولماۋىنا كوپ وي سالعان. باقتى-قوجا: «اقجولعا ءوش ەكەنى حاننىڭ وزىنە ايان، سودان سەسكەنىپ رابيۋ-سۇلتان-بەگىم حانىمعا دەگەن ويىمنىڭ بەتى اشىلىپ قالماسا نەتسىن؟ رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ دە مەنى باس ءۋازىر ەتكىزدىرگىسى كەلمەگەنى وزىنە ءمالىم...» دەدى ىشىنەن.
ءابىلقايىردىڭ سەزىكتەنىپ قالعانى دا راس ەدى. رابيۋ-سۇلتان-بەگىم مەن اقجولدى وسى ۋازىرگە بەكەر تاپسىردىم با، قالاي؟ ءوش الامىن دەپ تىم اسىعىس كەتەر مە ەكەن؟ ءبىراق الگىدە عانا جىلانداي، وي تۇكپىرىندە شۋماقتالا قالعان كۇدىك بۇدان ءارى جازىلىپ ەندى قيمىلدامادى، سول جيىرىلعان قالپىندا قالا بەردى. رابيۋ-بيكەگە دەگەن كوپتەن كوكىرەگىندە ۇيالاعان سەنىمسىزدىك بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە ءتۇستى. ەندى ول: «باسە، اقجولدىڭ تاعدىرىن قالاي شەشۋ كەرەك؟» دەپ ءبىر اشۋعا ءبىر اشۋدى قوستى. «باتىر ساياندى قۇتقارۋشىنىڭ ءبىرى اقجول بي ەكەنى ءسوزسىز. جانە رابيۋ-سۇلتان-بەگىم بايبىشەممەن بايلانىسۋلارىنا قاراعاندا، ارعىننىڭ بۇل جۇيرىگى ءدۇبىردى الىستان قوزعاعان سەكىلدى. ماعان دەگەن كورلەرىن تەرەڭنەن قازايىن دەگەن بە، قالاي؟ ءيا، سولاي ءتارىزدى. مۇنداي جاعدايدا اقجولدى اياۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ اقجولدى اياماۋ دەگەن ءسوز، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرۋمەن بىردەي. ارعىن بيىنەن الىنعان ءوش، كەرەي مەن جانىبەكتەن الىنعان ءوش!».
ورىس حان ۇرپاقتارىنىڭ ەسىمى اۋزىنا ءتۇسىپ ەدى، مۇحامەد-شايبانيعا قاراعان بۇرىندىقتىڭ كەيپى قايتادان كوز الدىندا ەلەستەي قالدى. «ءبىز جوشى تۇقىمىنىڭ سۇلتاندارى ءبارىمىز دە وسىندايمىز. ءداشتى قىپشاق تاعىنا يە بولۋ ءۇشىن مەن جوشىدان شىققان قاي ادامدى ايادىم؟ قولىنا كۇش تيسە بۇرىندىق تا سونى ىستەيدى. ال كۇش ءتيىپ قالۋى دا مۇمكىن. قالىڭ قازاق رۋلارىنا ولار تەككە يەك سۇيەپ وتىرعان جوق. راس، بۇل رۋلاردى ارعىن باستاعىسى كەلگەنمەن وزگەلەرىنىڭ باسى قوسىلماي ءجۇر. ءۇيسىن، نايماندار ءولى دە اۋا جايىلۋدا. الداعى ءبىر ايلا بۇلارمەن جانىبەك پەن كەرەيدى، قالا بەردى ولاردىڭ بالالارى قاسىم مەن بۇرىندىقتى بىرىكتىرمەۋ كەرەك. ال بىرىكتىرمەۋدىڭ جالعىز جولى باياعى ءبىر كارى امال — اجال... تۇبىرىمەن جۇلىنعان ءشوپ قانا قايتا وسپەيدى. قۇر ءۇستىن شابۋدىڭ قاجەتى جوق: وزبەك ورداسى اق ورداعا اينالماسىن دەسەڭ، جانىبەك پەن كەرەيدى تۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ شارت، ءبىراق ارعىندارمەن ىمداس رۋلارعا ءسوزىن وتكىزە الاتىن دايىرقوجا — اقجول بي تۇرعاندا ول ماقساتقا جەتۋ قيىن. اقجول بي جانىبەك پەن كەرەي ءۇشىن وتقا كۇيىپ، سۋعا باتۋعا بار. ءيا، ەڭ الدىمەن اقجول ءبيدىڭ ءوزىن...
ءابىلقايىر حان اقجول ءبيدى جوق ەتۋ — جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسۋ ەكەنىن ءدال وسى ساتتە ەسەپكە العان جوق. باياعى كوكىرەكتى جايلاعان وشپەندىك ۋى، باياعى حان تاعىن قورعاۋ ءقاۋپى تاعى جەڭدى. ءبىراق ۋازىرگە ول:
— ەڭ الدىمەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىم جايىندا ايتىلعان ءامىردى ورىندا، — دەدى، — اقجول ءبيدىڭ تاعدىرىن سوسىن شەشەمىز.
باقتى-قوجا ءۋازىر:
— قۇپ، تاقسىر، — دەپ ورىنسىز كۇماندانعانىنا كوزى جەتىپ، ءتاجىم ەتىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى. ءبىراق ءىزىن الا قايتا كىردى.
— قارا قىپشاق قوبىلاندى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا باس يمەكشى، — دەدى شىعىس عۇرپىمەن وراعىتا سويلەپ.
— جاقسى، كىرسىن، — دەدى ءابىلقايىر، ۇرە تۇرەگەلگەن يتتەردەي وزىنە تارپا باس سالعان قالىڭ ويدى قۋا بەرىپ.
ءيا، حان ويلاناتىن ءىس ءقازىر مول ەدى. «ءوز اكەسى ۇلىقبەكتى ءولتىرىپ، سامارقانت ءومىرى بولعان ءابدۋالي-لاتيف مىرزادان كەيىنگى ءامىرشىسى اقساق تەمىردىڭ ەكىنشى بالاسى شاحرۋح مىرزا ءوزىنىڭ ءابىلقايىر حانعا باعىنىشتى ەكەنىنە قاراي، ءۇندىستان مەن يراكقا جورىققا شىعىپتى. بۇل قاي ساياساتى؟ ءۇندىستان مەن يراكتى وزىنە قاراتسا كۇشەيەمىن دەگەنى مە؟ ءيا، سولاي بولار. شاحرۋح مىرزا كۇشەيسە ەڭ الدىمەن ءابىلقايىردىڭ قۇرىعىن ۇزۋگە تىرىسادى. جوق، ول بولماس. شاحرۋح مىرزانى ءبىرجولاتا قۇرتۋ ءۇشىن سامارقانت بيلىگىن ءوز ۇلدارىمنىڭ بىرەۋىنە بەرۋ كەرەك. شاحرۋحتىڭ باسىن جوياتىن مەزگىل جەتتى. موعولستاننىڭ دا ءقازىر ءورىسى كەڭىپ الدى... يسان بۇعى حان جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارعا كوڭىلدەس. بىزبەن كەرەعار. بۇل حاندى دا جونگە سالار ءبىر قايىڭ قۇرىق كەرەك-اق! ءتۇبى موعولستانمەن ءبىر ايقاسۋىم كامىل. مۇمكىن ءقازىر ايقاسقان ءجون بە؟ بۇكىل ءداشتى قىپشاق، حورەزم، موعولستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىنىڭ اجەپتاۋىر جەرى قولىمدا تۇرعاندا، الا اۋىز جاعاتاي ۇرپاقتارىنا كۇشىم جەتۋى عاجاپ ءىس ەمەس. ءبىراق سونداي بايتاق ەلگە جورىققا اتتانۋعا دەنساۋشىلىعىم كوتەرە الار ما ەكەن؟ اقساق تەمىر ماۋرەنناحرعا بابالارىن كاۆكازدان قۇل ەتىپ ايداپ اكەلگەن، ءقازىر ۇرپاقتارى مۇسىلمان بولىپ كەتكەن، اتاقتى بالگەر-دارۋىش ءابدىرازاق ناحيچيەۆاني كەشكە «حان يەم، بۋىندارىڭىزعا ءتۇز ۇيالاي باستاپتى. سارى اۋرۋعا شالدىعىپ كەتەر ءقاۋپى بار. بىر-ەكى جىل جورىقتى قويا تۇرىپ، ماۋرەنناحرعا بارىپ، ىستىق بۇلاق سۋلارىمەن ەمدەلگەنىڭىز ءجون بولار» دەدى عوي. بۇل اقىلدى ەسكە الماسقا بولا ما؟ جاۋلاپ العان بۇكىل الەمنەن ءتۇبى ساعان تيەرى ەكى قۇلاش قارا جەر عانا عوي، دۇنيە ءجۇزىن بيلەيمىن دەپ جانتالاسا بەرۋدىڭ قانداي قىزىعى بار؟ حاننىڭ بۇل ولىمنەن قورىققانى ەمەس. ادامنىڭ وزىنە تيمەي كەتپەيتىن ءبىر ۇلەسى بار. ول باقىت تا ەمەس، تەك ءولىم! ءابىلقايىر بۇنى جاقسى بىلەدى، ەندى ءوز ويىنا ءوزى كۇلدى. «دۇنيە شىركىن قانداي ءتاتتى! ونىڭ ولىمنەن كۇشتىلىگىنىڭ ءوزى سوندا عوي، قارا جەرگە كىرگەنىڭشە سول ءۇشىن الىسىپ وتەسىڭ! ءۇرىم-بۇتاعىم دەپ الىساسىڭ» كەنەت ەسىنە شىڭعىسحاننىڭ ەسكى وسيەتى ءتۇستى. شىڭعىسحاننىڭ جەر-جيھانعا اتى جاڭا تاراپ، قىرىقتان اسىپ بارا جاتقان كەزى ەكەن، جانىندا ءبىر توپ نويانى بار اڭ اۋلاپ كەلە جاتىپتى. كەنەت جاس نويان ءسۇبىتاي باھادۋر: «تاقسىر حان، قاراڭىزشى!» دەپ وڭ جاقتارىنداعى بيىك جارتاستىڭ ەتەگىن كورسەتىپتى. بيىك قۇز، ەتەگى قالىڭ كوگال ءشوپ، ورتاسىندا سەلدىر قۇراقتى بۇرالا سىلدىراپ اققان كۇمىس بۇلاق. وسى بۇلاقتان سۋ ءىشىپ ءبىر توپ كيىك تۇر. جەل قارسى جاقتان بولعاندىقتان كيىكتەر شىڭعىسحان توبىنىڭ سىبدىرىن ەستىر ەمەس. حاننىڭ وڭ جاعىندا كەلە جاتقان نويان يىعىنان ساداعىن جۇلىپ الىپ، كيىكتىڭ شەتكى مارقا قوشقارىن ءىلىپ تۇسپەكشى بولىپ، كوزدەي باستادى. ءبىراق شىڭعىسحان «تۇرا تۇر!» دەپ قولىن كوتەرىپ، ساداعىن تارتقىزباي قويدى. حاننىڭ قىراعى كوزى ءدال وسى ساتتە باسقا ءبىر كەرەمەتتى شالىپ قالعان. ول الدىڭعى جاعىنا ەنتەلەي قارادى. سويتكەنشە بولعان جوق، نوياندار كيىكتەردىڭ ار جاعىنداعى كولدەن شىعىپ، شىڭ تۇبىمەن ورمەلەي كەلە جاتقان ۇزىندىعى بەس قۇلاشتاي قارا شۇبار جىلاندى كوردى. الگى نويان ەندى ساداعىن كيىكتەرگە قاراي اقىرىن جىلجي تاياعان ءاپ جىلانعا كوزدەي باستاپ ەدى، شىڭعىسحان قولىن كوتەرىپ تاعى اتقىزباي قويدى. كيىكتەر وزدەرىنە جاقىن قالعان اجالدى سەزدى مە، كەنەت قۇلاقتارىن ەدىرەيتىپ جان-جاقتارىنا ەلەڭدەي قارادى دا، ايداھاردى كورىپ اتا جونەلدى. ءبىراق ولار تىم كەش قيمىلدادى، ءاپ جىلان لاقتىرعان بۇيەندەي كەنەت جۋان شۇبار دەنەسىن سوپاڭ ەتكىزىپ ءبىر ىتقىتتى. سول ساتتە شەتكى جاس كيىك «ب ا ق» ەتە قالدى. جىلاننىڭ ورالا تۇسكەن بالۋان دەنەسىنىڭ ءبىر سىعۋىنان كيىك قالمادى. ەكىنشى رەت باقىرۋعا دا جارامادى، جاس سۇيەگى سىتىر-سىتىر سىنىپ، زاماتتا جان بەردى. ەندى جىلان جازىلعان ارقانداي بەس قۇلاش دەنەسىن سوزىپ جىبەردى دە ارانداي اۋزىن اشىپ، كيىكتى جۇتپاق بولىپ ىڭعايلانا بەردى. جاڭاعى نويان ءۇشىنشى رەت ساداعىن كەزەندى. شىڭعىسحان بۇ جولى دا ونى توقتاتتى. جىلان كيىكتىڭ باس جاعىنان شىعىپ ەندى جۇتا بەرەم دەگەن كەزدە، كەنەت «شاڭق» ەتكەن داۋىس شىقتى. قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، كەرەگە قانات اق يىق قىران كوكتەن تۇسكەن تاستاي جارق ەتىپ ايداھاردىڭ ۇستىنە قۇلادى. ەكى الىپ الاي-تۇلەي جۇلىستى دا قالدى. قايسىسىنىڭ قىران، قايسىسىنىڭ جىلان ەكەنىن ءبىلۋ قيىن، ءبىرى قارا شۇبار، ءبىرى تارعىل ءجۇندى تاۋدىڭ اق يىعى. تەك ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي جۇلقىلاسقان، جانتالاسقان، جارتاس ەتەگىندە شىر-كوبەلەك اينالىپ دومالاعان، بۋداقتالعان ءتۇيىن عانا كورىنەدى. كوكتەن تۇسكەن قىران، ءسىرا، قانجارداي تىرناقتارىن جىلاننىڭ ەڭ جاندى جەرلەرىنەن سالعان بولۋى كەرەك، اناۋ ونى قانشا وراپ الىپ سىعىپ قۇرعان دەسە دە بولمادى. ءسۇت پىسەردەي الىسقاننان كەيىن ايداھار يىرىلگەن دەنەسىن دىرىلدەي سوزىن، كەنەت سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. بۇركىت ايداھاردىڭ شۋ دەگەننەن-اق ءبىر اياعىمەن كوك جەلكەسىنەن اپ، ەكىنشى اياعىن ومىرتقا تۇسىنان ساپ، ارتىنا قايىرىپ ولتىرگەنىن نوياندار ەندى كوردى. ادامنىڭ باسى مەن اياعىن ۇستاپ ارتىنا قايىرىپ، ومىرتقاسىن سىندىرىپ ولتىرەتىن ناعىز شىڭعىس جانالعىشى دەرسىڭ! قىران جىلاننىڭ باسىن دەنەسىنە دارىتپاپتى. انانىڭ تەك يرەلەڭدەگەن بوكسە جاعى عانا قىرانعا جابىسا بەرىپتى. قانجارداي وتكىر سوياۋ تىرناقتار قويسىن با، كوك جەلكەدەن ءتۇسىپ، تاماعىنا دەيىن ءبۇرىپ، ايداھاردى ءارى تۇنشىقتىرىپ، ءارى ارقا سۇيەگىن كۇيرەتىپ جىبەرىپتى.
اق يىق ايداھاردى ولتىرگەننەن كەيىن، نوياندار ەندى ونى جاس باعلان كيىكتىڭ ەتىمەن توياتتانار دەپ ويلادى. جوق، ولاي بولمادى. بۇركىت كيىك ەتىنە كوز دە سالمادى. ءالى جانى شىعىپ بىتپەي، اقىرىن عانا ءدىرىل قاعىپ جاتقان ءاپ جىلاننىڭ دەنەسىنە قانجارداي سوياۋ تىرناقتارىن سالىپ جىبەرىپ، اپ-ساتتە كۇلپارشاسىن شىعاردى دا بولشەكتەنگەن ەتىمەن قوماعايلانا توياتتانا باستادى. ابدەن تويىپ العاننان كەيىن عانا بارىپ، انانداي جەردە جاتقان كيىكتى كوتەرىپ الدى دا كەرەگە قاناتتارىن جايا، شاتتانا شىڭ باسىنداعى ۇياسىنا قاراي شىرقاي جونەلدى.
ءاپ جىلاننىڭ بەس قۇلاش ۇزىندىققا جەتۋى ءۇشىن ەڭ از دەگەندە ءجۇز جىل ءومىر ءسۇرۋى كەرەك ەكەنىن بىلەتىن ءبىر نويانى شىڭعىسحاننان:
— ۇلى حان، الگى قىران جاس باعلان كيىكتىڭ ەتىمەن ەمەس، كارى ءاپ جىلاننىڭ ءسىڭىر ەتىمەن نەگە توياتتانادى؟ سول جاس باعلان ەتى ءۇشىن ءوزى ءاپ جىلانعا تۇسكەن جوق پا ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
سوندا شىڭعىسحان:
— دوسىڭنان قاسىڭنىڭ ەتى ءتاتتى. ال قاسىڭنان وزىڭمەن الىسقان جاۋىڭنىڭ ەتى ءتاتتى، — دەپتى.
اڭگىمە بۇنىمەن بىتپەگەن. شىڭعىسحان قارتايىپ كەلە جاتقان كەزىندە تاعى دا اڭعا شىعادى. باياعى وزدەرى كورگەن شىڭنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندارىندا ءقازىر ەگدە تارتىپ قالعان ءسۇبىتاي باھادۋر تاعى دا:
— ۇلى حان، قاراڭىزشى! — دەپ شىڭ جاقتى كورسەتەدى.
نوياندار جالت بۇرىلادى. ءبىر جاعىن پىشاقپەن كەسكەندەي باياعى قاپ-قارا بيىك قۇز... وسى قۇزدىڭ تۇسىنان ۇزىندىعى ءۇش قۇلاشتاي قارا شۇبار ءاپ جىلان جوعارى ورمەلەپ بارا جاتىر. جارتاستىڭ ورتا شەنىنە تاياپ قالعان. قىراعى كوزدەر كورىپ تۇر، جارتاس تۇستەس شۇبار جىلان جوعارى قاراي اقىرىن قوزعالادى. قۇلار بولسا ءوزىنىڭ دە تامتىعى قالار ەمەس. بۇنى وسىنشاما قاۋىپكە سالار قانداي كۇش؟ كۇش — بىرەۋ. ول اتا كەگى، مىناۋ شۇبار اجداھا باياعى قىران ولتىرگەن اجداھانىڭ ۇرپاعى ەكەنى ءسوزسىز. سونداعى جارتاس، سونداعى ۇيا، اتادان اكەگە، اكەدەن بالاعا قالعان وشپەندىلىك. ءار جىلجىعانى اجال، وسىناۋ ءقاۋىپتى ساپارعا بۇل جاس اجداھانى دا اتتاندىرعان سول ەجەلگى وشتىك. نوياندار شىڭ باسىنا قارادى. ەرنەۋىندەگى قۋىسقا جابىستىرا سالعان قىران ءۇياسى. جاز ورتاسى، قىران بالاپاندارىنىڭ قاناتتانىپ ۇشىپ كەتە قويماعان كەزى. وزدەرىنە جىلجىپ كەلە جاتقان اجالدى سەزگەندىكتەن بە، ولاردىڭ ۇرەيلەنە شىققان شاڭقىلى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. نوياندار جىلان سىرىن ەندى ءتۇسىندى. مىناۋ ءاپ جىلان اتا كەگىن ەندى قارت قىراننىڭ بالاپاندارىنان الماق!
شىڭعىسحاننىڭ وڭ جاعىنداعى، ءقازىر قارتاڭ تارتقان باياعى مەرگەن باس نويان ساداعىن قولىنا تاعى الدى. شىڭعىسحان وسىدان جيىرما بەس جىل وتكەن ادەتىنە ساي ونى تاعى توقتاتتى.
جاس جىلان، كەلە جاتقانىمدى كورىپ بالاپانداردىڭ كۇنى بۇرىن زارەسى ۇشىپ ءولسىن دەگەندەي اسىقپاي جىلجيدى. ۇياعا مىنە، ءۇش قۇلاش جەر قالدى. تاعى دا جىلان ورمەلەي ءتۇستى، ەندى ەكى قۇلاشتاي عانا قالدى. جىلان ەندى ءبىر ورمەلەسە ۇياعا دا جەتەدى. قارت قىراننىڭ بالاپاندارىنىڭ جاس قانىن ءىشىپ، ول اتا كەگىن قايتارادى. جىلان ەندى اقىرعى رەت ورمەلەپ ۇيا اۋزىنا دا جەتتى. قىران بالاپاندارىنىڭ شىرىلداعان داۋىستارى ەندى انىق شىقتى. مەرگەن نويان تاعى دا ساداعىن قولىنا الدى، شىڭعىسحان تاعى دا توقتاتتى. جىلاننىڭ باسى قىران ءۇياسى سالىنعان قۋىسقا كىرە بەردى. ءدال وسى كەزدە كەرەگە قاناتتارى سۋىلداپ قىران دا جەتتى. بۇل ءسوزسىز باياعى قىران. ءبىراق قانات سەرپىسى باياعىداي داۋىل تۇرعىزار ەكپىندى ەمەس، قارتايعان... ايتسە دە جاراتىلىسىنان جاسقانۋدى بىلمەگەن جاۋ جۇرەك قىران، قارتايدىم، الىسار قۋاتىم جوق دەپ جاس جىلاننان سەسكەنىپ شەگىنگەن جوق، الىس جولدان تالىپ كەلگەن قاناتىن ەڭ اقىرعى رەت پارمەنىنشە سىلتەپ جارتاستىڭ ءدال توبەسىنەن باۋىرلاي ءتۇسىپ، ءبىر اياعىمەن جىلاننىڭ قۇيرىعىنان ءىلىپ تومەن قاراي لاقتىرعان تاسشا قۇلادى. جىلاننىڭ باسى سوپاڭ ەتىپ شىعىپ، شۇبار دەنەسى ءبىر مەزەت جازىلا كورىندى دە، اپ-ساتتە قايتادان جيىرىلدى ەندى ونىڭ لاقا بالىق باسىنداي جالپاق باسى جوعارى قاراي كوتەرىلە بەردى. ءبىراق جىلان باسى قىران دەنەسىنە ءتيىپ ۇلگەرمەدى. سىن ايقاستا تاجىريبە العان قارت قىراننىڭ بوس اياعىنىڭ مۇقالا باستاعان، ءبىراق ءالى دە سوياۋداي تاربيعان تىرناقتارى جىلاننىڭ تاسىرايعان قوس كوزىنە بارىپ قادالدى. ەكى الىپ وسىلاي ايقاسقان قالپىندا جەرگە كەلىپ قۇلادى. تاعى دا باياعى جان اياسپاس جۇلىس، ورالا جۇمارلانعان دەنەلەر. جاستىڭ اتى جاس، بۇل جولى ءاپ جىلان قىراندى ورتان بەلىنەن وراپ العان-دى. كۇشى قايتقان قىراننىڭ مۇقالعان تىرناقتارى اجداھانىڭ قۇيرىق جاعىن بوساتىپ جىبەردى. بۇ جولى الىس ۇزاققا سوزىلعان جوق. قىران ءبىر مەزەتتە جىلان قۇشاعىنان بوساپ شىعا بەردى. ول ەندى ءبىر قاناتىمەن جەردى سابالاي، ءىلبي شورشىپ جانىنداعى كىسى بويلى جارتاسقا شىقتى. بۇل كەزدە قىراندى قويا بەرگەن ءاپ جىلان قۇيرىعىمەن جەر ساباپ، يىرىلە دوڭبەكشي، وزىمەن-وزى اۋرە بوپ جاتتى. قىران قىرىنداۋ جاعىنان شىعىپ تاستىڭ باسىنا بارىپ وتىردى دا جەردە تۋلاپ جاتقان جىلاننان كوزىن الماي قاتتى دا قالدى. شىڭعىسحان توبىنان دا سەسكەنبەدى. ءوز دەنەسىن ءوزى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ تۋلاپ جاتقان جىلان ارى-بەرىدەن كەيىن السىرەۋگە اينالدى. قىران ءالى قوزعالعان جوق. جىلان ءورىم-ورىم بولعان دەنەسىن، اقىرعى رەت ءبىر مارتە جيىردى دا كەنەت جازىلا باستادى. تاس باسىندا تاپجىلماي وتىرعان قىران وسى ساتتە قۋانا شاڭق ەتتى. كەرەگە قاناتتارىن جايىپ جىبەرىپ كوككە قاراي تالپىندى، ءبىراق تۇبىنەن وپىرىلعان ءبىر قاناتى ەكىنشى رەت قاعۋىنا جاراماي ول تومەن قاراي جانتايا قۇلاپ، جاڭا عانا ءوزى كوتەرىلگەن جارتاستىڭ ءسۇيىر ۇشىنا كەپ كەۋدەسىمەن ۇردى دا، شالقاسىنان ءتۇستى. ەكىنشى رەت كوتەرىلۋگە جارامادى. اقىرعى رەت قانتالاعان كوزدەرىمەن كوك اسپانعا قارادى دا، بىر-ەكى رەت ساۋ قاناتىمەن دىرىلدەي جەردى سوعىپ، تىنا قالدى. شىڭعىس توبى شىڭ ەتەگىنە تايادى. قىران ءبىر اياعىنىڭ تىرناعىمەن جىلاننىڭ قوس كوزىن ويىپ ءتۇسىرىپ، ەكىنشى اياعىنىڭ تىرناقتارىمەن كەڭسىرىگىن ەت-مەتىمەن جۇلىپ الىپتى. جىلان السىرەپ بارىپ جان تاپسىرىپتى. ءبىراق بۇ دا ءوز ەسەسىن جىبەرمەپتى، الىپ دەنەسىمەن وراپ قىراننىڭ ءبىر قاناتىن توپشىسىنان سىندىرىپتى...
جىلاننىڭ ولگەنىن كورگەندە شاڭق ەتىپ قۋانا شىققان قىران داۋسى ءالى قۇلاعىندا تۇرعان شىڭعىسحان:
— مىنا قىراننىڭ ارمانى جوق، — دەدى. — ول العاشقى جولى ءوزىنىڭ قايراتتى كەزىندە تايتالاسقان جاۋىن الىسىپ جەڭدى. بۇ جولى ءوزى ولسە دە بالاپاندارىن اجالدان قۇتقارىپ ءولدى. مىنا اجداھانىڭ بالالارى ءوسىپ، ءوشىن العانشا، اناۋ شىڭ باسىنداعى ۇياداعى بالاپاندار دا قىران بولادى. ولاردىڭ وز تارتىستارى باستالادى. ال قارت قىران ءوز بورىشىن اتقارىپ اجال تاپتى. ءوزى باردا ۇرپاعىنا ءقاۋىپ تۋدىرار جاۋىن قۇرتىپ كەتتى. وسىلاي اجال تاپقان اقيىق اقىرعى رەت كوك اسپانعا قانات جايىپ، ولەر الدىندا قۋانا شاڭق ەتتى. سەندەر دە وسى قىرانداي بولىڭدار. اجال ساعاتى كەلگەنشە مونعولدىڭ ۇلى تاعىنا قاۋىپ-قاتەر تۋعىزاتىن جاۋلارىڭدى قۇرتا بەرىڭدەر. سويتسەڭدەر بۇل جالعاننان الگى قىرانداي ارمانسىز وتەسىڭدەر، — دەپ ءسوزىن بىتىرگەن.
وسى اڭىز ءقازىر ءابىلقايىردىڭ قۇلاعىندا شىڭىلداپ تۇر. ونىڭ ويىنشا دۇنيە-جالعان ماڭىزى ارعى باباسى شىڭعىسحان وسيەتىندەي ۇرپاقتارىنىڭ ماڭگى قۇلپىرا بەرۋىندە. «ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر اجالدان قۇتىلا المايسىڭ، ال سەنىڭ اتىڭنىڭ ۇزاق نە قىسقا تۇرۋى تەك ۇرپاقتارىڭنىڭ ومىرىمەن بايلانىستى. سول ۇرپاقتارىڭنىڭ ءومىرىن ۇزارتۋعا سەن ءوز بورىشىڭدى، الگى قىرانداي، وتەپ كەتۋگە مىندەتتىسىڭ. اۋرۋسىڭ با، اۋرۋ ەمەسسىڭ بە، ەگەر سەنىڭ التىن تاعىڭا يە بولار نەمەرە-شوبەرەلەرىڭە موعولستان، سامارقانتتاردان ءقاۋىپ تۋار بولسا سول ءقاۋىپتى سەن كوزىڭنىڭ تىرىسىندە قۇرتىپ كەت! ءيا، سولاي»...
حان سارايىنا كىرىسىمەن-اق، ءابىلقايىردىڭ قالاي ويعا شومىپ كەتكەنىن قوبىلاندى ايتپاي-اق ءبىلدى. امال جوق، ءۇن-تۇنسىز ۇزاق كۇتۋگە تۋرا كەلدى. جاسى ەگدە تارتا باستاعانمەن دە ول ءولى قىزبا، شىدامسىز مىنەزىنەن ايىرىلا قويماعان-دى.
— حان يەم، — دەدى ىزبارلى جۋان داۋسىن شاماسىنشا اقىرىن شىعارىپ. تەرەزەگە قاراپ تۇرعان ءابىلقايىر سەلك ەتىپ جالت بۇرىلدى. داعدىلانعان وڭ قولى بولات قانجارىنىڭ التىن سابىنا بارىپ تا قالدى.
— مەن ءسىزدىڭ قاسىڭىز ەمەسپىن...
«ءيا، ءيا، بۇل مەنىڭ قاسىم ەمەس. اقجولدىڭ قاسى...» ءابىلقايىر لىپ ەتپە سەزىمىن باتىرىنا وڭاي اڭعارتىپ العانىنا جامان وكىندى... «وسىنشاما جۇرتتى ازىمە قاراتسام دا، وسىلاي بولماشى بىردەمەلەردەن ەلەگىزىپ قالامىن. شىركىن جانى قۇرعىر نەتكەن ءتاتتى ەدىڭ...»
— جاي ما، باتىرىم؟
— جاي ەمەس، حان يەم، باياعى ءبىر اقجول بي جايى دا... قوبىلاندى مەن اقجول جانجالى ەڭ الدىمەنەن ءابىلقايىر حانعا قايسىمىز ىقپالىمىزدى كوبىرەك جۇرگىزەمىز دەگەن باقتالاستىقتان باستالعان. ءيا، ءارقايسىسى ءوزىن ياسساۋي مەشىتىنىڭ كۇمبەزىندەي زور سانايتىن ەكى رۋدىڭ ەكى باتىرى جانجالداسسا، ونىڭ ارتىندا تۇرعان ەكى رۋ ەل دە قىرعي-قاباق بولادى. ارالارىنا قىلاۋ تۇسەدى. مۇنداي جانجالدار تەك حانداردىڭ مۇددەلەرىنەن شىعۋى كەرەك-تى...
ءابىلقايىر اقجول مەن قوبىلاندى اراسىن استىرتىن شوق تاستاپ شيەلەنىستىرە تۇسكەن. ءبىراق بۇدان ەكى باتىردىڭ وشپەندىلىگى ەكى رۋدىڭ وشپەندىلىگىنە اينالا قويمادى. دەمەك، قوبىلاندى مەن اقجول وشپەندىلىگى كۇننەن كۇنگە ءورشي بەرگەنمەن دە، جەكە باستىڭ وشپەندىلىگىنەن اسا المادى. بۇرىن مۇنداي باتىرلار تالاسى بىردەن ويران-اسىر رۋلار تالاسىنا اينالىپ كەتەتىن-دى، بۇ جولى ونداي ءورت شىقپادى. ءتىپتى ايتىس، بايگە تالاستارى دا ەكى توپتىڭ ۋاقىتشا قىزبالانعانى بولماسا، كەكتەسىپ، قان توگىسەر كۇيگە جەتپەي قويدى. بۇنىڭ سەبەبى ارعىن. قىپشاقتىڭ باسىن قوسىپ، وزىمە قارسى سالعىلارى كەلىپ جۇرگەن جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردا-اۋ دەپ جورامالدادى حان. ال شىن سەبەبى باسقا ەدى. كەڭ بايتاق دالادا بار كۇن كورىسى مال باعۋ عانا بولعان قازاق رۋلارى بىرىگىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋدىڭ وتە قاجەت ەكەنىن ۇعا باستاعان. جەرىنىڭ شالعايلىعى دا، سول جەردىڭ شالعاي بولۋىن تىلەپ وتىرعان مال شارۋاشىلىعى دا، بىرلەسىپ ءبىر جەردە وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنى راس. ءبىراق كازاك، رۋلارىنىڭ تۇسىنە باستاعان تاعى ءبىر جاعدايى بار. ول جاعداي باستارى قوسىلماعاندىقتان كورىنگەننىڭ جەڭىل ولجاسىنا اينالىپ كەتە بەرۋى ەدى. وسىدان بارىپ بىتىراعان قازاق جوشى ۇلدارىنان دا، اقساق تەمىر قوسىندارىنان دا جەڭىلگەن شاپقىنشىلىق زاماندا تاعى بوتەن جاقتان كەلگەن ءبىر باسقىنشىنىڭ جەمىنە اينالىپ كەتپەس ءۇشىن، بۇكىل قازاق رۋلارى ءبىر جەردە باس قوسپاعانمەن دە، ادەت-عۇرپى، جايلاۋ-قىستاۋىنا قاراي وداقتاس جۇرت بولۋ كەرەك ەكەنىن ۇققان. ولار - دا ەندى ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ قاۋىمداسساق قايتەر ەدى دەگەن ءۇمىت تۋعان. ءۇش ءجۇز دەپ اتقا بولىنبەگەنمەن دە ءۇش ساپقا ىڭعايلانىپ باستارىن بىرىكتىرۋگە كىرىسكەن. ءدال وسى كەزدە ارقادا كوشىپ جۇرگەن ارعىن مەن قىپشاق ا راسىندا دا وسىنداي وداقتىڭ لەبى سەزىلىپ قالعان. بۇنى جون كورگەن وسى ەكى رۋدىڭ اتاقتى ءبيى، اقىلگوي اقساقالدارى قوبىلاندى مەن اقجول اراسىنداعى كيكىلجىڭدى رۋلار جانجالىن ورشىتپەۋگە تىرىسقان. حالىق تۇرعىسىنان داستۇرگە اينالعان، اركىم ءوز بايلىعىن، ەرلىگىن، شەشەندىگىن دارىپتەيتىن ايتىستارعا قاتىناسقانمەن دە، بۇل بىرىگۋدىڭ ابزال ەكەنىن اسان قايعى، قازتۋعان، قوتان سەكىلدى بۇكىل قازاق قاۋىمى ارداقتاعان جىرشىلار دا قولداعان. سول سەبەپتەن ەكى باتىردىڭ داۋى ءوز ارالارىنىڭ داۋىنان اسپاي قالا بەرگەن.
ال وسى داۋدى ءتۇبى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ داۋىنا اۋدارسام دەگەن ءابىلقايىر ءالى دە بولسا قوبىلاندى مەن اقجولدىڭ اراسىن وقتا-تەكتە ءبۇلدىرىپ وتىراتىن.
— اقجول جايىندا دەيسىڭ بە؟ ونىڭ جايىن ماعان نەسىنە ايتاسىڭ، — دەدى حان باياۋ سويلەپ.
قوبىلاندى مەن اقجولدىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىكتىڭ ءوزى بىلەتىن جايدان بوتەن، بىرىنە-بىرى كەشپەس جاۋ بولارلىقتاي تاعى دا ءبىر سىردىڭ بارىن ءابىلقايىر بىلمەيتىن. سوندىقتان ەكى باتىردىڭ اراسىن تەك ءوز تۇرعىسىنان ورشىتە تۇسكەن. ءتۇبىن كۇتىپ، ءوز باسىنا تيەر وسەك-اياڭ سوزدەرگە دە شىداعان.
- بىلتىر ساياندى اقجول قاشىرىپ وتىر عوي.
- بىلەمىن...
- بىلسەڭىز... كىناسى قولىڭىزدا تۇرعاندا...
ءابىلقايىر اقىرىن كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.
- ويتۋگە بولمايدى. اقجول جاقتاعىلاردىڭ كۇشى مول...
قوبىلاندى كەنەت اشۋلانا قالدى.
- قانداي كۇش؟! ءان مەن ءسوز باققان ارعىننىڭ كوپ جىگىتىن ايتاسىز با؟ رۇقسات ەتىڭىز، ون سويىلمەن اقجول ءبيدىڭ اۋلىن تال تۇستە شاۋىپ بەرەيىن.
اقجول ءبيدىڭ اۋلى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاننىڭ وردالارىمەن قوتانداس وتىرعان جوق پا؟ اقجولدى شاۋىپ جاتقاندا ولار ۇندەمەي قالار ما؟
قوبىلاندى بۇرىنعىسىنان بەتەر كۇرەڭدەنىپ:
— ۇندەمەي قالماسا تاعى مەيلى! وندا مەن ولاردى اقجولمەن بىرگە شابامىن.
حان تۇنجىراپ كەتتى. «جوق، جوق، ويتكىزۋگە بولمايدى. بۇگىن قارا حالىق سۇلتانداردىڭ اۋىلىن شاۋىپ داعدىلانسا، ەرتەڭ حاننىڭ ورداسىنا دا لاپ بەرۋدەن تايىنبايدى. قاردىڭ باسىن قار الار، حاننىڭ باسىن حان الار. قارا حالىقتى باسقارۋدان تۋعان تالاسىمىزدى شىڭعىس ۇرپاعى ءوزىمىز شەشۋىمىز كەرەك. مەيلى ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قان جوسا ەتسەك، و دا ءبىزدىڭ عانا شارۋامىز. ال سۇلتاندار تاعدىرىن بۇگىن قارا حالىققا شەشكىزسەك، داعدى العان باسسىز كەتكەن نوقاي توبىر ەرتەڭ ەرەۋىلدەپ وردا تاعدىرىن ءوزى سويىلىمەن شەشەدى. ءيا، سوندا قوبىلاندىعا قانداي جاۋاپ بەرۋ كەرەك؟ ايتسە دە، ونىڭ ەلۋ باتپان30 شوقپارىن سىلتەتىپ قالعان ءجون-اق».
— اقجول باتىردىڭ كوزى جويىلسا، جانىبەك پەن كەرەي ەڭ جاناشىر ادامىنان ايرىلادى.
— ولاي بولسا، تەك اقجول ءبيدىڭ جالعىز ءوزىن جويۋعا رۇقسات ەتىڭىز، حان يەم!
— ءبىر ادامدى ءولتىرۋ ءۇشىن، ون ادام بوپ اۋىلدى شابۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ الدە جەكپە-جەككە كۇشىڭ جەتپەي مە؟
بۇل ءسوز قوبىلاندى باتىردىڭ نامىسىنا ءتيدى، ءبىراق ول حان الدىندا تۇرعانىن ۇمىتپاي، قينالا جاۋاپ قايىردى.
— جەكپە-جەككە اقجول بي شىقپاسا قايتەمىن، حان يەم؟..
— وندا... جەكپە-جەك ءجۇز كەزدەسەر جولىن تورلاۋ كەرەك.
قوبىلاندىنىڭ ونسىز دا كۇرەڭ بەتى ەندى ءتىپتى كۇرەڭدەنىپ كەتتى. حان ءسوزىن ول دۇرىس ءتۇسىندى. «اقجولدى قاراقشىداي اڭدىپ ءجۇرىپ جالعىز جۇرگەن كەزىندە ءولتىرۋى كەرەك. جوق، قوبىلاندى باتىر ونداي قاراقشى ەمەس. ولسە دە، ولتىرسە دە قان مايداندا جاۋمەن بەتپە-بەت كەلەدى».
قارا قىپشاق جولبارىسىنىڭ نامىستانىپ قالعانىن حان دا سەزدى. ەندى ول بۇيىرا سويلەدى.
اشىق ايقاس ەل اراسىن بۇلدىرەدى. ارعىن، قىپشاقتىڭ تاتۋ بولعانى جون. ەكى باتىردىڭ وڭاشا ايقاسىندا كىمنىڭ داۋى بار؟ جۇزبە-جۇز ايقاستا كۇشى جەتپەي قازا بولعان ەردىڭ قۇنىن ەشكىم جوقتامايدى. بۇل اتا-بابامىزدىڭ ەسكى سالتى.
حان ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەنىن قوبىلاندى باتىر ەندى اڭعاردى. ارينە، ول اقجولدى وڭاشادا كەزدەسسە سالعان جەردەن ولتىرەدى. جۇرەكتى جەگىدەي جەپ بارا جاتقان كۇيىك تەك سونى عانا ارمان ەتەدى.
قوبىلاندى باتىر باسىن تومەن ءيدى دە:
— قۇپ، تاقسىر، ەندىگىسىن اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشى شەشسىن! — دەپ حان سارايىنان شىعىپ كەتتى.
ءابىلقايىر تاعى دا ويعا شومدى. «ارينە، جانىبەك پەن كەرەي اقجولدىڭ قۇنىن سۇراپ حان ورداسىنا تونەدى. مىنە، سول كەزدە جەكپە-جەكتە ولگەن باتىردىڭ داۋى ارقىلى ەلگە بۇلىك سالايىن دەپ جۇرسىڭدەر دەپ، ءبىرجولاتا كوزدەرىن قۇرتىپ جىبەرۋ كەرەك. سويتسەم مەن توبىر كوزىندە ءداشتى قىپشاق بىرلىگىن ويلاعان حان بوپ قالام. ال توبىر سولاي تۇسىنسە قوس سۇلتاننىڭ ولىمدەرى دە ەلەۋسىز وتەدى». سول كۇنى ول ءوزىنىڭ وردا كۇزەت اسكەرىنىڭ باھادۋرى نايمان قارا وسپاندى شاقىرىپ الدى. وعان ەرتەڭنەن باستاپ وردا-بازارداعى حان اسكەرىن ۇرىسقا دايىن ۇستاۋىن بۇيىردى. سوڭعى كەزدە جانىبەك پەن كەرەي جاعىنا ءىش تارتا باستاعان نايمان باھادۋرى حان بۇيرىعىن جانىبەك سۇلتانعا جەتكىزدى. كەنەت سەكەم العان سۇلتان ءوز جىگىتتەرىنە اتتارىن بەلدەۋدە، نايزالارىن بوساعادا ۇستاۋدى ەسكەرتتى.
ءدال وسى كەزدە اقجول بي جانىندا ءۇش اڭشى سەرىگى بار، قارشىعا سالماق بوپ قازاقتىڭ كونە مادەنيەتىنىڭ كىندىگى بولعان قارت ارعىناتى تاۋلارىنىڭ بوكتەرىندەگى ءبىر كەزدە باراق حان ورداسى تۇرعان باراقكول ماڭىنا ساياحاتقا شىققان. جاز بويى قۇسبەكتەرى توي-دۋماندا ءجۇرىپ، تۇعىرلارىندا ۇزاق وتىرىپ قالعان قاندى بالاق، قىزىل كوز قارشىعالار اڭشىلاردىڭ ابدەن ايىزىن قاندىرعان. قىردىڭ شوقتاي قىزىل تۇلكىلەرى مەن قارا قىلشىقتى قارساقتارىن قيادان ءىلىپ، اقجول بي مەن سەرىكتەرىنىڭ كوڭىلىن كول-كوسىر اشقان. قارشىعا سالۋ قىزىعىنا مۇلدەم باتقان ساياتشىلاردىڭ اۋىلدان شىققاندارىنا ءبىر اپتادان اسىپ كەتكەن. وسى كەزدە ولارعا جانىبەك سۇلتاننان «حان ورداسى ءقازىر ۇيقى-تۇيقى قوبالجۋدا. از اداممەن اڭدا ءجۇرىپ ۇقىپسىز بوپ ءبىر قىرسىققا ۇشىراپ قالماسىن، تەزىرەك ورداعا قايتسىن» دەگەن شابارمان كەلگەن. زاتى سابىرلى جانىبەك سۇلتاننىڭ بوسقا مازاسىزدانباعانىن اكجول بي بىردەن سەزىپ، سول ساتتە-اق اۋىلدارىنا بەت بۇرعان. ءبىراق بۇلار ويلاعان كەزدەرىندە وردا-بازارعا جەتە الماعان. ۇلىتاۋدان بەرى اسىن، كۇنگەي بەتتەگى تال تۇبەكتى قۇلا سۋ جانعابىل وزەنىنىڭ بويىنداعى «وردا تىككەن» دەپ اتالاتىن، ءبىر كەزدە جوشى اۋىلى قونعان جەردە ات شالدىرىپ جاتقاندارىندا، قاسىندا ون جاساۋىلى بار، كوكسەڭگىرىن ويناقتاتىپ قوبىلاندى باتىر ۇستەرىنە ساۋ ەتە قالعان. ءتۇسى سۋىق، كيگەنى كەرەگە كوز ساۋىت. كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسادى. جۋاندىعى بىلەكتەي، تۇبىرىنە جۇمىرىقتاي قورعاسىن قۇيعان، ۇلكەندىگى بالانىڭ باسىنداي، زىلدەي قايىڭ شوقپارىن ءۇيىرىپ، كوك وراي شالعىندا ءبىر جامباستاپ جاتقان اقجول ءبيدى كورگەننەن-اق اقىرعان:
— قاتىن بولماساڭ شىق ءقازىر، ولەر جەرىڭ وسى! — دەگەن.
— باتىر-اۋ قۇبا جوندا بۇنىڭىز نە؟ جەكپە-جەككە شىعار بولساڭىز قالىڭ ەل بار ەمەس پە؟ — دەگەن اقجول ءبيدىڭ قارا مۇرتتى جاس سەرىگىنە:
— ءاي، مىنا قارا شوقپارىم ەڭ الدىمەن وزىڭە تيمەسىن دەسەڭ، بىلاي تۇر! — دەپ زەكىگەن.
قوبىلاندى باتىردىڭ وشپەندىلىگى تىم تەرەڭدە ەكەنىن بىلەتىن اقجول بي ونىمەن ءسوز تالاستىرىپ اۋرە بولماعان. «قۇدايدىڭ جازعانى وسى بولسا ونى دا كورەيىن» دەپ شىدەرىمەن وتتاپ جۇرگەن اقجانباسىن الدىرعان. شارت كيىنىپ، بوتەن قارۋلارى بولماعاندىقتان تۇلكى، قاسقىر سوعۋعا دەگەن قايىڭ سويىلىن ۇستاپ اتىنا مىنگەن. سول-اق ەكەن دولى مىنەزدى قوبىلاندى كوكسەڭگىرگە قامشىنى با¬سىپ جىبەرىپ قارسى شاپقان. اقجول اتىن تەبىنىپ ۇلگىرگەنشە سالا قۇلاش كەۋدەلى كوڭسەڭگىر ارقىراپ جەتىپ كەلگەن. اقجول سويىلىن دا جوندەپ سىلتەي الماي قالدى. نارداي بيىك تۇلپاردىڭ ۇستىنە قاراي سوققان سويىلى ساۋىت كيگەن قوبىلاندىنىڭ تەك ءبۇيىر تۇسىنان بارىپ ءتيدى. قارا قىپشاق باتىرى تۇلپارىنىڭ قارقىنىن توقتاتپاستان اقجانباستى كەۋدەسىمەن قاقتىرا ىرعىتىپ بۇزاۋ باس قارا شوقپارمەن وزىنەن سول تومەندەۋ اقجول ءبيدى ءدال توبەسىنەن قوس قولداپ ۇردى. اقجول ءبيى تۇبىنەن كەسكەن تەرەكتەي دىزەرلەي قالعان اقجانباسىنىڭ ۇستىنەن كۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. دۋلىعاسىز تۇلكى تىماق كيگەن، مىلجا-مىلجا بولعان ءتورتباق دەنەسى انانداي جەرگە دەيىن دومالاپ كەتتى.
قوبىلاندى باتىر بۇرىلىپ ارتىنا قاراعان جوق، نوكەرلەرىن سوڭىنان ەرتىپ، كوكسەڭگىردى ويناقتاتقان بويى، ىپ-لەزدە كوزدەن عايىپ بولدى.
ويلاماعان وقيعادان شوشىپ كەتكەن اقجول سەرىكتەرى دەرەۋ قالىڭ ارعىنعا ات شاپتىردى. باس سۇيەگى كۇل-تالقان بوپ، ميى ءار جەرگە شاشىراپ جاتقان اياۋلى ءبيدىڭ نارداي دەنەسىن الدارىنا وڭگەرىپ وردا-بازارعا قاراي بەتتەدى.
ءابىلقايىر بۇل كەزدە حان سارايىندا باقتى-قوجا ۋازىرمەن وڭاشا وتىرعان.
ءۋازىر حان تاپسىرماسىنىڭ ورىندالىپ قالعانى جايىندا اڭگىمە شەرتۋدە.
سۇيىنشىك سۇلتان تۋعان شەشەسىنىڭ قىلىعىن العاشقى ەستىگەندە سەنبەگەن-مىس... سەن مەنىڭ اناما قارا جاۋىپ وتىرسىڭ، جارىپ ولتىرەم دەپ قانجارىن الا ۇمتىلعان-مىس. ءبىراق بۇل وقيعانى «حان اكەڭ دە بىلەدى. سەن ايتپاعان ۇكىمدى اكەڭ ايتادى» دەگەننەن كەيىن بارىپ توقتاعان-مىس.
شىڭعىسحاننىڭ تاس جۇرەك تۇقىمى ەمەس پە، اقىرى كۇنالى اناسىن ءولىم جازاسىنا كەسۋگە كونگەن...
زۇلىم ءۋازىر بۇل جەردە، ءبىراز جاعدايدى جاسىرىپ قالعان. ول سۇيىنشىك سۇلتانمەن اڭگىمەسىن بوتەن تۇردە باستاعان. حاننىڭ ازگە بالالارىنداي ەمەس، بۇل سۇلتان باقتى-قوجا ۋازىرگە جاقىن جۇرەتىن. ءۋازىر ونى وڭاشا شاقىرىپ ويىنداعىسىن ايتا الماي ۇزاق وتىرعان.
حان ءۋازىرىنىڭ كومەيىندە ءبىر وتە كۇردەلى ءسوزدىڭ تىعىلىپ تۇرعانىن سەزگەن بالا جىگىت:
— سويلە، باقتى-قوجا ءۋازىر، — دەگەن. — بايقاۋىمشا ايتا الماي وتىرعان ءبىر قۇپيا سىرىڭ بار سەكىلدى.
— ونىڭ راس ەدى.
— ەگەر قۇپيا سىر ماعان ارنالعان بولسا، ەكى قۇلاعىم سەندە.
— تەك وزىڭە عانا ارنالعان. تەك سەنىڭ بولاشاعىڭا كەرەكتى سىر...
تۋماي جاتىپ حان ورداسىنىڭ ءوزارا قاندى تالاستارىنا ابدەن قانىق سۇيىنشىك: «مەنىڭ باسىما ءقاۋىپ تۋىپ قالعان ەكەن» دەپ شوشىپ كەتتى. سۇلتاننىڭ بۇل جاعدايىن سەزگەن قۋ ءۋازىر:
— بۇركىت بالاپانى جاراتىلعاندا قىران بولام دەپ جاراتىلادى. حان بالاسى تۋعاندا حان بولۋ ءۇشىن تۋادى. سەنىڭ اكەڭ ءابىلقايىر ون جەتىسىندە بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى بيلەدى. ال ودان تۋعان سەن، ءالى جورعا ءمىنىپ التىباقان تەبۋدەن اسا الماي ءجۇرسىڭ. دەر كەزىندە قابىرشاعىن جارىپ جارىق دۇنيە كورمەگەن بالاپان تۇنشىعىپ ولەدى، دەر كەزىندە التىن تاققا وتىرا الماعان حان ۇلى، حان تاعىن ارمان ەتەر كەسەلگە اينالادى. و دا ولگەنمەن تەڭ...
«حان تاعى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەننەن-اق سۇيىنشىكتىڭ ەكى كوزى وتتاي جايناپ سالا بەردى. ءۋازىر بالا جىگىتتىڭ ەڭ وسال جەرىنەن ۇستاعانىن سەزدى، ەندى ول ءبىر تەرەڭ ويعا شومىپ كەتكەندەي ۇزاق ۋاقىت ۇندەمەي قالدى. ءۋازىر ءسوزى جانىنا جاعا باستاعان سۇيىنشىك شىداي الماي:
— حان تاعىنان دامەتەر مەنەن دە بوتەن اعا-ىنىلەرىم بار عوي، — دەدى بىردەن ءوزىنىڭ ءقاۋپىن اشىپ، — ولار دا حان بالاسى.
— قارا قازاق بالاسى — اكەسىنىڭ بالاسى. حان تاعىنىڭ بالاسى — اكەسىنىڭ اجالى. ويتكەنى تاق بىرەۋ، وتىرامىن دەۋشىلەر كوپ.
— حان اكەمىز ءالى ەلۋگە جەتكەن جوق قوي...
— حان جاسى — بالاسىنىڭ جاسىمەن بايلانىستى. بالاسى ءوزىن نارەستە ساناسا — حان جاس بولادى. بالاسى ەر جەتتىم دەسە — حان قارتقا اينالادى.
سۇيىنشىك تۇكسيە قالعان.
— سوندا سەن...
ءۋازىر اقىرىن جىميىپ كۇلگەن.
شىداي تۇر، ەل بيلەگىڭ كەلسە، الدىمەن ءوزىڭدى ءوزىڭ بيلەي ءبىل، — دەگەن ول. — مەن سەنى اكەڭە قارسى سالعالى وتىرعام جوق. قىلشىلداعان جاس ايعىر كەزى كەلگەندە كارى-قۇرتاڭدى ۇيىرىنەن ءوزى قۋادى. حان يەمىزگە قانشالىق جانىڭ اشيتىنىن كەزىمدە كورسەتەرسىڭ. ال ءقازىر ايتارىم: مۇباراكتى ءابىلقايىر حان اۋرۋ جان. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ، ەرتەڭ بولماسا بۇرسىگۇنى، ونىڭ توسەك تارتىپ جاتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. قۇداي ءوزى بەرگەنىن ءوزى الادى. بۇعان ءتىرى پەندە اراشا تۇسە المايدى. ءابىلقايىر حاننىڭ تەك سىرتى عانا cay، ءىشى كۇيە تۇسكەن كيگىزدەي شۇرىق-شۇرىق. قۇداي تاعالا قىمباتتى حان يەمە مىڭ جىل تىرشىلىك بەرسىن. ال الدا-جالدا... — ءۋازىر قينالعانداي تومەن قارادى، — جامان ايتپاي جاقسى جوق، ەگەر حان يەم ولاي-بىلاي بولا قالسا، ءبىر تاققا ون يە بار، قايسىڭ وتىراسىڭ مەن سونى ايتايىن دەپ ەدىم.
سۇيىنشىك ادۋىندى حان اكەسىنىڭ كوزى ءتىرى ەكەنىن ءتىپتى ۇمىتىپ كەتتى. ءالى ءوزى وتىرىپ كورمەگەن التىن تاقتىڭ بۋى كۇنى بۇرىن جۇرەگىن تۋلاتا باستادى. ول ەندى قوبالجي، تولقي سويلەدى.
— سوندا ءوزىڭىز قايسىمىزدى لايىق دەيسىز؟
ءۋازىردىڭ دە كۇتكەنى وسى سۇراق ەدى. ەندى ول اسىقپاي، اڭگىمەنى تەرەڭنەن قوزعادى.
— حان يەمنىڭ وزگە بالالارى ءبىر توبە، سەن دە ءبىر توبەسىڭ. توپ قارعانىڭ ىشىندە قوڭىر قازىمسىڭ. ءبىراق حاننىڭ اقىلدى بالاسىنىڭ باس جاۋى ءوزىنىڭ اكەسى دەگەن. ال سەنىڭ اكەڭ ەمەس، اناڭ باس جاۋىڭ...
سۇيىنشىك شوشىپ كەتتى.
— ول مۇمكىن ەمەس، — دەدى داۋسى دىرىلدەي، — ءبىر انا بالاسىن جاقسى كورسە، ول مەنىڭ انام!
— بولار جىگىتكە دۇنيەدە اناسىنىڭ جاقسى كورۋىنەن قيىن بوگەت جوق، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم حانىم سەنەن انالىق ماحابباتىن ايامايدى، سەنى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعىسى كەلەدى. سول ءۇشىن التىن تاققا كۇشكىنشى سۇلتاندى وتىرعىزۋعا بار.
سۇيىنشىك سۇلتاننىڭ ەكى كوزى شاتىناپ، ەرنى كەزەرىپ كەتتى.
— التىن تاقتى قيماعان انانىڭ ماحابباتى ماعان نەگە كەرەك؟ جاقسى كورەمىن دەگەنى بوس ءسوز ەكەن عوي، ءتۇسىندىم، شىن جاقسى كورەرى كۇشكىنشىك بولدى!
وسى ساتتە باقتى-قوجا ءۋازىر شىن سىرىن اشتى.
— حان تاعىنا جەتەم دەگەن ادامدا تۋىس تا، تۋعان دا بولمايدى. كەيدە اتا-انانىڭ، ءبىر تۋعان باۋىرلارىنىڭ ولىگىنىڭ ۇستىنەن اتتاپ، حان تاعىنا جەتۋگە تۋرا كەلەدى. ويتپەسەڭ سەنىڭ ولىگىڭنىڭ ۇستىنەن كوپ باۋىرلارىڭنىڭ بىرەۋى اتتاپ وتەدى. حان تاعى تەك تاستاي بەرىك، جان اياماس مىقتىنىڭ ورنى. قاجىرسىز ادامنىڭ ەل بيلەگەنى، وگىزگە ءمىنىپ جىلقى باققانمەن بىردەي. ەگەر وسى جولدا قاجىرلى بولا الامىن دەسەڭ مەن سەنىمەن ءبىرمىن، — دەپ ءبىر توقتاعان ءۋازىر.
«بولا الامىن!» دەپ ۋادەسىن بەرگەن سۇيىنشىك. وسى سوزدەن كەيىن جاتسا-تۇرسا دا حان تاعى ونىڭ كوز الدىنان كەتپەي قويعان. مانساپقور، اقىلعا باي ەمەس بالا جىگىتتى ءزار ىشكەندەي جاعدايعا جەتكىزىپ اپ، زۇلىمدىعىما نايزا بويلاماس ءۋازىر، حان تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كىرىسكەن. «ساعان التىن تاقتى قيعىسى كەلمەيتىن اناڭنىڭ مىنانداي دا كۇناسى بار، ەگەر حان تاعىنا جەتكىڭ كەلسە وسى كۇناسىن داق ەتىپ، ەڭ الدىمەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن قۇتىل» دەگەن.
باقتى-قوجا ءۋازىر قاتەلەسپەدى. قاسقىردىڭ قانشىعى تەك كۇشىگى قاسقىر بولعانشا عانا انا، ال كۇشىگى قاسقىر بولعاننان كەيىن، اناسى دا وعان قاسقىر. اقىلدى ءۋازىر سۇيىنشىككە «حانعا اكە دە، شەشە دە، ءاعا-ىنى دە — تەك التىن تاق» دەپ بەكەر ايتپاعان ەدى.
ءۋازىر حانعا سۇيىنشىكتىڭ ءتىلىن وسىلايشا تاپقانىن اشپادى. «حانعا ءبارى ءبىر ەمەس پە، بالاسى اناسىنىڭ باسىن قالاي العانى. تەك بۇيرىعى ورىندالسا بولعانى عوي».
— جاقسى، باقتى-قوجا ءۋازىر، — دەدى حان، اناۋ باسىن تومەن ءيدى.
وسى ساتتە اقجول ءبيدىڭ ولگەنىن ەستىرتۋگە شابارمان كەلدى.
ءابىلقايىر تارلانكوككە ءمىنىپ، قالىڭ نوكەرلەرى مەن «حان قورعانى» جاۋىنگەرلەرىن ەرتىپ، قازاقتىڭ كونە ءداستۇرىن ساقتاپ، اقجول اۋلىنا كوڭىل ايتۋعا اتتاندى. وردا-بازاردى قورشاي قونعان قازاق اۋىلدارىن ارالاي، قاراكەڭگىردىڭ ەتەك جاعىنا قازا بولعان اقجول بيگە ارناپ تىككەن ۇيلەرگە بەتتەپ كەلە جاتتى. حان اتىنىڭ باسىن تەجەي تارتىپ، ءالسىن-السىن وزەن، قول بويلارىن جاعالاي جايلاعان قالىڭ ەلگە قاراپ قويادى. قاراعان سايىن سۇرلانا تۇسەدى. ارعىن، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق اۋىلدارىنىڭ ماڭايىندا ورەدە ەرتتەۋلى ات، بەلدىكتە شوشايعان نايزا سويىل. جايشىلىقتاعى تىنىش جاتاتىن بەيبىت ەلدە جاۋعا شىعار، نە جاۋ كۇتەر الدىندا وسىنداي ءبىر سۇستى ءتۇر پايدا بولاتىن. مىناۋ جورىققا دايىندالعان، دۇرلىككەن اۋىلدار. تەك ماڭعىت، بۇركىت، بارلاس، قاراشىن، قوسشى رۋلارى مەن تولەڭگىت اۋىلدارى جايباراقات. ءابىلقايىر قازاق رۋلارىنىڭ ءتۇرىن كورىپ سەسكەنەيىن دەدى. قوبىلاندىعا اقجولدى ءولتىر دەپ بەكەر اقىل بەردىم بە، قالاي دەپ ويلايدى ول ءبىر مەزەت. جازدىڭ جارقىراعان ادەمى كۇنىندە جاۋار بۇلتتاي قاھارلانا قالعان، مىناۋ، قالىڭ ەلدىڭ وسىنشاما كور كورسەتۋىنە سەبەپ بولعانىنا، ءابىلقايىر ەندى وكىندى. اقجولدىڭ قۇنىن جوقتان جانىبەك پەن كەرەي قۇر قول كەلە قالادى دەگەن جورامالىنىڭ دا بۇرىسقا شىققانىن ۇقتى. «اقجول اجالىن جانىبەك پەن كەرەي ءوز مۇراتتارىنا پايدالانا بىلگەن ەكەن. ەندى تەك ايقاستىڭ كۇندەرىن كۇتىپ وتىر-اۋ دەدى ول ىشىنەن. حاننىڭ قايسارلىلىعى ۇستاپ كەتتى. — ايقاسسا ءابىلقايىر دايىن. ءقازىردىڭ وزىندە بيىلعى جىلداي بەيبىتشىلىك جىلدىڭ وزىندە، تەك وسى وردا-بازاردىڭ توڭىرەگىندە جيىرما مىڭ سالت اتتى اسكەرى بار. ءابىلقايىر تاعى دا وسىناۋ قارۋ-جاراعىن سايلاپ، قاپتاعان ارعىن، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق، تاراقتى اۋىلدارىنا كوز تاستادى. ءبىراق سول جيىرما شىڭنىڭ تەڭ جارتىسى قازاقتىڭ وسى رۋلارىنان ەمەس پە؟ ارينە سولاي. قالعانى عانا سوگديالىق — ماۋرەنناحرلىقتار، ۇيعىر، كىرمە مونعول، شاعاتاي، موعول، قالماق، قىرعىز ەلدەرىنەن. ەگەر ايقاس تۋا قالسا، قازاق رۋلارى اسكەرىنىڭ مەنىڭ شەبىمدە بولمايتىنى حاق. مىناۋ، دايىندىق سونى كورسەتەدى عوي. قوبىلاندى باتىردى قورعاپ، قىپشاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ دە ارعىندى شابۋى ەكىتالاي. كۇش تەڭ ءتۇسىپ قالعان ەكەن. جانىبەك پەن كەرەيدىڭ دە سوڭعى كەزدە تىم سۋىرىلا شىعىپ جۇرگەنى دا وسىدان... ماۋرەنناحر مەن قوراساننان اسكەر الدىرۋعا ۋاقىت تىعىز... نە ىستەۋ كەرەك».
بۇلار اقجول ءبيدىڭ قازاسىنا ارناپ تىككەن اۋىلعا تاياپ قالدى. كەڭگىردىڭ جازعىتۇرىم تاسىعانىنان پايدا بولاتىن قارا قامىستى قاراسۋدى جاعالاي، قاراباستىرىق پەن ات قۇيرىعىن نايزاعا بايلاپ بوساعاعا ءىلىپ قويعان بۇل اۋىلدىڭ قارالى جاعدايىن كورسەتكەن جۇزگە تاياۋ اقبوز ءۇي ءتۇر. سول اق بوز ۇيلەردىڭ تورىندە، توپ اققۋدىڭ ورتاسىنا ۇشىپ كەلگەن قارا بۇركىتتەي ون التى قانات، شىمقاي قارا قوي جۇنىنەن باستىرعان سۇستى قارا وردا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. شاڭىراعىنا بايلانعان ارعىن رۋىنىڭ كوز تاڭباسى سالىنعان سالا قۇلاش قۇيرىقتى قارا جالاۋ... قارا وردانىڭ ءتۇرى تىم سۇستى، بۇكىل ارعىن رۋىنىڭ ايبارى ءتارىزدى. ارينە، اقجول ولىمىنە بۇكىل ەلدىڭ وسىنشاما كوڭىلىن اۋدارعان جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار. قولىنىڭ قانجار سابىنا قالاي بارعانىن ءابىلقايىر بىلمەي قالدى. ءبىراق سول ساتتە-اق قولىن كەيىن تارتىپ الدى. «مەنىڭ وزىمنەن ءوزىم قوبالجىپ كەلە جاتقانىمدى ەشكىم بايقاي قويمادى ما ەكەن؟» — دەپ ەندى ول تۇرىنە جايباراقات ءپىشىن بەرىپ جان-جاعىنا كوز تاستادى. جوق ەشكىم كورمەگەن ەكەن، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى قاھارلى قارالى ۇيدە... دەگەنمەن، نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇنداي ايقاستا قانداي ءتاسىل، قانداي دۇرىس جول بار؟ باياعى ءبىر كۇپتى سۇراق ونىڭ ويىنا قايتا كەلدى. حان ويىنا جاۋاپ ىزدەپ تۇنجىراي بەرگەن كەزدە كەنەت، «وي باۋىرىمداپ!» اۋىلعا قاراي ات قويعان توپ جىگىتتىڭ داۋسى سەلك ەتكىزىپ، ويىن ءبولىپ جىبەردى.
قازالى اۋىلعا تاياعاندا «وي، باۋىرىمداپ!» ات قويۋ قازاق رۋلارىنىڭ سان زاماننان كەلە جاتقان كونە ءداستۇرى. بۇل ءداستۇردى تەك شىڭعىس تۇقىمى عانا قولدانبايتىن. سوناۋ مونعول جەرىنەن كەلگەن شىڭعىستىڭ بار ۇرپاعىن، نوكەر، نوياندارىن ءوزى تىلىنە، ءوز عۇرپىنا كوشىرىپ العان قازاق ەلى سۇلتان تۇقىمىنىڭ بۇل ادەتتەن باس تارتۋىن دۇرىس-بۇرىس دەپ كوڭىل قويمايتىن. ال، شىڭعىس تۇقىمى حان باسىمەن، جاي قازاقتاي ولىك شىققان ۇيگە «وي، باۋىرىمداپ!» دالباقتاي شابا جونەلۋدى وزدەرىنە لايىق كورمەگەن. وسى سەبەپتەن دە ءابىلقايىر توبى قارالى اۋىلعا ءۇردىس اياڭمەن تاياپ كەلە جاتقان. كەنەت «وي، باۋىرىمداعان!» داۋىس مىقتى، حان سوڭىنداعى جاۋىنگەرلەر مەن نوكەرلەرىنىڭ ءبىر قاناتى وپىرىلا شاپتى. بۇلار ارعىن، نايمان ءتارىزدى قازاق رۋلارىنىڭ جىگىتتەرى ەدى. حان ولارعا «كەيىپ قايت!» دەپ اقىرماعانمەن، توبىنىڭ رۇقساتسىز بۇلاي ءبولىنۋىن جاقسى ىرىمعا ساناعان جوق. تۇيىلگەن قاباعى تۇيىلە ءتۇستى. «حان ورداسىنا ءبىر ءقاۋىپ جاقىنداپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. ءوزىڭدى بەزەنگەن ساداقتاي دايىن ۇستاعان ءجون». ءابىلقايىر توبى قارا وردانىڭ سىرتىنا كەلىپ ءتۇستى. سۇلتاندارعا ارناپ تارتىلعان كەرمەگە اتتارىن بايلادى.
باسىندا قوشقار ءمۇيىز ەتىپ ويعان التىن ءتاجى، تور كوز جەڭىل قوراسان ساۋىت سىرتىنان كيگەن التىن زەرلى، گەرات شەبەرلەرى توقىعان قىزعىلت تورقا شاپانى كۇن ساۋلەسىنە مالىنىپ، ءابىلقايىر قارا وردانىڭ ەسىگىن اشتى. تور الدىندا باسىنا قارا قۇندىز بورىك، ۇستىنە جاعاسىن قارا قۇندىزبەن كومكەرگەن قارا ماقپال قارالى شاپان كيگەن، التىن بەلبەۋلى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتان وتىر. قاستارىندا قازاق رۋلارىنىڭ ون بەستەي اتاقتى بي، باتىر، جىراۋلارى. وردانىڭ سول جاعىندا ولىك. ولىكتىڭ باس جاعىندا بالاسى قازا بولعاننان بەرى شابىلعان قۋراي ءتارىزدى كەۋىپ، قاۋساپ قالعان قوتان جىراۋ، قوبىزىن كۇڭىرەنتە كوزىنەن جاسى پارلاپ، داۋسى شىعار-شىقپاس بوپ سارنايدى. ۇيگە كىرگەن حاندى كورىپ، قايعىلى قاباقتارىن اشپاي، جانىبەك پەن كەرەي باياۋ جىلجىپ ورتالارىنان ورىن بەردى. حان نوكەرلەرى دە ۇيدەگىلەرمەن ءۇنسىز امانداستى دا، دارەجەلەرىنە قاراي ءتيىستى ورىندارىنا وتىردى. حان كەلدى دەپ جالعىزىنان ايرىلىپ تۇل قالعان قوتان جىراۋ تولعاۋىن توقتاتقان جوق. كورشى ۇيلەردەن ايەلدەردىڭ زارلى جوقتاۋلارى دا ادامنىڭ جۇرەگىن تىرناپ ەستىلىپ جاتتى.
حان جايلاسىپ وتىرعاننان كەيىن عانا قارا وردانىڭ ىشىنە كوز سالا باستادى. وردانىڭ سىرتى قانداي قارا بولسا، ءىشى دە سونداي قان جىلاعان قارا ەكەن. التىن، كۇمىسپەن زەرلەگەن قارا سىرلى ۋىق، كەرەگە، باقان. اباجاداي قارا شاڭىراقتان جەرگە سالبىراعان قارا شۋدا جىپتەن ورگەن شاشاقتى تۇجىرما. ءۇي ءىشى ادامنىڭ زارەسىن الىپ، قۇتىن قاشىرعانداي... ءابىلقايىر ەندى سول جاقتا، قارا ماقپالدان ويۋلاپ ورنەك سالىنعان اق كيگىزدىڭ ۇستىندە جاتقان ولىككە قارادى. اقجولدىڭ دەنەسىنە كوزى تۇسەر-تۇسپەستەن سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى. تابىتتا قوپارىلعان تۇيە تاستاي بوپ دوڭكيىپ اقجولدىڭ دەنەسى جاتىر، باسى جوق. الىپ دەنەدەن قان ۇيىپ قارا كۇرەڭدەنىپ كەتكەن، تەك مويىن ومىرتقاسى كورىنەدى. تاس جۇرەك مىزعىماس ەر بولساڭ دا مىنا سۋرەتتەن جان تۇرشىگەرلىك؟ مىنا جىردا باسى بولعان، ال مىنا تۇسى تىماق كيەتىن جەرى ەدى دەگەندەي، ولىكتىڭ مويىنىنان ءبىر جارىم قارىستاي جوعارى اقجولدىڭ كوك تىستى قۇندىز تىماعىن قويىپتى. بۇكىل قارا بوياۋلى ءۇي ىشىندە تەك ءتۇسى وزگەشە وسى تىماق قانا. جايشىلىقتا جىگىتتىڭ كوركى بولار ادەمى قىمبات تىماق، مويىنمەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا بۇرىم باس بولعانىن ادەيى كورسەتىپ، ادام قۇتىن بۇرىنعىسىنان دا الا تۇسكەن. ءابىلقايىردىڭ بويى دىرىلدەپ كەتتى. حان ابىگەرىن جانىبەك پەن كەرەي بىردەي سەزدى، ءبىراق ونى باسىپ ءتىس جارمادى. ءابىلقايىر كوزىن ولىكتەن اۋدارىپ كەرەگە تۇسىنا قارادى. ولىكتىڭ باس جاعىندا كەرەگەدە ءىلۋلى، ولەر كۇنى كيمەگەن، اقجولدىڭ بولات ساۋىتى مەن ءىشى قالىڭ كيگىزبەن ادىپتەنگەن كىشىگىرىم قارا قازانداي كوك قۇرىش دۋلىعاسى ىلىنگەن. كەۋدە تۇسىنا ءبيدىڭ توي-دۋمانعا دەگەن قارا كامشات ىشىگى مەن قايقى باس ساپتاما ۇرگەنىش ەتىگى. اياق جاعىندا ولەر كۇنى تاعى ۇيدە قالعان باتپان قارا شوقپارى مەن ءبيدىڭ وزىنەن باسقا ءتىرى جان المايتىن قايىڭ ساداعى. «وسى زاتتارى سول كۇنى اقجول بيمەن بىرگە بولسا، قوبىلاندى باتىر بۇنى ولتىرە الماس ەدى» دەپ ەسكەرتىپ ولىك باسىنا ادەيى قويعانداي.
جىراۋ سىبىرلاي زارلايدى:
«قارا قىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم!
سەكسەن اسىپ تاياعاندا توقسانعا
تۇرا الماستاي ءۇزىلدى مە ج ۇلىنىڭ!
اداسقانىن جولعا سالدىڭ بۇل نوعايلى ۇلىنىڭ!
اققان بۇلاق، جانعان شىراق جالعىز كۇندە قۇرىدىڭ،
قارا قىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم!»
جالعىز ۇلىنان ايرىلعان قارت جىراۋ ۇزاق سارنادى. بىرەسە ءوزى توقتاپ، كارى قوبىزىن اڭىراتتى. الدەن ۋاقىتتا قارت جىراۋ «اھ» ۇرىپ ازەر توقتادى.
سول ۋاقىتتا بارىپ سىبىزعىدان شىققان، قۇلاققا جاعىمدى قوڭىر كۇيدەي قوڭىرقاي داۋىسپەن ءابدىرازاق ناحيچيەۆاني-دارۋىش قۇران وقي جونەلدى. اياتىن بۇ دا ۇزاق وقىدى.
قۇران وقىلىپ بىتكەننەن كەيىن، ءابىلقايىر تالعامدى سوزبەن كوڭىل ايتتى.
حان ءسوزى بىتىسىمەن، قىپشاقتىڭ سۇبە ءبيىنىڭ ءبىرى، توپ جارعان شەشەن قۇبا بي:
- قارا بەتپىن، اعايىن، — دەدى. — ات ۇستىندە اياۋلى ۇلىڭدى ءولتىرىپ، ەلگە قارار ەمەس، جەرگە قارار جايىم بار. كەسسەڭ باس، الساڭ جان مىنەكەي، قۇنىن بەرۋگە دايىنمىن. قۇن الىنعانمەن دايىرقوجا بي قايتىپ كەلەر مە؟ — دەدى كەرەي كۇرسىنىپ.
ارداقتىمىزدى اق وراپ قويالىق، ءسوز سوسىن بولسىن! — دەدى بايسالدى داۋىسپەن جانىبەك.
ءابىلقايىر حان بۇلاردىڭ ۇنىنەن ءبىر اۋىر ءزىل سەزدى.
وسىمەن حان توبى قارالى وردادان شىقتى. وردا-بازارعا قايتىپ كەلە جاتىپ، ءابىلقايىر ەكى جاعدايدى ەسىنە الدى. ءبىرى — قارا قىپشاق قوبىلاندى اقجول ءبيدى ولتىرسە دە، ونىڭ ءقادىرىن قۇرتا الماۋى ەدى. بۇل جازىقسىز اجال اكجول ءبيدىڭ اتىن تىرىدەگىسىنەن دە ۇلعايتا تۇسكەندەي. كەيدە تاريح ادام اتىمەن وسىلاي وينايدى. تىرىسىندە جوق داڭقتى ولگەننەن كەيىن بەرەدى. اقجول بي دە وسىنداي داڭققا يە بولا باستاعان-دى. قارا قىپشاق قوبىلاندى ءبيدىڭ باسىن العانمەن، ونىڭ ۇرپاقتارعا كەتەتىن داڭقىن جويا الماعان. ءابىلقايىر حان بۇنى انىق ءتۇسىندى. ەكىنشىسى — وسى اقجول ءبيدىڭ ءولىمى ءوزى ويلاعانداي جانىبەك پەن كەرەيدى قۇرتاتىن جول بولماي شىقتى. حان ءوز قاتەسىن ءوزى مويىندادى، بۇل ءولىمنىڭ اياعى ۇلكەن ناسىرعا، ەل بۇلىنەر داۋ-جانجالعا شاباتىنىنا شەك كەلتىرمەدى. حان مۇنى ەسىنە ۇستاۋعا ءتيىستى ەكەنىن مىقتاپ ءتۇيدى.
اقجول ءبيدىڭ جەتىسىن بەرگەننەن كەيىن جانىبەك پەن كەرەي قازاق رۋلارىنىڭ سويىل ۇستار جىگىتتەرىن، وردا-بازار سىرتىنا ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ، حان سارايىنا كەلدى. قازالى ەرىنىڭ قۇنىن سۇرادى. ءابىلقايىر: «قىپشاقتىڭ ءۇش جىگىتىنىڭ باسىن ال، ءبىر ءبيدىڭ جوقتاۋى وسى ءۇش ادامنىڭ قانىمەن ءبىتسىن» دەدى.
جايشىلىقتا اق جارقىن جانىبەك قاراڭعى تۇندەي تۇنەرە:
— بىزگە جازىقسىز جانداردىڭ قانى كەرەك ەمەس. جازىقتى قوبىلاندىنىڭ باسى كەرەك، — دەدى.
حان كونبەدى. بۇل ايقاس تەك قوبىلاندىنىڭ باسىمەن تىنبايتىنىن بىلەتىن-دى. قوبىلاندىدان ايرىلسا بار قىپشاقتان مۇلدەم قول ۇزەتىنىن ەسەپكە الدى. سوندىقتان «جوق، قوبىلاندىنى بەرمەيمىن» دەدى.
جانىبەك پەن كەرەي ورىندارىنان تۇرەگەلدى.
— ولاي بولسا، ءبىز كەتتىك، — دەدى قوس سۇلتان.
بۇلار كەلمەستەن بۇرىن ءابىلقايىر حان سارايىنىڭ مۇناراسىنان كەڭگىردى بويلاي، وردا-بازاردىڭ كۇنگەي بەتىندە قۇمىرسقاداي قاپتاعان اسكەردى كورگەن جانىبەك پەن كەرەي قوشتاسپاي، وكتەمدەي ادىمداپ ەسىككە تايانعاندا «ۇستاڭدار مىنالاردى!» دەي المادى نوكەرلەرىنە. جەر شۇقىعان قالپىمەن ءۇن-تۇنسىز قالا بەردى.
كۇن باتا ارعىن، تاراقتى، كەرەي، نايمان، قوڭىرات، ۋاق رۋلارىنىڭ ءبىراز اۋىلى جانىبەك پەن كەرەيگە ەرىپ، موعولستانعا قاراي كوتەرىلدى.
قالىڭ اسكەرى قورعاعان قازاق رۋلارى ءتۇنى بويى كوشتى.
تاڭ اتىپ، كۇن شىققاندا كەشەگى اقشاعالا قالىڭ ەل سىڭسىپ وتىرعان شالعىن ءشوپتى جازىق دالانىڭ ءبىراز جەرى قۇلازىپ بوس قالعانىن وردا-بازار حالقى تەگىس كوردى. وسىلاي بولارىن بىلگەن ءابىلقايىر، حان سارايىنان شىقپاي جاتىپ الدى.
قىپشاق باتىرى قوبىلاندى دا حان ورداسىنىڭ قاسىندا قالا المادى. قىپشاقتىڭ قاراماعىنداعى بەس مىڭ ءۇيىن ەرتىپ، تورعاي بويىنا كەتۋگە بەل بۋدى. قايسار باتىردىڭ بۇلاي كوشۋىنە ءبىر جاعداي ۇلكەن سەبەپ بولدى. جانىبەك پەن كەرەيگە ەرىم قازاق رۋلارى موعولستان جەرىنە كوتەرىلۋدەن ءۇش كۇن بۇرىن، قازاقتىڭ سول كەزدەگى ارداقتى سانايتىن ءبىر توپ باتىرى مەن بيلەرى قوبىلاندى باتىردىڭ اۋلىنا كەلگەن. بۇلار كەلسە قوبىلاندى ون ەكى قانات اق ورداسىنىڭ ىشىندە بۇك ءتۇسىپ تەرىس قاراپ جاتىر ەكەن. سارى قارىن بولىپ قالعان بايبىشەسى: «ۇيگە ءقادىرلى كىسىلەر كەلدى، تۇرسايشى، باتىرىم»، — دەسە دە قوبىلاندى تۇرمادى. «اح» ۇرىپ، وزگە جۇرت بىلمەيتىن، تەك وزىنە عانا ايان جان ازابىنا ورتەنىپ جاتا بەردى.
سوندا باتىرلاردى باستاپ كەلگەن ارعىن بي:
— ۋا، جارقىنىم، ءابىلقايىرعا ەردىڭ — جول بەرمەدىڭ، ۇلىمدى ءولتىردىڭ — قۇن بەرمەدىڭ. بار جىنىمىزدى قوسساق ءبىزدىڭ دە ءبىر قوبىلاندىلىق باقسىلىعىمىز بار. ەل قامىن ويلاپ كەلىپ وتىرمىز. كەلىن-كەپشىگىنە وكپەلەگەن قارياداي، تەرىس اينالىپ، توڭقايىپ جاتىپ العانىڭ نە قىلعانىڭ؟ تۇر، سويلەسەلىك! — دەگەن داۋسىن كوتەرىپ.
ارعىن ءبيدىڭ وكتەم سويلەۋىنەن، بۇل كەلگەندەر، ەل اۋزىنداعى وزىمەن ۇزەڭگىلەس باتىرلار ەكەنىن ءبىلىپ، قوبىلاندى باسىن كوتەرىپ، سالەم بەرىپ، تۇرەگەلىپ وتىرعان.
سىرتتاعى جالشىلارىنا قوناقتارعا ارناپ تۋ بيە سويدىرعان تورعىناي بايبىشەسى ۇيگە كىرىپ، بەس تايدىڭ تەرىسىنەن تىككەن سابانى قارا پىسپەكپەن كۇرپىلدەتە ءپىسىپ، تەگەنەدەي-تەگەنەدەي اعاش اياقتارعا قىمىز قۇيا باستاعان.
ۇزاق ءجۇرىپ شولدەپ قالعان ارعىن ساپتى اياقتى ورتالاي ءبىر ءسىمىرىپ العان دا، سوزىنە كىرىسكەن.
— كۇنباتىسىندا ەدىلدى، كۇنشىعىسىندا ورحون، ەرتىستى، سولتۇستىگىندە توبىل، ەسىلدى، وڭتۇستىگىندە سوناۋ جۇڭگو شىم قابىرعاسىنا دەيىن جالپاق دالانى ەجەلدەن ەن جايلاعان ەل ەدىك. كونە زاماننان ءتىلىمىز دە، ويىمىز دا، شارۋاشىلىعىمىز، سالتىمىز دا ءبىر ەدى. قىپشاق، الشىن باتىسىمدى، نايمان، كەرەي شىعىسىمدى، ءۇيسىن، دۋلات، قوڭىرات وڭتۇستىگىمدى قورعاپ كەلدىڭ. اتام زاماننان ورتالارىڭدا مەن بار ەدىم. سەندەردەن كۇشى اسىپ، جەر ورتاما جاۋ جەتكەندە، ايانىپ قالعان كەزىم جوق. قانداي وكپەڭ بار، اعايىن؟ ەرلىگىم كىمنەن كەم ەدى؟ دولدانعان تەڭىزگە جەلكەن قايىق نە ىستەي الادى، حۇنۋعا دا قارسى شاپتىم، قىتايعا دا قارسى شىقتىم، ءبىراق كۇشىم جەتپەدى. اعايىن دەپ كەرەي، نايمان، قوڭىرات جەرىنە ىعىستىم. قونىس بەردى بۇل اعايىن. ارعىن دەپ وزەنىنە ات قويدىم. سوققان قۇيىنداي بوپ جەرىمدى، ەلىمدى تالاپ حۇنۋ ءوتتى باتىسقا. اتا قونىسىما قايتا كەلدىم. قايتادان ارعىناتى تاۋىنا قازىق قاقتىم. جاۋلاسار ەلىممەن شەكارالاس قىپشاق، كەرەي، نايمان، الشىن، ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، سەندەر بولدىڭدار. ورتاڭدا كوز ويماقتاي مەن قالدىم. سوناۋ ءبىر ارعى زاماندا حان كوتەرىپ ەل بولماساق تا، كوشكەن جەرىمىزدى جاۋدان ساقتادىڭدار، قۇرىمادىق. ال بۇگىن نە بولعالى تۇرمىز؟ ويلادىڭ با وسىنى، اعايىن، ءوزارا؟ ويلاماساڭ ويلايىق، — قوبىلاندى سويلەمەك بوپ تاماعىن قىرىنىپ ىڭعايلانا بەرىپ ەدى، ارعىن بي ونى توقتاتىپ تاستادى. — شاڭىراق وزىڭدىكى، كەزەگىڭ كەلەر، ايتارسىڭ. الدىمەنەن اعايىننىڭ ءسوزىن ۇعىپ ال. سويلە قاراقوجا باتىر! — دەدى جولى ۇلكەن بولماعانمەن وسى وتىرعانداردىڭ جاسى ۇلكەنى كەرەي قاراقوجا باتىرعا ءسوز تاستاپ.
— دۇرىس ايتتى ارعىن بي، — دەدى، ەل اراسىندا «بەس قۇلاش» دەپ اتالاتىن ەڭگەزەردەي، قوشقىل ءوڭدى قاراقوجا باتىر، — انادان ەر بولىپ جالعىز قىپشاق تۋعان جوق، باتىرلىققا، ەرلىككە ءبارىمىز دە ورتاقپىز. ەجەلدەن ءبىزدىڭ قونىسىمىز ورحون، ونون وزەندەرىنىڭ بويى مەن قارت التاي، تارباعاتاي تاۋلارى ەكەنى بارىڭە ايان. ارعى اتالارىمىز كاپىر دىنىندە بولىپتى دەسەدى. و زاماندا قازاق قانداي ءدىن ۇستاعانىن كىم بىلگەن. مۇمكىن كاپىر دە بولعان شىعار. ءبىراق كەرەي كەرەي بولعالى، ەرتىسكە كوشىپ قونعالى ءۇيسىن، دۋلات، ارعىن، قىپشاق، نايمان، ۋاق سەندەرمەن ءبىر شىعىسىپ كەلەدى بۇل كەرەي. راس، ەرتە كەزدە مونعول ەلىمەن دە ءبىز دوس بولعانبىز. قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەنبىز. ءبىراق تەمۋچين شىڭعىسحان اتالىسىمەن-اق، وزىمەن كورشىلەس كەرەيدىڭ ەل بولىپ وتىرعانىن كورگىسى كەلمەدى. تاتار قاۋىمىنان كەيىن، اۋىزدى بىزگە سالدى. قىلىشىنان قان تامعان شىڭعىسحانمەن ون جىل ايقاستىق. كەرەيدىڭ ارداگەرلەرى مارعىز بۇيرىق حان، قوجاتۇر حان، ۋان حان — ءبارى شىڭعىس قولىنان قازا تاپتى. وسىنشاما ءبىز نە ءۇشىن الىستىق، نەگە ارداقتى ۇلدارىمىزدى قۇربان ەتىپ قان-جوسا بولدىق؟ كوك وردانىڭ حانى ءابىلقايىردىڭ ق ۇلى بولۋعا ما؟
— سويلە، قاپتاعاي باتىر، — دەدى قاراقوجادان جاسى ءسال كىشى، نايماننىڭ اق يىعى قاپتاعايعا ءسوز بەرىپ، ارعىن بي.
— مەن ءسوزىمدى مىنا قاراقوجا باتىر توقتاعان جەردەن باستايىن، — دەدى قاپتاعاي باتىر قوبىلاندىعا ءبىر قاراپ قويىپ. — كەرەيدى جەڭگەن شىڭعىس، ابدەن توياتتانىپ العان سوڭ، بار اسكەرىن بىزگە جاپتى ەمەس پە؟ ەجەلدەن ءدىنىمىز دە ءبىر، ءتىلىمىز دە ءبىر، قاتار كوشىپ جۇرگەن كەرەيدى ەندى بىزگە ايداپ سالدى. نايمان وڭاي كوندى مە؟ اتتەڭ وداقتاس حورەزم شاح مۇحامەد، جاجيرات تايپاسىنىڭ حانى جامۋحا شەشەننىڭ وپاسىزدىعىنىڭ سالدارىنان دايان حان باستاعان نايمان جەڭىلدى. حاننىڭ ءوزى قان مايداندا قازا تاپتى. ءبىراق نايمان بۇدان كەيىن دە مويىن ۇسىنباعان. دايان حاننىڭ بالاسىن اتاقتى قۇشلىق باتىر شىڭعىسحانعا قارسى جيىرما جىل الىستى. شىڭعىسحاننىڭ ايگىلى باھادۋرلارى جەبە نويان مەن قۇبىلايدىڭ بىزگە ىستەمەگەنى بار ما؟ تەك كورشىلەس قارلۇقتاردىڭ السىزدىگىمەن عانا ولاردىڭ بىزگە قۋاتى جەتتى. شىڭعىس نوياندارى نايماننىڭ باس كوگەرەر ءبىر ادامىن قالدىرماي قىردى. ۇلىن قۇل ەتتى، ايەلىن كۇڭ ەتتى. ءبىراق بوستاندىقتى كوكسەگەن نايمان قانداي اۋىرتپالىق بولسا دا جەڭگىزبەدى، تاسقىن سۋدا سەڭ ۇستىندە قالعان ادامداي قايتادان قارمانىپ جاعاعا شىقتى. قازاقتىڭ وزگە رۋلارىمەن قوسىلىپ ەل بولۋدى ويلادى. سوناۋ ءبىز ءۇشىن قانىن توككەن، قىرىلعان اتا-بابانىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، ءوز جەرىن، ءوز ەلىن ولە-ولگەنشە قورعادى. شىڭعىسحان ۇرپاعى قانشا قانقۇيلى بولعانىمەن، ولار ءبىزدى ەمەس، ءبىز ولاردى جەمدىك. مونعول ءتىلى ەمەس، مونعول ءداستۇرى ەمەس، قازاق ءتىلى، قازاق ءداستۇرى قالدى. وسىنىڭ ءبارى نەلىكتەن بولدى؟ قازاق اتىن ەدىل، جايىقتا، قىپشاق، الشىن، سەندەر قورعاساڭدار، تارباعاتاي، التايدا كەرەي، نايمان ءبىز قورعادىق. باس قوسساڭ ءتىرى پەندە جەڭە المايتىن ەل بولدىق. ءبىراق باسىمىز قوسىلمادى. تاعى ءبىزدى بارلاس اقساق تەمىر جەڭدى. بۇل دا ءبىرىمىزدى بىرىمىزگە ايداپ سالىپ، بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىزدى باعىندىرىپ قويداي قىردى. تارامىستاي جانى ءسىرى حالىق بۇدان دا امان قالدىق. امان قالدىق، ءبىراق ودان نە پايدا؟ بىت-شىت بولىپ ءار حاننىڭ قولىندا ءجۇرمىز. بىزگە كوك وردا قوجا، استراحان سۇلتاندارى دا قوجا، قىرىم مەن نوگايلى حاندارىنىڭ قاراماعىندا جۇرگەن ەل دە از ەمەس. بۇگىن ءبىز بىرىگىپ ەل بولماساق، ەرتەڭ جەرىمىزگە كۇشى باسىم جاۋ كەلسە، نە ءوزارا بۇلىنشىلىك كۇن تۋسا، كورىنگەننىڭ تەپكىسىندە كەتەمىز. بۇگىن بىرىگىپ ءوز حاندىعىمىزدى، ءوز وردامىزدى تۇرعىزۋعا ءال-قۋاتىمىز بار. ال وسى مۇمكىنشىلىكتى پايدالانباساق، قازاق دەگەن ەل بولۋدان قالامىز. وسىنى نەگە ويلامايسىڭ، ۋا، قىپشاق قوبىلاندى؟
— سويلە، جالايىر ءبورىباي، — دەدى ارعىن بي جالايىر باتىرى اتان جىلىك، جالاڭ ءتوس، ورتا جاستان اسىپ بارا جاتقان ءبورىبايعا جول بەرىپ:
— وسى وتىرعان رۋلاردىڭ ۇيسىننەن كەيىن جاسى ۇلكەنى جالايىر بولار. ءبىز كورگەندى سەندەردىڭ كوبىڭ كورگەن جوقسىڭدار. قىتايمەن دە، قالماقپەن دە، گرەكپەن دە بەتپە-بەت الىسقانبىز. سول ايقاستىڭ بارىنەن دە امان قالىپ، باۋىرىم قازاق دەپ قۇشاعىمدى جايىپ كەلگەنىمدە، قىپشاق، سەن بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ وتىرسىڭ. ءبىزدى تاستاپ ءابىلقايىرعا قوسىلىپ، قانداي ەل بولماقسىڭ؟ ودان دا ەسىم باردا ءجونىڭدى تاپ!
ەندى ءسوزدى وسى كەلگەن باتىرلاردىڭ ەڭ كىشىسى، تامادان شىققان قارابۋرا باتىر العان.
قىرىق ءبىر جاق، قىڭىر ءبىر جاق، قوبىلاندى باتىر. سەن ءقازىر قىڭىرسىڭ. ءبىراق قىرىقتىڭ اتى قىرىق. قانداي قىڭىر بولسا دا تۇزەتەدى. بۇنى ۇمىتپا، باسىمىز بىرىگۋگە اينالعاندا ىرىتكى سالما! بۇل ساعان اعايىندىق ءسوزىمىز.
قوبىلاندى باتىر شارت جۇگىنىپ الدى.
بۇلارىڭ مە قورقىتۋ ما؟ قىپشاقتىڭ ارىسى قوبىلاندى باتىر تالاي قوقان-لوقىنى كورگەن، ءبىراق ءتىرى جاننان قورقىپ كورمەگەن.
— كورمەسەم كورەسىڭ! — دەدى ارعىن بي داۋسىن كوتەرمەي، — بايقا، باتىر، سەن ارعىن ۇلى اقجولدى ءولتىردىم دەپ تىم ساڭعي بەرمە. ات قازىعىنان كەتپەيدى، ساعان دا ءوز ۇيىرىڭمەن كەتپە دەيمىز. كەتەدى ەكەنسىڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە! ءبىز كوپپىز، بۇكىل قازاق جينالىپ، كوك ورداعا ءالى جەتپەسە دە، قوبىلاندىعا ءالى جەتەدى. مۇنى دا جادىڭدا ۇستا. بۇلارىڭ نە، قورقىتپاقسىڭدار ما دەيسىڭ. قورقىتۋ جالعىز سەنىم، عانا قولىڭنان كەلەدى دەپ ويلايسىڭ با؟ جوق، باتىرىم، سەن تۋعان انادان ءبىز دە تۋعانبىز. سەن باسىپ جۇرگەن جەردى، ءبىز دە باسىپ ءجۇرمىز.
اقجولعا سەن سىلتەگەن شوقپاردى، قىپشاقتان شىققان قوبىلاندى، ساعان دا ءبىز دە سىلتەي الامىز. بۇنى دا جادىڭا تۇت. بۇرىن جانىبەك پەن كەرەي عانا اقجولدىڭ قۇنىن جوقتاسا، ەندى بۇكىل قازاق جوقتاپ جۇرمەسىن. ەگەر بار قازاق اقجولدىڭ قۇنىن سەنەن سۇرار بولسا، ءوزىڭ تۇگىل بۇكىل كوك وردانىڭ مال-مۇلكى جەتپەس. بۇنى دا ۇمىتپا. قورىتىپ ايتارىمىز، — ارعىن بي ءسال سايابىرلادى، — ايىپتىسىڭ، بىزگە ەر دەمەيمىز. ال ەل بىرلىگىن ويلاساڭ ەرتەڭ ءبىز كوشكەن كۇنى، سوناۋ تورعايداعى اتا مەكەن قونىسىڭا سەن دە كوشەسىڭ. باسىمىز جاڭا بىرىگىپ كەلە جاتقاندا، سوكەت ۇلگى كورسەتپە وزگە ەلگە. الدا-جالدا وسى ايتقانىمىزدى ورىنداماساڭ، كىنا تاقپا. بار قازاقتان بەس مىڭ سويىل تابىلار. وندا جاۋىمىز ءابىلقايىر ەمەس، ءوزىڭ بولاسىڭ.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ارعىن بي، — دەدى وتىرعاندار.
— ايتارىمىزدى ايتتىق، ەندىگىسىن قابىرعاڭا كەڭەسىپ ءوزىڭ شەش! — دەپ ارعىن بي مەن توپ باتىر دامگە قاراماي ۇيدەن شىعىپ كەتكەن.
ىزادان جانىپ-كۇيگەن قوبىلاندى ءبىر مەزەت الگىلەردىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتىپ، جالعىز ءوزى ايقاسپاق بولعان. ءبىراق بىرتە-بىرتە ساباسىنا تۇسكەن. بۇكىل قازاق بىرىككەلى جاتقاندا، ۇيىردەن بولىنگەن ساياق سەكىلدى، قىپشاق رۋىن، ءابىلقايىردىڭ قاسىندا الىپ قالۋدى ءوزى دە ءجون كورمەگەن.
حالقى ارداقتاعان اڭعال باتىر، ءابىلقايىردىڭ سوزىنە ەرىپ، اشۋ سەزىمىن بيلەي الماي، جۇرتىنا قارا بەت بولا باستاعانىن كەش اڭعارعان. وتكەن ىسىنە كۇڭىرەنە وكىنىپ، ەندى ەل-جۇرتىنان الىس كەتپەسكە بەل بۋعان. ءبىراق بىردەن بۇل ارمانىن ورىنداۋعا كوڭىلى داۋالاماعان. قازاق رۋلارى موعولستانعا بەت العاندا، بۇنىڭ تورعاي وزەنىنىڭ بويىنا قاراي كوشۋ سەبەبى وسىدان ەدى.
ال، كوشكەن ەلدىڭ ەڭ اقىرعى قاراسى ۇزىلگەن كەزدە، وردا-بازاردىڭ كۇنگەي جاعىنداعى ويپاتتان كوكسەڭگىرىن سابىلتىپ تەرلەتكەن قوبىلاندى باتىر كورىندى. حان اقىلىن الىپ، ءوزى جاساعان دۇربەلەڭىنىڭ اياعىنا دەيىن شىداي الماي، ءبىراز ەل ءابىلقايىردان ءبولىنىپ كەتىپتى دەگەندى ەستىپ، كەشە كەشكە حان ورداسىنا قاراي شاپقان. سول شاپقان كۇيى جەتكەن بەتى. وزەن بويىندا بۇرىن سىڭسىپ وتىراتىن اۋىلداردىڭ سيرەپ قالعانىنان بۇل ماڭداعى رۋلاردىڭ كوشىپ كەتكەنىن تۇسىنگەن. كۇيىك ۇستىندە ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن ەندى عانا ۇققان. ءبىراق وكىنىشىن سىرتقا شىعارمادى. ءبىر مىنەزدى، قايسار باتىر الدەنەگە ۇمىتتەنە جان-جاعىنا قارادى. توبە باسىندا تۇرعان جالعىز سالت اتتىنى كوردى. تۇيىلگەن قاباعى اشىلىپ، تالماۋسىراعان كوزىندە ءبىر ۇشقىن پايدا بولدى. ەندى ول كوكسەڭگىرىن تەبىنىپ قاپ، توبە باسىندا تۇرعان سالت اتتىعا بەتتەدى. تاياۋ كەلىپ اتتان ءتۇستى. ودان ارتىق جاقىنداۋعا باتىلى بارمادى. توبە باسىندا تۇرعان سالت اتتى ارت جاعىندا تاياپ قالعان ات ءدۇبىرىن ەستىپ، بەتىن سول بۇردى. بۇل ون بەس-ون التى جاسار قىز ەدى. اققۇبا بەتىن كۇن ساۋلەسىنە شومىلدىرعان، ۇلكەن جاۋدىراعان بوتا كوزدەرى قاراقاتتاي قاپ-قارا، ويماق اۋىز، ءبۇلدىرشىن ەرىندەرى تەك ءلاززاتقا عانا جارالعانداي سۇيكىمدى، قور قىزىنان كەم ەمەس ءبىر سۇلۋ...
قىز جۇزىندە كەنەت ءبىر قايعىلى ساز پايدا بولدى.
— نە ايتاسىز، باتىر؟ — دەدى ول قايتادان تەرىس بۇرىلىپ كەتىپ.
— مەن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم عوي، بيكەش، — دەدى قوبىلاندى! — اقجول ءبيدى دە سەن ءۇشىن ءولتىردىم، باتىر ساياندى دا سەن ءۇشىن ولتىرتپەك بولدىم. ءبىر سەن ءۇشىن جولىمدا جالعىز كوز ءداۋ كەزدەسسە دە كۇرەسۋگە بار ەدىم. ال ءقازىر... ارىستاننىڭ جۇرەگىندەي جۇرەگىم قوياننىڭ جۇرەگىندەي بولعاندا، الپاۋىتتاي كوڭىلىم الاقانداي بولعاندا، قورلاما ەندى سەن مەنى، تاعدىرىمدى ءوزىڭ شەش.
قىز بەتىن قايتا بۇردى.
— اقجول بيگە توقالدىققا انامنىڭ بەرمەك ويى بولعانى راس. ءبىراق اقجول ءبيدىڭ قانداي جازىعى بار ەدى؟ باتىر ساياندى مەنىڭ سۇيگەنىم راس. ءبىراق باتىر ساياننىڭ قانداي جازىعى بار ەدى؟ جوق، قىپشاق جولبارىسى قوبىلاندى، قارا جەرگە كىرمەي مەن ساعان قاتىن بولمايمىن.
نامىسقوي باتىر ىزالانا قالدى.
— اكەڭ بەرسە قايتەسىڭ؟
- وندا مەنىڭ قىزىعىمدى سەن ەمەس، مىنا الماس كەزدىك كورەدى، — دەدى التىن بەلبەۋىنىڭ قىنىنان كىشكەنتاي قىلشىلداعان كەزدىكتى سۋىرىپ.
ءسويتتى دە جاس سۇلۋ «وسى اقىرعى كەزدەسۋىمىز بولسىن!» دەپ، اتىن بۇرىپ الىپ، وردا-بازارعا قاراي شابا جونەلدى.
قىز قالاعا كىرىپ جوق بولعانشا، قوبىلاندى باتىر سوڭىنان كوز الماي قاراپ تۇردى. ونىڭ سوناۋ شۇڭىرەيگەن وتتى كوزىندە كەنەت ءبىر قاسىرەت تۇمانى پايدا بولدى.
- ءيا، جانىمدى جالىنعا سالعان بار ارمانىم كۇيرەدى، — دەدى قوبىلاندى جانىنىڭ قاتتى اۋىرىپ تۇرعانىن جاسىرا الماي. ايدالادا جارالانىپ جالعىز قالعان جولبارىستاي ىڭىرانا كۇرسىندى.
قوبىلاندى باتىر بۇل قىزدى كۇشپەن كوندىرىپ، نە اتا-اناسىن باتىرلىعىمەن قىزىقتىرىپ ساتىپ الا المايتىنىن بۇرىن دا بىلەتىن. قىزدىڭ بۇعان جوق ەكەنىن ەستۋىمەن، ەندى بار ارمانىنىڭ كۇيرەگەنىنە كوزى جەتتى. ويتكەنى بۇل قىز گۇلباھرام-پاتشايىم اتتى، ءابىلقايىر حاننىڭ ماڭعىت ايەلىنەن تۋعان كىشى قىزى ەدى.
IV
جاسى ۇلعايعان سايىن بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى تۇسپەن تەڭ ەكەنىنە ءابىلقايىر حاننىڭ كوزى جەتۋگە اينالعان. تاعى ءبىر ون جىل ءومىر سۇرسە ونىڭ ار جاعىندا بۇكىل ءداشتى قىپشاق، ماۋرەنناحر، قوراسان باس يگەن مىناۋ التىن تاق، ءبىر كۇنگىدەي بولماي، ادىرا قالاتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن. قىزىق داۋرەن، ءسان-سالتانات ءبارى دە وتكىنشەك جالعان ەمەس. وتكىنشەك ەمەس، تەك اجال. ءبىر كۇنى بۇ دا سول وپاسىز دۇنيەمەن قوشتاسىپ، ماڭگى مەكەنى قارا جەردىڭ قۇشاعىنا كىرەدى... ايتسە دە، ءتىرىنىڭ تىرشىلىگى بار، بۇل جالعاندا ورىنداي السام دەگەن تىلەگى، ارمانى بولادى. ارمانسىز ادام ەسكەكسىز قايىقپەن تەڭ، تاعدىر — تولقىن، قالاي قاراي ۇرسا، سولاي قاراي اعادى. ال ءابىلقايىر سول تولقىندى ءوز ىقپالىمەن اعىزام دەگەن ادام.
ايتسەدە ءابىلقايىر كۇنى ءوتىپ ولىمگە تاياعان سايىن، ءوزىنىڭ ءالى كوپ ارمانىنىڭ اياقسىز قالىپ بارا جاتقانىنا كوزى جەتتى. سول ارماندارىنىڭ ءبىرى: كوزىنىڭ تىرىسىندە ون بالاسىن، ەر جەتە باستاعان نەمەرەلەرىن، حاندىعىنىڭ جەر-جەرلەرىنە، شاھارلارىنا ءامىر، سۇلتان، دارۋعا ەتىپ تاراتىپ، بۇكىل ءوز حاندىعىن سەنىمدى قولدارعا تاپسىرىپ كەتۋ ەدى. ال بۇل تىلەگى ءالى بالەندەي تۇلەكتەنىپ جاتقان جوق بالالارىنىڭ الدى وتىزعا كەلىپ قالسا دا، كوبى جورىقتارعا قاتىناسىپ، ەرلىك كورسەتىپ جۇرسە دە، ءالى جەكە ەل بيلەپ، نە ەل جاۋلاپ الىپ اكەسىنىڭ اتاعىن ۇلعايتا تۇسكەن بىردە-بىرى جوق.
اكە بالاعا سىنشى، بۇ جاعىنان ءابىلقايىر ماڭعىت رۋىنان العان بايبىشەسىنەن تۋعان شاح-بۋداقتىڭ بالالارى مۇحامەد-شايباني، ماحمۇد سۇلتان مەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن تۋعان سۇيىنشىك وعىلاننان زور ءۇمىتتى. ءتۇبى كوك ورداعا وسىلار يە بولار دەپ قاتتى سەنەدى. ۇشەۋى دە بولايىن دەپ تۇر، قۇر قول ۇستاي المايسىڭ، جىلاننىڭ بالاسى ءتارىزدى الدەن-اق ىسقىرىنا قالعان. ۇشەۋىنىڭ جاستارى شامالاس، تەك سۇيىنشىك قانا انا ەكەۋىنەن ءتورت جاس ۇلكەن. اتتەڭ جاستىقتارى عانا حانعا بوگەت، ايتپەسە اۋىر دا، قىزعىلىقتى دا حان ىستەرىنە قاتىناستىرا باستار ەدى، امال جوق، تاعى ءبىر جەتى-سەگىز جىل كۇتۋگە تۋرا كەلەدى.
اسىلدان اسىل تۋادى. اسىرەسە ناعاشىسى اقساق تەمىر تۇقىمى سۇيىنشىكتەن كوپ جاقسىلىق كۇتكەن. باقتى-قوجا ءۋازىرى كەلىپ، «سۇيىنشىك سۇلتاندا جاستىعىنا قاراماي حان ۇلىنا كەرەك قاسيەت بار ەكەن، ايتقان ءسوزدى ۇعا قويدى. رابيۋ-سۇلتان-بەگىم اناسى بولسا دا، ىستەگەن كۇناسى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا قياتىنى داۋسىز» دەگەننەن بەرى بۇل بالاسىنا مەرەيىن كوبىرەك اۋدارا ءتۇستى. «تامىرىندا شىڭعىسحان مەن ناعاشىسى اقساق تەمىردىڭ قانى بار ەكەن، كوك ورداعا وسى يە بولۋى مۇمكىن» دەپ ويلادى.
ءبىراق كەشە ءابدىرازاق ءدارۋىش كەلىپ:
— تاقسىر حان، سۇيىنشىك وعىلان كەسەلگە شالدىققان، تەزىرەك ەمدەتۋ كەرەك، — دەگەن.
— قانداي كەسەلگە ۇشىراپتى؟ — دەپ ءابىلقايىر دارۋىشكە سەزىكتەنە قاراعان.
— بۇل اۋرۋدى ءوزى تاپپاعان، بىرەۋ جۇقتىرعان. ون ءۇش جاسار بالانىڭ مۇنداي كەسەلگە شالدىعۋى ءقاۋىپتى ءىس. كەشە سويلەسىپ كورىپ ەدىم، ەسى-دەرتى سايىن تاعى... «شەشەم مەنىڭ كۇناكار، ونى تاسپەن شوكەلەتىپ ولتىرتەم، مەنى قۇر جاقسى كورگەن بولادى، ال بار ويى اكەم تاعىن كۇشكىنشى اعاما الىپ بەرۋ» دەيدى.
حان سۇيىنشىكتىڭ شەشەسىن نەگە تاسپەن شوكەلەتىپ ولتىرتەم دەۋىنىڭ سەبەبىنىڭ قايدا جاتقانىن بىلە تۇرسا دا، كەنەت ارمانى اكە تاعى بولا قالعانىنا تاڭ قالدى...
ءدارۋىش: «التىن تاقتى ۇلكەن بالاسىنا الىپ بەرمەك بولعانى ءۇشىن، بۇگىن شەشەسىن ولتىرتەم دەسە، ەرتەڭ ون ءۇش جاسار سۇيىنشىك، ەر جەتكەن كۇنى «تاعىڭدى ماعان بەر» دەپ وزىڭە باس سالۋدان تايىنبايدى. جوق، سۇيىنشىك ناۋقاس، ءالى اقىل كىرمەگەن جاستى مۇنداي اۋرۋعا بىرەۋ شالدىقتىرىپ ءجۇر، تەزىرەك ەمدەتۋ كەرەك»، دەگەن.
بۇل سوزدەن كەيىن حان ويلانىپ قالعان. باقتى-قوجا ءۋازىردىڭ ايتۋىنشا ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە رابيۋ-سۇلتان-بەگىمگە حان سوتى بولۋعا ءتيىستى. سول سوتتا باقتى-قوجا ءۋازىر حانىمنىڭ قىلمىسىن اشىپ، حالىق اتىنان ۇكىم شىعارتپاق. سول ۇكىم بويىنشا رابيۋ-سۇلتان-بەگىم جۇرت كوزىنشە تاسپەن شوكەلەنىپ ءولتىرىلۋ كەرەك. بۇل ۇكىمدى ىسكە اسىرۋعا تۋعان بالاسى سۇيىنشىكتىڭ تەك «دۇرىس» دەپ باسىن يزەۋى عانا قاجەت. باقتى-قوجا ءۋازىر ايتۋىنشا سۇيىنشىكتىڭ بۇنى ىستەيتىنىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. بۇنداي قاندى وقيعا حان ورداسىنا تاڭسىق ەمەس. وعان حان قينالا قويماعان-دى. ال ءابدىرازاق ءدارۋىشتىڭ مىنا ايتىپ تۇرعاندارى باسقا ءبىر ءقاۋىپتى اڭعارتادى. «ءيا، سولاي. دەمەك، ەڭ الدىمەن سۇيىنشىك قولىمەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن ءوش الۋ ءجون. ال سودان كەيىن بارىپ، ەگەر مەنىڭ كوزىم ءتىرى تۇرعاندا اكە تاعىنان ۇمىتكەر ويى بولسا وندا...».
حان ويىن ءابدىرازاق ءبولىپ جىبەرگەن:
— ەگەر سۇيىنشىك سۇلتان ءوز اناسىنا كۇناكار دەپ پالە تاعاتىن جاعدايعا جەتسە، مەن اراشا تۇسەم. اۋرۋ بالانىڭ سوزىنە سەنۋگە بولمايدى. ال ونىڭ ناۋقاس ەكەنى داۋسىز.
اقىلدى ءدارۋىش بۇرىن اناسىن جانىنداي جاقسى كورەتىن سۇلتاننىڭ كەنەت «مەنىڭ انام كۇناكار، ول التىن تاققا كۇشكىنشى وتىرسىن دەيدى» دەگەنىنەن حان ورداسىنا ءبىر سۋىق جىلان — بۇلىنشىلىكتىڭ باس سۇققانىن اڭعارعان. شىعىس تاريحىندا مۇنداي جاعداي بالەندەي تاڭ قالارلىق وقيعا ەمەس. ءابدىرازاق وسىنى ويلاپ، «قىلمىسقا جول بەرمە» دەپ حانعا ادەيى اشىق ايتقان. حان ءدارۋىش ويىن ۇققان. ال «سەن مەنىڭ شەشكەن ءىسىمدى بۇزعالى تۇرسىڭ، رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدى ءولتىرتۋ مەنىڭ بۇيرىعىم، جايىڭا ءجۇر» دەي الماعان. دەۋگە وسى ءبىر ادىلەتتى سۇيگىش، ءبىر بەتكەي ادال دارىگەر حانعا وتە كەرەكتى ادام ەدى. ونسىز ءابىلقايىر ءبىر كۇن ءومىر سۇرە الماسى داۋسىز.
ءابىلقايىر حان كوپتەن تۇنشىقپا31 اۋرۋ بولاتىن. وسى اۋرۋدان قۇتىلام دەپ قاراماعىنداعى تالاي بىلگىش ەمشىلەرگە قارالعان. ءتىپتى تيبەتتەن، قىتايدان، قوراساننان، مىسىردان دا باقسى-بالگەر الدىرىپ كورىنگەن. ءبىراق بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان حاندى جازۋ كەلمەگەن. دەرت ۇلعايۋ ۇستىنە ۇلعايا تۇسكەن. اقىرىندا وتىزدان اسار-اسپاسىندا ءالسىن-السىن توسەك تارتىپ جاتىپ قالاتىندى شىعاردى. وزگەنىڭ ءومىرى وزىنە شىبىن قۇرلى كورىنبەيتىن قاتىگەز حان، ەندى ۇزاق ۇستايتىن وسىناۋ كوكجوتەلدىڭ بىرىندە تۇنشىعىپ ءولىپ كەتەدى ەكەم دەپ زارەسى قالماعان. ادام نەعۇرلىم دارەجەسى جوعارىلاعان سايىن، سوعۇرلىم جانى ءتاتتى بولا تۇسەدى. ءبىر شەتى قوراسان، ەكىنشى شەتى جايىق وزەنىنەن اسىپ داليىپ جاتقان الىپ حاندىعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە «بىلگىر دارىگەر» ىزدەتىپ ات شاپتىرعان. وسى كەزدە نوكەرلەرى مەرۆ قالاسىنان ءابدىرازاقتى الىپ كەلگەن. وعان مىنە، ون جىلدان اسىپ بارادى. ءابدىرازاق كەلگەلى كوزى اشىلدى. تۇنشىقتىرعىش دەرتتەن مۇلدەم جازىپ جىبەرمەسە دە، «كەنەت ءولىپ قالادى ەكەنمىن» دەگەن قاۋىپتەن قۇتقاردى. ونىڭ ۇستىنە ادامنىڭ جاسى ۇلكەيگەن سايىن جابىسا كەتەتىن دەرتتەردەن حاندى كادىمگى ۇشكىرىپ جازعانداي جازادى. دەنساۋلىعى جاراتىلىسىنان ناشار ءابىلقايىر ەندى ۇزاق جىل ءومىر سۇرەدى ەكەنمىن دەپ ۇمىتتەنىپ قالدى. ال ءۇمىت ءومىر سەرىگى، ەندى ول كەيدە، كوڭىلى قوش كەزدەردە، «ءابدىرازاق ولمەي مەن ولمەيمىن» دەپ جىمىڭداۋدى شىعاردى. وسىنداي بار ءومىرى قولىندا تۇرعان ابدىرازاقپەن حان ساناسپاسقا امالى جوق-تى. سول سەبەپتەن دە ول ءدارۋىشتىڭ اۋزىنان قاقپادى. ءابدىرازاق كەتكەننەن كەيىن باقتى-قوجا ءۋازىردى شاقىرتىپ الىپ رابيۋ سۇلۋدى ايىپتاۋدى ازىرگە توقتاتا تۇرۋىن بۇيىردى. ول كەنەت سۇيىنشىك بالاسىنىڭ حان تاعىنا قۇمار بولا قالۋىنان بۇل ارادا تاعى دا ءبىر سۋىق ويدىڭ سالقىنى سوعا باستاعانىن اڭعارعان. بۇل سۋىق وي كىمنەن شىقتى؟ باقتى-قوجادان با، باسقادان با — حان بىلگىسى كەلگەن.
«جاۋىز حاننان قۇتىلعىڭ كەلسە، ونىڭ جاۋىز بالاسىنا سەنى حان ەتەم دە!» دەيدى مونعولدىڭ كونە قاعيداسى. ال راسىنا كەلسەك ءابدىرازاق ناحيچيەۆانيدىڭ ايتقانى شىندىق ەدى.
سونىمەن ايلاكەر ءۋازىر ون ءۇش جاسار بالانىڭ ىشىندە بۇيىعىپ تىنىش جاتقان مانساپقورلىق جىلانىن وياتتى. ول جىلان ەندى جاس بالانىڭ بار سەزىمىن بۇلقان-تالقان ەتكەن، اقىل-ويىن ارباعان، ەركىن العان كەسەلگە اينالدىردى. بەيباق ءبۇلدىرشىننىڭ باسىنان «حان بولسام» دەگەن ءبىر قيالي وي شىقپاي قويدى. وسىلاي ويلاعان سايىن، كوزىندە اعايىن-تۋىسىنا، باۋىرلارىنا دەگەن ءبىر قورقىنىش سۋىق ىزعار پايدا بولدى. ءتۇرى دە وزگەرىپ، بۇرىن قانى تامىپ تۇراتىن اقشىل بەتى، ەندى جاققا ۇرعانداي قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. كەشە عانا اناسىنىڭ جانىنان شىقپايتىن ەركە كەنجەسىنىڭ كەنەت بىلاي قۇبىلۋىنان، كەيدە ءتىپتى وزىنە راقىمسىز يشاراتپەن قاراۋىنان شوشىعان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم حانىم ءدارۋىش ءابدىرازاققا ءوز ويىن ايتتى. بالاسىنا قانداي پالەنىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ بەرۋىن ءوتىندى. ون جىلدان استام حان سارايىندا وتكەن ومىرىندە ءابدىرازاق ءدارۋىش مۇنداي سىردىڭ تالايىنا قانىق ەدى. سۇيىنشىكپەن ءۇش-تورت كەزدەسكەننەن-اق ونىڭ قانداي كەسەلگە دۋشار بولعانىن ۇققان. جانە بۇل كەسەلدىڭ اسقىنۋىنا ءابىلقايىر مەن باقتى-قوجانىڭ دا ۇلەسى بارىن تۇسىنگەن. ءبىراق حانعا بۇ جاعىنان ەمەس، پۇشايمان عارىپ بالانىڭ قاسىرەتى جاعىنان كەلگەن. كوزىن قۋلىق-سۇمدىقپەن اشقان ءابىلقايىر، بۇل ىستە ءوزىنىڭ دە قاتىناسى بار ەكەنىن ءابدىرازاق ءدارۋىش اڭعارىپ قالدى ما دەپ سەزىكتەنگەن. ايتسە دە «حان سىرىن بىلگەننىڭ قانى توگىلسىن» دەيتىن ەجەلگى ادەتكە باسپاعان. ومىرىنەن كورى جاقىنداعان سايىن، حان جانى ءۇشىن ءابدىرازاقتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا بار. سول سەبەپتەن ءدارۋىشىن «ايتقانىڭنىڭ ءبارى اقىلعا سالىنادى» دەپ قويا بەرگەن.
بۇل كەشە ەدى. ال بۇگىن شە؟ بۇگىن ءابىلقايىر كەشەگىسىنەن دە قاتتى تولقۋدا وتىرعان. باتىر سايان قاشقاننان بەرى ول وسپان-قوجانى زىندانعا سالىپ قويعان. ۇزاق جىلعى سەنىمدى دايەكشىسىنىڭ تاعدىرىن ءوزى شەشكەن-دى. ءبىراق بەر جاعىندا قوبىلاندى باتىردىڭ اقجول ءبيدى ولتىرۋىنەن تۋعان جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەل بولگەن الەگى ورتاعا ءتۇسىپ كەتىپ، وسپان-قوجا عارىپ ءىسىن ءتىپتى ەستەن شىعارعان. سول وسپان-قوجا رەتىن تاۋىپ، ۇلكەن بايبىشەسى ايباھارام-سۇنەيدەن ءابىلقايىرعا «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق. ءوزىم دە كوپ كەشىكپەي زىنداندا ءشىرىپ ولەرمىن. ءبىراق ولەر الدىندا حان يەم بىرەر اۋىز ءسوزىمدى تىڭداسىن» دەپ ءوتىنىش ەتكەن.
زىندانعا ءوزى سالدىرىپ قويسا دا، ءابىلقايىر وسپان-قوجانىڭ ءسوزىن تىڭدامايمىن دەي المادى. ويتكەنى بۇل كىسى وعان تىم جاقىن، تىم بەرىلگەن ادام ەدى.
وسپان-قوجانىڭ ءابىلقايىر سان دوستىعىن، وزىنە دەگەن ءومىر-باقي ۇمىتا الماس تالاي جاقسىلىعىن كورگەن. سونىڭ ءبىرى سامارقانتتى الاتىن جولى بولعان.
وسپان-قوجا تۇقىمىمەن سوناۋ ەسكى زاماننان سايبان ۇرپاعىنا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جان ەدى. اتاسى ءابىلتاس اقساق تەمىر شابۋىلىندا بارلاستاردىڭ قولىنا تۇسكەن. ەجەلدەن حان ورداسىنا بەرىلگەن تۇقىمنان بولعاندىقتان امىر-تەمىر ونى ءوزىنىڭ سارايىنا دايەكشىلىك قىزمەتكە العان. وسى اتاسىنان باستاپ وسپان-قوجا وزىمەن ءۇشىنشى بۋىن بولىپ، بۇكىل دۇنيەنى تىتىرەنتكەن سايىپقىران كورەحاننىڭ سامارقانت سارايىنداعى دايەكشى قىزمەتىن اتقارىپ كەلگەن. ءبىراق جەتىم بالانى قانشا اسىراساڭ دا، ءوز اكە-شەشەسىن جوقتايدى. سامارقانت ورداسىندا قانشاما جاقسى اتتى بوپ جۇرسە دە، اتاسىن قۇل ەتىپ اكەلگەن اقساق تەمىر نەمەرەلەرىنە وسپان-قوجانىڭ جۇرەگى جىبىمەدى. ماۋرەنناحرعا ەلىنە قاس جەر، جاۋ جەر دەپ قارادى. ەسى-دەرتى سوناۋ ارقاداعى حان ورداسى بولدى دا تۇردى. وسىنداي ىسىگى قايتىپ، سىنىعى بىتپەگەن وسپان-قوجا كۇنباتىس پەن سولتۇستىك جاعىنا ءالسىن-السىن قاراي بەردى. دايەكشىنىڭ مۇنداي كۇيىن پايدالانىپ، ءابىلقايىر جىگىتتەرى ونىمەن بايلانىس جاساي قالدى دا، ەكى جاقتى شەشىمگە كەلدى. وسپان-قوجا ءابىلقايىردىڭ سامارقانتتاعى سىبىرشىسى بولۋعا قولما-قول كوندى.
ءابىلقايىر ەسىل، نۇرا بويىن وزىنە قاراتىپ، وردا-بازاردا ات شاپتىرىپ، بالۋان كۇرەستىرىپ، باتىرلارىنا ولجانى ءبولىپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ جاتقانىندا، وسى دايەكشى وسپان-قوجادان ارناۋلى كىسى كەلگەن. ونىمەن بيە ساۋىمىنداي سويلەسكەننەن كەيىن ءابىلقايىر، بار قولباسشىلارىن جيناپ الىپ: «سامارقانت ءقازىر بوس تۇر. ۇلىقبەك مىرزا قوراسان مەن يراكقا ساپار شەككەن شاعىندا، اللا-تاعالا ءوزى ساقتاپ تۇرعان سامارقانتقا تاۋەكەلدىڭ تىزگىنىن بۇرعىم كەلەدى» دەدى.
«حان بورىشى — جورىققا تۋ كوتەرتۋ،
قۇل بورىشى — تۋعا ەرىپ، جانىن بەرۋ» — دەپ ەسكى شەجىرەدە ايتقانداي، حان ايتسا — قاراماعىنداعى باتىر، نوكەرلەرى قوشتايتىن ءداۋىر، قالىڭ قولمەن ءابىلقايىر سامارقانتتى باسىپ الۋعا شىققان. وزبەك ورداسىنىڭ ابىرويىن ويلاعان حان، شيراز دەگەن قالادا: «بىردە-بىر اسكەر ەگىنشى جۇرت پەن كوشپەلى ەلگە ءوز بەتىمەن تيمەسىن. ەگىلگەن ەگىن، سالىنعان باۋ باقشا سول قالپىندا ساقتالسىن. كىمدە-كىم بۇل جارلىقتى بۇزسا دارعا اسىلادى» دەپ اسكەرىنە بۇيرىق بەرگەن.
حاننىڭ بۇل قامقورلىعىنا ريزا بولعان ديقاندار، كوشپەلى شارۋالار، تارتۋ-تارالعىسىن، سىيلىعىن، حان اسكەرىنىڭ ازىق-تۇلىگىن وزدەرى اكەپ بەرىپ، باعىنىشتىلىعىن بىلدىرگەن.
سامارقانتتى قورشاپ العاننان كەيىن، قالانىڭ حاكىمى دجالاليتدين بايازيت ءوزى شىعىپ تىزە بۇگىپ، قول قۋسىرعان. «ءتىرى جانعا قيانات كورسەتۋدى بىلمەگەن ۇلىقبەك مىرزا، ءسىز سەكىلدى ۇلى حانعا، ياكي ءسىزدىڭ ەل باسقارىپ وتىرعان ادامدارىڭىزعا ەش ۋاقىت قاستىق ويلاپ كورگەن جوق. ەگەر شاھارىمىزدى شاۋىپ بۇلىنشىلىك ەتپەي، ورداڭىزعا قايتساڭىز، ءبىز ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزعا سەنىپ، ايداۋىڭىزعا شىدار ەدىك» دەگەن. ءسويتىپ ءابىلقايىر حان سامارقانت ومىرلىگىن بالەندەي قان جوسا ەتىپ بۇلدىرمەي، كوپ ولجامەن ۇلى قالانى وپ-وڭاي وزىنە قاراتىپ، ورداسىنا قايتقان. وسىنىڭ ءبارى وسپان-قوجا دايەكشىنىڭ دەر كەزىندە حابارلاندىرۋىنان ەدى.
وسى كۇننەن باستاپ ءابىلقايىر سامارقانت، بۇقار ومىرلىكتەرىنىڭ ىسىنە ءجيى كىرىسىپ تۇراتىن بولعان. وزىنە ۇناماعان ءومىر، سۇلتانداردىڭ بيلىگىن تارتىپ الىپ، باسقاعا بەرۋ ءابىلقايىرعا ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالعان. بۇل ىستەردە وسپان-قوجانىڭ قولقابىسى از تيمەگەن. جالعىز جاقسىلىعى بۇل عانا ما؟
ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز قىرىق توعىزىنشى جىلى، حادجري ەسەبى ويىنشا سەگىز ءجۇز ەلۋ بەسىنشى جىلى سامارقانتتىڭ ءومىرى، ءوز اكەسى ۇلى دانا ۇلىقبەكتى ولتىرگەن ءابدى لاتيف مىرزانىڭ ءوزى دە التى اي وتپەي قاستارىنان قازا تاپقان. بۇل كەزدە اقساق تەمىردىڭ ەكىنشى ۇلى ماحامەدتەن تۋعان ميرانشاح مىرزانىڭ بالاسى ابۋسەيىت قۋعىندا جۇرگەن. وسىنداي جاعدايدا بۇقار، مەرۆ، ۇرگەنىش ءامىرى شاحرۋحتىڭ بالاسى يرباگيمنەن تۋعان ءابدىللاح مىرزا سامارقانتقا يە بولعان.
ابۋسەيىت وسى مەزگىلدە بۇلىك شىعارىپ بۇقاردى الدى. ءبىراق بۇقار ۋاليەتى وعان از كورىنىپ، سامارقانتتى دا وزىنە باعىندىرماق بولدى. ءابىلقايىرعا وسپان-قوجا مۇنداعى جاعدايدى تاعى حابارلادى. ءابدىللاحتان كورى، كوك ورداعا ابۋسەيىتتىڭ ءتيىمدى ەكەنىن ايتتى.
كوپ كەشىكپەي ابۋسەيىت ءابدىللاحقا قارسى سوعىس اشتى. ءبىراق جەڭىلىپ قالدى. ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ، قۇلاعىنان ايرىلعان توقال ەشكىدەي سامارقانتتى جاۋلاپ الامىن دەپ ءجۇرىپ، بۇقارىنان ايرىلدى. ەندى ول قالعان قولىمەن تۇركىستانعا قايتادى. مۇندا دا تىنىش جۇرمەي اقساق تەمىردىڭ تۇقىمى ەكەنىن پايدالانىپ، تۇركىستانعا ءومىر بولادى. سودان كەيىن بارىپ، ءابدىللاحقا ءوزىنىڭ كۇشىنىڭ جەتپەيتىنىنە كوزى جەتىپ، كوپ سىيلىقپەن ءابىلقايىرعا كەلىپ باس يەدى. سامارقانتتى ءابدىللاحتان تارتىپ اپەرسەڭ، ولە-ولگەنشە قۇلىڭىز بولىپ وتەمىن دەپ انت ەتەدى. ءابىلقايىر بۇعان ءوزىنىڭ ءبىر قىزىن بەرەدى. كوپ قولمەن سامارقانتقا باقتيار سۇلتاندى اتتاندىرادى. اسكەر سوڭىنان كوپ كەشىكپەي ءوزى دە جولعا شىعادى. حادجريدىڭ سەگىز ءجۇز ەلۋ بەسىنشى جىلى، ياعني جاڭاشا ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز قىرىق توعىزىنشى جىلى سامارقانتتىڭ كۇنباتىس جاعىندا ەكى اسكەر كەزدەسەدى. قىرعىن سوعىس بولادى، تاققا تالاسقان ەكى وعلان ءۇشىن كوپ ادام قىرىلادى، قان سۋداي اعادى. اقىرىندا ءابدىللاح جەڭىلىپ قاشادى. ونى قۋىپ جەتىپ ۇستاپ الىپ، ءابىلقايىردىڭ ءامىرى بويىنشا باۋىزداپ ولتىرەدى. سامارقانتقا ابۋسەيىت ءامىر ەتىلەدى. ءابدىللاح اسكەرىندەگى جاعاتايدىڭ كوپ باتىرلارى مەن پاحليەۆاندارى (سىپايلارى) ەسىرەي بوپ قولعا ءتۇسىپ، ءابىلقايىرعا قوسىلادى. جوعارى ايتقان ۋاقيعانىڭ ءبارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە، ياعني ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز قىرىق توعىزىنشى جىلى بولادى. مىنە، وسى سەرگەلدەڭ جىلدارى وسپان-قوجانىڭ ءابىلقايىرعا تاعى پايداسى تيگەن. ول سامارقانتتاعى اقساق تەمىر تاعىنىڭ ماڭايىندا بولىپ جاتقان وقيعانىڭ ءبارىن ءابىلقايىرعا دەر كەزىندە جەتكىزىپ تۇرعان. ودان كەيىن ءابىلقايىر مەن ابۋسەيىت سامارقانتتى العاننان سوڭ دا، تاعى ءبىر مەيىرشاپقات اقىل بەرگەن.
ۇلىقبەكتىڭ جوشىنىڭ تۇقىمىنان العان شاحاربەك اتتى بايبىشەسىنەن ءوزى ولگەندە رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ەسىمدى ون بەس جاسار قىزى قالعان. ادامزاتتان ەمەس، كوكتەگى پەرىشتەدەن تۋعانداي، گۇلىن جارعان قىزعالداقتاي جادىراعان سۇلۋ جانە شىعىستىڭ ايەلگە دەگەن قىسپاعىنا قاراماي اكەسى ۇلىقبەك جەتى جاسىنان مەدرەسەگە بەرىپ، پارسى، تۇرىك، اراب ءتىلىن ۇيرەتتىرگەن. رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ايەلدەن شىققان ءوز زامانىنىڭ اقىلدىسى دا، ءبىر مىنەزدى، تاباندىسى دا بولعان. وسپان-قوجا دايەكشى ءابىلقايىرعا «ەگەر سامارقانتتان ەلىڭە التىن اكەتەتىن بولساڭ، التىننىڭ شىنايى قىزىلى جانە ەڭ تازاسى وسى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدى اكەت» دەگەن. قىرىققا تاياپ قالعان، جاس ءيىس قۇمار حان قىزدى ءبىر كورگەننەن ۇيقى-كۇلكىسىنەن ايىرىلعان. ەسىل-دەرتى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم بولعان دا تۇرعان. اقىرى ءتورتىنشى ايەلى ەتىپ الىپ، كوڭىلى تىنعان. سامارقانت بەكزادالارى قىزدى ىرعالتىپ-جىرعالتىپ، ۇستىنە ءدۇريا مەن قامقادان تارتىلعان بالداحين ورناتىلعان اق ءپىلدى باس ەتىپ، اسىل قازىنا جاساۋمەن قىرىق قۇل، قىرىق كۇڭ بەرىپ ۇزاتقان. بۇل قىرىق كۇڭ مەن قىرىق قۇلدىڭ تەڭ جارتىسى، جاس اعاشتا ءوسىپ تۇرعان ءولى قۇرت تۇسپەگەن ورىكتەي، كىلەڭ بالبىراعان البىرت جاستار ەدى. رابيۋ-سۇلتان-بەگىممەن بىرگە وسپان-قوجا دايەكشىنىڭ ءوزى دە ەرە جۇرگەن.
وسى كەزدەگى استاناسى سىعاناققا كەلگەننەن كەيىن، ءابىلقايىر ونى وزىنە دايەكشى ەتىپ العان.
Miنe، سودان بەرى ون ءتورت جىل ءوتتى. سول ون ءتورت جىلدىڭ ىشىندە وسپان-قوجا پاقىر حاندى ءبىر رەت الداپ، نە تىلەگىن تەرىس ورىنداپ كورگەن جوق. حان باسىنا تۋار ءقاۋىپتى ول وزگەدەن بۇرىن سەزەتىن، حان كوڭىلى قالار ءىستى دە ول الدىن الا بولجايتىن. حان ابىرويىن توگەر جاماندىقتى سەزسە ونى حاننىڭ قۇلاعىنا تەزىرەك جەتكىزەتىن. ءابىلقايىردىڭ وڭ يىعىندا وتىرعان ءجابىرايىل پەرىشتەدەي، بۇرىس جولدان ءاردايىم ساقتاپ قالاتىن. ال رابيۋ-سۇلتان-بەگىم بولسا حانعا ارىستاي ەكى ۇل تاۋىپ بەرگەن. ءوزىنىڭ اقىلىمەن، پاراساتتىلىعىمەن، كوركىمەنەن ءابىلقايىردىڭ ەڭ سۇيىكتى ايەلى بولىپ العان. سويتكەن وسپان-قوجا مەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىم حاندى كوك مۇزعا وتىرعىزىپ كەتتى. ءبىرى حاننىڭ كوزىنە ءشوپ سالدى-مىس، ەكىنشىسى سول كوزىنە ءشوپ سالعان حاننىڭ قاس جاۋىن اڭقاۋلىق ىستەپ قاشىرىپ جىبەردى. راسىمەنەن-اق وسپان-قوجا اڭداماي قالدى ما؟ وسپان-قوجا ءتارىزدى ءومىر-باقي حان كىزمەتىندە جۇرگەن ادامنىڭ مۇنداي ءوز باسىنا ءقاۋىپ تۋعىزار ىستە سالاقتىق ەتۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. ۇرىنى اڭدىعان الادى، نە انالار وسپان-قوجادان قۋلىقتارىن شىن اسىرىپ الداپ سوقتى. نە ساق قۇلاق دايەكشىنىڭ ءوزى سولارمەن بىرگە... ءبىراق نەگە بىرگە بولادى؟ الدە ءبىر جاعدايدا ماعان رەنجىپ قالدى ما؟ الدە اقشاعا ساتىلدى ما؟ جوق، ساتىلۋى مۇمكىن ەمەس. وسپان-قوجانىڭ التىنعا قىزىققانىن كورگەن جوق. سان رەت كوڭىلىم ءتۇسىپ كەتىپ، كوپ ولجادان ۇلەسىن مولىراق ەتىپ بەرگەنىمدە وزىنە تيىستىسىنەن ارتىعىن المايتىن. «حان قىزمەتىندە جۇرگەن كىسى دۇنيە شىركىنگە قۇمار بولماۋى كەرەك. «ادام بولعالى وپاسىزدىقتىڭ ءبارى دە وسى دۇنيەقوڭىزدىقتان تۋعان» دەيتىن. سويتكەن وسپان-قوجا... دەمەك، مۇندا ءبىر گاپ بار... سول ءۇشىن دە ونى زىندانعا سالعىزارىمدا كۇناسىن ءوزىم تەكسەرەم دەپ ەدىم عوي، قالاي ۇمىتىپ كەتكەنمىن؟... ۇمىتپاسقا مۇرشا بولدى ما... جانىبەك پەن كەرەي ويرانى باسقا ىسكە كوڭىل ءبولدىردى مە؟»
ۇيگە باقتى-قوجا ءۋازىر كىردى.
— حان يەم، وسپان-قوجا ءجۇزىقارانى الىپ كەلدىك.
ءابىلقايىر سول ويلانىپ قالدى. «ءجۇزىقارا! ونىڭ ءجۇزىنىڭ قارا ەكەنىن بۇل قايدان بىلەدى؟ حان سولاي قاراعان سوڭ، بۇل دا سولاي قاراپ تۇر عوي... ايتسە دە وسى مەنىڭ شەشىمىم دۇرىس پا؟ تۇتقىننان ابايسىزدا ايرىلىپ قالعانى ءۇشىن كەشەگى سەرىگىمە بۇگىن مۇنداي قارعى تاعۋىم ءجون بە؟ وپاسىز دۇنيە! وپاسىز ا دام بالاسى! قولىڭدا كۇشىڭ بولسا سەنى ارداقتايدى، ماداقتايدى. كۇشىڭ كەتسىنشى... بۇگىن حانىم دەسە، ەرتەڭ حارام دەيدى... ءبىراق بۇعان وكپەلەۋگە بولمايدى. ادام بالاسى وسىلاي جاراتىلعان، وسىلاي ولەدى» ءابىلقايىر باسىن ءيدى.
— كىرگىزىڭدەر.
ۇيگە ەكى ادام ەكى جاعىنان قولتىقتاپ وسپان-قوجانى الىپ كىردى. دايەكشى بۇرىن دا شىر بىتپەگەن ارىق بولاتىن. سول سەبەپتەن كەيدە ونى جۇرت ينەلىك دەپ اتايتىن. ون جىلدان بەرى تارامىس دەنەلى ينەلىككە حان كوزى قانشا ۇيرەنگەنمەن، مىنا الدىندا تۇرعان سەلەۋىتتەن شوشىپ كەتتى. ءيا، بۇل ادام ەمەس، ادامنىڭ سەلەۋىتى ەدى. ارسا-ارسا سۇيەگىنە قۇر تەرىسى جابىسقان، كوزىن بىرەۋ ويىپ العانداي شۇڭىرەيىپ كەتكەن. قۇدىق تۇبىندە جىلتىراعان سۋ ءتارىزدى، سوناۋ كوز تۇبىندەگى تەرەڭدە بىردەمە جىلتىرايدى. ەكى ۇرتى ۇزاق اۋرۋدان قايتىس بولعان ادامنىڭ ۇرتىنداي قۋشيىپ بىتكەن. جاعى جاعىنا ءتيىپ جاتىر... توزىعى جەتىپ، بۇرىسە قالعان كورى بەتى ءتيىپ كەتسەڭ جىرتىلعالى تۇر. ال بۇدان كوپ جىل بۇرىن... جوق، جوق. ءابىلقايىر حان وتكەن كۇندەردە وزىنە جاقسىلىق ىستەگەن ادامداردىڭ قىزمەتىن ەسىنە تۇسىرگىسى كەلمەيدى. ءار نارسە ءوز كەزىندە. وتكەننىڭ ءبارىن ەسىنە تۇسىرە بەرسەڭ... بۇگىنگىگە نە قالادى؟ كەشە جاقسىلىق ىستەسە، بۇگىن جاماندىققا بارىپ وتىر. ءار ءىس ءوزىنىڭ مەزگىلىندە دەپ باعالانۋى كەرەك. وتكەن جاقسىلىقپەن قازىرگى جاماندىقتى جاپسام حان بولا الار ما ەدىم؟ ءيا، ون جەتى جاسار ءابىلقايىر وردا-بازاردا حاندىق قۇرىپ وتىرعان جۇمادۇكتىڭ قولىندا تالىم-تاربيە الىپ، اسكەر باسقارۋدى، ەل بيلەۋدى ۇيرەندى عوي. ون التى جاسقا كەلگەندە سول كەزدەگى بۇكىل ءداشتى قىپشاق رۋلارىن باسقارىپ، جۇمادۇك حاننىڭ وڭ قولى بولعان، ماڭعىت رۋىنان شىققان اتاقتى ەدىگە باتىردىڭ بالاسى، اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنا بۇيىدەي تيگەن قازى ءبيدى ءولتىردى. ارينە ونى بۇل جالعىز ءوزى ولتىرگەن جوق، قازىعا قارسى امىرلەر مەن سۇلتانداردى جيناپ، سولارمەن بىرگە باۋىزدادى جۇمادۇك حاننىڭ قاھارىنان قورقىپ سوڭىنان ەرگەن ءداشتى قىپشاقتىڭ ءبىراز اسكەرىمەن ءوزىنىڭ تۋعان شاھارى تاراعا قاشتى. ارتىنان جەتپىس مىڭ اسكەرمەن قۋىپ شىققان جۇمادۇك حانمەن قان مايداندا بەتپە-بەت كەزدەسىپ، ونىڭ باسىن الدى. سودان بەرى ءابىلقايىر وزىنە جاقسىلىق ىستەگەن، تالاي قيىن-قىستاۋ قاتەرلى وتكەلدەردەن الىپ شىققان، ءبىراق ارتىنان ءسال ءمۇلت باسقان تالاي سەرىكتەرىن وپ-وڭاي سۋ تۇبىنە جىبەردى ەمەس پە؟ وسىنداي قانقۇيلى بولماساڭ، حان تاعىندا وتىرا المايسىڭ. وزگەگە اياۋشىلىق ەتكەن ۇلىقبەك نە بولدى؟ اقىرىندا ءوز بالاسىنىڭ قولىنان اجال تاپتى. جوق، التىن تاققا يە بولعىڭ كەلسە، جولىڭدى كەسىپ وتەرىن بىلسەڭ، تۋعان بالاڭ بولسا دا اياما. ايدالاداعى ءبىر دايەكشى ءسوز بە ەكەن؟ التىن تاق پەن اياۋشىلىقتىڭ ءبىرى بار جەردە، ەكىنشىسى ءومىر سۇرە المايدى.
وسپان-قوجانىڭ ءبىر جاقسىلىعى ۇمىتىلعان تاريح. «ال، ءقازىر سەنىڭ بىلەتىنىڭ ونىڭ جاڭا تاريحى — ىستەگەن قاستىعى. جاقسىلىعى ءۇشىن دەر كەزىندە سەن وعان جاقسى قاراعانسىڭ، ال جاماندىعى ءۇشىن سەن ەندى وعان جامان قاراۋعا ءتيىستىسىڭ! بۇل ءومىر زاڭى!»
وزىمەن-وزى بولىپ كەتكەن حاننىڭ ويىن كەنەت وسپان-قوجا ءبولىپ جىبەردى.
- حان يەم، — دەدى ول تۇنشىعا قىرىلداي سويلەپ، — ەگەر سەن ءقازىر مەنى بوساتساڭ، ءبارىبىر مەن ساعان راقمەتىمدى ايتپايمىن. ەندى مەنىڭ كۇنىم بىتكەن. اللا-تاعالانىڭ جازعانىن ەشبىر حان بۇزا المايدى، ال مەنىڭ كوپ بولسا ءبىر جۇمالىق تىرشىلىگىم قالدى. سەنەن سول ءبىر اپتالىق تىرشىلىكتى سۇراپ العىم كەلمەيدى، سەن حان بولساڭ دا... قالعان كۇنىمدى ودان ارتىق ۇزارتا المايسىڭ... قىسقارتام دەسەڭ ەركىڭ... ءبىراق سەنەن سۇرارىم باسقا...
- نە سۇراماقسىڭ؟
— سۇرارىم — مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداپ شىق.
— جاقسى.
— الدىمەن ساعان نەگە ادال قىزمەت ىستەپ كەلدىم، سونى ءبىل. ەسى دۇرىس ادام ۇلىقبەك مىرزا ءتارىزدى ادىلەتتى جاندى ءوزىڭ ءتارىزدى قاتىگەز حانعا ايىرباستاماس بولار. مەن ايىرباستادىم. سونىڭ سەبەبىن ەستى.
— جارايدى، ەستيىن.
— جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسى سايباننان بانيەل باھادۋر تۋادى، ودان ءيىس-بۇعى، ءيىس-بۇعى ۇرپاعى ابدول وعلان، ودان موڭكە تەمىر حان، ودان فۋلات وعلان، فۋلات وعلاننان يبراگيم وعلان، ودان داۋلەت-شايحى وعلان، داۋلەت-شايحى وعلانىنان ءوزىڭ — ءابىلقايىر حان تۋدىڭ... سەنىڭ ون اتاڭداي مەنىڭ دە ون اتام بولعان... ءبىراق ولاردىڭ اتتارىن ەشكىم بىلمەيدى. ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق. سەندەر حانسىڭدار دا، ءبىز قۇلمىز. مەن اتا تالاستىرىپ تۇرعانىم جوق، ايتارىم باسقا. ۇلى شىڭعىس حان تۇقىمىمىز دەسەڭدەر دە، سەندەردىڭ دە ىشتەرىندە قۇلداردى دا ادام ساناعاندارى بولعان. سونىڭ ءبىرى سەنىڭ جەتىنشى اتاڭ ءيىس-بۇعى سۇلتان. و كىسى حان تاعىنا جەتكەن جوق، ءبىراق جاۋىنگەر ادام ەكەن. وسى ءيىس-بۇعىنىڭ ق ۇلى مەنىڭ جەتىنشى اتام قارا نار دەسەدى. شاماسىنا قاراماي كوجەگە دە قايماق سۇرادى. قۇل ەكەنىن مىسە تۇتپاي بۇ كىسى دە وراسان باتىر بولىپتى. ءبىر قاندى ايقاستا ءوزىنىڭ تورەسىن — ءيىس-بۇعىنى جاۋ قورشاۋىنان قۇتقارام دەپ ءجۇرىپ، كولعا ءتۇسىپتى. بۇل ۇرىستا جالعىز مەنىڭ بابام قارا نار عانا ەمەس، ودان ءناسىلى دە اتاق-باعى دا جوعارى تالاي بەكزادالار تۇتقىن بوپتى. ۇرىس ءبىتىپ، ەكى جاق بىتىمگە كەلىپتى. جەڭگەن جاۋ قولعا تۇسكەندەردى بالەن قارا تولەۋىن بەرىپ، ساتىپ الاسىڭدار دەيدى. كەي سىپايىلاردىڭ قۇنى ون جىلقى بولسا، ءبىر سۇلتاننىڭ باعاسى ءجۇز جىلقىعا باعالانىپتى. ال سول ايقاستا اسا ەرلىك كورسەتكەن ءۇش باتىردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قۇنى ءۇش سۇلتاننىڭ قۇنى دەپتى. سونىڭ ءبىرى مەنىڭ جەتىنشى اتام قارا نار ەكەن. قازاقتىڭ بەلگىلى رۋلارىنان شىققان انا ەكى باتىردى، جاۋ جاعىنىڭ سۇراعانىن بەرىپ ەلدەرى تەز-اق بوساتىپ الىپتى. ال مەنىڭ جەتىنشى اتام قۇلدى كىم ءۇش ءجۇز جىلقى تولەپ قايتارسىن؟ رۋى جوق سورلى، قاتىن-بالاسىن قيا الماي قان جىلايدى. ءبىراق شابىنشىلىققا ىلىككەن ەل ورتالارىنان مال شىعارىپ قۇنىن تولەي المايدى. قۇلداردىڭ اياقتارىنا كىسەن سالىپ، جاۋلارى قىتايعا اپارىپ ساتپاق بوپ ىڭعايلانادى. ءدال وسى ساتتە ءيىس-بۇعى سۇلتان كەلەدى. ءسوز ايتپاي ءۇش ءجۇز ماقپال قارا اسىل جىلقىسىن ايداپ بەرىپ، ءوزىم اجالدان الىپ قالعان قۇلدى بوساتىپ الادى. قاتىن-بالاسىنا قوسىلىپ كوزايىم بوعان قارا نار ءيىس-بۇعىنىڭ اياعىنا جىعىلادى. جەتى اتاڭنىڭ جەتى ۇرپاعىم ق ۇلى بولىپ ءوتسىن دەيدى. جەتى اتاڭ ءۇرىم-بۇتاعىمدى قويداي باۋىزداپ جاتسا، قىڭق ەتىپ ءۇن شىعارماۋىن، ءوزىمنىڭ ۇرپاعىما وسيەت ەتىپ كەتەم دەپ انت بەرەدى. Miنe، سول قارا ناردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى مەن بولامىن. مەنىمەن سەنىڭ اتاڭا بەرگەن قارا ناردىڭ ۇرپاعىنىڭ انتى بىتەدى. قۇلدىڭ نامىسى حاندىكىنەن كەم ەمەس. اتامنىڭ انتىنا كىر كەلتىرمەيىن دەپ، بار قياناتىڭا كونە بەرگەم.
ءابىلقايىر مىرس-مىرس كۇلدى.
— سەنىڭ ۇكىمىڭدى قارا نار باباڭ اتام زاماندا ايتقان بولسا، مەنىڭ ۇكىمىم تەك سول ۇكىمدى ورىنداۋ بولىپ شىعادى ەكەن عوي.
— ول سولاي. مەنى ءوز قولىڭمەن باۋىزداساڭ دا، قۇداي الدىندا سۇراۋىم جوق. ونىڭ ۇستىنە كۇنام بار.
— قانداي كۇناڭ بار؟
— باتىر ساياندى قاشىرىپ جىبەرگەن مەنمىن.
— سەنسىڭ بە؟ — ءابىلقايىر كەنەت تۇكسيە قالدى. — وندا ءومىرىڭدى ءجۇز اپتاعا ۇزارتتىرام. ولتىرتپەيمىن. كۇنىنە ءنار بەرىپ، كارىلىكتەن ولگەنشە زىنداندا ۇستايمىن.
— قانشا كۇن ءومىرىڭ بولسا، سونشا مارتەبە ءول دەيسىڭ عوي؟ مەيلىڭ. ەگەر حان ءامىرى اللا-تاعالانىڭ جازعانىنان كۇشتى كەلەر بولسا، وعان دا كوندىك. ال مەنىڭ ايتام دەگەنىم بۇ دا ەمەس.
— ەندى نە؟
— حان، مەن باتىر ساياندى نەگە قاشىرىپ جىبەردىم، سونى نەگە سۇرامايسىڭ؟
— التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى.
— جوق، التىن پەرىشتەگە دە، قۇلعا دا كەرەك ەمەس. التىن حاندارعا كەرەك. مەن ونى بوساتقان سەبەبىم باسقا. باتىر سايان ۇلىقبەك مىرزانىڭ ارعىن كۇڭىنەن تۋعان ەڭ كەنجە بالاسى. رابيۋ-سۇلتان-بەگىم بايبىشەڭنىڭ ءبىر اكەدەن تۋعان ءىنىسى. بۇنى تەك رابيۋ-سۇلتان-بەگىم مەن مەن عانا بىلەتىنمىن. وزىنە تيگەن قىرىق قۇلدىڭ ءبىرى ەتىپ حانىم باتىر ساياندى دا الىپ كەلگەن. ۇلىقبەك مىرزانىڭ كۇڭىنەن تۋعان ۇلى بار ەكەنىن ءابدى لاتيف، ابۋسەيىت، ءابدىللاح سۇلتاندار دا، شاحاربەك حانىم دا بىلمەيتىن... ولار بىلە قالسا حان تاعىنا تاعى ءبىر تالاسكەردىڭ پايدا بولعانىن ۇناتا ما؟ ارينە ۇناتپايدى. كوزىن جاس كۇنىندە-اق قۇرتقان بولار ەدى. ۇلىقبەك مىرزا ءوز باسىنا اۋىرتپالىق تۋا باستاعانىن سەزىپ، ولەر جىلى، اقىلى، ويى ەرتە جەتىككەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىم قىزى مەن وسى جەتى جاسار ۇلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمدى تاپسىرعان. ال مەن ۇلى دانىشپان امىرشىگە ولە-ولگەنشە جاس ساياندى جاۋلارىنان قورعاپ وتۋگە انت بەرگەنمىن. مىنە، سول ءۇشىن ونى قاشىردىم. ءۇش كۇرەڭدى دە رابيۋ-سۇلتان-بەگىم مەنىڭ اقىلىممەن الىپ قالدى. مەنىڭ اقىلىممەن جانىبەك سۇلتان دا كۇزەتشى ارعىن جىگىتتەرىنە باتىر سايانمەن قاشۋعا بۇيىردى. ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل، ءقازىر ءولىپ كەتسەم وكىنبەيمىن، قارا نار بابامنىڭ وسيەتىن دە، ءوزىمنىڭ ۇلىقبەك مىرزانىڭ الدىنداعى انتىمدى دا ادال ورىندادىم.
ءابىلقايىر سوڭعى كەزدە تەك رابيۋ-سۇلتان-بەگىمگە عانا ەمەس، بۇكىل اقساق تەمىر ۇرپاعىنا اشۋلى ەدى. سامارقانت ءامىرشىسى، ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ابۋسەيىت ءابدىللاحتان مايداندا جەڭىلىپ، ءابىلقايىرعا كەپ پانالاپ، حان كۇشىمەن ءابدىللاحتى ءولتىرىپ، سامارقانتتى تارتىپ العاننان كەيىنگى قىلىعى كەشەگى كۇندەگىدەي ەمەس، باسقاشا ەدى. ول كەزدە ءابىلقايىردى حان تۇتىپ، گەراتتا وعان ارناپ ساراي سالدىرعان. حالىقتان جيناعان قارجى-قاراجاتى مەن زەكەتىنىڭ تەڭ جارتىسىن ۋادەلەسكەن ۋاقىتىندا وردا-بازارعا جىبەرىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني باعىنىشتى ەكەنىن ءاردايىم ءبىلدىرىپ تۇرعان. سول ابۋسەيىت سوڭعى كەزدە كىلت وزگەردى. بۇقار، سامارقانت ۋاليەتتەرىنە قوراسان مەن يراننىڭ ءبىراز جەرىن قوسىپ الىپ، ءوز امىرلىگىن كۇشەيتكەننەن بەرى ءابىلقايىرعا قىرىن قاراۋدى شىعارعان. ابۋسەيىتتىڭ بۇل قىلىعىن ءابىلقايىردىڭ تۋعان قىزى كۇنايجامال دا قولدايدى-مىس دەپ ەستىگەن حان. جانىبەك پەن كەرەي قاراماعىنداعى ەلىن ءبولىپ اكەتىپ، ءسال السىرەپ قالعان ءابىلقايىر، ءبىر ىڭعايسىز كەزدە ابۋسەيىتتىڭ وزىنە جۇدىرىعىن تۇيە باستاعانىن كورگەن. حان ىشتەي قاتتى ىزالانعان. «ەگەر قاراماعىنداعى سۇلتان، ءامىر، كورەحاندار بۇيتە بەرسە ايبارلى ءداشتى قىپشاق حاندىعىندا نە قالادى؟ جىعىلعان وردانىڭ بىرەۋ شاڭىراعىن، بىرەۋ ۋىق، باقانىن، بىرەۋ كەرەگەسىن ءبولىپ-بولىپ اكەتەتىنىنە ءسوز بار ما! جوق، ويتكىزىپ قويۋعا بولمايدى. سايىپقىران ءابىلقايىر حان دا سوياۋداي قاندى تىرناقتارىن كورسەتۋى كەرەك! ال ابۋسەيىتپەن مايداندا كەزدەسۋگە ءالى مەزگىل تۋعان جوق. ءقازىر سامارقانتتى شابار ءال-قۋات جەتكىلىكسىز. اتتەڭ جانىبەك، كەرەي، ابۋسەيىت كۇننەن كۇنگە كۇشەيىپ بارا جاتىر. امال جوق، شىداعان ءجون. جاعاتاي ۇرپاقتارى، اڭگىمە سەندەرمەن سوسىن بولسىن!» وسىنداي كۇيىنىپ جۇرگەن شاعىندا رابيۋ-سۇلتان-بەگىم وقيعاسى وعان داتكە قۋات بولعان. اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنا از دا بولسا قارا جاعىلىپ، ءوشىم قايتا بەرسىن — دەگەن.
ال ينەلىكتىڭ مىنا ءسوزى تاعى بۇنى كەنەت سەسكەندىرىپ تاستادى. «سوندا قالاي؟.. ساياننىڭ كىشى ءىنىسى ەكەنىن ماعان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم نەگە ايتپايدى؟ مۇندا قانداي گاپ بار؟ ارعىندار وزىنە ساياننىڭ جيەن ەكەنىن بىلەدى. بۇ دا ارينە رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ارقىلى... مەن ەشتەڭە دە بىلمەيمىن... ارينە بايبىشەم مەن ارعىندار اراسىندا دا ءبىر قۇپيا سىر بار... كىم بىلەدى، ولار ماعان قارسى وداق قۇرىپ جۇرگەن شىعار؟»
ءابىلقايىردىڭ قاباعى كەنەت قايتادان تۇكسيە قالدى. بۇل جالعاندا ادام بالاسىنىڭ جان تىنىشتىعىن بۇزۋعا بوستان-بوس سەزىكتەنۋدەن، وزگەنىڭ ءبارىن وزىڭە جاۋ كورۋدەن ءقاۋىپتى كۇش جوق. ءابىلقايىر جاس كەزىنەن-اق قاراداي جەل سوزگە مايىسقاق، ورىنسىز ساق قۇلاق جان ەدى. جاسى ۇلعايعان سايىن بۇل اۋرۋى دا كۇشەيە تۇسكەن. بۇل جولى دا سولاي بولدى. كوڭىلىندە كىشكەنتاي عانا كۇدىك تۋىپ ەدى، ول كۇدىك كەنەت باسىن العالى كەلە جاتقان قورقىنىشقا اينالدى. «جوق، جوق بۇلار ءبارى بىرىگىپ مەنى قۇرتقالى ءجۇر. الدىمەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ كوزىن جويۋ كەرەك».
حان ويىن بولجاپ بىلگەندەي وسپان-قوجا:
— ارعىندار باتىر ساياننىڭ وزدەرىنە جيەن ەكەنىن مەن ارقىلى ءبىلدى. وسىدان بەس جىل بۇرىن ولارعا مەن ايتقام.
— نەگە؟
— جەتىم بالا تەڭىزگە شىققان جالعىز قايىق سەكىلدى. وعان مىقتى رۋلاردىڭ ءبىرى قورعان بولسىن دەدىم.
— ارعىنسىز قورعانى وسال ما ەدى. ساياندى سۇيىنشىككە اتەكە ەتەم دەپ رابيۋ-سۇلتان-بەگىم وسىندا جانتالاسقان جوق پا ەدى؟
— وعان ءوزىڭ كونبەي قويدىڭ عوي.
«بەكەر كونبەگەن ەكەنمىن. كونسەم عوي، وسەك سوزدەن ءوزىم دە، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم دە ادا بولادى ەكەن-اۋ! جانە ۇلىقبەكتىڭ تۋعان بالاسى جيەنىنە اتەكە بولىپ مەنىڭ قولىمدا تۇرسا، قانداي كۇش! تەمىرلان التىن تاعى وردا-بازارعا قاۋىپتەنە قاراي جۇرەر ەدى عوي. ابۋسەيىت ءتارىزدى بۇرا تارتارلاردى اۋىزدىقتاعانىم، توبىر الدىندا كىناسىز كورىنەر ەدى. قالاي جاۋلاپ الساڭ دا، توبىردىڭ كوكەيىنە قونباعان ۇستەمدىگىڭ، تىسىرايىپ تۇرعان تار كيىم ءتارىزدى، ءبىر جەرىنەن بولماسا ءبىر جەرىنەن سوگىلىپ كەتەدى». ءابىلقايىر حان بۇل قاعيدانى ۇزاق جىلعى ەل بيلەگەن تاجىريبەسىنەن بىلەدى.
حان ويىن وسپان-قوجا تاعى ءبولىپ جىبەردى.
— باتىر ساياندى ولتىرسەڭىز ەركە-شورا گۇلباھرام-پاتشايىمدى دا ولتىرگەن بولار ەدىڭىز...
— نەگە؟
گۇلباھرام-پاتشايىم قىزىڭىز باتىر سايانعا عاشىق...
— ونى سەنەن باسقا كىم بىلەدى؟!
حاننىڭ بۇل سۇراقتى تەككە بەرمەگەنىن وسپان-قوجا بىردەن ۇقتى. ول سول ويلانىپ قالدى دا:
رابيۋ-سۇلتان-بەگىم حانىم، — دەدى قىرىلداي سويلەپ. — ول ەكى جاستىڭ ءتۇبى قوسىلۋىنا جان-تانىمەن تىلەكتەس...
«جوق، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم باتىر ساياننان ادال ەكەن، ايتپەسە جيىرما توعىزداعى جاس سۇلۋ ونى كۇندەسىنىڭ قىزىنا قيماس بولار... ءبىراق بۇنى تاعى مەنەن نەگە جاسىردى؟ مۇندا قانداي سىر بار؟ ساياننىڭ ۇلىقبەك مىرزانىڭ بالاسى ەكەنىن بىلسەم، مۇمكىن مەن ونى سۇيىنشىككە اتەكە ەتەر ەدىم عوي. مۇنداي اڭىراقاي، سوقپاقتى، قيىن جاعدايلاردا ەڭ بوكتەر جول سول بولاتىن ەدى-اۋ!».
— رابيۋ-سۇلتان-بەگىم الدىمەن سىزدەن ساياندى سۇيىنشىككە كوكىلتاش32 ەتۋدى وتىنبەك بولعان. ءبىراق جاستايىنان بىرىنە-بىرى ۇناعان گۇلباھرام-پاتشايىم مەن سايانداي ەكى جاستى ايادى. ەگەر سايان سۇيىنشىككە كوكىلتاش بولعاندا گۇلباھرام-پاتشايىمنان ماڭگى كۇدەر ۇزەر ەدى. ءوز قارىنداسىن ءوزى الۋعا مۇحاممەت پايعامباردىڭ ءدىنى رۇقسات ەتپەس ەدى. سول سەبەپتەن سىزدەن حانىم ونى اتەكە ەتۋىڭىزدى ءوتىندى. سەن كونبەدىڭ عوي. ال باتىر ساياننىڭ كىم ەكەنىن سىزگە ايتۋعا قورىقتىق. ويتكەنى قىپشاق باتىرى قوبىلاندى دا سەنىڭ قىزىڭا عاشىق... ءبارىبىر قوبىلاندى تۇرعاندا قايداعى ءبىر كەلىمسەككە گۇلباھرام-پاتشايىمدى بەرمەيتىنىڭ ايدان انىق قوي.
توعىز توراپ جول ءبىر جەرگە كەلىپ تۇيىسەدى. سونداي-اق سان ادامنىڭ تاعدىرى كەيدە وسىنداي ءبىر تۇستان تابىسادى. حان ءوز ورداسىندا تارام-تارام قان تامىرلارىنداي ءتۇيىسىپ، قايتادان تاراسىپ جاتقان قۇپيا سىرلارعا تاڭ قالدى. قان تامىرىنىڭ ءبارى كەلىپ ءبىر جۇرەككە قۇيىپ، قايتا تارايدى. ورداداعى سول جۇرەك ءابىلقايىردىڭ ءوزى عوي. ءبىراق سول وردا تىنىسىن، قان تامىرلارىنىڭ قالاي سوعىپ جاتقانىن نەگە سەزبەي كەلگەن؟ «حالىقتى بيلەمەستەن بۇرىن، ەڭ الدىمەن ورداندى بيلەي ءبىل. ورداندى جۇمعان جۇدىرىقتاي بەرىك ۇستاي الساڭ، حالىقتى دا بەرىك ۇستاي الاسىڭ» دەپ الەم قۇدىرەتشىسى ۇلى شىڭعىسحان بابامىز بەكەر ايتپاعان ەكەن، «ءوز وردامدا نە بولىپ جاتقانىن سەزبەگەندە دە جانىبەك پەن كەرەيدىڭ حالقىمدى قالاي ءبۇلدىرىپ جۇرگەنىن قايدان بىلەيىن. جوق، جوق، مەن الدىمەنەن ماڭىمدى بەرىك ۇستاۋىم كەرەك».
حان ەندى باسىن كوتەرىپ الدى، قوڭىراۋ ورنىنا الاقانىن شاپالاقتادى. ۇيگە باقتى-قوجا ءۋازىر كىردى.
— ءقازىر مەنىڭ قىزىم گۇلباھرام-پاتشايىم مەن قوبىلاندى باتىردى الىپ كەلىڭدەر.
«ارينە، گۇلباھرام-پاتشايىمدى قوبىلاندىعا قوسامىن. جازىقتى ما، جازىقسىز با — ءبارىبىر باتىر سايان كىنالى. تىنىش جاتقان ارىستان — حان اشۋىن ءوزى وياتتى... دەمەك، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم كۇناسىز... ونىڭ كەسىمىن كەيىنگە قالدىرعانىم ءجون بولعان...»
— حان يەم، تاعى دا ايتاتىن ءبىر اقىلىم بار.
— ول قانداي اقىل؟
— ۋازىرىنە سىرىن ءبىلدىرىپ العان حان قاقپانعا تۇسكەن اڭمەن بىردەي. تاعدىرىڭ ءۋازىرىڭنىڭ قولىندا. دوستىق ويلاسا قاقپانىنان قۇتقارىپ جىبەرەدى، قاستىق ويلاسا ۇرىپ الادى. ايتەۋىر قاقپانىنان وڭاي بوساتپايدى.
— بۇنى سەن ماعان نەگە ايتىپ تۇرسىڭ؟
— باقتى-قوجا ۋازىردەن ساقتان. جۇرت سەنەن ەمەس ودان قورقا باستاپتى. مۇنداي ايبار تەك حاندى ءوز ۋىسىندا ۇستاعان ءۋازىردىڭ قولىنان عانا كەلەدى.
«مىنا سوزىندە دە جان بار سەكىلدى. ءيا، باقتى-قوجا ءبىر سىرىمدى بىلەدى. جانە سىر بولعاندا قانداي سىر! ارينە سول سىرىمدى وزىمە قارسى پايدالانۋعا تىرىسادى. كىم بىلەدى پايدالانىپ تا جۇرگەن شىعار؟.. تۇرا تۇر!» ءابىلقايىر تاعى دا ءوزىنىڭ سەزىكتەنگىش قىلىعىنا اۋدى. ونىڭ كوز الدىندا، كەنەت، قۇپيا سىبىرلاسىپ وتىرعان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم مەن باقتى-قوجا ءۋازىر ەلەستەپ كەتتى ودان كەيىن بايبىشەسىنىڭ كەشەگى ءبىر وزىنە دەگەن جىلى شىرايى ەسىنە ءتۇستى. ادەتىنشە ءتۇس مەزگىلىندە حان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ۇيىنە بارعان. جاس سۇلۋ بايبىشەسى اق توتىداي تارانىپ وتىرعان. ءابىلقايىر ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا شىمىلدىقتىڭ قاسىنا كەلىپ شەشىنە باستاعانىندا، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم اق مامىقتىڭ ۇستىنەن ەركەلەپ تۇرەگەلىپ، اياعىن ىرعالا باسىپ التىن كەسەگە شەربەت قۇيىپ اكەلگەن.
— گەراتتان جىبەرىپتى. بۇعى ءمۇيىزىنىڭ ءنارى قوسا قايناتىلعان، اياعىنا دەيىن ءىشىڭىز، حان يەم، — دەگەن.
حان ىشكەن. جانە دەنەسى اپپاق قارداي، قاراقات كوز سۇلۋ بايبىشەسىنىڭ جانىندا ادەتتەگىسىنەن اناعۇرلىم ۇزاق جاتقان. سول ءبىر شاتتى ساتتە ءالى دە ون جەتى جاسار ۋىلجىعان قىزعا بەرگىسىز وسى ءبىر پەرىشتەدەي سۇيكىمدى ايەلىن باقتى-قوجا ۋازىرگە ءولتىر دەپ تاپسىرعانى ويىنان شىعىپ كەتكەن. بار ىنتاسى سول ءبىر تاماشا مەزەتتىڭ قۋانىشىن مەيلىنشە سوزا تۇسۋدە بولعان. وتكىنشەك دۇنيەنىڭ قىزىعى دا وعان ءدال وسى ساتتە مارال ءمۇيىزىنىڭ ءسولى قوسىلعان شەربەتتىڭ ءتاتتى ۋىتىنداي كورىنگەن. تەك وسى قىزىق تەز ءوتىپ كەتپەگەي دەپ تىلەگەن.
ال سول سۋرەت ونىڭ كوز الدىنا باسقاشا ەلەستەپ كەتتى. شەربەت قۇيىلعان التىن كەسەنى قولىنا الدى. جانىنداعى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ءمولدىر كوزىنە قاراي تۇرىپ كەسەنى تۇبىنە دەيىن جۇتىپ سالدى. ءسويتتى دە جۇرەگى ورتەنىپ دومالاي بارىپ قۇلادى... «مارال ءمۇيىزى ءسولىنىڭ ورنىنا كىشكەنتاي عانا كۇشالانىڭ ۋى قوسىلسا نە ىستەيمىن؟! جوق، جوق بۇدان بىلاي قاراي تىم ساق بولعان ءجون. ياپىرماي، ءبىر اجالدان امان قالعان ەكەم. ءوزىم دە سەزىمگە بەرىلگىشپىن. شەربەتتى الدىمەنەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ وزىنە نەگە ءىشتىرىپ المادىم؟ ەكىنشىدەي بۇل ەستەن شىقپاسىن. جالعىز رابيۋ-سۇلتان-بەگىم عانا ەمەس، قاي قاتىنىم بولسا دا بەرەر اسىن، ىشكىزەر سۋسىنىن ەڭ الدىمەنەن وزدەرىنە تاتتىرىپ كورۋىم كەرەك-اق!»
— حان سىرىن كوپ بىلەتىن ءۋازىر ءتىرى قالۋعا ءتيىستى ەمەس...
ويدا تۇرعان ءابىلقايىرعا دايەكشى ءسوزى الىستان تالماۋسىراپ جەتتى. «ءيا، حان سارايلارىندا بار ءومىرى وتكەن قارت دايەكشى دۇرىس ايتادى. باقتى-قوجا ءۋازىر مەنىڭ ەڭ قىلمىستى سىرىمدى بىلەدى. سوندىقتان...»
ۇيگە كىرگەن شابارمان كەنەت حان ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— تاقسىر حان، ۇلكەن بايبىشەڭىز سىزگە ايتۋعا باتا الماي وتىر ەكەن. گۇلباھرام-پاتشايىم حانشا كەشەدەن جوق... ءبىر جەتىدەن بەرى تومەندەگى ەلدىڭ بايگەسىنە ەكى قىلاڭدى ءمىنىپ كەتكەن سەكىلدى.
مۇنداي حابارعا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن حان، قاباعىن دا شىتقان جوق.
— قوبىلاندى باتىر قايدا ەكەن؟
— تاقسىر، قوبىلاندى باتىر بار قىپشاعىن سوڭىنان ەرتىپ اتا مەكەن ەسكى قونىسى تورعاي وزەنىنىڭ بويىنا كوشىپ بارا جاتىر.
— نەگە؟
ونىسىن بىلمەيمىن. قاس-قاباعى جابىڭقى. جىگىتتەرى دە قالىڭ قول بوپ تاستاي. ءتۇيىنىپ العان. قايت دەۋگە باتا المادىق. جانىبەك پەن كەرەي اۋىلدارى اۋعان جاعاتاي جۇرتىنا قاراي قاشقان گۇلباھرام-پاتشايىم حانشانىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتە الماي قالىپتى دەسەدى جۇرت. ۇزىن-قۇلاق. مۇمكىن بۇل وسەك بولار.
«ارينە بۇل وسەك ەمەس. قىپشاق باتىر قوبىلاندىنىڭ شىنىمەن-اق مەنىڭ قىزىمدا ءۇمىتى بولعان ەكەن. قىز كونبەي قاشىپ كەتكەن سوڭ، ىزادان كوشكەن ەكەن. ماعان قولقا سالۋعا قايمىققان عوي. اجالعا بەرمەي، الىپ قالعانىمدى تاعلىم تۇتقان دا. شىركىن، ءلاززات، سەن كارىنى دە، جاستى دا وتقا سالاسىڭ-اۋ. وسپان دۇرىس ايتادى. قوبىلاندىنىڭ اقجول مەن سايانعا وشىگۋى دە وسىدان. ءبىراق ءبىر قاتىن قولىما تۇسپەدى دەپ، وسىنشاما بۇلىنەتىن نە بار ەدى، اقىماق! وسىنىڭ ىزاسىنا الدە سوڭىنان بار اسكەرىمدى جۇمساپ، قان جوسا ەتەيىن بە؟ جوق، ءويتۋدىڭ كەرەگى بولماس. تورعاي وزەنىنىڭ بويى دا مەنىڭ قاراماعىمدا عوي. كەتسە ءوز جەرىنە كەتتى، جانىبەك پەن كەرەي ءتارىزدى جەكە حاندىقتى كوكسەپ، جان-جاققا قاشا جونەلگەن جوق قوي. ءالى-اق ساباسىنا تۇسەر، قايتا ورالار...»
ءابىلقايىر اقىل-سەزىمىن استاڭ-كەستەڭ ەتكەن بۇل ويلارىن ەشكىمگە سەزدىرگەن جوق. تەك:
— قىرىق كۇنشىلىك جەردى ءبىر كۇندە الاتىن كوكسەڭگىرمەن گۇلباھرام-پاتشايىمعا جەتە الماي قالسا، شىن تاۋسىلعان ەكەن! — دەي سالدى تەرىس بۇرىلىپ كەتىپ.
— ءيا، سولاي، تاقسىر.
حان سول تەرىس بۇرىلعان قالپىندا «ءبارىڭ دە كەتىڭدەر!» دەگەن يشارات ءبىلدىرىپ قولىن سىلتەي سالدى. ءۋازىر، شابارمان تۇتقىندى الا جونەلدى.
— قوش بول، حان يەم...
ءابىلقايىر كەشەگى ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن اقىلشىسىنىڭ ءبىرى وسپان-قوجاعا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. ول ءدال وسى ساتتە وسپان-قوجانى دا، ونىڭ تاعدىرىن دا، باعانادان بەرى ايتىپ تۇرعان سۋ استىندا جاتقان ءىنجۋ-مارجانداي سىرلارىن دا ەسىنەن شىعارعان. ءيا، ول وزگەنىڭ قاستىعى بولماسا، جاقسىلىعىن تەز ۇمىتاتىن. بۇكىل ءداشتى قىپشاق، قوراساندى بيلەپ تۇرعان ءابىلقايىرعا وسپان-قوجا دەگەن قۇل كىم؟ جاقىن ەتسە ءوزى ەتتى. ولتىرسە ءوزى ولتىرەدى. ال دايەكشى سورلى قايتادان زىندانىندا اجالى جەتكەنشە، ءىرىپ-شىرىپ جاتا بەرمەك بوپ كەتە باردى. حاندى ەندى باسقا وي مازالاي جونەلدى.
«جانىبەك پەن كەرەي جاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ قول استىنا اۋدى. قىپشاق قوبىلاندى كوشتى ءوز جايىنا. سامارقانتتاعى ابۋسەيىتتىڭ تەرىس بۇرىلىپ بارا جاتقانى اناۋ... ەدىل بويىنداعى وزىنە ءتان قىپشاقتارىن ەرتىپ قارعا بويلى قازتۋعان دا جانىبەك پەن كەرەيگە قوسىلعالى قونىسىنان كوتەرىلىپتى دەگەن ءسوزدى كەشە ەستىدىم. جانە قازتۋعان جىراۋ:
شىرماۋىعى شوككەن تۇيە تاپتىرماس،
بالىعى كالگە جىلقى جاپتىرماس،
باقاسى مەن شايانى
كەجىدەگى ادامعا
ءتۇن ۇيقىسىن تاپتىرماس،
سويتكەن مەنىڭ ەدىلىم،
سەن سالمادىڭ، مەن سالدىم.
قايىرلى بولسىن سەندەرگە
مەنەن قالعان مىناۋ ەدىل جۇرت، —
دەپ ەدىل بويىندا قالعان الشىن، نوعايلى رۋلارىنا باتاسىن بەرىپ كوتەرىلىپتى دەيدى. وزگە رۋلار دا جانىبەك پەن كەرەيدىڭ سوڭىنان ەردى دەگەن سەزدەردى ءجيى ەستي باستادىم. بۇنىڭ ءبارى نەلىكتەن؟ وتىز جىلداي ات ۇستىنەن تۇسپەي كوتەرگەن كوك وردام قايتادان قۇلاعالى تۇر ما؟ ەگەر مەنىڭ كوزىمنىڭ تىرىسىندە مىقتاپ شەتىنەسە، ون ۇلىم، ون بەس قىزىم، ەلۋگە تارتا نەمەرەلەرىم، ءارقايسىسى ول وردانى وزىنە قاراي تارتىپ پارا-پاراسىن شىعارماسىنا كىم كەپىل؟ ءيا، سويتۋلەرى مۇمكىن. جوق، ونداي جاعدايعا جەتكىزۋگە بولمايدى. ەل تىزگىنىن قايتادان قاتتى تارتۋىم اقىل. ەڭ الدىمەن ماۋرەنناحر مەن قوراساننىڭ بيلىكتەرى قولىنداعى وزىممەن تىلەكتەس حاكىم، سۇلتاندارمەن وداقتاسىپ الىپ، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، جەكە حاندىق ەتەمىز دەپ وتىرعان موعولستانعا ويراندى سالۋىم بورىش...»
ءابىلقايىر ەندى ورداسىنىڭ ىشىندەگى جاعدايعا كوز جىبەردى. «العاشقى كەلىسىمدى اقساق تەمىردىڭ ۇرپاقتارى مەڭگەرىپ وتىرعان سامارقانت پەن بۇقاردان باستايتىن بولسام، ۇلىقبەك مىرزانىڭ قىزى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم جايىنداعى وي-پىكىرىمدى تەز وزگەرتۋىم قاجەت. زاتى ايەل بولعانمەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىم اقساق تەمىر ۇرپاقتارى مەن ماۋرەنناحردىڭ بەك، امىرلەرىنىڭ الدىندا ءقادىرلى. تارتىستا بۇل قاسيەتىن دە ەستە تۇتقان جون. اسكەر باسقا ەلدى باسىپ الۋعا كەرەك، ال جاۋىڭنىڭ اقىلدى ادامدارى، بەك-سۇلتاندارى سول ەلدى بيلەۋىڭە قۇرال». ءابىلقايىر ەزۋ تارتىپ كۇلدى. وسپان-قوجا: «حان سىرىن بىلەتىن ءۋازىر ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى ەمەس» دەيدى. دۇرىس ايتادى. بۇل دانىشپان اقىلىڭدى باقتى-قوجانى قۇرتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ءوزىڭنىڭ كوزىڭدى دە تەزىرەك قۇرتۋ ءۇشىن جۇمسارمىن... سەن جەتى قابات جەر استىنداعى زىنداندا جاتساڭ دا، بىلەتىن سىرىڭ جەر استىندا جاتپايدى، ءبارىبىر سىرتقا شىعادى... مۇندايدا قارا جەرگە دە ءتىل بىتەدى...»
ەرتەڭىنە وسپان-قوجاعا اس ءتۇسىرىلۋ توقتاتىلدى. ال سول كۇنى ءتورت نوكەرىمەن حان ورداسىنا كەلە جاتقان باقتى-قوجا ءۋازىر ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى دا كەتتى... حان شابارماندارى ىزدەپ جان-جاققا قانشا شاپقىلاسا دا ونى تابا الماي-اق قويدى، حان ورداسىنىڭ ماڭايىنداعى ءۇيسىننىڭ اتىشۋلى باتىر، بيلەرى «ءبۇل قالاي؟» دەپ كۇڭكىل شىعارا باستادى. ءدال وسى كەزدە «باقتى-قوجا نوكەرلەرىمەن موعولستانعا ءوتىپ كەتىپتى» دەگەن لاقاپ دۇڭك ەتە قالدى. ءوزى شىعارعان بۇل لاقاپتى ەڭ الدىمەن ءابىلقايىر پايدالاندى، «مەنى ساتىپ كەتكەن اكەسىنىڭ ايىبى» دەپ، حان كوپتەن بەرى كوزىن تىگىپ جۇرگەن، ەرنىنە ءالى ءتىرى جاننىڭ ەرنى ءتيىپ كورمەگەن، كەۋدەسىندەگى قوس الماسى تىعىرشىقتاي، دالا كيىگىندەي تاعى، قامشىنىڭ تاسپاسىنداي تاستاي ەتىپ ورىلگەن قولاڭ شاشى جەرگە تۇسكەن باقتى-قوجانىڭ ون ءتورت جاسار سۇلۋ قىزى — توقتار-بيكەنى توقالدىققا الدى. قانداس ءۋازىردىڭ كەسىرى تيە مە دەپ، حان قاھارىنان قورقىپ قالعان ءۇيسىن باتىرلارىنىڭ سىبىرلارى سۋ تەپكەندەي باسىلدى.
ءابىلقايىر جاس توقال الىپ اشۋىن باسىپ، ەندى جورىققا دايىندالۋعا كىرىستى.
دەمەك، رابيۋ-سۇلتان-بەگىم اتاقتى اقساق تەمىردىڭ دانىشپان نەمەرەسى ۇلىقبەكتىڭ قىزى. ول ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن جۇرت الدىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن. سۇلەيمەن پايعامباردىڭ كەزىندەگى ايەل پاتشا بالقىز زامانداستارىنا قانداي قۇرمەتتى بولسا، بۇعان دا ءوز زامانداستارى ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدىڭ بال قىزى دەگەن ات بەرگەن.
جاس ءيىس سۇلۋ توقالى توقتار-بيكە ءابىلقايىرعا تەك ءوزىنىڭ سۇلۋلىعى مەن جاستىعىن بەردى. وزگەسىن حان رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن تاپتى. رابيۋ-سۇلتان-بەگىم دە وزىنە حان ىقىلاسىنىڭ قايتا تۇسكەنىن كورىپ، جاس يىسكە از كۇن اۋعانىن كەك تۇتپاي، ەندى بۇرىنعىداي ەمەس، حان ىستەرىنە بىرتىندەپ ارالاسا باستادى. وسى كەزدە وردا-بازارعا ءابدۋ-لاتيفتىڭ تۋعان بالاسى مۇقامەت-جوكى كەلە جاتىر دەگەن حابار جەتتى.
رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ونى الدىنان ات شاپتىرتىپ قارسى الدى. ۇستىندە كوك قۇرىش شىنجىر ساۋىت، ەر-توقىم، جۇگەن-قۇيىسقاندارىن التىنمەن اپتاتقان ون شاقتى جىگىت وردا تۇسىنا كەپ تۇسە قالدى. حان ورداسىنا قاراي جاياۋ ءجۇردى. قارۋ-جاراقتارىن سىرتقا قالدىرىپ، بۇلار ءيىلىپ سالەم بەرىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەندەرىندە، ءابىلقايىر ەلەڭ ەتىپ شوشىپ كەتتى. وردادا حانمەن بىرگە تۇرعان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى.
— حان يەم، ءبۇل كىشى بالدىزىڭىز، ءابدۋ-لاتيف مىرزانىڭ تۋعان بالاسى مۇقامەت-جوكى، — دەپ باسىن ءيدى.
ال جوكىگە:
— جالعىز باۋىرىم مۇقامەت-جوكى، ساۋ-سالامات كەلدىڭ بە؟ مىنا كىسى ۇلى مارتەبەلى سۇلەيمەن پايعامبارداي اقىلدى، ەسكەندىر زۇلحارنايىن پاتشاداي ايبارلى، بۇكىل ءداشتى قىپشاق حانى ماۋرەنناحر مەن قوراساننىڭ سىرتتاي ءامىرشىسى ءابىلقايىر جەزدەڭ، — دەدى. ءوزى بارىپ، ءبىرىنشى بوپ قۇشاققا قۇشاق تيگىزىپ امانداسىپ، باۋىرىن قولتىقتاپ حانعا تايادى.
حان سوزىلعان قولدى الاردا تاعى ءدىر ەتە قالدى. ءسال كەيىن شەگىنىپ تە كەتتى. ءبىراق قۇشاققا قۇشاق، كەۋدەگە كەۋدە تيگىزىپ امانداسۋعا باتىلى بارمادى، تەك قول الىسىپ امانداستى دا قويدى.
ءابىلقايىردىڭ راسىندا سەسكەنەتىن دە رەتى بار ەدى. مۇقامەت-جوكى العاشقى ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، ونى باتىر سايان ەكەن دەپ قالعان ەدى حان. بىرىنەن ءبىرى اۋسايشى! ءبىر شىنى اياقتاعى ەكى تامشى سۋداي ۇقساس. سول قالىڭ قاباق، وتكىر كوز، سوپاقتاۋ كەلگەن سۇرشا بەت. بويلارى دا، دەنە قۇرىلىستارى دا دالمە-دال. سۇڭعاق بوي، ارىس كەۋدە، جىڭىشكە بەل. جاس جولبارىستىڭ اياقتارىنداي، اياق-قولدارى سومدالا بىتكەن. جالپى قيمىلىندا، دەنە بىتىمىندە سەكىرۋگە دايىندالعان جولبارىس ءتارىزدى ءبىر ءقاۋىپتى سۇس بار...
ءابىلقايىر قول الىسىپ امانداسىپ، مۇقامەت-جوكىدەن ەل جايىن، ماۋرەنناحردىڭ كۇيىن سۇراپ وتىرعانىندا دا ىشتەي سەزىكتەنۋمەن بولدى. حاننىڭ مۇنداي جاعدايىن بايقاعان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ەندى ءابىلقايىردان قوناعىن ءوز ورداسىنا الىپ بارۋعا رۇقسات سۇرادى. بويىن بيلەپ العان ابىگەردەن ايىرىلا الماي وتىرعان ءابىلقايىر بىردەن كوندى.
رابيۋ-سۇلتان-بەگىم سەسكەنۋدەن دە، «اكەڭ اكەمدى ولتىرگەن» دەپ مۇقامەت-جوكىگە كەك تۇتۋدان دا اۋلاق ەدى. ءابدۋ-لاتيف ۇلىقبەك مىرزانى، مەنىڭ جانە ءوزىنىڭ اكەسىن ءولتىردى، ال ءوزى باسقالاردان اجال تاپتى. اقىرىندا ەكەۋىنىڭ قاستارى اكەسى مەن بالاسىنان بىردەي قۇتىلدى. بۇعان قاراپ ۇلىقبەكتىڭ قىزى مەن ءابدۋ-لاتيفتىڭ ۇلى قىرىق پىشاق بولۋعا ءتيىستىمىز بە؟ جوق، ءتيىستى ەمەسپىز. التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى. ۇلىقبەك تۇقىمىنان ءتىرى قالعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىنى ءبىز ەكەۋمىز. ەگەر ءبىز ەكەۋمىز جاۋ بولساق، بۇدان تەك قاستارىمىزدىڭ باعى جانادى.
رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ مۇقامەت-جوكىنى وزىنە جاقىن تارتۋىنىڭ تاعى دا ءبىر سەبەبى ەكەۋىنىڭ ۇلىقبەك سارايىندا تەتەلەس ءوسۋى ەدى. مۇقامەت-جوكى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن ءۇش جاس كىشى. سوندىقتان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ودان ءوزىن ۇلكەن ساناپ، كىشكەنتايىنان وعان اپالىق قامقورلىق كورسەتىپ كەلگەن.
سۇلتان تۇقىمدارىنا ءتان اياۋسىز قاتتى مىنەزدەرىنە قاراماي، ەكەۋىنە دە جاستايىنان جات ەمەس، وسى باۋىرمالدىق سەزىم، قازىرگى تىلەكتەرىنىڭ جاقىنداي تۇسۋىنە جول اشتى.
رابيۋ-سۇلتان-بەگىم مۇقامەت-جوكىنىڭ كەلۋىنە ارناي قىز-كەلىنشەك، بوزبالالار جيناپ، ۇلان-اسىر توي ىستەدى. ات شاپتىرىلدى، بالۋان كۇرەستىرىلدى. جىگىتتەر جامبى اتىپ، سايىسقا ءتۇستى. شىرقالعان ءون، تەربەلگەن التىباقان... ايلى تۇندەردە، بەتەگەلى قۇراقتى ساي ىشىندە حان قوناعى تالاي سۇلۋدى قۇشىپ، كۇندىز سۇڭقار، قارشىعا سالىپ، ارقانىڭ قىزىل تۇلكىسى مەن كىشى-گىرىم لاقتاي قىر قويانىن الدىردى.
وسىلاي ءبىر اپتا ويىن-ساۋىق قۇرعاننان كەيىن، مۇقامەت-جوكى حان الدىنا كەلدى. الىس جەردەن ساپار شەككەن مۇڭ-مۇقتاجىن ايتتى. جىگىتتىڭ ساۋىتسىز، قارۋ-جاراقسىز ەكەنىن كورىپ، حان كوڭىلى كۇپتەنبەدى. ول ەندى مۇقامەت-جوكىمەن اقجارقىن، شىن كوڭىلمەن ۇزاق اڭگىمەلەستى. بۇل اڭگىمەگە تەك رابيۋ-سۇلتان-بەگىم عانا قاتىناستى.
سامارقانت، بۇقار، گەرات، مەرۆتە ءقازىر قانشا اسكەر بارىن، حالىقتىڭ ابۋسەيىتپەن ءوش ەكەنىن بايانداي كەلىپ، مۇقامەت-جوكى ءسوزىنىڭ اياعىندا:
— ءابىلقايىر حان، اقساق تەمىر تاعىنا مەنىڭ اتام ۇلىقبەك، ودان كەيىن ونىڭ بالاسى، مەنىڭ اكەم ءابدۋ-لاتيف وتىرعان، ەندىگى كەزەك مەنىكى، — دەدى، — ابۋسەيىت ءقازىر قوراسان مەن يراكتى تەگىس جاۋلاپ الام دەپ جورىقتا جۇرگەنىندە، سامارقانت بيلىگىن قولىما تۇسىرۋگە جاردەم بەرىڭىز. مۇنداي ىڭعايلى سوت ەكىنشى مارتەبە كەزدەسە مە، ونىسىن بىلمەيمىن. ال ءقازىر ەڭ قولايلى شاق...
ءابىلقايىر باياۋ ەزۋ تارتتى.
— ابۋسەيىت تە ءابدىللاحتان امىرلىكتى الار جولى، ءدال سەن ءتارىزدى ىشكە كىرە كەلگەن...
— اقساق تەمىر ۇرپاعىنىڭ ءبارى ابۋسەيىتتەي وپاسىز بولا بەرمەس. ەگەر سامارقانت ءومىرىنىڭ تاعىنا وتىرعىزساڭىز، ءومىر-باقي ءسىزدى اكە ەتىپ، ايتقانىڭىزدى ەكى ەتپەي وتۋگە قولىما قۇران الىپ انت ەتۋگە بارمىن.
— اكە ەتكەنىڭنىڭ ماعان كەرەگى جوق. اكەسى بولار بالالارىم جەتەدى. الدا-جالدا سامارقانت تاعىنا وتىرا قالساڭ ءومىرىمدى ەكى ەتپەيمىن دەپ سەرت بەرسەڭ قۇبا-قۇپ.
— ءامىرىڭىزدى ەكى ەتپەسكە مىنە قۇران، مىنە نان.
ءابىلقايىر ۇندەمەي قالدى. ول ۇزاق ۋاقىت ءتىلسىز وتىردى دا، ءبىر مەزەتتە:
— سامارقانت ۋاليەتىنىڭ جەرىندە ۇرىسقا جارايتىن قانشا جاۋىنگەر پىلدەر قالدى؟ — دەپ قارسى وتىرعان جىگىتكە تەسىلە قارادى.
بۇرىن ءداشتى قىپشاق، ماۋرەنناحر جەرلەرىندە سوعىستا ءپىل قولدانىلمايتىن. اقساق تەمىر يران مەن ءۇندىستاننىڭ شەتىن العاننان كەيىن بارىپ، ءپىلدى كەي جاعدايلاردا ورتا ازيا حاندارى جاۋىن قورقىتۋعا ازداپ پايدالانا باستاعان. ءبىر كەزدە سامارقانت، بۇقار ۋاليەتتەرىندە ءپىل اجەپتاۋىر قوقان-لوققى كۇشكە اينالعان. ال ءابىلقايىر ۇنەمى ماۋرەنناحر جەرىنە شابۋىلعا شىققاندا، قويعا شاپقان قاسقىرداي، ول ادەتتە حاندارىنىڭ بوتەن ەلگە جورىققا كەتكەن كەزىن اڭدىپ تۇراتىن. قالالارىن جاۋ العان سوڭ، پىلدەر دە ەشتەڭە ىستەي المايتىن. دەمەك، سامارقانت، بۇقاردا ءدال ءبىز ايتىپ تۇرعان شاقتا جاۋىنگەر پىلدەر بىتۋگە اينالعان-دى. ءبىراق ازىرگە ولمەگەن ازعانتاي پىلدەردىڭ وزىنەن دە، بۇرىن مۇنداي اشۋلى الىپ حايۋاندارمەن ايقاسىپ كورمەگەن كوشپەلى ەل سىپايلارىنىڭ زارە-قۇتى قالمايتىن. سامارقانتتى باعىندىرام دەپ اتتانعان باياعى العاشقى ۇرىسىندا وزدەرىنە قاراي دۇرسە قويا بەرگەن ءۇش پىلدەن بۇكىل قىپشاق جىگىتتەرى جوڭكي قاشقان. اسكەردىڭ ارت جاعىندا كەلە جاتقان ءابىلقايىر، ۇزىن تۇمسىعىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، كىشى-گىرىم ۇيدەي بوپ وزىنە قاراي تاپ بەرگەن الىپ ءپىلدى كورگەندە، نە ىستەرىن بىلمەي، قولىنداعى نايزاسىن جەرگە ءتۇسىرىپ العان. تەك اجالدان استىنداعى جۇيرىك اق بوز اتى قۇتقارعان. سودان بەرى اقساق تەمىر ءامىراتىنا جاتاتىن قالانى شاپپاق بولسا، ەڭ الدىمەن «جاۋىنگەر پىلدەرى جوق پا ەكەن؟» دەپ سۇرايتىن. جىلان شاققان ادام الا ءجىپتى اتتاۋعا قورقادى. ءبىر رەت ولەردەي بوپ شوشىپ قالعان ءابىلقايىر بۇ جولى دا سول داعدىسىنا سالىپ، ءپىل جايىن تاپتىشتەپ سۇراپ وتىرعان-دى.
— بۇكىل سامارقانت، بۇقار، گەراتتا ءۇش-اق ءپىل بار، — دەدى مۇقامەت-جوكى، — و دا جورىققا شىققاندا كورەحاننىڭ شاتىرى مەن گارەمىن الىپ جۇرەدى.
— وزگە پىلدەرى قايدا؟
ءپىلدى سوعىسقا پايدالانۋ ءۇشىن ولاردى جۇمساي الاتىن ادامدار كەرەك... بۇرىن بۇل قىزمەتتى يران مەن ءۇندىستاننان الىپ كەلگەن ەسىرەيلەر اتقاراتىن. ولاردىڭ ولگەنى ءولدى، ولمەگەنى ەبىن تاۋىپ ءوز جەرىنە قاشىپ كەتتى. يەسىز قالعان پىلدەردى ءابدىللاح قاستارى ۋ بەرىپ ءولتىردى.
بۇلارى دۇرىس بولعان ەكەن! — ءابىلقايىر ورداسىنىڭ اشەكەيلەپ سىرلانعان قابىرعاسىنا قارادى. «قان توكپەي ىستەيتىن ءىسىڭدى قان توكپەي ىستە. قان توگىپ ىستەر ءىسىڭ بولسا اللا-تاعالا ءوزى جاردەم بەرسىن» دەگەن قابىرعانىڭ جوعارعى ەرنەۋىنە ويۋلاپ جازىلعان ءحاديستىڭ تومەنگى جاعىنا كوز جىبەردى. قابىرعادا سامساعان قارۋ-جاراق ءىلۋلى تۇر. بولات ناركەسكەن، قيسىق الداسپان، كوك قۇرىش ءسۇيىر ۇشتى نايزا، شويىن باستى شوقپار، جاقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى... انە، اناۋ يسفاعان قىلىشىمەن جۇمادىق حاننىڭ باسىن العان. انە، اناۋ بولات ءسۇيىر نايزانى ءابىلقايىر ءوز قولىمەن مۇستافا حاننىڭ جۇرەگىنە قاداعان... حان ەزۋ تارتىپ كۇلدى. حاديس «ادىلەتتىك ءۇشىن قان توگىپ ىستەر ءىسىڭ بولسا، اللا-تاعالا ءوزى جاردەم بەرسىن» دەيدى. قانداي جاردەم؟ قان توگۋگە جارالعان وسى قارۋلاردى قولىما ۇستاتقانىنىڭ ءوزى اللا-تاعالانىڭ بەرگەن جاردەمى ەمەس پە؟ ءيا، سولاي، جاردەمى. سامارقانت ءامىرىنىڭ بار ءپىلىن ۋلاتىپ ولتىرتكەنى — و دا جاردەم! اللا-تاعالا مەنەن جاردەمىن اياپ كورگەن بە، تەك سول جاردەمدەردى دۇرىس پايدالانا بىلسەم بولعانى عوي. پايعامبار اۋزىنان شىققان مىنا حاديس تا سونى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ءدال سولاي. بەرگەن سەرتىن بۇزعان ابۋسەيىتتىڭ ءوز وبالى وزىنە. «قان توكپەي ىستەيتىن ءىسىڭدى قان توكپەي ىستە» دەيدى. مۇحاممەد پايعامبارىم. مەن قان توگەيىن دەگەن جوق ەدىم، ابۋسەيىتتىڭ ءوزى قانىمدى توك دەپ تىلەپ تۇر عوي. سۇراعانى بولسىن!»
ءابىلقايىر مۇقامەت-جوكىگە تەسىلە قارادى.
— جاقىنىڭا جاردەم ەت دەيدى قۇران، مەن ساعان جاردەم بەرۋگە دايىنمىن. ءبىراق، قويار ەكى شارتىم بار.
مۇقامەت-جوكى باسىن ءيدى.
— ءبىرىنشى شارتىم — ءابىلقايىر ءبۇل شارتتىڭ مۇقامەت-جوكىدەن گورى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمگە قاتىناسى بار ەكەنىن ادەيى بىلدىرگىسى كەلگەندەي، كىشى بايبىشەسىنە قارادى، — ابۋسەيىت مەنىڭ قىزىمدى العان، ءبىراق انتىندا تۇرمادى. انتىن بۇزعانى ءۇشىن مەن ودان كەگىمدى قالاي قايتارۋىم كەرەك؟
رابيۋ-سۇلتان-بەگىم جىميا كۇلدى.
— ارينە، كەگىڭ قىزىڭدى قايتارىپ الۋمەن بىتپەيدى.
قىزىڭ ورنىنا ابۋسەيىتتىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان، ون ءۇش جاسار سۇلۋ عيبادات-سۇلتان-بەگىمىن توقالدىققا الۋىڭ كەرەك.
ءابىلقايىر قايتادان مۇقامەت-جوكىگە بۇرىلدى.
— ءبىرىنشى شارتىم — عيبادات-سۇلتان-بەگىم سۇلۋدى سول قاۋىزداي جارىلماعان، شىنىداي سىنباعان كۇيىندە مەنىڭ قوينىما سالاسىڭ.
- ۋادە، تاقسىر جەزدە.
ەكىنشى شارتىم — ابۋسەيىت بۇزعان انتتى سەن ورىندايتىن بولاسىڭ.
بۇنىسى ابۋسەيىتتەي ەمەس، سەن مەنى الدامايسىڭ، ولە-ولگەنشە باعىنىشتى بوپ وتەسىڭ دەگەنى ەدى.
قۇپ، تاقسىر.
سول كۇنى ءابىلقايىر مۇقامەت-جوكىگە ەرتىپ، سامارقانتقا بۇرەكە-سۇلتان مەن بىشكەندى وعلاننىڭ باسقارۋىمەن ون مىڭ ساندى قول اتتاندىردى. اتىشۋلى باتىرلارىنىڭ دا ءبىرازىن جىبەردى.
حان ابۋسەيىتتىڭ قوراساندا جۇرگەندە سامارقانتتى باسىپ قالۋدىڭ بالەندەي قيىندىققا تۇسپەيتىنىن جورامالدادى.
ەكى اپتا وتكەننەن كەيىن جيىرما مىڭ قولىمەن ءابىلقايىر ءوزى ماۋرەنناحر جەرىمە قاراي بەتتەدى.
كوك وردا حانى وتىز جىلدان استام حاندىق ومىرىندە استاناسىن بىرنەشە جەرگە كوشىرگەن... سىعاناققا دا تۋ بايلاعان. قاي ولكەنى باعىندىرسا، سول ولكەگە ورداسىن الىپ بارعان. اسان قايعىنىڭ ءداشتى قىپشاقتىڭ جەرىنە، نە ۇلىتاۋدا، نە ەدىل، جايىق جاعاسىنىڭ بىرىندە حان ورداسىن تىكپەدىڭ دەپ رەنجۋى دە وسىدان ەدى. دەمەك، ول قاي جەرگە حان ورداسىن كوشىرسە دە، ءوزىنىڭ العاشقى تۋىن تىككەن وردا-بازارعا قايتىپ ورالا بەرەتىن. وردا-بازار ونىڭ تۇپكىلىكتى استاناسىنا اينالعان. ايتسە دە كوپتەن بەرى وسى استاناسىن مۇلدەم تاستاماق ويعا بەكىگەن.
وردا-بازار، ەش تەڭىزگە قۇيمايتىن، سۋى مول بولعانىمەن ءورىسى تار قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا تۇر. باتىسىنداعى كەمە جۇرەتىن ەدىل وزەنى ەكى مىڭ شاقىرىمنان استام جەردە. سولتۇستىگىندەگى ۇلى وزەن ەرتىس پەن ەسىل ولار دا سونداي جىراقتا... وڭتۇستىگىندەگى قوس الىپ جەيحۋن مەن سەيحۋن دا تىم قاشىقتا جاتىر... شىعىسىنداعى كوكشە تەڭىز ءسال تاياۋىراق، ءبىراق جول ورتاسى اڭىراقاي، شولەيت... ءابىلقايىر استاناسىن كوپ ۋاقىت سىعاناقتا ۇستاعان. كەيىن قىرىمداعى وزبەكحان مەشىتى مەن گارەمى تۇرعان قارا تەڭىز جاعاسىنداعى قارا-داگ تاۋىنان وتىز شاقىرىمداي جەردەگى ەسكى قىرىمعا دا كوشىرمەك بولعان. بەرتىن كەلە ەدىل جاعاسىنداعى اقساق تەمىر بۇزعان التىن وردا استاناسى ساراي شاھارىنا اپارۋدى دا ويلاعان. سولتۇستىك تۇسىنا دا، ءتىپتى جەم، ويىل، اق جايىق وزەندەرىنىڭ بويىنا دا ورناتسام دەگەن. ءبىراق مۇنىڭ بىرىنە دە تۇراقتاي الماعان. ويتكەنى نەعۇرلىم ءداشتى قىپشاقتىڭ باتىس شەكاراسىنا قاراي بەتتەگەن سايىن سوعۇرلىم ماۋرەنناحر شاھارلارىنان الىستاپ كەتەتىن بولعان. بۇلاي ىستەۋدىڭ ءجون ەمەس ەكەنىن ءابىلقايىر جاقسى تۇسىنەتىن. باتىس مەملەكەتتەرى بۇل ۋاقىتتا اجەپتاۋىر كۇشەيىپ العان. ولارعا ءتۇبى كۇشىنىڭ كەلمەيتىنىنە ءابىلقايىردىڭ كوزى جەتە باستاعان. كوك وردانىڭ بەل الۋى ەندى تەك شىعىس شاھارلارىنا ىقپالىن جۇرگىزۋدە دەپ بىلگەن... سوندىقتان ونىڭ كوزى باتىسقا ەمەس، شىعىسقا تىگۋلى بولاتىن-دى. سول سەبەپتەن دە شىعىسقا جاقىن وردا-بازارعا ءالسىن-السىن قايتا ورالا بەرەتىن. ال سوڭعى كەزدە بۇل وردا-بازاردىڭ ءوزى دە ءابىلقايىرعا قۋات بولا المايتىنداي كۇيگە جەتكەن. ول زاماندا كومىر، مۇناي، قۇرىش، تەمىر ونەركاسىپتەرى ءتىپتى وركەندەگەن كەزى، ال قالالاردىڭ ۇلكەيىپ، گۇلدەنىپ كەتۋىنە ەكى ءتۇرلى جاعداي كەرەك-تى. ءبىرى — قالا دەگەنىڭ ۇلكەن ساۋدا جولىنىڭ ۇستىندە تۇرۋى قاجەتتى. ايتپەسە كەمە جۇرەتىن، ءبىر ەل مەن ءبىر ەل قاتىناساتىن، سۋى مول وزەن، نە تەڭىز جاعاسىنا سالىنۋى كەرەك. ال وردا-بازاردا ءبۇل قاسيەتتىڭ ءبىرى دە جوق. مىنە، وسى جاعداي ءابىلقايىردى بوتەن استانا ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. جاڭا استانا ىزدەمەسكە بولمايتىن تاعى ءبىر سەبەبى بار. قازاق رۋلارىنىڭ ءبىرازى موعولستانعا كوشىپ كەتكەننەن بەرى ۇلىتاۋ ماڭى حان ورداسىنا جايسىز تيە باستادى. قويعا شاباتىن ءبارى دە، مالىن ايداي قاشاتىن ۇرى دا كوبەيدى. اسىرەسە «جالعىز كوز» دەگەن باتىر پايدا بولىپ، حان قوستارىنا مازا بەرمەيتىن ءبىر قىرسىققا اينالدى. استىندا جەلدەي جۇيرىك ات، جانىندا وزىندەي كىلەڭ باتىر جىگىت. حان اسكەرى بىرنەشە رەت سوڭدارىنان تۇسسە دە، قاراقۇمعا ءسىڭىپ كەتىپ ۇستاتپاي قويدى.
ال بۇل «جالعىز كوز» باتىر — باياعى جىلقىشى وراق ەدى. ۇڭگىردە ءبىر جىل جاتىپ، بالگەردىڭ ەمدەۋىمەن توسەكتەن تۇرعان. ءبىر كوزدەن ايىرىلىپ، بەتى ادام كورگىسىز تىرتىق بوپ بىتكەن. اققوزىعا قايتا جولىعۋعا ءوزىنىڭ مىنا ءمۇساپىر تۇرىنەن قورلانىپ، ودان ءبىرجولاتا كۇدەر ۇزگەن. ءوزى ءتارىزدى كەدەيلەردىڭ ءوشىن ءابىلقايىردان الماق بوپ اتقا مىنگەن. ءبىراق ازىرگە سوڭىنان ەرگەن حالقى از بولعاندىقتان، بار قولىنان كەلەرى اش قاسقىرداي حان مالىنا تيۋ بولعان. ارينە، حان بۇنىڭ وراق ەكەنىن بىلگەن جوق. دەمەك، بۇل ارادان كوشىپ، كوبەيىپ كەتكەن وزىنە قاس ادامداردان دا قۇتىلۋدى ءجون تاپقان. ويلاپ-ويلاپ اقىرىندا استاناسىن ۇرگەنىش شاھارىنا كوشىرۋدى ۇيعاردى. «جەيحۋن دارياسىنىڭ جاعاسىندا، سۇلتان-ۋايز-داگ قامالىنان جەتپىس شاقىرىمداي تومەن تۇراتىن ءۇزبوي ارناسى ارقىلى ءجۇزىپ وتىرىپ حيۆاس33 تەڭىزىنە جەتۋگە بولادى. بۇل تەڭىزگە شىعۋىمىز — تۇركىمەن، ءداشتى قىپشاق، حيۆا ولكەلەرىن ۋىسىمىزعا قىسىپ ۇستاۋىمىز عوي. ورتادا ءبىر كەزدە ەدىل، دون، دنەپر بويىنان كوشىپ كەلگەن قاراقالپاقتار بار. قاي جاعىما قاراسام دا كوز الدىمدا وزىمە باعىنىشتى ەلدەر تۇرادى.
ال ءتىلى دە، ءدىنى دە ءبىر قاراقالپاقتاردى ءوز ورداما قوسا سالۋ قيىنعا تۇسپەيدى.
كۇنشىعىس پەن وڭدى-سولدى جاعىڭ — ماۋرەنناحر جەرى، سولتۇستىك باتىسىڭ — موعولستان، ونىمەن شەكتەسىپ جاتقان تاعى ءداشتى قىپشاق... تەك موعولستان ولكەسىن وزىڭە باعىندىرساڭ، بولعانى. كوك وردا حاندىعى باعىسى — ەدىل، قارا تەڭىز، وڭتۇستىگى — حيۆاس، يران، اۋعان، سولتۇستىگى — تارا، ورال ويپاتى، شىعىسى ءۇندىستان، جۇڭگو مەملەكەتىنە دەيىن سوزىلعان ۇلى حاندىققا اينالادى. مۇنداي جەردى ەسكەندىر زۇلحارنايىن ءاتيل، شىڭعىسحان، اقساق تەمىردەن بوتەن ەشكىم بيلەپ كورگەن جوق. بەسىنشى ۇلى حان بوپ مەن بيلەيمىن، جالعاندا بۇدان ارتىق جەتەر ارمان بار ما؟ بۇل وپاسىز دۇنيەدە ءبارى دە ءبىر كۇنگىدەي بولمايدى، بايلىعىڭ دا، باقىتىڭ دا وتەدى دە كەتەدى... تەك اتاعىڭ عانا وشپەيدى. ال وسىنشاما جەردى، ەلدى بيلەسەڭ سەنىڭ اتاعىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتەدى. بۇكىل الەمدى توپان سۋ قاپتار كۇن تۋسا، نۇق پايعامبارداي ادامزاتقا ولمەس اتىڭ قالادى. ءوزىڭ ولسەڭ دە، تاريحتا ەسىمىڭ ولمەسە، ودان ارتىق قانداي ماڭگى تىرشىلىك بار؟ بۇدان اسىپ ءتىرى پەندە نە ىستەي الادى؟»
بۇل حاننىڭ ورىندالماس قيالى. دەمەك، ۇرگەنىشتى الۋدى ارمان ەتكەن ءابىلقايىر ءداشتى قىپشاقتىڭ وڭتۇستىك قۇمايتتى جاعىن قيعاشتاي ءجۇرىپ، ءبىر اپتادان كەيىن وتىراردىڭ سولتۇستىك تۇسىنان وتەتىن سەيحۋن داريانىڭ قامىس، جيدە، قاراعاشتى جاعاسىنا كەلىپ جەتتى. قۇمىرسقاداي بىجىناعان قالىڭ قول، بەلدەرى بوساڭسىعان اتتارىن تىنىقتىرماق بوپ، ءبىر جەتىگە قوستارىن تىكتى. حان ويىنشا بۇلار تىنىعىپ بولعانشا اسكەرگە ازىق-تۇلىككە ون مىڭداعان قويدى ايداپ، سوڭدارىنان كوشە قونىپ كەلە جاتقان كوپ قاراشا اۋىلدارى دا جەتپەك-تى. ال قوسىن كەلىپ قوستارىن تىككەن سەيحۋن داريانىڭ تۇسى وركەش-وركەش اساۋ سۇرعىلت تولقىندارى جۇدىرىقتاي تاستاردى جاڭقا قۇرلى كورمەي جۇلىپ الا جونەلەتىن دولى ەدى. ەكى جاعى بىردەي تۇيەلى ادام كورىنبەيتىن قالىڭ قامىس، اناقۋراي. بۇلاردان ءارى كيگىزدەي بوپ تۇتاسىپ كەتكەن تاپال بويلى توراڭعىل مەن جيدە اعاشى. ءىشى تولعان سان ءتۇرلى اڭ، قۇس. اندا-ساندا بۇكىل داريا بويىن تىتىرەتكەن جولبارىستىڭ اقىرعان اشۋلى ءۇنى ەستىلەدى. سويتكەنشە «ب ا ق» ەتە قالعان اقبوكەننىڭ داۋسى شىعادى.
ءابىلقايىر اسكەرى وسى ارادا ءبىر جەتى بولماق. اتتىڭ بەلىن كوتەرگەننەن كەيىن ارعى بەتكە وتپەك. سەيحۋن سەكىلدى دولى تاسقىننان ءوتۋ وڭاي شارۋا ەمەس.
شىڭعىسحان زامانىندا مۇنداي وزەننەن ءوتۋدىڭ باسقا جولى بولعان. ءاربىر مونعول جاۋىنگەرى ەرىنىڭ باسىنا بايلاپ العان وگىز تەرىسىن داستارقان سەكىلدى دوڭگەلەتىپ ويىپ، شەتىنەن قىل شىلبىر وتكىزەتىن تەسىك ىستەيتىن. بار كيىم-كەشەگىن، كەيدە ءتىپتى قارۋ-جاراعىن دا، وسى تەرىنىڭ ورتاسىنا سالىپ، شەتىندەگى تەسىكتەردەن وتكىزىلگەن شىلبىرمەن اۋزىن ءبۇرىپ بايلايتىن. وسىلاي قولدان جاسالعان، سۋدا باتپايتىن تەرى قاپشىقتى ات قۇيرىعىنا بايلايتىن. ءوزى اتىنىڭ جالىنان ۇستاپ قاتارلاسا جۇزەدى. نە اتتى بوس قويا بەرىپ الگى قاپشىقتىڭ ۇستىنە وتىرادى. ورحون، ونون، كەرۋلەن، ەنيسەي، ەرتىس سەكىلدى اعىسى قاتتى مول سۋدىڭ جاعاسىندا وسكەن مونعول جىلقىلارى، تولقىنى ەكپىندى قانداي وزەندەر بولسا دا ارعى بەتكە الىپ شىعادى. ءدال وسىلاي ولار ءبىر كەزدە جەيحۋن، سەيحۋن، جايىق، ەدىلدەردەن دە وتكەن. ال قىپشاقتاردىڭ ءتاسىلى بوتەن-دى. ولار جىلقىلارىن وزەننەن بوس جۇزگىزەتىن. اعىس جاعىنا كۇشتىلەرىن سالاتىن دا، ولاردىڭ ىق جاعىمەن تاي-قۇلىندارىن توعىتاتىن. وزدەرى قامىستان، نە تالدان سال توقىپ، سونىمەن وتەتىن. تەك كەيبىر وجەت جىگىتتەرى عانا ۇرگەن قوس قارىندى بايلاعان جىپتەردى قولتىقتارىنىڭ استىنان وتكىزىپ، ارقاسىنا كيىمى مەن قارۋ-جاراعىن تاڭىپ، ءجۇزىپ ارعى بەتكە شىعادى. ال، سەيحۋن، جەيحۋن جاعاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى كوبىنە كەپكەن اسقاباقتاردى بايلاپ ءجۇزىپ وتەدى.
جىگىتتەرى ءبىر كۇن دەم العاننان كەيىن، ءابىلقايىر قامىس شاۋىپ سال دايىنداۋعا بۇيىردى. ءوزى نوكەرلەرىمەن اسكەرى قوس تىككەن جەردەن ارىرەك بارىپ اڭ اۋلاماق بولدى. حان اڭعا شىققان جەر سەيحۋننىڭ ويپاتتاۋ ساعاسى بولاتىن. داريا جازعىتۇرىمعى تاسىعان كەزدە وسى اراداعى كەڭ القاپتى الىپ، قايتادان ەسەسىنە تۇسكەن شاعىندا ويدىم-ويدىم قاراسۋلار قالدىراتىن. تىم قۋاڭشىلىق جىلدارى بۇل اراعا سوناۋ قازىقۇرت تاۋىنان جايلاۋعا كوشىپ كەلگەن اۋىلدار، تارتىلىپ قالعان قاراسۋلاردىڭ بالشىقتارىنان قۇلاش-قۇلاش مەكرە، لاقا بالىقتاردى قازىپ الاتىن.
اۋىلدار جايلاۋعا كەلمەگەن جىلدارى بۇل ارانى بۇعى مەن مارال جايلايدى. كول ارالارى جازىق دالا، كوك شالعىن. سەيحۋن جاعاسى قالىڭ قامىس، تۇتاسقان جيدە اعاشى. بۇعى مەن مارالعا بۇدان ارتىق قانداي قونىس كەرەك؟
ءابىلقايىر وسى اراعا شاتىرلارىن تىكتى دە، قاسىنا كەرنەيشى-دابىلشى ەكى-ۇش جىگىتى مەن ەجەلگى سەرىگى باحتيار-باھادۋردى ەرتىپ جان-جاقتارىن شولىپ كەلۋگە شىقتى. استىندا جول-جونەكەي ەر سالىنباي، تىڭ، جەتەكتە كەلگەن تارلانكوك. اۋىزدىعىمەن الىسادى. وزگەلەردىڭ دە مىنگەندەرى قوساياقتاي جۇيرىكتەر. ايتسە دە ولاردىڭ اتتارى قامىس قۇلاقتارىن قيعاشتاپ، ءجىتى باسقانمەن دە، تارلانكوكتەي ەمەس، اۋىزدىعىمەن الىسىپ كەلە جاتقان جوق. ءسىرا، سەيحۋننىڭ لايلى سۋى مەن شىگىر ارالاسقان سۇرعىلت بەتەگەلەرى جەر-سۋ تالعايتىن سايگۇلىكتەرگە تاقا ءجايلى تيمەگەن ءتارىزدى.
حان توبى اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، ءبىر جازىق دالاعا شىقتى. كەنەت تارلانكوك وسقىرىنا، تاناۋى دەلديىپ، قۇلاعىن تىگە قالدى. بۇلار «نە بولدى» دەپ جان-جاقتارىنا قاراپ تا ۇلگەرگەن جوق، ءدال الدارىنان شاڭىراق مۇيىزدەرىن ارقالارىنا سۇلاتا جاتقىزىپ، كوگال ءشوپتىڭ ۇستىمەن باۋىرلاي ۇشقان قۇستار ءتارىزدى، ۇزىن اياقتارىن كوسىلتە جازىپ، تەڭبىل ءجۇندى ءبىر توپ ارقار زۋىلداي وتە بەردى... ۇلكەن-كىشىسى ارالاس. شابىستارىنا كوز ىلەسپەيدى، ناعىز ءبىر سەلدىرلەي اققان ساعىم-سىندى، «بۇلار بىزدەن ۇرىكتى مە؟» دەپ حان ويلانىپ تا ۇلگەرمەدى، كەنەت ارقاردىڭ سوڭىنان ءشۇبالانا قۋعان ءبىر ۇيا قاسقىردى كوردى. قامىستى جەردىڭ ناعىز قارا قىلشىقتارى، قۇلىنجال ارلاندارى. توپتانباي سوزىلا شاپقانمەن ارالارى ءجيى كەتىپ بارادى. حان توبى بۇلاردى ءشوپتىڭ قالىڭدىعىنان بىردەن كورە الماعان ەكەن، ارقارلاردى وكشەلەپ جەتۋگە جاقىن. ءسىرا، قاسقىرلار وزدەرىنىڭ ەجەلگى ادەتتەرىنە سالىپ، كەزەكتەسىپ قۋعان بولۋى كەرەك، قارقىندارىنا قاراعاندا مىنا كوكجالدار توتەدەن قوسىلعان ءتارىزدى، ايتپەسە جازىق جەردىڭ جەل ەرە الماس قۇدىرەتتى جۇيرىكتەرى — ارقارلارى بۇلارعا شاڭدارىن دا كورسەتپەسە كەرەك-تى.
حان توبى شىداپ تۇرا المادى، ەلەگىزگەن جۇيرىكتەرىنىڭ تىزگىنىن بوساتىپ جىبەرىپ، سويىلدارىن ىڭعايلاپ، ايقاي ساپ قاسقىرلاردىڭ سوڭىنان تۇرا شاپتى. تارلانكوك وزگە اتتاردان بىردەن سۋىرىلىپ سالا بەردى. كوپ كەشىكپەي حان سەرىكتەرىنەن وزعىنداي شىعىپ قاراسىن ءۇزدى. ءابىلقايىر جاس كەزىندە ۇرىستارعا تىكەلەي قاتىسىپ كەلسە دە، التىن تاقتىڭ قىزىعىن كورگەن سايىن اجالدان قورقا تۇسكەن. جيىرما بەستەن اسىسىمەن-اق حان ۇرىسقا قاتىسۋدى قويعان. تالاستىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن قان مايدانعا ول ءوزىنىڭ باتىرلارى مەن اسكەرىن ايداپ سالاتىن. تەك جاۋ جەڭىلگەن كەزدە عانا جەڭىس قۋانىشىن قارسى الۋعا جۇرت الدىنا شىعاتىن. ءوزى تىكەلەي ۇرىسقا قاتىسپايتىندىعىنان حان كوپتەن بەرى سويىل، نايزانى جۇمساۋدى ۇمىتقان. ءبىراق ءوزىن اڭدىعان جاۋدىڭ كوپتىگىنەن سەسكەنىپ، وردادا جۇرگەنىندە ناركەسكەنىڭ اتقا قونعاندا ساداعىن تاستامايتىن. بۇل ەكى قارۋدى جۇمساۋدا اسا شەبەرلەنىپ العان. اسىرەسە جاق تارتۋعا كەلگەندە، جەبەسىن قۇرالايدىڭ كوزىنە ءدال قادايتىن مەرگەن. مىنە، وسى قاسيەتى ءقازىر دە وزىنە ۇلكەن جاردەم بەردى.
توبىلعىلى، قۋرايلى، بوزاڭى بەلدەن كەلەتىن جازىق دالا... الدارىندا كوگىلدىر توعايلى سەيحۋن داريا... وڭدى-سولدى قامىستى شالشىق كولدەر... اسپان ايناداي اشىق، شاڭقاي ءتۇس. الىستا، كوگىلدىر بەلەستەردىڭ ۇستىندە تەك بۋالدىر ساعىم وينايدى. ساعىم-سىندى اعىپ كەلە جاتقان ارقارلار. ولارعا ەندى-ەندى جەتەمىز دەپ اۋىزدارىن ىرسيتا اشىپ، سەكىرە سامعاعان كىلەڭ قارا قىلشىق ارلان قاسقىرلار.
تارلانكوك انە-مىنە دەگەنشە قاسقىرلار توبىنا جەتىپ قالدى. ءابىلقايىر ەندى ولارمەن جاناسا شاۋىپ كەلەدى. ەسىل-دەرتتەرى الدارىنداعى ارقارلار بوپ، ابدەن كوزدەرى قانتالاپ قىزىپ العان قاسقىرلار، ىق جاقتارىمەن جاناسا ءجۇز قادامداي جەردە شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتىنى اڭعارار ەمەس. تەك ات ءدۇبىرى قۇلاعىنا انىق جەتكەندە عانا سوڭعى كوكجال ءابىلقايىر جاققا جالت بۇرىلدى. ءبىراق ءدال وسى ساتتە ات ۇستىنەن تارتىپ قالعان حان جەبەسىنىڭ بولات ۇشى ءدال جۇرەك تۇسىنان كەپ قادالدى. قاسقىر قىڭسىلاي بارىپ، سىلق ەتىپ ءبىر بۇيىرىنە قاراي قۇلاي كەتتى. ءابىلقايىر وعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق، ەندى ەكىنشى قاسقىردىڭ تۇسىنا جەتە بەرىپ، ونى دا وماقاتا قۇلاتتى. وسىلاي زاماتتا ءۇش قاسقىردى سۇلاتتى. الدىندا ءالى دە ەكى-ۇش كوكجال بار. ءبىراق حاننىڭ قورامساعىندا جالعىز جەبە قالدى. ول ەندى سوڭعى ارقارعا تاياۋ كەلە جاتقان، بيىكتىگى تايىنشاداي، كوكجال ارلاندى تۇسىرمەك بولدى. بويى بۋسانىپ، قىزىپ العان تارلانكوك ويقاستاي تاياي بەرگەندە، ۇزەڭگىسىنە شىرەنىپ، ەرىنەن كوتەرىلە ءتۇسىپ، كەيىن قاراي ءسال قيسايا، «ءيا، ءسات!» دەپ قايىڭ ساداعىن تارتىپ قالدى. وكپە تۇسىنان جارىم قارىس كىرگەن جەبە ءوز قايراتىن كورسەتتى، قاسقىر ىشقىنىپ ءبىر سەكىردى دە، دومالاپ-دومالاپ بارىپ سۇلاپ ءتۇستى. الدىڭعىسىنىڭ قالاي قۇلاعانىن كورگەن سوڭعى ەكەۋى ىق جاقتارىندا كەنەت پايدا بولعان ءقاۋىپتى سالت اتتىنى اڭعارىپ، جالت بۇرىلىپ جەلگە قاراي سالدى. ءابىلقايىر ولارعا بۇرىلعان جوق، شاڭىراق ءمۇيىز ارقارلاردىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋىن الىپ قالايىن دەپ،ات قارقىنىن باسەڭدەتپەي ساداعىن يىعىنا ءىلىپ جىبەرىپ، بەلىندەگى جارتى قۇلاش كوك قۇرىش الداسپانىن سۋىرىپ الدى. ءبىراق ءدال وسى كەزدە جانۋارلار جۇبىن جازباعان قالپىندا جارداي بولىپ تۇتاسىپ تۇرعان قامىستى جاپىرا قيراتىپ اراسىنا كىرىپ جوق بولدى. حان قامىستى جاناي شاۋىپ، تارلانكوگىن ازەر دەگەندە بارىپ توقتاتتى. ءبىراق ءدال وسى ساتتە تارلانكوك ۇرەيلەنە شىڭعىرىپ جىبەرىپ، كوككە شاپشيدى. اتىنىڭ ۇستىنەن جەرگە قۇلاي جازداپ، جالىنا جابىسا قالعان ءابىلقايىردىڭ كورگەنى قارسى الدىندا، ون بەس قادامداي جەردە، قان-جوسا ەتىپ كۇل-تالقانىن شىعارعان بۇعىنىڭ ەتىنىڭ جانىندا وزىنە قاراي شوگە ءتۇسىپ جاتقان ەسىك پەن توردەي تارعىل ءجۇندى جولبارىس بولدى. كوزى تاسىرايىپ، مۇرتى جىبىرلاپ، شابار الدىنداعى ادەتىنە سالىپ، ۇزىن قۇيرىعىمەن جەردى بۇلاڭداتا ۇرادى. تارلانكوك ارىنداپ كەپ، الدىڭعى اياعىن جەرگە تيگىزە بەرگەندە، جولبارىس تا اتىلدى. ءابىلقايىردىڭ بار قولىنان كەلگەنى جالاڭاش الداسپانىمەن باسىن قورعاي بەردى. ءبىراق اپپاق ۇلپە باۋىرىن جازا اتىلعان جولبارىس ءابىلقايىرعا قانجار تىستەرىن سالا المادى، كەنەت گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلادى. كوزىن اشىپ العان حاننىڭ كورگەنى، باعاناعى كوكجال قاسقىردىڭ وكپەسىنە ءوزى قاداعان جاق وعىنداي الىپ جولبارىستىڭ ءدال جۇرەك تۇسىنان كىرگەن ساداق جەبەسى بولدى. جولبارىستىڭ قۇر ءدىر-دىر ەتىپ قوزعالا الماي جاتقانىنا قاراعاندا جەبە ار جاعىنان ءبىر-اق شىققان ءتارىزدى. بۇنى ساداق وعىنىڭ بەر جاعىندا شوشايعان ەكى قارىستاي سابى كورسەتىپ تۇر. الىپ جولبارىستى جالعىز وقپەن جايراتۋ ءۇشىن الىپ كۇش كەرەك. بۇل كىمنىڭ قولىنان كەلەدى؟
ءابىلقايىر ەندى ساداق اتىلعان جاققا قارادى. جاقىندا «وسى سەيحۋن بويىندا سايان باتىر باستاعان ءبىر توپ الامان جىگىتتەر پايدا بوپتى، ىستەيتىندەرى بەكزادالاردىڭ مالىن تالاۋ، اسىرەسە، كوك ورداعا وشىگۋلى دەپ ەستىگەن. ءابىلقايىر جيدە قويناۋىنان شىققان كوك ساۋىتتى، مۇزداي بوپ قارۋ-جاراق اسىنعان جۇزگە تارتا كىلەڭ جاس جىگىتتەردى كوردى. الدارىندا ءۇش كۇرەڭنىڭ بىرەۋىنە مىنگەن باتىر سايان، جانىندا ەكىنشى كۇرەڭگە مىنگەن ءوزىنىڭ تۋعان قىزى گۇلباھرام-پاتشايىم... حان جولبارىس كورگەننەن بەتەر، نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى. ساياننىڭ قولىنداعى ساداقتىڭ جەبەسىز ەكەنىن كورىپ، ءوزىن قۇتقارعان قاس باتىر وسى ەكەنىن ءبىلدى. ەندى ءبىرجولاتا ابىرجىدى. «حاندى اجالدان الىپ قالعان جاس باتىرعا العىس ايتىپ باسىن يۋ كەرەك پە، الدە ءوزى ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان، رۇقساتسىز قىزىن قاتىن قىلعان قاس جاۋىنا جالاڭاش قىلىشىن جارقىلداتا قارسى شابۋى كەرەك پە؟»
حان وسىلاي شەشىم تابا الماي ابىرجىپ تۇرعانىندا، قىزى گۇلباھرام ساداعىن الىپ، قورامساقتان قوزى جاۋرىن جەبەنى اكەسىنە قاراي كەزەي باستادى. ءابىلقايىردىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. وزىنە شاپقالى جاتقان جولبارىسقا ەڭ بولماسا بەتىن قورعاي جالاڭاش الداسپانىن قارسى كوتەرۋگە جاراسا، بۇ جولى ويتۋگە دە كۇشى جەتپەدى. بۇكىل دەنەسىنە قورعاسىن قۇيعانداي قوزعالا المادى. جانىنىڭ تاتتىلىگى دە، دۇنيەنىڭ قىمباتتىلىعى دا، اڭعا ساۋىت كيىپ شىقپاعانى دا — ءبارى وسى كوزدى اشىپ-جۇمعانداي مەزەتتە، جۇرەگىن ۋداي اشىتىپ وكىندىرە ساناسىندا جارق ەتتى دە، كەنەت سونە قالدى. شىڭعىس تۇقىمىنىڭ مەيىرىمسىز كەلەتىنى وزىنە ءمالىم، كوزىن جۇما بەردى. ءبىراق جۇرەگىنە كوك قۇرىش ءسۇيىر ۇشتى جەبە قادالمادى. ازدان كەيىن جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان ات ءدۇبىرى مەن گۇلباھرامنىڭ داۋسىن ەستىدى.
— بەكەر قولىمدى ۇستاپ قالدىڭ، — دەدى قىزى اكەسىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ. — ەگەر، ءبىز قولىنا تۇسسەك، بىردەن باسىمىزدى الار ەدى.
وعان قوڭىرقاي داۋىس جاۋاپ بەردى.
— ءوز اكەسىن ءوزى ولتىرگەن ايەلمەن، قانشا جاقسى كورسەم دە، ءبىر توسەكتە جاتا الماس ەدىم.
— وندا ءوزىڭ ءولتىرۋىڭ كەرەك ەدى.
— اكەسىن ولتىرگەن ادامدى قانداي ايەل شىن كوڭىلىمەن ەرىم دەيدى؟
— ارينە عوي، — قىزى كۇرسىندى، — ساداعىمدى تارتۋعا مەنىڭ دە ءداتىم بارماس ەدى... تەك ىزا... — ءسوزدىڭ ار جاعى ەستىلمەدى.
ءابىلقايىر ازدان كەيىن كوزىن اشىپ جان-جاعىنا قارادى. ءبىراق ەشكىمدى كورمەدى. الاماندار وڭ جاقتاعى قالىڭ قاراعاش اراسىنا كىرىپ كەتىپتى. كەنەت ءابىلقايىرعا حابار بەرگەن كەرنەي ءۇنى شىقتى. جورىق دابىلىنا ۇيرەنگەن تارلانكوك ارقىراي كىسىنەپ قويا بەردى. كوپ كەشىكپەي سەرىكتەرى دە جەتتى. ءولىپ جاتقان جولبارىس پەن جولاي جايراپ قالعان قاسقىرلاردى كورگەن باحتيار-باھادۋر مەن نوكەرلەرى حان ەرلىگىن ماداقتاي جونەلدى. ءبىراق وعان ءابىلقايىر ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپادى، قاباعى تۇكسيىپ سازاردى دا قالدى. ول ءقازىر الاي-تۇلەي وكىنىشتە ەدى. «وتىز جىل حان بولسام دا، وسى مەزگىلگە دەيىن وزىمە كەرەك ادامدى تاڭداي بىلمەيمىن. الگى جىگىتپەن عوي ءتىل تاپسام اسكەرىمە قانداي قولباسشى بولار ەدى. سونداي ادامدارمەن عانا الەمدى باعىندىرا الاسىڭ! قاپ! قاپ!
حان باتىرلىعىنىڭ كۋاسى ەتىپ نوكەرلەرى جولبارىس پەن ارلان قاسقىرلاردىڭ تەرىسىن سويىپ الىپ، الدارىنا بوكتەرىپ، كەيىن قايتتى. ءابىلقايىردا ءالى ءۇن جوق، سول قاباعىن قارس جاپقان قالپىندا. تەك نوكەرلەرى حاننىڭ جەڭىستى ەكەنىن كۇنى بۇرىن بار الەمگە دابىرلاتا ءبىلدىرىپ، سىرناي-كەرنەيلەرىن بارىلداتا تارتىپ كەلەدى. شاتىرلارىنا تاياعاندارىندا عانا ءابىلقايىر قاسىنداعى باحتيار-باھادۋرعا:
— ەگەر مەن جوق جەردە باتىر سايان مەن مەنىڭ قىزىم گۇلباھرام-پاتشايىم قولدارىڭا تۇسە قالسا، — دەدى وزگەلەرگە ەستىرتپەي، — مەنىڭ قىزىمنىڭ باسىن الىڭدار. ال باتىر ساياندى سىي-قۇرمەت كورسەتىپ بوساتىپ جىبەرىڭدەر.
— قۇپ، تاقسىر!
باحتيار، باھادۋر وسى ءبىر بولماشى سوزدەن حاننىڭ نەگە ۇندەمەي كەلە جاتقانىن ۇقتى. جولبارىستى باتىر سايان ءولتىردى-اۋ دەپ جورامالدادى. «باسە، جولبارىس جۇرەگىنەن سۋىرىلعان جەبە حان جەبەسىنە ۇقسامايتىن ەدى-اۋ». باتىر جىگىتتىڭ تەك جولبارىستى عانا ولتىرمەي، حاندى دا اجالدان الىپ قالعانىنا شەك كەلتىرمەدى. «ايتپەسە كەكشىل ءابىلقايىر ونى قولعا تۇسسە بوساتىپ جىبەر دەمەسە كەرەك ەدى». وسىنىڭ ءبارىن سەزسە دە باحتيار-باھادۋر ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەدى. حاننىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەگەندەي ول، قۇيرىعى مەن باس تەرىسى جەرگە سۇيرەتىلىپ ءبىر نوكەردىڭ ەرىنىڭ الدىنا بوكتەرىلىپ كەلە جاتقان جولبارىس تەرىسىن كورسەتىپ:
— قانداي ۇلكەن جولبارىس، — دەدى سول ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەپ، — ەگەر قارسى شاپقان كەزىندە قولىڭىز دىرىلدەپ كەتىپ ساداقتى تارتا الماي قالساڭىز عوي، جارىپ تاستاۋى كامىل ەدى. ءبىر اجالدان باتىرلىعىڭىز قۇتقاردى. بۇل اجالدان امان قالعانىڭىزعا زور قۋانىشتىمىن. ءسىز كورىنبەي كەتكەننەن-اق «اقسارباس!» ساداقانى ايتۋمەن بولدىم.
قارسى شاپقان جولبارىسقا وق كەۋدەسىنەن، نە باسىنان، ايتەۋىر قارسى جاعىنان تيەر ەدى، ال ولگەن جولبارىستىڭ جەبە وكپە تۇسىنان قادالعان-دى. «قارسى شاپقان جولبارىستىڭ» دەگەن سوزىنەن باحتيار-باھادۋردىڭ جولبارىستى مۇنىڭ ءوزى ولتىرمەگەنىن سەزىپ قالعانىن حان بىردەن ۇقتى. ءبىراق مىڭداعان جاۋىنگەرلەردىڭ جەڭىسىن ءوز جەڭىسى ساناپ ادەتتەنگەن حان، «جولبارىستى باتىر سايان ءولتىردى» دەۋگە اۋزى بارمادى. ايتسە دە باھادۋردىڭ ءسوزىن تۇسىنگەندىگىن بىلدىرە، ول قايتادان:
— ەگەر باتىر سايان قولعا تۇسسە بوساتىپ جىبەرىڭدەر، — دەدى.
— قۇپ تاقسىر. ال ەكىنشى مارتەبە قولعا تۇسسە شە؟
— وندا باسىن الىڭدار.
باحتيار-باھادۋر ەزۋ تارتتى دا قويدى. باتىر ساياننىڭ حاندى جولبارىستان قۇتقارعانىنا ەندى ول ءتىپتى كۇماندانبادى. «اجالدان امان الىپ قالعانى ءۇشىن، حان دا ونى ءبىر رەت ولىمنەن قۇتقارۋىن بورىش سانايدى. ال ەكىنشى رەت قولعا تۇسسە. ىستەگەن جاقسىلىعى ءۇشىن قاستىق. جاقسىلىق تا، جاماندىق تا ساۋداعا تۇسكەن، شىركىن، قۋ زامان!» دەگەنمەن، الامان جىگىتتەردەن سەسكەنگەن ءابىلقايىر بۇدان بىلاي قاراي بۇل ماڭعا اڭعا شىقپادى. ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن، مىڭداعان سالمەن ساۋ-سالامات سەيحۋن دارياسىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنا ءجۇزىپ شىقتى. سۋ كيىمدەرىن كەپتىرىپ تىنىعىپ جاتقاندارىندا، ءۇش كۇن بۇرىن وسى ارادان جانىبەك پەن كەرەيگە قوسىلامىز دەپ انديجان ماڭايىنداعى قازاق رۋلارىنىڭ ءوتىپ كەتكەنىن ەستىدى. حان قاشقان ەلدىڭ سوڭىنان تۇرە قۋىپ، قىرىپ تاستاۋعا اسكەرىنە اتقا قونۋعا بۇيرىق بەردى. اسكەرى ابىگەرلەنىپ، دايىندالىپ جاتقاندا سامارقانتتى العان مۇقامەت-جوكىنىڭ سىيلىققا جىبەرگەن كوشى جەتتى. (اتتەڭ نە كەرەك، ابۋسەيىت قوراساننان قايتقان سوڭ، بوتەن امىرلەردىڭ كۇشىمەن ءوز تاعىن قايتادان جوكىدەن تارتىپ الدى). ءجۇز قىزىل نارعا سامارقانتتىڭ بار قازىناسىن ارتتىرىپ جىبەرگەندەي مۇقامەت-جوكى. ال بۇل كەرۋەندە ءجۇز نارعا تيەلگەن التىن ىدىس، پارشا، مانات، شاعي، ءدۇريا، قامقا. سامارقانت كىلەمدەرىنەن دە قىمبات ءابىلقايىرعا ارنالعان ەرەكشە قازىنا بار بولىپ شىقتى. ول ابۋسەيىتتىڭ ۇلكەن بايبىشەسىنەن تۋعان عيبادات-سۇلتان-بەگىم ەدى. قوس انارى جاڭا ءپىسىپ كەلە جاتقان الماداي قاپ-قاتتى، ۇلكەن قاراقات كوزدەرى قولعا تۇسكەن قۇرالايدىڭ كوزىندەي جاۋدىراعان، جاڭا قىز بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان سۇڭعاق بويلى جاس سۇلۋدىڭ مىسى جەڭدى. ءابىلقايىر قاشقان ەلدىڭ كوشىن شابۋدى ەرتەڭگە قالدىردى. سول كۇنى تۇندە كۇمىس باعانالى كوك جىبەك شاتىردىڭ ىشىندە ءالى تۇعىرىنان تايا قويماعان كارى كوكجال ون ءۇش جاسار ۋىلجىعان اق توتىنىڭ اپپاق توسىنەن ءشولى قانا توياتتاندى. كەشەدەن بەرى عيبادات-سۇلتان-بەگىمدى كورگەننەن بۇكىل دەنەسىن بيلەپ كەتكەن قىزۋىن باسا الماعان ءابىلقايىر، ەندى كوڭىلى ءبىر سايابىرلاپ قالىڭ قولىنا كوتەرىلۋگە بۇيىردى. ءبىراق جىبەرىلگەن ەرتولەلەردەن قاشقان كوش تۇندە سەيحۋن داريادان كەيىن، قاراتالعا قاراي ءوتىپ كەتكەنىن ەستىدى. كەشەگى سالداردى سۋعا اعىزىپ جىبەرگەن حان، قايتادان ءبىر جەتى سال توقىتىپ، كەيىن شەگىنگەنشە قىرۋار ەل مەكەندەرىنە جەتىپ، بەكىنىپ الاتىنىن ءتۇسىندى. «ۇرگەنىشكە تۋىمدى تىگىپ، ابدەن كۇشەيىپ الىپ موعولستاندى شاپسام، ءار جەرگە ءبىر كوشىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قاڭعىعان رۋلارى قايدا كەتەر دەيسىڭ!» دەپ ويلاپ ءابىلقايىر بەتىن قايتادان جەيحۋن دارياسىنىڭ جاعاسىنا بۇردى. ءبىر ءتۇننىڭ قىزىعىنا حان ورداسىنىڭ بولاشاعىن ايىرباستاعان قاتەسىن ول بۇ جولى اڭعارمادى. تەك جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن بۇل قاتەنىڭ اۋىرتپالىعىن بالالارى كوتەردى. ويتكەنى وسى قالىڭ كوشتى كوكشە تەڭىزگە قۇياتىن قاراتال وزەنىنە باستاپ بارا جاتقان — قازاق ەلىنىڭ بولاشاق ۇلى حانى، جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم سۇلتان ەدى. ءابىلقايىرعا ءبىر تۇندە تۇسەتىن جەڭىس، ارتىنان بارىپ ونىڭ بالالارىنا وتىز جىلدىق كۇيرەۋگە اينالدى.
حان قالىڭ قولىمەن قۇمايتتى، سورلى سۇرعىلت دالانى باسىپ ءۇش كۇننەن كەيىن، جەيحۋن داريانىڭ سول جاق جاعاسىنا جەتتى. ەندى وسى داريانىڭ بويىمەن جوعارى قاراي ءجۇرىپ وتىرىپ، ۇرگەنىشتىڭ تۇسىنان شىقتى. بۇرىن، وتىزعا تولماي تۇرعان شاعىندا ول قان-جوسا قىرعىننان كەيىن ەكى اپتانىڭ ىشىندە ۇرگەنىشتى العان-دى. شاھارعا كوك وردانىڭ كوكشىل جىبەك تۋىن تىككەن. وردا-بازاردان حان ورداسىن مۇلدەم كوشىرۋدى ول كەزدە ويلاعان جوق ەدى. سول كۇننەن باستاپ ءابىلقايىر تاعى شىعىس پاتشالارىنىڭ ەڭ كۇشتىلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. ۇرگەنىشتىڭ جازىق دالاسىندا التىن ايلى، كوك كۇمبەزدى مەشىت سالدىردى. ستامبۋل، پەكين، رۋم، ماسكەۋدەن شەبەرلەر الدىرىپ، اق تاستاردان، كۇيدىرگەن قىزىل كىرپىشتەردەن حان سارايلارىن تۇرعىزعان. ايتسە دە جات جەردى ۇزاق قونىس ەتە الماعان. ال ءقازىر ۇرگەنىشتى قاپەلىمدە قولعا ءتۇسىرىپ، مۇلدەم باسىپ قالۋعا كۇشى جەتپەدى. ەندى، امال جوق، اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرۋعا تۋرا كەلدى. بۇ جولى ءابىلقايىردىڭ كوزدەگەن ەسكى قونىسى — سىعاناق بولدى...
ءابىلقايىردىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن ەدى. بەت كەلبەتى دە قارا كۇرەڭدەنىپ كەتكەن. جانىبەك پەن كەرەيدىڭ جانە ولارعا ەرگەن رۋلاردىڭ ىشىنە قان قاتقانىنا، اشۋ، ارازدىقتىڭ وڭايشىلىقپەن تارقاي قويمايتىنىنا انىق كوزى جەتكەنىمەن، ولار وزىنەن ءبۇيتىپ ات قۇيرىعىن كەسىسىپ، مۇلدە ءبولىنىپ كەتەر دەپ ويلاماعان. بولىنگەن كۇندە دە ادىمى كەڭ بولماس، قايتا ورالار دەگەن. ءبۇيتىپ اتادان بالاعا ميراس قالار جاۋلىققا شىداماس، ويتۋگە باتىلدارى بارماس دەپ كوڭىلىن جۇباتقان. ەندى مىنە... ولار ءبىرجولاتا ورالماي كەلمەسكە كەتكەن ەكەن...
جورىق كەزىندە ازداپ باسىلعان ىزا، سىعاناققا كەلگەننەن كەيىن قايتا ءورشىدى. تۋىن تىگىسىمەن ءابىلقايىر شىداي المادى.
— باس اسكەرباسى قايدا؟ — دەدى ءابىلقايىر ءۇي تولا وتىرعان باتىر، سۇلتاندارعا سۇزىلە قاراپ.
قول قۋسىرىپ سىرتتان كىرگەن جاساۋىل سول ەڭكەيگەن بەتتە شەگىنشەكتەپ شىعىپ كەتتى. سىرتتا ءبىر قۇلتەكىنىڭ اۋزىنان ەكىنشى قۇلتەكىنىڭ اۋزىنا كوشكەن «اسكەرباسى باحتيار سۇلتاندى الديار تاقسىر شاقىرىپ جاتىر» دەگەن داۋىس بىرتە-بىرتە السىرەپ، الدەقايدا كوشە قۋالاي ۇزاپ بارىپ مۇلدە ءوشتى.
كوپ ۇزاماي-اق حان سارايىنا قىران قاباق، نار دەنەلى، اپاي ءتوس، ورتا جاستان اسقان باس اسكەرباسى باحتيار سۇلتان كەلىپ كىردى. جاقسىلىق حابارمەن شاقىرىلماعانىن بىلىگى ەدى، ءبىراق ءامىرشىسىنىڭ قانىن ىشىنە تارتا، سۇرلانىپ العان ءتۇرىن كورگەندە كوپ سۇمدىقتى باسىنان كەشكەن جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى. دەگەنمەن سىر بەرمەدى، حاننىڭ وڭ جاعىنان كەپ ورىن الدى.
— باحتيار باھادۋر! — دەدى ءابىلقايىر. — كۇن نۇرىنان جاراتىلعان قاسيەتتى بابام سايىپقىران شىڭعىسحاندى اۋىزعا الماي-اق قويايىن. بۇكىل دەشتى قىپشاقتى بيلەگەن جوشىنىڭ تۇسىندا ەلدىڭ ءبىر بولىگى حاننان بەزىپ، ءتۇپ كوتەرىلە كوشۋ دەگەن بولۋشى ما ەدى.
— جوق، الديار، — دەدى اسكەرباسى.
— ال، سول جوشىنىڭ اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرگە مەن دە تەگىس بيلىك جۇرگىزدىم. جوشى اكەسى شىڭعىستىڭ ارقاسىندا جەتىپ ەدى عوي ول بيلىككە. دەشتى قىپشاقتى دۇرىلدەتىپ قايتادان ەل قاتارىنا قوسقاندا مەن تەك كۇشىمە، ءاز اقىلىما عانا سۇيەنگەم...
— ءيا، الديار، قياعا تەك قىران بۇركىت قانا جەتە الادى، — دەدى اككى اسكەرباسى، مۇنداي ساتتە حان يەسىنىڭ ماقتان سۇيەتىنىن ەسىنە الىپ.
— ءبىراق قىرانعا دا سەرىك كەرەك، — دەدى ءابىلقايىر.— جوشى بابامىز جانىنا كىمدى ەرتەرىن بىلگەن... — سول سەبەپتەن دە جەڭىلمەي كەلگەن... ال مەن...— حان ايتايىن دەگەن ءسوزىن بۇگىپ قالدى، — سونىڭ ارقاسى بولۋى كەرەك، قاراماعىمداعى ەلىمنىڭ تەڭ جارتىسىنان ايرىلدىم...
ءابىلقايىر اشۋعا بۋلىعىپ، دەمىگىپ، سويلەي الماي قالدى. باحتيار سۇلتاندا دا ءۇن جوق، وردانىڭ ىشىندە شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەردەي اۋىر تىنىشتىق ورنادى. اقىرى ۇنسىزدىكتى ءابىلقايىردىڭ ءوزى بۇزدى.
— حاننىڭ امىرىنەن باس تارتىپ، موعولستانعا قاشقان قاراشىلاردىڭ جازاسى قانداي بولماق؟
— ءولىم... — دەدى باحتيار داۋ سىن قاتتى شىعارۋعا قورىققانداي كۇبىر ەتىپ.
سول-اق ەكەن. وردادا تۇرعان جۇرت ءبىراۋىزدان دۋ ەتە ءتۇستى.
— ءولىم، الديار.
— ولىمنەن باسقا كەسىم بولماۋعا ءتيىس.
— ءولىم.
ايتارىن ايتىپ قالعانمەن، ءبارى دە ءوز سوزدەرىنەن وزدەرى قورىققانداي جامىراي بارىپ قالت تىندى.
— ۇكىمدەرىڭە رازىمىن، يگى جاقسىلار — دەدى ءابىلقايىر زورلانا جىميىپ.
— ونى ورىنداۋ وزدەرىڭە جۇكتەلەدى. قولدا بار اسكەر تۇگەل ەرتەڭ تاڭنان قالماي وسى وردانىڭ تۇبىنەن تابىلسىن. جاۋدىڭ قورعانىن قىرىپ، قالعانىن قۇلاق كەستى قۇل ەتىپ ءوز دەڭگەيىمە باس ۇرعىزباسام، ءابىلقايىر اتىم قۇرىسىن!
قانشا اشۋلانسا دا، داۋىس كوتەرمەيتىن ءابىلقايىردىڭ مۇنشاما ەرەن سويلەۋىنىڭ سەبەبى ىزادان ەكەنىن جۇرت بىردەن ۇقتى. قارسىلاسىپ ەشكىم ءتىل قاتپادى.
بۇيرىقتى بەرۋ وڭاي دا، ونىڭ ورىندالۋى قيىن. مۇنى ءابىلقايىر جاقسى بىلەتىن. اسىرەسە بۇ جولى. سويتسە دە تاۋەكەل دەپ ويلاعان. ەگەر قاراۋىندا قالعان ەلدىڭ باس كوتەرەر، قارۋ ۇستار ەر-ازاماتتارى تۇبىمەن قوپارىلا اتتانسا، ءالى ورنالاسىپ بولماعان كەرەي مەن جانىبەك كوشىن تالقان ەتىپ شاۋىپ، ەل-جۇرتىن شۋلاتىپ، الدىنا ساپ مالشا ايداپ قايتۋ وعان مۇمكىن-اق كورىنگەن.
بەكتەر مەن باتىرلار، «يگى جاقسىلار» وردادان شىعىسىمەن-اق ءارقايسىسى وح» قاراۋىنداعى رۋلارىنا شاپقان. ەلدىڭ ەلەڭدەپ وتىرعان ۋاعى، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە اسكەر جيىپ الۋ ابدەن مۇمكىن ءىس ەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، حان ورداسىنىڭ توڭىرەگىندە وتىرعان، ءابىلقايىرعا ابدەن بەرىلگەن، سەنىمدى دەگەن ساربازدىڭ ءوزى قانشاما.
باس اسكەرباسى باحتيار حابارشى، شاپقىنشىلاردى اتتاندىرىپ بولىسىمەن، وسى ءوز قاراۋىنداعى ساربازداردى جورىققا قامداۋعا كىرىسپەك بولدى.
— ۇرگەنىشتەن قايتقالى جامباستارىڭ سارعايىپ از جاتقان جوقسىڭدار، — دەدى ول ورداعا وڭشەڭ «جاقسىلاردىڭ» تەگىننەن-تەگىن جينالماعانىن اڭداپ، الدەبىر سۇمدىقتى كۇتىپ توپ-توپ بوپ، ۇدىرەيىسىپ تۇرعان ساربازدارعا كەلگەن بويدا. — قىلىشتارىڭ دا قىنابىندا جاتىپ قالىپ، توت باسۋعا اينالعان شىعار. قۇداي تىلەۋلەرىڭدى بەردى. ولجاعا دا قارىق بولارسىڭدار.
— ءۋا، ءپالى! — دەدى ءبىر جاس سارباز ىرجالاقتاپ. قىنابىنان قىلىشىن سۋىرا ءتۇسىپ، جوتكىرىنىپ قويدى. ايتكەنمەن، قالعان جۇرت بۇل قۇساپ الاقايلاپ كەتكەن جوق. ءسوزدىڭ ارتىن توسىپ تۇر.
— بۇل جولعى جاۋ — باسى شوقتى قالماق تا، جىلماعاي ءجۇزدى ءشۇرشىت تە ەمەس. الىنۋى وڭاي جاۋ. ەل بولىپ باسىن قوسا الماي جاتقان الگى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قاشقىندارى. ال قاشقان جاۋعا قاتىن ەر...
— وي-دوي!
اسكەرباسى كوپ ىشىنەن كۇڭك ەتە تۇسكەن داۋىستى قۇلاعى شالىپ قالسا دا، قۇر ءدوڭايبات جاساۋمەن بولدى.
— قاشقان جاۋعا قاتىن ەر، — دەدى ول ءسوزىن قايتالاپ، جان-جاعىنا كوز تاستاپ. كانە، باتىر بولساڭ شىعىپ كورشى دەگەندەي، اسكەرىنە تۇكسيە قاراپ ءبىراز تۇردى. ءبىراق بۇل جولى ءتىرى جان قىبىر ەتپەگەن سوڭ، ءسوزىن قايتا جالعاستىردى. — ال سەندەر سايىپقىران ەرلەر ەمەسسىڭدەر مە؟! تەنتەك جانىبەك پەن اقىلىنان اداسا باستاعان كەرەيدى ات قۇيرىعىنا بايلاپ، ال ولارعا ەرىپ، حانىمىزدىڭ قاسيەتتى ورداسىنان بەزگەن جالاڭاياقتاردى قويداي ماڭىراتىپ، قوزىداي شۋلاتىپ ايداپ كەلۋ — سەندەر ءۇشىن تۇك ەمەس.
— سايىپقىراندىق قولدان كەلسە! — بۇل — مانا العاش ءۇن شىعارعان كىسى ەدى. جاسى وتىز بەس-قىرىقتارداعى كوك كوز سارى جىگىت ورىسباي بولاتىن. — شارۋادان بوساي السام جاقسى عوي...
— مەندە سىلتاۋراتار ەشقانداي شارۋا جوق، ءبىراق... بۇل ساپارعا قيناماساڭىز... — بۇل ءسوزدى ايتقان بەتىندە قىلىش تاڭباسى بار، ەلۋلەر شاماسىنداعى كارى جاۋىنگەر قوقىش دەگەن ەدى. بار ءومىرىن ءابىلقايىر ەسىگىندە وتكىزگەن كەدەي تولەڭگىت...
سول-اق ەكەن، كۇڭكىل-سۇڭكىل كوبەيىپ كەتتى.
شارۋا جايى قيىن عوي، جورىقتان قاجىپ قايتتىق...
— مال بار، بالا-شاعا بار...
— ۋاقىتتىڭ ءوزىنىڭ تار بوپ تۇرعانىن كورمەيمىسىز...
— توقتات، وڭشەڭ شۋىلداق! اسكەرباسى اقىرىپ جىبەردى. — بۇرىن سوعىس كورمەپ پە ەدىڭدەر؟ جورىق كورمەپ پە ەدىڭدەر؟ سوندا ۇيدە شارۋام قالدى، قاتىنىم قالدى دەپ قايسىڭ ايتۋشى ەدىڭ؟! الدە ەل شەتىندە شۇبىرىپ كوشىپ جۇرگەن از عانا توبىردان قورقامىسىڭدار؟ اتاعا تارتپاي تۋعان وڭشەڭ سۋ جۇرەك!
— تاقسىر، — دەدى ورىسباي يىعىن قومدانىپ، العا شىعىڭقىراپ. — ارينە، ءبىلىپ، سەزىپ وتىرسىز، شارۋا دەگەنىمىز تىلگە تيەك قانا. شىنىمدى ايتسام، مەن جازىقسىزدان-جازىقسىز ءوز باۋىرلارىما قارسى قىلىش كوتەرىپ، ادام الدىندا ءبىر، قۇداي الدىندا ەكى كۇناكار بولعىم كەلمەيدى. ونسىز دا توگىلگەن قان از ەمەس. دارەجەڭ كەم دەمەسەڭ، مەن دە اتا مەن انادان تۋعان ۇلمىن. ەشكىمنىڭ دە باسىبايلى ق ۇلى ەمەسپىن. ءوز ەركىم وزىمدە. بۇل جورىققا بارا المايمىن.
— قيناماڭىز، مىرزا.
— تاقسىر-اۋ، ەل بەتىنە قالاي قارايمىز...
— حان مەن سۇلتاندار جانجالداستى دەپ ەكى ورتادا شارۋا نەگە قىرىلۋى كەرەك...
— ءوزارا جاۋلاسۋدىڭ قانشا قاجەتى بار...
جۇرت دابىرلاسىپ، دۇرلىگىسىپ كەتتى.
— ءاي، قوقىش، ءاي، تاكەجان، ءاي، كۇيگەنباي، — دەدى اسكەرباسى قاراشى حالىقتىڭ مىنا رايىن اڭداعان سوڭ، ءابىلقايىردىڭ باسىبايلى تولەڭگىتتەرىنىڭ اتىن ارنايى اتاپ. — حان يەمنىڭ باۋىرىندا وسكەن كۇشىك ەمەس پە ەدىڭدەر، ءدامىن اقتاماي، قۇدايدى ۇمىتقاندارىڭ قالاي؟!
توپ ىشىنەن بىرەۋدىڭ كەڭكىلدەپ كۇلگەن داۋسى ەستىلدى. ءبىراق تولەڭگىتتەردىڭ كوبى نە ايتارىن بىلمەي توسىلىپ قالعان ەدى، كوپ اتىنان قوقىش ءسوز الدى.
— ءدام اقتايتىنداي، ەشكىمنىڭ حاقىسىن جەگەن جان ەمەن، — دەدى ول اسكەرباسىعا تۋرا قاراۋعا قايمىققانداي، كوزىمەن جەر شۇقىپ. — ءبىراق حان بۇيىرسا قاي جورىققا بولماسىن بارام. ايتكەنمەن، تاقسىر، سۇيرەپ قوسقان تازى تۇلكى المايدى دەۋشى ەدى، قۇر قارا كوبەيتسىن دەمەسەڭىز، قان توگۋگە ار-وجدانىم شىداماس.
— وڭشەڭ ەز! سەندەر جاۋ تۇسىرمەك تۇگىل، وزدەرىڭ ولجاعا كەتەرسىڭدەر! —دەدى كۇيىپ كەتكەن اسكەرباسى بۋلىعا.
بۇدان ءارى كۇش كورسەتۋگە باحتيار سۇلتان بارا المادى. اسكەر دەنى كوشكەن ەلمەن تىلەكتەس ەكەنىن سەزگەندىكتەن نە ايتارىن بىلمەي تۇرىپ قالدى.
كەشكە قاراي ءار تاراپتان حابارشىلار دا جەتە باستادى. ەلەگىزىپ وتىرعان ەل حان جارلىعىن قۋانىشپەن قارسى الماپتى. ءتىپتى، كەيبىر رۋلار حان يەم ءبىزدىڭ جانىبەككە ەرمەي، ءوز قاراۋىندا قالعانىمىزعا نەگە شۇكىرشىلىك ايتپايدى دەسىپتى. ال ەندى ءبىرتالايى يگىلىكتى ءىس ءۇشىن حان ولىمگە جۇمساسا دا بارار ەدىك، ءبىراق بۇ جولعىسى قيانات، ءوز باۋىرلارىمىزبەن سوعىسۋعا اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىنان قورقامىز دەگەن كورىنەدى. جارلىققا مويىن ۇسىنعاندار از ەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءابىلقايىر جاساعى حاننىڭ ءوز ويلاعانىنان ەكى-ۇش ەسە كەم بوپ شىقتى. بۇل جينالعان جۇرتتىڭ ءوزىنىڭ قانشالىق سەنىمدى ەكەنى كۇماندى.
اقىرى حان، ۇستىنە جان ادامدى كىرگىزبەي، كوز شىرىمىن الماي، ءدام تاتپاي اق وردانىڭ ىشىندە ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن بويى ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ جۇرگەن دە قويعان. ءابىلقايىر بۇ جولى، شىنتۋايتقا كەلگەندە ەل تاعدىرىن حان مەن سۇلتاندار ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى شەشەتىنىن ۇقتى. ءقازىر دەشتى قىپشاقتىڭ قالىڭ بۇقاراسى وزىنەن وپا شەگىپ، قازاقتىڭ جەكە حاندىعىن قۇرامىز دەگەن رۋلار جاعىنا مۇلدەم شىعىپ كەتكەنىنە شەك كەلتىرمەدى. ەندى ول جانىبەك پەن كەرەيلەردى حاندىق قۇرماي تۇرعانىندا باسىپ الۋ ءۇشىن جورىققا اتتانۋ جايلى ويىنان باس تارتتى. ويتپەسكە شاراسى دا جوق-تى. جارالى ارىستان سياقتى ىزالى حان ءىشى قازانداي قايناعانمەن كۇرەسۋگە دارمەنى جوق، ءىستىڭ اقىرىن كۇتىپ، اڭىسىن اڭدۋعا كوشتى.
ەكىنشى ءبولىم
I
ۇلى شىڭعىسحاننىڭ ەكىنشى بالاسى جاعاتايدىڭ بەسىنشى بۋىنى مۇحامەد حاننىڭ شوبەرەسى، اتاقتى ۋايس حاننان تۋعان، موعولستاننىڭ قازىرگى حانى يسان-بۇعى بۇگىن وتە قاپالى ەدى.
جايشىلىقتا ءبىر قاراعاننان كوڭىلىن كوتەرىپ جىبەرەتىن المالىقتىڭ جاسىل توككەن باۋ-باقشاسى دا، الاتاۋدىڭ بۇلت قونعان قاھارلى بيىكتەرى دە، كوشەدە قىز كۇلكىسىندەي ۇنەمى سىڭعىرلاپ اعىپ جاتقان ارىقتاردىڭ كۇمىس سىلدىرى دا، بۇگىن جۇدەۋ جانىن جۇباتا الماعان.
ول كەزدەگى مول سۋلى التىن ەمەل وزەنىنەن جالايىر جىگىتتەرى جاز بويى قۇم جۋىپ، حانعا تارتۋ ەتىپ الىپ كەلگەن جارتى قاپشىق ۇساق التىن دا، ءتىپتى بۇنىڭ كوڭىلىن اشپاعان. جىگىتتەردىڭ ىقىلاسىن اياقسىز تاستاعىسى كەلمەي، بەسەۋىنە بىردەي سول التىن ەمەل بويىنان ءارقايسىسىنا ءبىر تەپە34 باسىبايلى جەر بەرىلسىن دەپ بۇيرىق العان دا ءوز قولىمەن يىقتارىنا زەرلى شاپان جاۋىپ، قايتادان تورگى بولمەسىنە كىرىپ كەتكەن. ءارقايسىسى ءبىر تەپە التىن جۋاتىن جەرگە يە بولىپ، كەنەت بايىپ قالعان جىگىتتەردىڭ قۋانىشتى كەتىپ بارا جاتقانىن تەرەزەدەن كورىپ، ءسال ەزۋ تارتىپ، كۇلگەن. ءبىراق كەنەت قايتادان قاباعى تۇيىلە قالعان. كەشەگى ەستىگەن حابارى قايتادان قوينىنا بىرەۋ سۋىق جىلان سالىپ جىبەرگەندەي بويىن تىتىركەنتە تۇسكەن.
حان كەڭەسى جيىلعانشا جانىن قويارعا جەر تاپپاعان. سوسىن ەكى ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن جاعاتاي باباسى مەكەن ەتكەن، ءبىر كەزدە ءۇيسىن، جالايىر، ۇيعىر ديقاندارى سالعان، ءبىراق ءقازىر قۇلاپ بىتكەن كونە المالىقتىڭ ەسكى جۇرتىنا بارعان. بۇل ەسكى جۇرت يسان-بۇعىعا قىمبات دۇنيە ەدى. وسى ەسكى جۇرتتا ول العاشقى رەت ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن ءبىلدى، وسى ەسكى جۇرتتا ول اكەسى ۋايس حاننىڭ قالاي قان توككەنىن كوردى.
اكەسى ۋايس سۇلتاننىڭ العاشقى جىگىت كەزىندە بۇلاردىڭ ۇلىسى جەيحۋن دارياسىنىڭ وڭ جاعىندا بولاتىن. داريانىڭ سول جاعىندا ات شاپتىرىمداي جەردە اقساق تەمىر ۋاقىتىندا سالىنعان قاڭعىت رۋىنىڭ ديحاسى — ماڭعىت، ودان ءارى ءبىر كۇندىك جەردە ۇرگەنىش شاھارى جاتقان. ال جەيحۋننىڭ وڭ جاعى — سۇرعىل توبەلى، تەك جۋسان مەن بايالىش قانا وسەتىن، تۇيىرشىك تاستى ۇشى-قيىرى جوق دالا، قاراقالپاق تۇسى — سۇلتان ۋايستىڭ ۇلىسى ەدى. كوك وردا مەن وسى جاعاتاي ۇرپاعىنىڭ مەنشىكتى جەرىن ەكىگە ءبولىپ، ەكپىنى سەيحۋننان ەكى ەسە كۇشتى، سۇرعىلت تولقىنىن ۇيىرىلتە بۇلقىنعان، ادامنىڭ ءبىر قاراعاننان قاراداي زارەسى ۇشاتىن، مول سۋلى جەيحۋن اعاتىن. وسى جەيحۋن داريانىڭ كۇنباتىس جاعاسىندا بيىكتىگى قىرىق، قالىڭدىعى ون قۇلاشتاي سۇرعىلت توپىراقتى شىمنان قۇيعان بەكىنىس بار. بەكىنىستىڭ ىشىندە سۇرعىلت كىرپىشتەن قالاعان بىرنەشە كەڭ سارايلار سالىنعان. Miنe، وسى بەكىنىس، سوڭىنان سۇلتان-ۋايس-داگ دەپ اتالعان جەر، ۋايس سۇلتاننىڭ اتامەكەن قونىسى بولاتىن.
يسان-بۇعىنىڭ بالالىق شاعى وسى جەردە ءوتتى. اكەسى ۇزاق جىل موعولستان اسكەرىن باسقارىپ، باسىنان سان جورىقتى وتكىزىپ اقىرىندا ءوزىنىڭ قاستارىن جەڭىپ، اق كيگىزگە كوتەرىلىپ حان بولعان. سودان كەيىن بارىپ يسان-بۇعى موعولستاننىڭ استاناسى، باۋ-باقشالى المالىق شاھارىن كوردى. جەيحۋننىڭ جاعاسىنداعى جان-جاعىن بيىك بەكىنىسپەن قورشاعان، ايدالادا جاپادان-جالعىز تۇرعان سۇلتان ورداسىندا وسكەن جاس بالاعا، بۇل شاھار ءبىر كەرەمەت سالتاناتتى بوپ ەلەستەدى. قالانىڭ جاسىل باعىندا سىڭسىعان الما، ورىك، ءجۇزىم، المۇرت... كوشەسىنە شىقسا، ديقان اسپاپتارىن، جاۋىنگەر قارۋ-جاراعىن، قىز-كەلىنشەكتەر القا-جۇزىك، بىلەزىكتەرىن سوعىپ جاتقان شەبەرلەردىڭ كوك قۇرىش ءتوستى قۇلاشتاي كەپ ۇرعان بالعالارىنىڭ شاڭقىلىنان قۇلاق تۇنادى. العاشقى رەت ول وسى قالادا ناماز وقۋعا كوك كۇمبەزدى مەشىتكە كىردى. وسى قالادا ول العاشقى رەت كوپىرلەر شوقىناتىن ناسراني دىنىندەگى كەلىمسەكتەر سالعان شىركەۋدى كوردى. سول ءبىر عاجايىپ بالالىق شاعىنداعى كورىنىستەر ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىنان كەتپەيتىن. اكەسى ۋايس حان وتە ءدىنشىل ەدى. ءبىر كۇنى ول تاڭعى نامازىن وقىپ بولدى دا ءولى شىرت ۇيقىدا جاتقان ەر جەتە باستاعان بالالارى — جۇنىس پەن يسان-بۇعىنى وياتتى. وزىمەن بىرگە ەرتىپ ءجۇردى. سوڭدارىندا نوكەرلەرى. كوپ كەشىكپەي بۇلار كونە المالىققا كەلدى. ءتىسى ءتۇسىپ وپىرايعان كورى ادامنىڭ اۋزى ءتارىزدى، كەلىسىمسىز كىلەڭ قۇلاپ جاتقان شىم ۇيلەر، ءزاۋلىم ۇلكەن كىرپىش قورالار... وسى جان شوشىرلىق كۇيرەگەن قالانىڭ ورتاسىندا تەك راسىندا سارى جەزدەن كرەس ورناتقان جاسىل كۇمبەزدى مانەرلەپ سالعان اعاش ءۇي كورىنەدى. ءۇيدىڭ جانىندا باۋ-باقشا. باقشا تولى كىلەڭ يشان، قوجا، اق سالدەلى، كوك سالدەلى مولدا، ءمازىن، كاري، مۇريتتەر. حان كەلىسىمەن ورتادا تۇرعان مىنبەگە اق سالدەلى مولدا شىقتى. تاڭەرتەڭگى سالقىننان ابدەن مۇزداپ قالعان ەكى بالا ەندى الگى مىنبەنىڭ جانىنداعىلاردى كوردى. دار قاسىندا ەكى قولى ارتىنا بايلانعان، شاشى ءوسىپ كەتكەن، اق ساقالى بۇكىل كەۋدەسىن جاپقان، ۇستىندە تىزەسىنە تۇسەتىن اق كەنەپ كويلەگى بار كەلىستى بىرەۋ تۇر. سىرت ءپىشىنى، ءتۇر كەلبەتى مۇسىلمانعا ۇقسامايدى. ات جاقتى، كوك كوزدى، اق سارى ادام.
مىنبەگە شىققان الگى مولدا ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، ۋايس حانعا قاراپ:
— ءىسلام ءدىنىنىڭ قورعانى، ۇلى مارتەبەلى ۋايس حان ءسىزدىڭ مۇباراك قولىڭىز قويىلىپ، التىن ءمورىڭىز باسىلعان ادىلەتتى جارلىعىڭىزدى ورىنداۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەگەن.
حان باسىن يزەگەن:
— رۇقسات!..
قىزىل شىرايلى مولدا ەندى قولى بايلاۋلى كىسىگە قاراعان:
—مۇحاممەد پايعامباردىڭ ۇمبەتى، ۇلى موعولستاننىڭ ۇل-قىزىن ءوز دىنىنە وتكىزىپ، دوزاققا تۇسىرمەك ارەكەتىمەن شىركەۋ ۇستاپ، كۇناكار بولعانىڭ ءۇشىن سۇلەيمەن پايعامبارداي ادىلەتتى، عازىرەت عاليداي ايبارلى، ۇلى مارتەبەلى ۋايس حان، اللاتاعالانىڭ كاپىر پەندەسى دانيەل، سەنى دارعا اسىپ ءولتىرۋ جازاسىنا بۇيىردى. اجال الدىندا قانداي ءوتىنىشىڭ بار؟
ۇزىن ساقالدى، دۋدار شاشتى ادام باسىن شايقاعان.
— ءدىنى باسقا پۇسىرمانداردان ەش ءوتىنىشىم جوق. ءدىنىم ءۇشىن قۇربان بولۋعا بارمىن! تەزىرەك دارلارىڭا تارتا بەرىڭدەر!
مولدا حانعا قاراعان. حان باسىن تاعى يزەگەن. قولى بايلاۋلى ادامنىڭ جانىنداعى ەكى جەندەتكە مولدا:
— اللاتاعالانىڭ جازمىشى وسىلاي. قۇدايدىڭ شوقىندى ق ۇلى دانيەلدى دارعا اسىڭدار! — دەگەن.
ەكى جەندەت قولى بايلاۋلى ادامنىڭ موينىنا قىل ارقاندى ىلمەشەكتەپ ءتۇيىپ، ەكىنشى ۇشىن وزدەرىنە قاراي تارتا باستاعان. ساقالدى ادام سەرەيە، جوعارى كوتەرىلە بەرگەن. تەك دارى بەلاعاشىنىڭ تۇسىنا تاياعاندا عانا ءبىر رەت جۇلقىنا ءتۇسىپ، ەكى قولىن سالبىراتا، باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ تىنا قالعان. ەكى جەندەت ارقاننىڭ قولداعى باسىن جەردەگى قازىققا اپارىپ بايلاعان.
الگى مولدا قايتادان ۋايس حانعا قاراعان:
— ۇلى مارتەبەلى تاقسىر حان عيباراتتى جەرىمىزدە توقسان جىل بويى ءازازىلدىڭ وشاعى بوپ كەلگەن مىنا شىركەۋدىڭ كۇل-تالقانىن شىعارۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەدى.
حان تاعى دا باسىن يزەپ، «رۇقسات» دەگەن يشارات كورسەتكەن.
بىلەكتەرىن سىبانعان قوجا، مولدا، ءمازىن، كاري، مۇريتتەر «تفا، تفا، پالەكەت!» دەپ قىل ارقاندى شىركەۋدىڭ بيىك باسىنداعى كرەسىنە بايلاپ، ءبارى جابىلا تارتىپ جەرگە جۇلىپ تۇسىرگەن. سودان كەيىن ۇلكەندىگى تاي قازانداي مىس قوڭىراۋىن جەرگە قۇلاتقان. ەكى بيە ساۋىمداي ۋاقىتقا جەتكىزبەي، ءبىر شەگە شاشپاي، الاتاۋدىڭ ارشاسىنان قيىستىرىپ، جونىپ سالعان شاعىن، سالتاناتتى شىركەۋدى كۇل-تالقان ەتكەن. سۇنيەت ءدىنىن بەرىك ۇستاعان، ارابستاننان، يراننان كەلگەن قوجا، مۋفتي، يشانداردىڭ كەۋ-كەۋىمەن، كىلەڭ قىزبا افەندى، ءمۇريت، شەيحتەر شىركەۋدى ءبىرجولاتا جەرمەن-جەكسەن ەتىپ جوق قىلعان.
يسان-بۇعىعا بۇنىڭ ءبارى ويىنشىق بوپ كورىنگەن. تەك بەرتىن كەلە، ءوزى حان تاعىنىڭ ىسىنە ارالاسا باستاعاندا عانا ۆيزانتيا ەپيسكوپى دجاۆاني مارينوللي، فلورەنسيادان جەتىسۋ مەن گوبي قۇمى ارقىلى حانبالىققا35 بارا جاتىپ، بۇل شىركەۋدى المالىقتا 1340 جىلى سالدىرعانىن بىلگەن. ۋايس حاننان بۇرىنعى المالىقتىڭ حاندارى مەن حاكىمدەرى، بۇزىلا باستاعان شاھارداعى ەشكىمگە كەرەگى جوق شىركەۋدىڭ بار-جوعىنا كوڭىل بولمەگەن. ريم پاپاسىنىڭ مۇسىلمان جەرىنە جىبەرگەن ءتىڭشى-دىني ادامدارى شىركەۋدىڭ مۇنداي جاعدايىن استىرتىن پايدالانىپ جۇرگەن. تالاي مۇسىلمانداردى ناسراني دىنىنە كىرگىزىپ العان. تەك وتە ءدىنشىل ۋايس حان عانا جاعاتاي تاعىنا وتىرعاننان كەيىن، بۇل شىركەۋدى مۇسىلمان دىنىندەگى ادامداردى اق جولىنان اداستىرماسىن دەپ ءبىرجولاتا قۇرتۋعا جارلىق بەرگەن.
يسان-بۇعى بۇل كۇنگى كورگەن كورىنىسىنەن جاس جانىن دەمىكتىرىپ كۇيزەلمەگەن. قارت ادام دانيەلدىڭ اجالى دا، جاسىل كۇمبەزدى ادەمى شىركەۋدىڭ قيراۋى دا كوڭىلىندە بالەندەي ءىز تاستاماعان. ءبىراق بۇل جالعاندا ۇمىتپاس اسەردى وعان باسقا جاعداي قالدىرعان. ەر جەتىپ كەلە جاتقان حان بالالارى، قيراعان شىركەۋ تۇرعان جەردەگى تاماشا باۋ-باقشاعا كەلىپ، سان ءتۇرلى ويىنعا بەرىلەتىن. ءبىر كۇنى وسىنداي جاعدايدا يسان-بۇعى جاسىل ەمەن تۇبىنە سۇيەگى جەرلەنگەن دانيەلدىڭ تومپەشىك زيراتىنىڭ باسىندا بۋلىعا جىلاپ وتىرعان قىز بالانى كوردى. ۇستىنە قارا كيگەن، قولىندا ءبىر شوق گ ۇلى بار، شاماسى ون ەكى-ون ءۇش جاسار. «بۇل نە قىلعان قىز؟ قايدان كەلدى؟» يسان-بۇعى تاياي ءتۇستى. ءدال وسى كەزدە قىز بالا دا ورنىنان تۇرەگەلدى. يسان-بۇعى بەلىندەگى قانجارىن شاپ بەرىپ، ۇستاي الدى. «جوق، بۇل ادام ەمەس، پەرىنىڭ قىزى! مۇنداي ادام بالاسى جاراتىلۋى مۇمكىن ەمەس!» راسىندا دا قىز حان بالاسىنىڭ جايشىلىقتا كورىپ جۇرگەن قىزدارىنا ءتىپتى ۇقسامايتىن ەدى. ۇلكەن كوگىلدىر كوزى تۇنىپ جاتقان كوكشە تەڭىز سۋىنداي كوكپەڭبەك، اقسارى ءجۇزدى، قىر مۇرىن، سۇڭعاق بويلى. يسان-بۇعىنى تاڭ قالدىرعان اسىرەسە شاشى بولدى. ول مۇنداي شاشتى جاراتىلعالى كورگەن ەمەس. جەرگە شۇباتىلىپ جاتقان قوس بۇرىمى، ناعىز ءبىر توبەسىنەن ەتەگىنە دەيىن تولقىندالا توگىلگەن قىزىل التىن ءتارىزدى... جوق، يسان-بۇعى مۇنداي قىزعىلت شاشتى ەش ۋاقىتتا دا كورگەن جوق. مۇنداي شاش ادامزاتقا ءبىتۋى مۇمكىن ەمەس. مۇنداي شاش تەك سۋ پەرىلەرىندە بولادى دەپ ەستيتىن. «ءوزى دە سۋ پەرىسىندەي سۇلۋ ەكەن. ءسىرا، مەنى، سيقىرلاپ الۋعا سۋ استىنان شىققان عوي». ءپىسميللا! ءپىسميللا! مەن بۇنىمەن ءتىل قاتىسۋعا ءتيىستى ەمەسپىن. ەگەر تىلدەسسەم بىتكەنىم... جوق، جوق ەگەر ماعان تايايتىن بولسا، قانجارىمدى جىبەرۋىم كەرەك... بۇل سۋ پەرىسىنىڭ قىزىن وزىمە جۋىتپاۋىم كەرەك... استاپىراللا، استاپىراللا!..»
ءبىراق قىزدىڭ ءوزى دە تايامادى. ول يسان-بۇعىنىڭ بەتىنە ازاپتى پىشىنمەن جاسقانا قارادى. كوزى كۇزدىڭ بۇلىڭعىر كۇنىندەي تۇماندى جاسقا تولى.
— عاپۋ ەتىڭىز، حان وعلى، جولىڭىزدان كەزدەسىپ قالعانىما! — دەدى ول باسىن ءيىپ، — بۇل ارا ءسىزدىڭ وينايتىن جەرىڭىز ەمەس ەدى.،.
«باسە ايتتىم عوي، بۇل پەرىنىڭ قىزى دەپ، ايتپەسە مەنىڭ حان بالاسى ەكەنىمدى قايدان بىلەدى؟ ءپىسميللا! ءپىسميللا!..» ايتسە دە قىزعا جاۋاپ بەرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەگەر ادام ايدالادا كەلە جاتىپ، جول ۇستىندە جايناپ جاتقان گاۋھار تاستى كورسە ءبىر بۇرىلماي كەتە الار ما، قىز دا وسى عاجايىپ گاۋھار تاستىڭ ءدال ءوزى بولاتىن. يسان-بۇعى وعان ءتىل قاتپاي قالا المادى.
— تاياما! — دەدى ول داۋسى دىرىلدەپ. — ءوزىڭ كىمسىڭ؟ ادامسىڭ با؟ جىنسىڭ با؟
قىز يسان-بۇعىنىڭ شوشىپ قالعانىن ەندى سەزدى. ول مۇڭايا ەزۋ تارتتى.
— قورىقپا، اداممىن، — دەدى ول. سويدەدى دە انانىڭ قانجارىنان قولىن الماي تۇرعانىن اڭعارىپ، تاعى دا مۇڭايا ەزۋ تارتتى. — اكەڭ اكەمدى ءولتىرىپ ەدى، ەندى سەن مەنى ولتىرمەكسىڭ بە؟ جازىعىم نە؟ — قىز اقىرىن كۇرسىندى. — بۇل كۇنى جازىققا قارايتىن زامان با؟ مەيلى ولتىرگىڭ كەلسە، ولتىرە بەر...
«باسە، بىلتىرعى دارعا اسىلعان كوپىر دە وسى قىز سەكىلدى كوك كوز، اقسارى ەدى عوي. كوپ بولسا قىزى شىعار... ءبىراق ءولى سەنبەي تۇرعان يسان-بۇعى:
— راسىمەن ادامسىڭ با؟ — دەدى ءولى دە قانجارىنان قولىن الماي. — وندا «وللاگي، بيللاگي، مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتىمىن، جالعان ايتسام قۇدايتاعالا كارى سوقسىن» دەشى.
قىز سول جىميدى.
— راس ايتام، ادام بالاسىمىن. ەگەر وتىرىك ايتسام قۇدايتاعالا كارى سوقسىن. ال مۋحاممەد پايعامباردىڭ ۇمبەتىمىن دەي المايمىن، مەن ناسراني ءدىنىنىڭ ۇمبەتىمىن.
— ول نە؟ كوپىرسىڭ بە؟
— سەندەرشە كاپىر... بىزدەرشە ەڭ ادىلەتتى ءدىننىڭ قۇلىمىز...
«جىن-پەرى بولماعانىڭا مىڭ دا ءبىر شۇكىر. ال كوپىرلىگىڭدى تاستاپ، مۇسىلمان دىنىنە اۋىسۋىڭ تاقا قيىن بولماس... ونى سوڭىنان كورەرمىز...»
يسان-بۇعى قىز سوزىنە سەندى. سەنبەسكە امالى جوق ەدى. ويتكەنى قىزدىڭ كاپىرلىك كۇناسىن سۇلۋلىعى جەڭىپ كەتكەن. ونىڭ جىن-پەرى ەمەستىگىن ءبىلىپ قۋانعان بالا جىگىت ءدال ءقازىر ءوزىن وسى كاپىر قىزى ءۇشىن دوزاق وتىنا كۇيۋگە دايىن ءتارىزدى سەزىندى. يسان-بۇعى تەك بار بولعانى ءپىسميللا، ءپىسميللا دەپ قىزعا تاياي بەردى...
قىز شىنىندا دا بىلتىرعى دارعا اسىلعان شالدىڭ قىزى بولىپ شىقتى. اكەسى ولگەن كەزدە مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءدىنىن تاستاپ، يسا پايعامباردىڭ دىنىنە كوشكەن ءبىر ۇيعىر ديقانى بۇنى ۇيىنە جاسىرىپ ءتىرى الىپ قالىپتى. ءقازىر سول ۇيعىر ۇيىندە تۇرادى ەكەن. فلورەنسياعا باراتىن كەرۋەندى كۇتىپ جۇرگەن كورىنەدى. اكەسىنىڭ زيراتىنا گۇل قويۋعا كەلگەنىندە يسان-بۇعىعا كەزدەسىپ قالىپتى.
ەكى جاس ءبىرىن-بىرى، شۋ دەپ كەزدەسكەنىنەن ۇناتتى. بالالىق ءمولدىر سەزىم بىرتە-بىرتە لاۋلاعان جالىنداي، جۇرەكتەرىن بالقىتقان العاشقى ماحابباتقا اينالدى. ءبىرىن-بىرى كورە الماسا تۇرا المايتىنداي كۇيگە جەتتى. ءبىراق كىشكەنتايىنان كۇندەس وسكەن تۋعان اعاسى جۇنىس، ءىنىسىنىڭ ويىندى تاستاپ، تەز وزگەرگەن مىنەزىنەن سەزىكتەنىپ، اندىپ ءجۇرىپ بۇلاردىڭ قۇپياسىن اشتى. اشىپ تا قويمادى، اكەسىنە بارىپ: «بالاڭ كاپىردىڭ قىزىن الايىن دەپ ءجۇر» دەپ شاعىستىردى. ءوزى ولسە تاعىنا قىپشاق ايەلىنەن تۋعان ۇلكەن بالاسى جۇنىستان گورى، شەشەسى موعول حاندارىنىڭ قىزى، يسان-بۇعىنىڭ وتىراتىنىن تىلەيتىن ۋايس حان شوشىپ كەتتى. «ەگەر يسان-بۇعى كوپىردەن قاتىن الار بولسا، ءتۇبى ناسراني دىنىنە ءبىر ءبۇيىرىنىڭ تارتپاسىن كىم بىلەدى؟ مۇسىلمان دىنىندەگى ادامدارعا دا قيانات ەتۋى مۇمكىن عوي. جاعاتاي36 تاعىنىڭ قۇرۋى دا وسىندايدان باستالۋى ىقتيمال. ايەل جۇرگەن جەردە — قاشان دا بولسا ءقاۋىپ جۇرەدى. شىڭعىس بابامىزدىڭ ءتورتىنشى ۇلى تولەنىڭ ءۇش بالاسى بىردەي — قىتايدى باسقارعان قۇبىلاي، يران مەن ەگيپەتتى العان قۇلاعۋ، اقىرىندا قاراقۇرىمداعى ۇلكەن وردانىڭ حانى موڭكە — ارعىن رۋىنان ايەل العانىنان نە شىقتى؟ كوپ ىستەردى جاسىرىن وسى ايەلدەرى باسقاردى. قۇبىلاي ارعىن قىزى جاۋھار حانىمنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى، ءتىپتى جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ كوپ ىستەرىنە دە ارعىندار قاتىناستى. قۇلاعۋ ارعىن ايەلىنىڭ ايتقانىن ورىنداپ، قاراماعىنداعى بۇكىل قارا تەڭىز ماڭىنداعى ەلگە باس باسقاق ەتىگى ارعۇن باتىردى وتىرعىزدى. ال سول ارعۇن باسقاق ءبىر كەزدەگى جاعاتاي ۇلىسىنا جەتىسۋ ارقىلى جۇرگىزىلگەن باتىس پەن شىعىستىڭ ۇلى جولىن وزىنشە بۇرماق بولدى. قارا تەڭىز بەن ازوۆ تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى قالالاردىڭ كۇنشىعىسقا باراتىن ساۋدا كەرۋەندەرىن ول ەندى ءداشتى قىپشاق جەرىن قاق جارىپ، ارال تەڭىز دالاسى ارقىلى وتكىزۋگە كىرىستى. جولدىڭ بۇلاي وزگەرۋى شىعىس پەن باتىستىڭ كەرۋەن سارايى بوپ تۇرعان المالىققا قانشا زيان كەلتىردى. ال، موڭكە حان ءوزى قاراقۇرىمدا وتىرسا دا، جۇڭگو مەن ۇيعىر قىزىنا ۇيلەندى. اقىلگويلەرىنىڭ كوبىن جۇڭگو، ۇيعىرلاردان الدى. وسىنىڭ ءبارى ۇلى شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ ءوز ءتىلىن، ءوز حاندىعىن جوعالتۋعا از سەبەپ بولعان جوق. جوق، جوق اقىماق بالاڭنىڭ سۇيەرى — ءوز تىلەگىندەگى قاتىن بولماسا، ونىڭ زيانى از تيمەيدى. سوندىقتان دا يسان-بۇعى جاقسى كورگەن ناسراني قىزى ءتىرى قالۋعا ءتيىستى ەمەس. ول ءولۋى كەرەك».
حان ۋادەسىندە تۇرعان. جازىعى جوق، ۋىلجىعان جاس سۇلۋدى وردانىڭ ەكى نوكەرى يسان-بۇعىنىڭ كوز الدىندا باۋىزداعان. بۇل وقيعا يسان-بۇعىنىڭ جۇرەگىنە بىتپەس جارا سالعان. ول ءوزىنىڭ سۇيگەن ادامىنىڭ كوز الدىندا قالاي ا جال تاپقانىن كورگەننەن كەيىن، جاس جانى ەندى اياۋشىلىقتى مۇلدەم ۇمىتىپ، ءتىرى پەندەگە راقىمسىز، تاسباۋىر بولىپ العان. سوڭىنان العاشقى ماحابباتىنىڭ ءوشىن تالاي قاس-جاۋىنان قايتارعان. وسى ءوشتىڭ ەڭ العاشقى قۇربانى اكەسى ءبىر، شەشەسى باسقا، ءوزىنىڭ اعاسى جۇنىس ەدى. يسان-بۇعى الگى وقيعادان جەتى جىل كەيىن اكەسى ۋايستىڭ ورنىنا موعولستان تاعىنا وتىرعان كۇنى، اعاسى جۇنىستى ۇستاۋعا ءومىر بەردى. ونداعى ويى تەك «ءتۇبى وسى مەنىمەن حاندىققا تالاسادى» دەگەن ءقاۋىپ قانا ەمەس، باياعى كوپىر قىزدان ايىرتقان ءوشىن الۋى دا ەدى. «تاستا تامىر، حاندا باۋىر جوق» دەگەن مىنە، وسىلاي كەلەتىن. ءبىراق جۇنىس قولعا تۇسپەي قاشىپ كەتەدى.
يسان-بۇعى ءوزى حان بولعاننان كەيىن، وسى كاپىر قىزدىڭ ولگەن جەرىنە قۇلپىتاس ورناتقىزىپ، ەسكەرتكىش قويدىرعان. الدەقالاي قايعىرسا، نە جول تابا الماي قينالسا، حان ۇنەمى وسى اراعا كەلەتىن. سۇيگەن ادامىنىڭ سول كۇنگى كوز الدىندا باۋىزدالعان سۋرەتىن ەلەستەتىپ، ءسويتىپ بوساي باستاعان كوڭىلىن قايتادان قاتۋلاندىراتىن. حان جولىنىڭ مەيرىمسىز جول ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، تولقۋىن توقتاتاتىن.
سوڭعى كەزدە موعولستان شەكارالارىنىڭ تىنىشتىعى تىم بۇزىلا باستاعان-دى. وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن جەتكەن حابارعا قاراعاندا، قاشقار، قۇلجا قالالارىنا قىتايدىڭ كوپ اسكەرى شابۋىل جاساماق ءتارىزدى. ءۇيسىن ارقالىق باتىردىڭ جىبەرگەن شاپقىنشىسىنىڭ جەتكىزۋى بويىنشا، شابۋىلعا شىقپاق جۇڭگو اسكەرى تىم كوپ كورىنەدى. ەگەر حان تاعىنان جاردەم كەلمەسە، قاشقار، قىرعىز سىپايلارى ۇزاق ۇرىسقا توتەپ بەرە المايدى دەپتى جيەنى، قاشقار حانى سەتالى. سونداي-اق قارا ەرتىس بويىنداعى نايمان، كەرەيلەردەن دە ارعى جاقتارىنداعى ويراتتار قازاق جەرىنە اتتانباق بولىپ جاتىر دەگەن حابار جەتكەن. ويراتتار جەڭىل جاۋ ەمەس، ونىڭ ۇستىنە قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ولاردى قۇتىرتىپ وتىرعان تاعى دا سول جۇڭگو بوگداحاندارى. جۇڭگو جۇڭگو بولعالى، وسىدان مىڭ جارىم جىل بۇرىن وتكەن قوشان پاتشالىعى كەزىندە دە ورتا ازياعا، قالا بەردى وسى كۇنگى موعولستان جەرىنە كوز تىگۋمەن كەلگەن. ءبىراق وسى كۇنگى ورتا ازيا، اۋعانستان، كۇنشىعىس ءداشتى قىپشاق جانە يراننىڭ شىعىس جاعىن جايلاعان ءجۇزشى، ءۇيسىن، ساق، قىپشاق، باسمالى، ۇيعىر ءتارىزدى كوشپەلى ەلدەردىڭ بىرىگۋىنەن، سوڭىنان ءۇندى، اۋعان، يران حالىقتارىنىڭ باس قوسۋىنان تۋعان ۇلى قاۋىم قىتايدىڭ ىقپالىنا تۇسپەك تۇگىل، ءوز ىقپالىن جۇرگىزگەن. بۋددا ءدىنى وسى جەردەگى قوشان پاتشالىعىنان جۇڭگو، جاپون، كورەياعا تاراعان. ءبىراق قۇمىرسقاداي قاپتاپ وسكەن جۇڭگو حالقى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءوز جەرىنە سىيماي بارا جاتقان سوڭ، بوگداحاندارى كونە جۇڭگو قابىرعاسىنان شىعىپ، ءالسىن-السىن جان-جاقتاعى ەلگە اۋىز سالا بەرگەن. اسىرەسە، ولاردىڭ كوزدەگەنى كوكشە تەڭىزگە دەيىن وسى كۇنگى جەتىسۋ بولعان. جەرىن قورعاعان ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، باسمالى37، ۇيعىر جۇرتى مەن جۇڭگو بوگداحاندارى اراسىندا سان ءتۇرلى ۇرىس، قان توگىس ايقاستار وتكەن قارا ەرتىس، قۇلجا، قاشقار بويلارىندا جۇڭگو اسكەرى تالاي جەڭىلگەن... دەمەك، بۇدان ولار ساباق الماعان، قاراپايىم حالقىنىڭ ءولىمىن شىبىن ءولىمى قۇرلى كورمەيتىن جۇڭگو بوگداحاندارى كەي كەزدە ءوز شەكاراسىنان ءوتىپ، كوكشە تەڭىزگە دەيىن جەتكەن. ءبىراق ايبىندى، ساق، قىپشاق اتتى اسكەرلەرى ولاردى وزدەرىنىڭ «جۇڭگو قابىرعاسىنا» كايتا قۋىپ تىققان. سوعان قاراماي مىنە، تاعى موعولستان جەرىنە شابۋىل جاساماق. ارينە جۇڭگو شابۋىلى ۇيرەنشىكتى اۋرۋ. ول باسىنان ۇرىلىپ، تاياق جەپ، ابدەن اككى بولعان جىلقى ءتارىزدى، قانشا كوپتىگىن مەس تۇتىپ، قوقان-لوقى كورسەتكەنمەن دە، جوڭعار قاقپاسىنان بەرى وتۋگە باتىلى بارمايدى. جوڭعار قاقپاسىنا كەلىپ، شۇلدىرلەپ ازان-قازان بولىپ جاتقاندارىندا، بەر جاعىنان ءبىز دە جەتەمىز... كىلەڭ اتتى قازاق، سويىلعا قارسى كەلە المايتىن وڭشەڭ جاياۋ جۇڭگو اسكەرىن قايتادان ءوز جەرىنە قۋىپ تىعادى. بۇل ولارعا دا، بىزگە دە ۇيرەنشىكتى ادەت. سوندىقتان دا بولەن عاسىردان بەرى جۇڭگو بوگداحاندارى ءبىزدىڭ جەرىمىزگە ەڭ بولماسا ءبىر قالاسىن تۇرعىزا الماي كەلە جاتقان جوق پا؟ ارينە بۇنىڭ ءبارى كۇشى جەتپەگەندىكتەن. ايتپەسە قازاقتى ايايىن دەپ وتىرعان جۇڭگو بوگداحاندارى جوق. قاسقىرعا باتا الماعان بۇرالقى، ۇرەگەن، سابالاق مايلىاياقتار ءتارىزدى، قۇر بايبالامىمەن قورقىتپاق. «قۇلجا، قاشقارعا اتتانامىز دەپ كۇنى بۇرىن دابىل قاعىپ مازانى الماق...»
«راسىمەن بۇ جولى دا ولاردىكى قۇر بايبالام با؟ جوق، بۇ جولى قۇر قورقىتۋ ەمەس ءتارىزدى... موعولستاننىڭ ءبىر كۇشسىز، قامسىز كەزىن ءدال باسىپ وتىر. موعولستاننىڭ شىعىس جاعىن بيلەيتىن موعول حاندارى مەن سولتۇستىك جاعىن باسقاراتىن جاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا الاۋىزدىقتىڭ اسا ءبىر قاتتى شيەلەنىسكەن ۋاقىتىندا باس سالماق. ەل باسقاراتىن حاندار اراسىندا بىرلىك جوق كەزدە، سىرتتاعى جاۋ ادەتتەگىسىنەن اناعۇرلىم ءقاۋىپتى...»
ايتسە دە يسان-بۇعىنىڭ قۇتىن قاشىرىپ تۇرعان بۇل ءجايت ەمەس. باسقا.
اقساق تەمىر ۇرپاعى مەن جاعاتاي ۇلىسىنىڭ حاندارى بابالارى ولگەننەن بەرى جان اياسپاس قاس. بۇل قاستىق اسىرەسە سامارقانت تاعىنا ابۋسەيىت وتىرعاننان كەيىن كۇشەيە تۇسكەن. كوك وردا حانىنىڭ جاردەمىمەن تاققا وتىرعانىن ابۋسەيىت تەز ۇمىتقان. ەندى ول ءوزىن-وزى ءبىر ۇلى سايىپقىران پاتشا ساناپ، جان-جاعىنا الابۇرتىپ قاراي باستاعان. موعولستان جەرىنە دە كوز جىبەرىپ، بىر-ەكى رەت تۇركىستان ولكەسىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنا دا باس سۇعىپ كورگەن، ءبىراق سوعىس ىسىنە شەبەر، ۋايس پەن يسان-بۇعى حان ونىڭ دەگەنىنە بولا قويماعان. بۇل جاعداي سامارقانت ءامىرشىسىن جاعاتاي ۇرپاعىنا ءتىپتى وشىكتىرە تۇسكەن.
جاعاتاي، موعول حاندارىمەن كۇرەسەتىن بوتەن جولىن تابا الماعان ابۋسەيىت، اقىرىندا ۋايس حان بالالارىن بىرىن-بىرىنە ايداپ سالماق بولعان. ول يراندا جۇرگەن جۇنىس سۇلتاندى شاقىرعان. كەشە وسى ابۋسەيىت ورداسىنان يسان-بۇعىعا جاسىرىن كىسى كەلگەن. وسى قۇپيا ادامنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ابۋسەيىت جۇنىس سۇلتانعا كوپ قول بەرىپتى-مىس. جۇنىس سۇلتان كوپ كەشىكپەي ياسسى، ساۋران، سىعاناق قالالارىنان بەرى قاراي شۋ، تالاس وزەندەرىن قۋالاي وتىرىپ. المالىققا اتتانباقشى-مىس.
جايشىلىقتا «ەل شەتىنە جاۋ تيگەلى جاتىر» دەيتىن حابارلاردان ايىلىن دا جيمايتىن يسان-بۇعى بۇ جولى شوشىپ قالعان. ويتپەسكە امالى جوق. ەلىنە سىرتتان كەلەر جاۋدىڭ ءقاۋپى ءبىر بولەك تە، ءوز ىشىنەن شىققان جاۋدىڭ ءقاۋپى باسقاشا. سىرتتان كەلەر جاۋعا جۇرتىڭدى قارسى قويۋعا، ۇران ساپ حالقىڭدى بىرىكتىرۋگە بولادى. ال ءوز ىشىڭنەن شىققان جاۋ، ول حالقىڭنىڭ جاۋى ەمەس، تاعىڭنىڭ جاۋى. مۇندايدا «وتانىم، ەلىم!» دەپ ۇران سالۋ دا قيىن. جۇنىس سۇلتاننىڭ ابۋسەيىت اسكەرىمەن يسان-بۇعىعا قارسى شىعۋى، اكەسىنىڭ تاعى ءۇشىن كۇرەسۋى جاعاتاي ۇرپاقتارىن ەكىگە بولۋ ەدى. ال جالعاندا ۇيىڭنەن ءورت شىققاننان اسار جاماندىق جوق. ءورت شىعاتىنى تاعى بەلگىلى.
يسان-بۇعىنىڭ مازاسىن العان وسى ويلار ەدى. ول بۇگىن قۇمساعاتتىڭ ءۇشىنشى اۋدارىلۋىنا حان كەڭەسىن شاقىرعان. سول حان كەڭەسى جينالعانشا جانىن قويارعا جەر تاپپادى. نوكەرلەرىن ەرتىپ كونە المالىققا باردى. التىن ەمەلدەن اكەلىنگەن قۇم التىندى ۋىستاپ ءبىراز وتىردى. ءبىراق كوڭىل تۇمانى بىردە-بىر سەلت ەتپەگەن. تۇنعان جەلىمدەي جان سەزىمىنە جابىسىپ الىپ تۇرعان دا قويعان. جايشىلىقتا التىن كورسە راقاتتانىپ قالاتىن كوڭىلى بۇ جولى يسان-بۇعىنى شوشىتا بەرگەن. بۇدان ءوز باسىنا تونگەن قاتەردىڭ قانشالىق ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنگەن.
باتۋ ۇرپاقتارى التىن وردا تاعىنان ايىرىلعاننان بەرى قازاق رۋلارى جاعاتاي حاندارىنا دوستىق ءىلتيفات كورسەتىپ باققان. بۇل ەكى جاعدايدان تۋعان. ءبىرى جاعاتاي، موعول حاندارىنا قازاقتىڭ ءۇيسىن، جالايىر، نايمان، كەرەي، قاڭلى سەكىلدى باستى رۋلارىمەن تىزە قوسىپ ۇنەمى جۇڭگو، ويرات سەكىلدى كورشىلەرىن توناۋدى ماقسات ەتكەن سىرت جاۋمەن كوبىرەك الىسۋعا تۋرا كەلگەن. بۇل كازاك، پەن جاعاتاي، موعول حاندارىنىڭ ءبىر ويدان شىعۋىنا سەبەپ بولعان. ەكىنشىسى — جاعاتاي، موعول حاندارى دا قازاق رۋلارى ءتارىزدى كوبىنەسە كوشپەلى ءومىر سۇرگەن. مال قامى كەيدە جەر قامىنا اينالىپ، امالسىز بىرلەسۋلەرىنە ءماجبۇر ەتكەن.
ال اقساق تەمىر مەن كوك وردا حاندارىنىڭ باسقا جۇرتقا ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزۋ ارەكەتتەرى، وزدەرىنە قورقىنىش تۋدىراتىن ەلدەردەن ەمەس، وزدەرى قورقىتا الاتىن ەلدەردى جاۋلاپ الۋدان باستالعان. وسى ەكى جاقتىڭ ورتاق قۇربانى ەڭ الدىمەن ءداشتى قىپشاق بولعان. اقساق تەمىر دە ءوزىنىڭ التىن ورداعا قارسى جورىعىندا، ەڭ الدىمەن جولاي قازاقتىڭ العاشقى حانى الاشانىڭ بالالارى مامەت پەن سامەتتىڭ ۇلىستارىن شاپقان، وزدەرىن ولتىرگەن. بەرتىن كەلە قىز الىپ، قىز بەرىسىپ كەتكەن اقساق تەمىر ۇرپاقتارى مەن ءداشتى قىپشاق حانى ءابىلقايىردىڭ ساياساتى ەكەۋارا بىرىگىپ قاتار تۇرعان موعولستاندى شابۋ بولعان. قاسىڭنىڭ دوسى — و دا قاسىڭ. قازاقتىڭ كوپ رۋلارى موعول، جاعاتاي ۇلىستارى جاعىنا شىعىپ كەتكەندىكتەن، بۇل رۋلار ءابىلقايىر حاندىعى مەن سامارقانت امىرلىگىنە قاس سانالاتىن. رەتى كەلسە ولاردى ەل ەتىپ بىرىكتىرمەي، باعىنىشتى جاعدايدا ۇستاۋ ءۇشىن، ءالسىن-السىن شابۋدى ساياسات ەتكەن.
وسى ساياسات اسىرەسە سوڭعى كەزدە ءابىلقايىر مەن ونىڭ كۇيەۋ بالاسى — سامارقانتتىڭ ءامىرى ابۋسەيىتتىڭ كەزىندە ورشي تۇسكەن. بۇل مەزگىلدە موعولستان مەن ءداشتى قىپشاقتىڭ ورتاسىنداعى بۇكىل تۇركىستان ولكەسى ءابىلقايىردىڭ قولىندا تۇرعان. موعولستانعا جانى قاس ابۋسەيىت ءابىلقايىردىڭ ارقاسىندا وسى ولكەنىڭ ياسسى، ساۋران، سايرام، سىعاناق سەكىلدى مەدينەلەرىنە ارقا سۇيەۋگە تولىق مۇمكىنشىلىك العان-دى. ونىڭ ۇستىنە ابۋسەيىت جاعاتاي ورداسىنىڭ ىشىنە سۋىق قولىن بوتەن جولمەن دە كىرگىزۋدى ويلاعان. جۇنىس سۇلتاننىڭ فارسى ايەلىنەن تۋعان قىزى سۇلتان-نيگار-بەگىمدى بالاسى ومار-شەيح مىرزاعا الىپ بەرمەك-تىن. مۇندا تاعى ساياسات بار. يسان-بۇعىنىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ تۋعان قۇداسى جۇنىس سۇلتاندى وتىرعىزۋ ءۇشىن، ارينە ابۋسەيىت اسكەرىن ايامايدى. جۇنىستىڭ كۇشەيۋى جونە ونىڭ ابۋسەيىت جاعىندا بولۋى — سامارقانت ءومىرىنىڭ ايبارىنىڭ ۇلعايا تۇسۋىنە كوپ جاردەم. سوڭعى كەزدەرى ابۋسەيىتتىڭ ءابىلقايىردان الىستاۋى اقساق تەمىر ۇرپاعى مەن جاعاتاي تۇقىمدارىنىڭ تىزە قوسا باستاۋىنان شىققان. سەمىزدىكتى تەك قوي كوتەرەدى. اتاسى اقساق تەمىردىڭ اۋىر ءتاجىنىڭ سالماعىن ۇرپاعى ابۋسەيىت كوتەرە الماي ءجۇر.
جوق، ولاي ەمەس. ءابىلقايىرعا سامارقانت امىرلىگى قۇلاق سالا بەرسە، ءتۇبى اقساق تەمىر حاندىعىنان دىم دا قالمايدى. بۇنى ابۋسەيىت جاقسى بىلەدى. وسىدان بارىپ ول جانتالاسادى. ۋايس حاننىڭ بالاسى جۇنىسپەن بىرىگىپ موعولستاندى الىپ، ءتۇبى ءابىلقايىرعا قارسى تەمۋرلان حاندىعىن كۇشەيتپەك. ال وزگە سۇلتاندارعا نە كەرەك؟ ولار تەك «ۇر-ريت سوق، سوق!، ۇر-ريت سوق، سوق!» ءابىلقايىر مەن ابۋسەيىت سەكىلدى ەكى ازبان قوشقار سۇزىسسە ەكەن دەيدى. تەك سوندا عانا موعولستاندى الىپ كۇشەيمەك تۇگىل، ءوز حاندىقتارىن ساقتاپ قالۋلارى دا بۇلاردىڭ ەكىتالاي بولار ەدى دەپ ويلايدى مىقتى بىتكەننىڭ ءبارى-بارى.
موعولستان! ءبىر كەزدە قانداي كۇشتى تايپا ەدى! باتىسىنداعى توقاي-تەمىر ۇرپاعى استراحان حاندارىنا، كۇنشىعىسىنداعى — جۇڭگو بوگداحاندارىنا، سولتۇستىگىندەگى — ويرات قونتايشىلارىنا، وڭتۇستىگىندەگى — اقساق تەمىر مەن سايباننىڭ قاندى بالاق ءامىر، سۇلتاندارىنا بوي بەرمەي كەلگەن. ال ءقازىر شە؟ ءقازىر دە جارالى جولبارىستاي ءبىر شاباتىن كۇشى بار. ءبىراق سول كۇشى ۇزاققا جەتەر مە؟ اي، جەتۋى ەكىتالاي. ونى جارالاعان سىرتقى جاۋلارى ەمەس، ىشكى جاۋلارى. جەتە38 مەن قارباناس39 حاندارىنىڭ ءومىر-باقي بىتپەس ءوزارا تالاسى. موعولستاندى ىشىنەن جەگى قۇرتتاي جەپ، السىرەتىپ كەلە جاتقان وسى بىرىكپەستىك.
يسان-بۇعى تاعى ويعا شومدى.
مۇنداي جاعدايدا ءوزىنىڭ موعولستانعا حان بولۋى وڭايعا ءتۇستى مە؟ ەكى كوز ءبىرىن-بىرى شۇقىماس ءۇشىن، اللا-تاعالا ورتاسىنا مۇرىن جاراتىپتى. ال بۇدان وتىز جىل بۇرىن، ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز جيىرما سەگىزىنشى جىلى اكەلەرى اتاقتى ۋايس حان ءولىپ، ارتىندا قالعان اعايىندى ەكى جىگىت جۇنىس پەن يسان-بۇعى موعولستان تاعىنا تالاسار كۇن تۋا جازداعانىندا كىم اراشا تۇردى؟ ەشكىم دە تۇرعان جوق. قايتا ءاعالى-ىنىلى سۇلتانداردى وشىكتىرۋمەن بولدى. اسىرەسە بۇنى بۇرىن ۋايس حانعا باعىنىپ كەلگەن موعول امىرلەرى ىستەدى. وسى ومىرلەردىڭ ارقاسىندا يسان-بۇعى جۇنىستان جاعاتاي حاندىعىن تارتىپ الدى. ءبىراق ارتىنان جاستىعى ما، ماستىعى ما، حان بولعاننان كەيىن ءوزىن حان تاعىنا جەتكىزگەن وسى ومىرلەرگە قيانات ىستەي باستادى. ەڭ الدىمەن باس نايپ40 ەتىپ تۇرفان قالاسىنان شىققان تەمىر دەگەن ۇيعىردى بەلگىلەدى. بۇل ۇيعىر حانعا جاعا ءبىلدى دە، وزگەلەردىڭ قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن شىعاردى. ءوزى قارادان تۋا اسىرەسە موعول امىرلەرىنە جايسىز ءتيدى. قارادان نايپ ەتكەن حان ىسىنە نارازى موعول ومىرلەرى، تەمىردىڭ قورلىعى ابدەن اسقان كەزدە، ءبىر كۇنى تۇندە جينالىپ كەپ ونىڭ باسىن شاۋىپ، بۇكىل دەنەسىن كەسكىلەپ ءولتىردى. وزدەرى دە ەندى حان قاراماعىنان شىعىپ جان-جاققا تاراپ كەتتى. دۋلات رۋىنان شىققان ءومىر ءمىر كارىمبەردى موعولستان مەن فەرعانا، انديجان شەكاراسىنا بەكىنىس سالىپ، ماڭىنداعى ماۋرەنناحر ديقاندارىن شابۋعا كىرىستى. قونشى رۋىنان شىققان ءمىر حاقبەردى بەك ىسسىقكول جاعاسىنداعى قوي سويدى دەگەن ارالعا بەكىنىس تۇرعىزىپ، جۇزدەگەن قاراقشى جىگىتتەرىمەن تۇركىستان مەن سايرامدى توناۋعا اتتاندى. موعولدىڭ شوراس پەن بارىن رۋلارىنىڭ ومىرلەرى ءتۇبى ءبىر ەلدەن شىققاندارى ەسىمە ءتۇسىپ، ۋايس حان مەن اكەسى يسان-تايشى سان ايقاسقان ويراتتاردىڭ قونتايشىسى امانساندجي جاعىنا اۋىپ كەتتى. قالۋشى، بۇلعاشى رۋلارىنىڭ ومىرلەرى ءابىلقايىر قاراماعىنا، ءداشتى قىپشاققا كوشتى. ال، موعولداردىڭ ەڭ نەگىزگى كوپ رۋى قوڭشىنىڭ بەك، امىرلەرى ەش جاققا كەتپەگەنمەن دە موعولستاننىڭ كەڭ دالاسىندا بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرۋمەن بولدى. تەمىر نايپتىڭ ولىمىنەن شوشىپ قالعان يسان-بۇعىنىڭ ءوزى دە المالىقتان قاشتى. ءبىراق بۇنى ءبىر كەزدە يسان-بۇعىنىڭ اكەسى ۋايس حاننىڭ كۇشىمەن قاشقاردى قولىنا العان سەيتالى ءومىر ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى اققۇيىن دەگەن جەردەن تاۋىپ الىپ، اقسۋ قالاسىنا اكەپ حان ەتتى. وسى بۇلىنۋدەن باستاپ موعولستان ءبىر حانعا باعىنۋدان قالدى. تولىپ جاتقان امىرلەر، بەكتەر، حاكىمدەر ءبىر تايپى مەملەكەتتى بىت-شىت قىپ ءبولىپ الدى. تەك ەل شەتىنە جاۋ كەلسە عانا باس قوساتىن كۇيگە جەتتى.
يسان-بۇعى اقسۋدا ابدەن ورنىعىپ العاننان كەيىن، كوپ قول جيناپ حادجيري ەسەبى بويىنشا سەگىز ءجۇز ەلۋ بەسىنشى، جاڭا ەسەپپەن ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز ەلۋ ءبىرىنشى جىلى تاشكەنت، ياسسى، سايرام شاھارلارىن شاپتى. ا يا ماي توناپ، قايتادان اقسۋعا قايتتى. الدىڭعى جىلى ەكىنشى رەت يسان-بۇعى تاعى ماۋرەنناحر جەرىنە اتتاندى. ءبىراق بۇ جولى جاۋدى ءوز جەرىندە كۇتىپ العان ابۋسەيىت جەڭىستىك بەرمەدى. يسان-بۇعى اسكەرىن بەتپە-بەت كەلىپ، ۇرىستا تويتارىپ، تالاس وزەنىنىڭ بويىنداعى تاراز-جاڭعى قالاسىنا دەيىن قۋىپ سالدى. يسان-بۇعى ءدال وسى جولى استاناسىن قايتادان المالىققا كوشىردى. ونداعىسى جۇڭگو مەن جوڭعار قاۋپىنەن مەدينەسى الىستاۋ بولسىن دەگەن ەدى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە ءقاۋىپ ەندى كەنەت وڭتۇستىك وكپە تۇسىنان تۋدى. سىرت ەستۋىنە قاراعاندا، ءمىر كارىمبەردى، ءمىر حاقبەردى ومىرلەر جۇنىس سۇلتانعا بارىپ قوسىلعان ءتارىزدى. بۇ دا يسان-بۇعىنىڭ قوبالجۋىن كۇشەيتە ءتۇستى. ءوز جاعىندا تابجىلماي جيەنى — ءمىر سەيتالى مەن ءمىر مۇحامەد-شەيح ومىرلەر عانا قالدى. قىسقاسىن ايتقاندا، يسان-بۇعى ەندى ءوز ۇيىندە ءورت شىققانىن انىق ۇقتى. بۇل قيىندىقتان قۇتىلاتىن قانداي جول بار؟ مەدينەسىن قايتادان اقسۋعا كوشىرۋ كەرەك پە؟ ودان نە تابادى؟ المالىققا جەتەر جۇنىس پەن ابۋسەيىت مىرزا اقسۋعا جەتە الماي ما؟ ارينە جەتە الادى. ءبىراق اقسۋدا ءمىر مۇحامەد-شەيح پەن ار جاعىنداعى قاشقارداعى جيەنى ءمىر سەيتالى امىرلەر بار ەمەس پە، يسان-بۇعىنىڭ باسىنا شىن ءقاۋىپ تۋسا، بۇلاردىڭ ۇندەمەي قالمايتىنى كىمگە بولسا دا ايان. سودان سەسكەنىپ جۇنىس اتىنىڭ باسىن كەيىن تارتار؟ و دا مۇمكىن. ءبىراق ءبىر اكەدەن تۋسا دا، ءبىر انادان تۋماعان، ءوزى جۇنىسپەن قان مايداندا بەتپە-بەت ءبىر كەزدەسپەي، كۇنى بۇرىن قاشقانى قالاي بولادى؟ جۇنىس وسى موعولستاننان كەتكەلى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە يسان-بۇعىعا قارسى ەكى رەت قول جيىپ مايدانعا شىققان. ءبىراق ەكەۋىندە دە جەڭىلىپ كەيىن شەگىنگەن. بۇل جولى دا سويتەر؟ ءاي، وعان سەنۋ قيىن. بۇ جولى كۇش جۇنىس جاعىندا. جۇنىس جاعىندا ەمەي نەمەنە، ونى جاقتاپ ءداشتى قىپشاقتىڭ ايبىندى حانى ءابىلقايىردىڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى، جۇنىسقا ەڭ جاقىن بەل قۇدا بولىپ اقساق تەمىردىڭ التىن تاعىنداعى ابۋسەيىت وتىر. جوق، ىشتەي ءىري باستاعان موعولستان وعان ءدال ءقازىر قارسى تۇرا المايدى. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ الدە تورعاۋىتتىڭ قونتايشىسى امانساندجيدىڭ وزىنەن جاردەم سۇراسا ما ەكەن؟
يسان-بۇعى ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ گ ۇلى توگىلگەن، تۇگى ەكى ەلى جىبەك فارسىنىڭ قىرمىزى قىزىل كىلەمىن كوك شالعىندى باسقانداي اياعىمەن جايپاي اتتاپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. ونىڭ قالماق قونتايشىسىنان جاردەم سۇراسام قايتەر ەدى دەگەن ءۇمىتىنىڭ دە سىرى بار ەدى.
جاعاتايدىڭ بەسىنشى بۋىنى، مۇحامەدتىڭ شوبەرەسى ۋايس سۇلتان ەر جەتكەن كەزدە، موعولستان تاعىندا اكەسى ءمىرالى وعىلاننىڭ ءىنىسى ءمىر مۇحامەد وتىرعان-دى.
ءمىر مۇحامەد حان مەن ۋايس سۇلتاننىڭ اراسى وتە ناشار بولدى. ۋايس سۇلتان ءوزى سەكىلدى كىلەڭ وت جۇرەك جىگىتتەردى جيناپ الىپ، موعولستاننىڭ شەتىندە، قاشقاريادا ءبىراز ۋاقىت الاماندىق قۇرىپ ءجۇردى دە، تۇركىستانعا كەلگەن. بۇل كەزدە تۇركىستاننىڭ حاكىمى اقساق تەمىردىڭ اتاقتى سەرىگىنىڭ ءبىرى قىپشاقتان شىققان سار-بۇعى ءومىردىڭ بالاسى، شايح-نۇريدين بولاتىن. ول ءمىر مۇحامەد حانمەن وتە اراز ەدى. شايح-نۇريدين ءومىر ۋايس سۇلتاندى قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى. ءوزىنىڭ قىزى داۋلەت-سۇلتان-ساقىناجدى قوستى. ودان ۋايستىڭ تۇڭعىشى جۇنىس سۇلتان تۋدى. شايح-نۇريدين ءومىر ۋايسقا اسكەري جاردەم بەرىپ، سان مارتەبەلى ءمىر مۇحامەد حانعا قارسى سالدى. ءبىراق قانداي ايقاس بولسا دا كۇشى مول ءمىر مۇحامەد جەڭە بەردى. تەك وسى حان وز اجالىنان ولگەننەن كەيىن بارىپ، ۋايس ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز جيىرما بەسىنشى جىلى عانا موعولستان تاعىنا وتىردى. ءبىراق ونىڭ حاندىق ءومىرى وتە از بولدى. موعولستان تاعىن بار بولعانى ءۇش-اق جىل بيلەدى. قاشقار حانى قاراحان ۇرپاعى ساتۇق-بوعرانىڭ قولىنان مايداندا قازا تاپتى. ءبىراق وسى از ومىرىندە ۋايس حان كوپ ءىس ىستەدى. ەڭ الدىمەن ول مۇسىلمان دىنىندەگى ەلدەرمەن جاۋلاسۋدى توقتاتتى. بار كۇشىن جۇڭگو مەن ويرات قونتايشىلارىمەن كۇرەسكە جۇمسادى. وسى كەزدەگى ويرات قونتايشىسى يسان-تايشىمەن مايداندا سان مارتەبە كەزدەستى. جۇڭگو بوگداحانىنان ۇنەمى اسكەري جاردەم الىپ وتىرعان يسان-تايشى وعان جەڭگىزبەدى. بىر-ەكى رەت تۇتقىن دا ەتتى. ءبىراق شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى دەپ بوساتىپ جىبەرە بەردى. ۋايس سۇلتان ەڭ اقىرعى مارتەبە تۇرفان قالاسىنىڭ جانىنداعى ۇرىستا تاعى يسان-تايشانىڭ قولىنا ءتۇستى. بۇل جولى تورعاۋىت ءامىرشىسى ونى تەككە بوساتقىسى كەلمەدى. «ەگەر قارىنداسىڭ ماقتۇم حانىمدى ماعان ايەلدىككە بەرسەڭ بوساتام» دەدى. امال جوق، ماقتۇم حانىمدى يسان-تايشىعا بەرۋگە تۋرا كەلدى. ودان ويراتتىڭ وسى كۇنگى قونتايشىسى امانساندج تۋدى. قاسقىردىڭ بولتىرىگى وسە كەلە ەنەسىنە شابادى. امانساندج يسان-تايشى سەكىلدى كوكجالدان تۋعان ارلان ءبورى ەدى. ول شەشەسىنىڭ اق سۇتىنەن اكەسىنىڭ التىن تاعىن ارتىق كوردى. سول تاقتى كۇشەيتۋ جولىندا «موعولستاندى ناعاشى جۇرتىم» دەمەدى. كەرە قارىس اۋزىن قازاق رۋلارىنىڭ قانىنا تولتىرا ۇرتتادى. كورشىلەس نايمان، كەرەي اۋىلدارىنا مازا بەرۋدى قويدى. تەك بۇل رۋلاردى ويراتتىڭ قيسىق قىلىشىنان قازاقتىڭ قارا سويىلى مەن قايىسپاس ەرلىگى، تابان تىرەپ قارسى تۇرار قايسارلىعى عانا قۇتقارىپ ءجۇردى.
يسان-بۇعىنىڭ امانساندجيدان جاردەم سۇراسام قايتەدى دەگەنى — ساسقان حاننىڭ «ءتۇبى جيەنىم عوي» دەگەن قۇر دالباساسى ەدى. ءبىراق ساسقان حانعا جاردەم باسقا جاقتان كەلدى.
حان وسىلاي ەرسىلى-قارسىلى قالىڭ ويدا جۇرگەنىندە ۇيگە باس نايىبى ءۇيسىن قاستەك كىردى.
— ۇلى مارتەبەلى تاقسىر حان، حان كەڭەسى تەگىس جينالدى.
— ءمىر سەيتالى ءامىر دە كەلدى مە؟
— ءيا، تاقسىر حان، كەشە وعان ات شاپتىرىلعان.
— ءمىر مۇحامەد حان شە؟
— و دا.
حان سۇرەدە تۇرعان گاۋھار تاس ورناتىلعان التىن ءتاجىن كيدى دە، قولىنا اسىل تاستاردان بەزەلگەن كۇمىس اساسىن ۇستاپ كەڭەس سارايىنا قاراي بەتتەدى. باس نايپ قاستەك بي مەن اۋىز ۇيدە كۇتىپ تۇرعان باسقا پارۋالار41 ءۇن-تۇنسىز سوڭىنان ەرە بەردى.
حان كەڭەس سارايىنا كىرىپ كەلگەندە، ۇيدەگى ءامىر، سۇلتان، بەك، حاكىمدەر تەگىس تۇرەگەلىپ، ءيىلىپ سالەم بەردى.
— ارسىڭدار ما، بەكزادالار؟ — دەپ حان ەسىك الدىندا ءسال كىدىردى.
— بارسىز با، حان يەمىز؟ — دەپ ۇيدەگىلەر باسىن بۇرىنعىدان دا يە ءتۇستى.
— قۇپ كەلىپسىزدەر، اسىل باۋىرلار، — دەدى حان توردەگى ءوز ورنىنا بارا جاتىپ، — وتىرىڭىزدار.
حان التىن زەرلى بارقىتپەن بەزەنگەن كەڭەس سارايىنىڭ تورگى جاعىنداعى كۇمىس ساكىگە بارىپ وتىردى. حان وتىرعاننان كەيىن، وزگە جۇرت تا دارەجەسىنە قاراي ورنالاسا باستادى. ءۇي ءىشى تولعان اق سالدەلى، كوك شاپاندى، كوك سالدەلى، اق شاپاندى سوفى، حاكىم، ءامىر، دارۋعالار مەن كۇمىس، التىن كىسەلى، كەڭ قونىش ەتىكتى، بۇلعىن تىماقتى، سۋسار بورىكتى دۋلات، ءۇيسىن، جالايىر، نايمان بيلەرىمەن لىق تولى. جاعاتاي ورداسىندا مايمەنە، مايسارى ءداستۇرى جوق. حان جەكە وتىرادى. ودان تومەندەۋ تەك باس نايپ قانا ورنالاسادى. وزگە جۇرت ءوزىنىڭ شەن-شەكپەنىنە قاراي ورىن الادى. الدىڭعى جاعىندا حانعا جاقىن، قاشقار، اقسۋ، تۇرفان، جاڭعى سەكىلدى ۇلكەن ومىرلىكتىڭ حاكىمدەرى، ولاردان سول كەيىنىرەكتەۋ موعولستان حاندىعىنىڭ تىرەگى ءۇيسىن، جالايىر، دۋلات، نايمان، كەرەي، قاڭلى ءتارىزدى قازاق رۋلارىنىڭ بەلگىلى رۋ باستىقتارى، بيلەرى، باتىرلارى، بۇلاردان سوڭ بارىپ، شولاق، قورعان، جاركەنت ءتارىزدى شەت قالالاردىڭ اكىمدەرى، ءدىني ادامدار، سوفى، يشان، مۇريتتەر...
يسان-بۇعى بىردەن سوزگە كىرىستى. ول موعولستاننىڭ سولتۇستىگىنەن ويرات، كۇنشىعىسىنان جۇڭگو، وڭتۇستىگىنەن ابۋسەيىت پەن جۇنىس سۇلتاننىڭ شابۋىلعا شىقپاق بوپ جاتقانىن ايتا كەلىپ، حان كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە ەكى جارعى قويدى.
— ءبىرىنشى ايتارىم، — دەدى ول، — بۇكىل موعولستان بوپ اسكەر جيناپ جاۋعا قارسى شىعامىز با؟ الدە ور حاكىم، ءار ءامىر ءوز قالاسىن، ءوز ۇلىسىن قورعاي ما؟ وسىنى شەشىڭدەر.
ەكىنشى ايتارىم، قازىرگى جاعدايدا موعولستان مەدينەسىن بەكىنىسى ناشار المالىققا قالدىرامىز با، الدە جاۋ قولى وڭاي جەتە الماس اقسۋ شاھارىنا قايتا كوشىرەمىز بە، سونى شەشىڭدەر.
تۇسكەلى تۇرعان اۋىرتپالىق يىقتارىنان جانشىپ جىبەرگەندەي، ۇيدە وتىرعاندار مىقشيا جەرگە قاراي قالدى. بارىندە دە ءۇن جوق. ۋايس حاننان بەرى ءارقايسىسى وزىنە جەكە وتاۋ تىگىپ، بۇكىل موعولستاندى تالان-تاراج ەتىپ مەنشىكتەنىپ العان موعول ومىرلەرى ەندى قالىڭ ويعا كەتتى. باستارىن بىرىكتىرىپ جاۋعا قارسى شىعار بولسا قانداي پايدا-زيانعا قالارلارىن ەسەپكە الدى. حان قويعان سۇراقتارعا تىكەلەي جاۋاپ بەرۋگە ءارقايسىسى ءوز جاعدايىن ويلاپ قينالدى. ەگەر باستارى قوسىلماسا، بۇكىل حاندىقتارىنان ايرىلاتىنى بۇل ساتتە ەشقايسىنىڭ جانىن كۇيدىرەر ەمەس. قازانى باسقانىڭ جانى باسقا، ءبارىنىڭ دە ويلاعانى ءوز پايداسى، ءاز قامى. بۇلار ءتۇبى اسكەر جينالاتىن بولسا، قايتسەم ءوز ۇلىسىمدى، ءوز قالامدى كۇشتى قالپىندا ساقتايمىن، قايتسەم كىسىنى از بەرەم، اسكەرگە كەرەك قارجى-قاراجاتتى از تولەيمىن دەپ تولعانۋدا... «ال ءاز قالامدى، ءاز ۇلىسىمدى جەكە قورعايمىن دەسەم، ودان قانداي زيان كورەمىن؟ جۇنىس پەن ابۋسەيىتكە قارسىلاسۋعا كۇشىم جەتپەي-اق قويسىن، ۋايستىڭ قاي بالاسىنا باعىنسام دا ماعان ءبارىبىر ەمەس پە؟ مۇمكىن جاۋلاسپاي-اق جۇنىس جاعىنا شىعا سالعانىم ءتيىمدى بولار؟» جۇڭگو مەن ويراتتان بالەندەي ءقاۋىپتىڭ ءدال بۇگىنگى كۇنى جوق ەكەنىن بۇلار دا جاقسى بىلەدى. ويتكەنى ولارعا قارسى قازاقتىڭ جاۋىنگەر رۋلارى تۇر. وسى سەبەپتەن «ورتاق وگىزدەن، وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەپ ادەتتەنىپ قالعان موعول امىرلەرى ءالى ءۇن-تۇنسىز... ەل قامىن ويلاپ قينالىپ وتىرعانداي قۇر جەردى شۇقي بەرەدى. قايتسەك حاندىعىمىزدى جاۋدان امان الىپ قالامىز دەپ ەشكىم ءمۇنازاراعا42 بارار ەمەس.
يسان-بۇعى ءتۇبى وزدەرى ورالار دەپ موعول ومىرلەرىن بەتتەرىنە قويا بەرگەن قاتەسىن ەندى ۇقتى. ەل باسقارام دەگەن ادامعا ەڭ الدىمەن ەل بىرلىگىن ۇستاي ءبىلۋ كەرەك. ەل بىرلىگى دەگەن ۇعىم سول ەلدى باسقاراتىن سۇلتان، حاكىم، ءامىر، بي، باتىرلار بىرلىگى دەگەن ۇعىم. بۇنى باباسى شىڭعىسحان ءوزىنىڭ اتاقتى ياسىسىندا جاقسى ايتقان. سول شىڭعىستىڭ اقىلىن نەگە الماعان؟ جيىرما بەس جىل حان اساسى قولىندا تۇرعاندا، بىرىگۋگە كونبەگەن امىرلەردى نەگە تۇيرەپ-تۇيرەپ تاستاماعان؟ ەندى مىنە، قيىن كەزەڭ تۋىپ ەدى، ارتىنا قاراي جۇزگەن شايان ءتارىزدى، بىرەۋى العا شىعاتىن ەمەس. مۇنداي جۇرتپەن موعولستاندى قالاي جاۋدان قورعاپ قالارسىڭ!
جۇرت ءۇنى جۋىردا شىقپاعان سوڭ، ءمىر سەيتالى ءامىر قاباعىن شىتتى.
— حان يەم، — دەدى ول ءسال اشۋلى ۇنمەن تىنىشتىقتى بۇزىپ، — ايتقان ءسوزىڭىز مىنا پەندەلەرىڭىزگە ازىرەيىلدىڭ گۇرزىسىندەي قاتتى ءتيىپ وتىر. اقىلعا سالۋعا از ۋاقىت مۇرشات بەرىڭىز.
— بولسىن.
ءدال وسى ساتتە ۇيگە قياق مۇرتتى، شوقشا ساقالدى، ۇيعىرشا كيىنگەن دايەكشى كىردى.
— حان يەم، تەرىسكەي جاقتان شابارمان كەلىپ ءتۇر. اسىعىسپىن دەيدى. تۇنىمەن تۇتعاق43 باستىعى سىزگە جىبەرمەپتى.
— ايتارى قۇپيا ما ەكەن؟
— جوق، حابارىم حان كەڭەسىنىڭ دە قۇلاعىنا جەتسە ەكەن دەيدى.
— كىرسىن.
ۇيگە «اسسالاۋماعالەيكوم» دەپ باسىن ءيىپ، توبىلعى قامشىسىن كەۋدەسىنە ۇستاپ، قوڭىر ءجۇزىن جەل سورعان قابا ساقالدى، تۇيە ءجۇن شەكپەندى، بەلىندە كۇمىس كىسەلى جالپاق بەلبەۋى بار، كەڭ قونىش ەتىكتى، ورتا بويلى ادام ەندى. ول سالەم بەرىپ، ەسىك الدىندا حانعا كىشىپەيىلدىك يشارات كورسەتىپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى. شاڭ شالعان جۇزىنەن الىستان كەلگەن جولاۋشى ەكەنى بىردەن كورىنىپ تۇر.
— قاي رۋدانسىڭ؟ — دەدى حان انانىڭ سالەمىن الىپ بولعاننان كەيىن.
— دۋلاتپىن. جاڭعى قالاسىنىڭ حاكىمى سۇيىندىك مىرزانىڭ شابارمانىمىن.
— سويلە! نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— سۇيىندىك حاكىم حابارىمدى ۇلى مارتەبەلى يسان-بۇعى حانعا تەز جەتكىز دەدى. بايتاق جەرىڭىزدىڭ تەرىسكەي شەتىنە باراق حان مەن بولات سۇلتاننىڭ بالالارى جانىبەك پەن كەرەي ەرتكەن قالىڭ ەل كەلىپ ءتۇر. دەنى ارعىن، ۋاق، نايمان، كەرەي، ازداعان قوڭىرات، الشىن دا بار. ءابىلقايىر حانمەن كەلىسە الماي كوشىپتى. قونىس سۇرايدى. جانىبەك پەن كەرەي سۇلتان وزگە جۇرتىن تالاس وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە قالدىرىپ، وزدەرى بەس ءجۇز سويىلدى سالت اتتى نوكەرلەرىمەن توتە جولمەن ءسىزدىڭ مەدينەڭىزگە كەلە جاتىر. مەن كۇنى بۇرىن حابار بەرگەلى جەتتىم.
حان كوزىندە كەنەت قۋانىش ۇشقىنى جارق ەتىپ تۇتاندى دا، سول ساتتە عايىپ بولدى.
— جانىبەك پەن كەرەي سۇلتان قاي مەزگىلدەردە جەتەر ەكەن؟
— ءارى كەتسە ەرتەڭ كۇن شىعا.
— وزدەرى قانشا جۇرت؟
— قىرۋار ەل. الدى كەلىپ وزەننىڭ كەڭ القابىندا قازان كوتەرىپ جاتقاندا، كوشتەرىنىڭ سوڭى تۇيەلەرىنىڭ قومىن الىپ تا ۇلگەرگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە جان-جاقتاعى قازاق جەرىنەن، ءتىپتى الىستاعى اۋىلداردان سوڭدارىنان ىزدەپ كەلىپ قوسىلىپ جاتقان ەلدە ەسەپ جوق. ءسىرا، ءابىلقايىر حان شەڭبەرى سورلى حالىقتىڭ جان ەتىن جۇلىپ الۋعا اينالعان بولۋى كەرەك...
يسان-بۇعىنىڭ قاباعى قارس جابىلا قالدى. شابارمان حان الدىندا حانداردىڭ حالىققا ىستەگەن قياناتىن تاپتىشتەۋدىڭ ۇلكەن قىلمىس ەكەنىن تەز ۇقتى. «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىماس دەگەن مىنە، وسى ەكەن»، — دەدى ول ىشىنەن. قاراپايىم ادامنىڭ ءتىلى تىم ۇزىن بولسا، حان ءومىرى قالاي قىسقارتا قوياتىنىن بۇرىننان دا بىلەتىن شابارمان، تىم قىسىلىپ قالدى، ءبىراق سول ساتتە جول تاۋىپ كەتتى.
— كەشىرىڭىز، حان يەم، — دەدى ول تاعى باسىن تومەن ءيىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ. — سۇيىندىك حاكىم، بۇكىل موعولستان حالقىنىڭ قامقورى ادىلەتتى يسان-بۇعى حانعا ءداشتى قىپشاقتىڭ كوپ رۋلارىنىڭ كوشۋ سەبەبى ءابىلقايىر حاننىڭ قياناتىنان دەگەن جايدى ايت دەپ ەدى.
شابارماننىڭ قۋلىعىن ۇققان كەي حاكىم، امىرلەر كەكەتە ەزۋ تارتتى. ءبىراق ءوزىن «ەل قامقورى» دەگەن ءسوز قۇلاعىنا جىلى تيگەن يسان-بۇعى قاباعىن قايتا اشىپ:
— جاقسى. قوناق ۇيگە بارىپ تىنىق. حاكىم سۇيىندىككە ءبىزدىڭ ايتارىمىزدى ەرتەڭ ەستيسىڭ...
باسىن امان الىپ قالعانىنا قۋانعان شابارمان «قۇپ، تاقسىر»، دەپ ۇيدەن اتا جونەلدى. دالاعا شىعىپ «ۋف» دەپ دەمىن الدى. «انداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەگەن مىنە، وسى. ەگەر باسىڭدى امان الىپ جۇرگىڭ كەلسە، اۋزىڭا يە بول. تىم اقىلسي بەرمە».
شابارماننىڭ يسان-بۇعىعا: «قىرۋار ەل، ونىڭ ۇستىنە جان-جاقتارىنان كوشىپ كەلىپ قوسىلىپ جاتقان جۇرت تا ىعى-جىعى» دەگەنى بىردە-بىر جالعان ەمەس ەدى.
جانىبەك پەن كەرەي قاراكەڭگىر مەن سارىكەڭگىردى كەيىن تاستاپ، قاراقۇمنان ءۇش كۇندە جەدەل كوشىپ وتكەن سوڭ، سوڭدارىنان ەرگەن ەلدەردىڭ اقساقال، باتىر، بيلەرىن جيناپ كەڭەس قۇرعان. بارار جەرىمىز الىس جانە جات جەر. اعايىن جوق بولساڭ بەرە المايدى، بار بولساڭ كورە المايدى. موعولستان ەلى ءبىزدى قالاي قابىلدايتىنى بەلگىسىز. سوندىقتان تۇيەنىڭ قومىن، اتتىڭ جالىن الدىرماي، اعايىنعا سورلىلىعىمىزدى كورسەتپەي جەتەلىك. كۇشتى ەكەنىمىزدى كورسە سىيلار، كۇشسىز ەكەنىمىزدى كورسە ايار، «كەت كەيىن» دەي قويماس، تۋىستىعىمىزدى قيماس... دەپ شەشكەن.
وسى كۇننەن باستاپ سىڭسىعان قالىڭ ەل، مالدىڭ كۇيىنە قاراي، اسىقپاي كوشىپ وتىرعان. ءبىر اپتاداي وتكەن شاقتا جانىبەك پەن كەرەي وزدەرىنىڭ ون بەس ۇل، جەتى نەمەرە، كوپتەگەن، اعا-ىنىلەرىن جيناعان. جانىبەك، جولاي «قىزىل جىڭعىلدان» ءوتىپ بارا جاتقاندا جىگىتتەرىنە كەستىرىپ العان جۋاندىعى قامشى سابىنداي ءبىر قۇشاق قىزىل كۇرەڭ توبىلعىنى الدىنا قويىپ، ۇلكەن بالاسى ادىك تورە مەن كەرەيدىڭ تۇڭعىشى بۇرىندىققا:
— الدارىڭداعى توبىلعىدان بىر-بىردەن الىڭدار، — دەگەن.
انالار العان.
— ەندى سىندىرىڭدار، — دەگەن.
انالار قولدارىنداعى توبىلعىلارىن شىتىر-شىتىر سىندىرعان.
— ەندى ۇشەۋدەن الىپ سىندىرىڭدار، — دەگەن جانىبەك.
انالار ءۇش توبىلعىدان الىپ بالەندەي كۇش جۇمساماي بۇ جولى دا سىندىرعان.
— ەندى بەسەۋدەن الىپ سىندىرىڭدار، — دەگەن جانىبەك سۇلتان.
انالار بەس-بەستەن توبىلعىنى الىپ، اجەپتاۋىر كۇش جۇمساپ سىندىرعان.
— ەندى سەگىزدەن الىپ سىندىرىپ كورىڭدەر، — دەگەن جانىبەك.
ادىك پەن بۇرىندىق توبىلعىنى سەگىزدەن العان. تىزەلەرىنە دە سالعان، تاباندارىنا دا سالعان، ماڭدايلارىنان سورعالاپ تەر دە اققان، ايتەۋىر قينالىپ بارىپ، بالۋان تۇلعالى قوس ارلان ازەر دەگەندە سىندىرعان.
— ەندى وننان الىپ سىندىرىپ كورىڭدەر، — دەگەن جانىبەك ءسال كۇلىمسىرەپ.
سىندىرا المايتىندارىن بىلسە دە، ادىك پەن بۇرىندىق توبىلعىنى وننان العان. سىندىرماق بوپ ارى-بەرى مىقشىڭداپ كورگەن. كۇشتەرىنىڭ جەتپەيتىنىن بىلگەن سوڭ «قۇرىپ قالعىر، بولاتىن ەمەس» دەپ توبىلعىلارىن لاقتىرىپ جىبەرگەن.
جانىبەك ۇندەمەي ءسال ويلانىپ وتىرعان دا:
— مىنە، ەل بىرلىگى دەگەن وسى، — دەپ ءسوزىن باستاعان، — جالعىز ادامدى جاۋ الادى. ال كوپ بىرىكسە ەشكىم دە جەڭە المايدى. كوپ قورقىتادى.تەرەڭ باتىرادى. ەگەر ەكى قولدىڭ ون ساۋساعىنداي قازاقتىڭ بار رۋلارى قوس جۇدىرىق بوپ تۇيىلسە، قانداي جاۋىنا بولسا دا ءقاۋىپتى كۇش...
جانىبەك پەن كەرەيدىڭ وزگە بالالارىنان جاسى ۇلكەن جانە ءوزىن وزگەلەرىنە قاراعاندا ەركىندەۋ ۇستايتىن، ۇر دا جىق مىنەزى بار بۇرىندىق:
— باسقا رۋلار قايدا قالادى؟ — دەگەن. — مىسالى، نايزاسىنىڭ ۇشى التىن الشىن...
— الىستاعى اعايىن ءوزى شەشسىن ءوز تاعدىرىن...
ەش ۋاقىتتا دا حان مەن بيلەردىڭ بىرىگۋىمەن عانا حاندىق قۇرىلماعان. وردا شاڭىراعىن حالىق كوتەرگەن. قازاق ەلى ەگىن ەككەن وتىرىقشى جۇرت ەمەس. بار شارۋاشىلىعى مال ءوسىرۋ. مۇنداي كوشپەلى ەلدىڭ حالقى — رۋلارى. ولاردىڭ كوسەمدەرى — باتىر، بيلەرى بولعانمەنەن، دەنى جاي شارۋا، كەدەيلەر.
جانىبەكتىڭ ويى، ءىسىن ءساتتى ەتۋ ءۇشىن، وسى قارا حالىقتى ءوز جاعىنا كوبىرەك تارتۋ. ءقازىر ول سونىڭ جولىن ىزدەپ وتىر.
— جاقسى، — دەدى بۇرىندىق، — الشىندى قويا تۇرالىق. سوندا بورىشىمىز نە بولماق؟
جانىبەك بۇرىندىققا ويلانا قارادى.
— تۇسىنسەڭ بورىشىڭدى ءوزىڭ ايت. ءتىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولمايدى.
— بىلمەيمىن، — دەدى بۇرىندىق. — بىزگە ەرگىسى كەلمەيتىن رۋلاردى شابامىز با، قايتەمىز...
تۇڭعىشىنىڭ ويلانباي ايتقان سوزىنەن نامىستانىپ قالسا دا، ونىڭ تەز شامداناتىن مىنەزىن ەسكە الىپ، سوزگە ساراڭ كەرەي:
— ۇلىم، ەل شابۋعا اسىقپا، — دەي سالدى.
— وزگەلەرىڭدە قانداي وي بار؟ — دەدى جانىبەك.
اعا تۇرعاندا ءىنى سويلەۋ سوكەت ءىس قازاق داستۇرىندە. ءتىل ۇشىنا كەلىپ تۇرعان ايتارى بولسا دا وسى داستۇردەن شىعا الماي، جانىبەكتىڭ ورتانشى ۇلى قاسىم سۇلتان تومەن قاراپ تىپىرشي بەردى.
— قاسىمجان، سەن بىردەمە دەمەكسىڭ بە؟ — دەدى جانىبەك بالاسىنىڭ سويلەگىسى كەلىپ وتىرعانىن سەزىپ.
— ءيا، كوكە، رۇقسات ەتسەڭىز، بىرەر اۋىز كەڭەسىمدى مەن دە بەرەيىن دەپ ەدىم.
— ايت، رۇقسات...
— ءوزىمىز انە شابىلامىز، مىنە شابىلامىز دەپ كەلە جاتىپ، بىرەۋدى شابامىز دەۋىمىز اعاتتىق بولار... جانە كوكە، ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي، اعايىن كۇشىڭدى كورسە سىيلايدى دەپ...
— سويلە، سويلە.
— سويلەسەم، ءبىز موعولستان مەن تۇركىستان شەكاراسىنا قاشقان ەل ءتارىزدى ەمەس، كوشكەن ەل ءتارىزدى بولىپ بارۋىمىز كەرەك. جاعاتاي ۇرپاقتارى دا، سايبان، اقساق تەمىر ۇرپاقتارى دا ەل ەكەنىمىزدى كورسىن. جانە قالاي بولسا سولاي شۇبىرا كوشكەن ەل ەكەنىمىزدى ەمەس، دوس بولسا دوس بولا الاتىن، قاس بولسا قاس بولا الاتىن، قونىس بەرمەسە كۇشپەن تارتىپ الا الاتىن جاۋ جۇرەك قاۋىم ەكەنىمىزدى بايقاسىن. ءقازىر وسى وتىرعاندارىمىزدىڭ ەس بىلەتىندەرىمىز، سويىل سوعىپ ءسوز سويلەي الاتىندارىمىز، قاسىمىزعا بەس-التى قازاقتىڭ ەر جىگىتتەرىن ەرتىپ، ەرمەي قالعان، نە ەرۋ-ەرمەۋىن بىلمەي وتىرعان جۇرتقا تاراۋىمىز ابزال. «بىزگە ەرىڭدەر، بىرىگىپ ەل بولىپ، قازاقتىڭ اق ورداسىنىڭ تۋىن قايتا كوتەرەلىك» دەۋىمىز ورىندى. ەرگەن جۇرت ەرەر، ەرمەگەن جۇرت ويعا قالار. قارا حالىق سوڭىمىزدان نەعۇرلىم كوپ ەرسە، سوعۇرلىم ءىسىمىزدىڭ ءساتتى بولارى ايقىن.
جانىبەك ءجاسوسپىرىم ۇلىنىڭ ءسوزىن بىردەن ءىلىپ اكەتتى.
— دۇرىس ايتاسىڭ بالام، — دەدى ول، ىشتەي ءتۇبى قاسىمنان ۇلى ادام شىعار دەگەن بۇرىنعى ءۇمىتىنىڭ بۇ جولى ءبىر دەرەك تاستاعانىنا قۋانىپ، — ءبىزدىڭ بۇگىنگى اتتانىسىمىز قۇر ءابىلقايىرعا وكپەلەۋدەن تۋعان اتتانىس ەمەس، بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن بابامىز ورىسحان تىككەن اق وردانى قايتا تۇرعىزىپ، قازاق دەگەن جەكە ەل بولۋ اتتانىسى. ال ورىسحان بابامىزدىڭ اق تۋىن تىگەتىن بىزدە ەكى-اق جەر بار. ءبىرى — التىن وردا جۇرتى، ەدىل مەن جايىقتىڭ ورتاسى. ءبىراق ول جاقتىڭ جەرى مالعا جايلى بولسا دا، ەلى بىزگە جايلى ەمەس. تۇكپىرىندە قازان حاندىعى مەن تۇركياعا كوز تىككەن قىرىم سۇلتاندارى بار. بۇعان ەدىل مەن جايىققا ءبىزدى جولاتقىسى كەلمەيتىن قاسىم سۇلتاندى، تەمىر ءبيدى قوس. ولار كىمدى ەل ەتكىزەدى؟ ارينە، ار جاعىنداعى ورىس جۇرتىنا ارقا سۇيەپ كورەر ەدىك، ءبىراق ول جۇرتتىڭ ءوزى دە ءقازىر ابدەن قاناتتانىپ جەتپەگەن قىران بالاپانى ءتارىزدى. ەكىنشى جەر — ول ورىسحان بابامىز كەشە تۋىن تىككەن سىعاناق شاھارىنىڭ ماڭايى. ءبۇل ارا بىزگە قولايلى. ار جاعىندا ءۇيسىن، جالايىر، دۋلات، قوڭىرات، قاڭلى مەن نايماننىڭ، كەرەيدىڭ ءبىراز ەلى جاتىر. بۇ جاقتا دا ازداعان ارعىن، قىپشاق بار. سىعاناق بۇل كۇندە ءابىلقايىردىڭ قولىندا. ءتۇبىن كورەرمىز. ال ازىرگە بارار جەرىمىز جاعاتاي ۇرپاعىنىڭ تۇركىستانمەن شەكتەسكەن تۇسى. اعايىن سىيلاسىن دەسەك، ول اراعا ءبىز ەل بولىپ بارۋىمىز كەرەك. قاسىم باھادۋر جون ايتادى. ءقازىر ءارقايسىڭ قاستارىڭا بەس-التى جىگىتتەن ەرتىپ الىپ، قوزعالماي وتىرعان اۋىلدارعا اتتانىڭدار. سوڭىمىزدان جۇرت كوپ ەرسە، حالىقتىڭ تىلەگىنە ءبىزدىڭ تىلەگىمىز ساي كەلگەنى. وندا ءىسىمىزدىڭ يگىلىكتى بولۋى حاق، — دەگەن.
جانىبەك پەن كەرەي بالالارى جان-جاققا تاراعان. سولاردىڭ ايتۋىمەن ءابىلقايىرعا نارازى ءبىراز رۋلار موعولستان جەرىنە كوشىپ بارا جاتقان قالىڭ كوشكە كەلىپ قوسىلعان.
ءابىلقايىر اسكەرىنىڭ سەيحۋن داريانىڭ ارعى بەتىندەگى كورگەن كوش ورنى دا، شابارماننىڭ ايتقان تالاس وزەنىنىڭ بەرگى بەتىندەگى قونىپ جاتقان قالىڭ ەل دە ءبارى ءبىر وسى جانىبەك پەن كەرەيگە كەلىپ قوسىلىپ جاتقان قازاق رۋلارى بولاتىن.
شابارمان شىعىسىمەن يسان-بۇعى حان كەڭەسىن تاراتتى دا، ءمىر مۇحامەد-شايح، ءمىر سەيتالى امىرلەرىمەن، باس نايىبى ءۇيسىن قاستەك بيمەن ءوزى وڭاشا قالدى. قازاق رۋلارىنىڭ موعولستان شەكاراسىنا كوشىپ كەلۋى، ەگەر ولاردى موعولستان جەرىنىڭ شەتىندەگى شۋ، سارىسۋ وزەندەرىنىڭ بويى مەن تالاس وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە ورنالاستىرسا، وزدەرىن ءابىلقايىر مەن اقساق تەمىر حاندىقتارىنىڭ شابۋىلىنان قورعايتىن قالقان جاسايتىندارىن بۇل تورتەۋى بىردەن ۇعىستى. جانە قازاقتاردىڭ كۇشتەرىن جۇڭگو مەن قالماققا دا قارسى پايدالانباق بولدى. يسان-بۇعى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ الدىنان ات شاپتىردى. اق وردا حاندارىنىڭ ۇرپاقتارىن، ولارمەن بىرگە كەلگەن قازاقتىڭ باستى رۋلارىنىڭ يگى جاقسىلارىن قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى.
جانىبەك پەن كەرەي موعولستان حانىمەن ءبىر اي بىرگە بولىپ، ءبىر ىدىستان اس ءىشىسىپ، ءبىر اۋىزدان ءسوز شىعارىسىپ، ءتاتۋ-تاتتى بىتىمگە كەلدى. يسان-بۇعى كوشىپ كەلگەن قازاق رۋلارىنا بۇكىل شۋ، سارىسۋ، تالاس، بادام وزەندەرىنىڭ بويى مەن قوزىباس، قاراتاۋدىڭ موعولستانعا قارايتىن تەرىسكەي جاعىن تەگىس قونىسقا بەرەدى. بۇل قونىستىڭ شەتى قاراتال وزەنىمەن، ءابىلقايىر قاراماعىنداعى تۇركىستان ولكەسىمەن بىتەدى. جاقسىلىققا جاقسىلىق، وسىنشاما قونىس العان قازاق رۋلارى، ەكى ەلدىڭ بىردەي جاۋى، موعولستاندى شابۋعا دايىندالىپ جاتقان جۇڭگو بوگداحانى مەن ويرات قونتايشىسىنا قارسى ءبىر مىڭ جاقسى جاراقتانعان سالت اتتى جاۋىنگەر شىعارادى.
جانىبەك پەن كەرەي يسان-بۇعىنىڭ شارتىن قابىل ەتتى. «تۇپكى ارمانىمىز قازاق حاندىعىن قۇرىپ ەل بولۋ عوي، ءبىزدىڭ قورعان ەكەنىمىزدى جۇڭگو، ويراتپەن شەكارالاس قازاق رۋلارى بىلە بەرسىن. كۇشىمىزدىڭ مول ەكەنىنە كوزدەرى جەتسە، وزدەرىنىڭ دە بىزگە تەز قوسىلۋلارىنا سەبەپ بولار» دەپ ويلادى ولار. بۇل ويلارىنىڭ دۇرىس بولعانىنا بەس-التى جىل وتپەي وزدەرىنىڭ دە كوزدەرى جەتتى.
جانىبەك پەن كەرەي نوكەرلەرىن ەرتىپ، كۇتىپ وتىرعان جۇرتىنا قايتتى. قوس سۇلتاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا، كوشىپ كەلگەن ەل رۋ-رۋ بوپ، ادامىنىڭ، مالىنىڭ سانىنا قاراي وزدەرىنە بەرىلگەن جەرگە ورنالاسا باستادى. ءبىر اي وتكەننەن كەيىن كىلەڭ مايدانعا سالار بورتە جۇيرىك مىنگەن بەس ءجۇز ارقانىڭ باتىر جىگىتتەرىن باسقارعان ادىكتى جۇڭگو شەكاراسىنا، قاشقار جەرىنە جۇرگىزدى. تاعى ءبىر اي وتكەندە ەكىنشى ۇلى، سوڭىنان ەرلىگىمەن قازاق اۋزىندا اڭىزعا اينالعان قامبار باتىردى بەس ءجۇز كىلەڭ قايىڭ سويىل ۇستاعان سالت اتتى جاۋىنگەرىمەن تارباعاتاي تاۋىن جايلاعان كەرەي، نايماندى ويرات قونتايشىسى امانساندجيدان قورعاۋعا اتتاندىردى. قوس سۇلتان وزدەرى ەندى شۋ، سارىسۋ، قاراتال، بادام، تالاس وزەندەرىنىڭ بويىنا جايعاسقان ەلدەرىن باسقارۋ ارەكەتىنە كىرىستى.
وسى كەزدە جۇنىستىڭ اۋلىنا كۇنشىعىس قاشقاردىڭ حانى، جاعاتاي ۇرپاعى سانت-سۇلتاننان تۋعان ءابدىراشيت سۇلتان كەلدى. ول ءبىر كورگەننەن جۇنىستىڭ كىشى قىزى ەركە شورا نيگەر-سۇلتان-بەگىمگە عاشىق بولىپ، سۇلۋ قىزىن توقالدىققا سۇرادى. سامارقانت ءامىرشىسى ابۋسەيىتپەن جاقىنداسپاق ويى بار جۇنىس، نيگەر-سۇلتان-بەگىمنىڭ ءوزى ءبىلسىن دەدى. ءابدىراشيت قىزعا كىسى سالدى. ەركە شورا نيگەر-سۇلتان-بەگىم قۇدا تۇسپەك جىگىتتى ءوزى ىزدەپ كەلدى. كەلبەتتى، ءبىراق تىم سەمىز ءابدىراشيت، حان ۇلى بولسا دا، قىزعا ۇنامادى. نيگەر-سۇلتان-بەگىم اكەسىنە: «اناعان كۇيەۋگە شىقپاق تۇگىل جانىنان جۇرۋگە ادام جەركەنەر»، — دەپ جاۋاپ بەردى. قىز جاۋابىن ەستىگەن ءابدىراشيت ەندى جۇنىسپەن سويلەسپەدى. «بالەم، وسى ءسوزىڭدى ۇمىتپا، ءتۇبى بۇكىل مالىمدى ساعان توكسەم دە، مەس قارنىمنىڭ استىنا ءبىر سالارمىن» دەپ اشۋلانىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ءابدىراشيت ءسوزىن ەستىگەن سۇلۋ نيگەر-سۇلتان-بەگىم: «سەنىڭ استىڭا تۇسكەنشە، ولگەنىم ارتىق»، — دەپ كۇلىپ قالا بەرەدى. ءومىردىڭ ەسىگىن ءالى دۇرىس اشىپ كورمەگەن جاس سۇلۋ، بۇل جالعاندا تەك ءولى جاندار عانا كەزدەسپەيتىنىن، ءومىر دەگەن سۇرقيادا ادامنىڭ تۇسىنە كىرمەيتىن عاجايىپتار بولىپ جاتاتىنىن قايدان ءبىلسىن! ادامدى قاقپاقىل ەتىپ وينايتىن تاعدىردىڭ اساۋ سىرىن جاس سۇلۋ ەسكە المادى.
قاشقار حانىنىڭ ۇلى ءابدىراشيت كەتكەننەن كەيىن، جۇنىستى بالالارىمەن بۇقاردا ساياحاتتاپ جۇرگەن سامارقانتتىڭ ءامىرشىسى ابۋسەيىت قوناققا شاقىردى. جۇنىس ازامات ۇلدارىن ەرتىپ، ۇلكەن سالتاناتپەن بۇقارعا اتتاندى.
ادەيى وسى مەزەتتى اڭدىپ تۇرعانداي جانىبەك فەرعانا وڭىرىندە جاتقان جۇنىستىڭ ءۇش مىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەلۋگە ءبىر توپ جىگىتتەرىمەن ورتانشى بالاسى قاسىمدى اتتاندىردى.
قاسىم تايلى-تاياعىنا دەيىن قالدىرماي فەرعانا وڭىرىندە جايىلىپ جاتقان جۇنىستىڭ جىلقىسىن تەگىس ايداپ اكەتەدى. بۇكىل اۋىلدان جىلقىنى قۋىپ بارىپ الىپ قالار جان شىقپادى. سوندا اتقا ون بەس جاسار ەركە-شورا نيگەر-سۇلتان-بەگىمنىڭ ءوزى مىنەدى. بار جىلقىسىنان ايىرىلسا اكەسىنىڭ تاقىر كەدەي بولىپ قالاتىنىن بىلەتىن سانالى قىز، تاۋەكەل دەپ ەركەكشە كيىنىپ، قولىنا نايزا الىپ شاپقىنشىلاردى قۋىپ بەرەدى. جىلقى تالاس وزەنىنە تاياعان جەردە، نيگەر-سۇلتان-بەگىم وراعىتا قاسىمنىڭ الدىنان شىعادى. جىلقىنى ايداپ كەلە جاتقان قول، الدارىنان شىققان نايزا ۇستاعان جالعىز جىگىتتى كورىپ، ساداقپەن تارتىپ قالىپ جايراتىپ كەتۋدىڭ ورنىنا، ونى ۇستاپ الىپ مازاق ەتكىلەرى كەلەدى. جاقىنداي كەلىپ ولار جىگىت دەگەندەرى ەركەكشە كيىنگەن قىز ەكەنىن اڭعاردى. جاۋ جىلقىسىن الىپ، كوڭىلدەرى سۋداي تاسىعان كىلەڭ جاس قىرشىندار ەندى «جىگىتتەرى تىعىلىپ قالىپ، قىزدارىن جاۋعا اتتاندىراتىن ءبۇل نەتكەن باتىر اۋىل؟» دەپ كۇلكى ەتەدى. سوندا قاسىم سۇلتان قىزدى سىقاقتاي ءبىر اۋىز ولەڭ ايتادى:
مەن سۇراسام ءجونىڭدى سەن ايتارسىڭ،
ءجون ايتپاساڭ ىزىڭمەن تەز قايتارسىڭ.
قاي ايعىردىڭ ۇيىرىنەن قاشىپ شىققان،
مەن كورمەگەن بۇل ماڭنان قاي بايتالسىڭ؟
دەيدى.
سوندا قىز:
ءسوز تۇرعىڭنان، سۇلتانىم، قالدىم ءبىلىپ،
جان ەكەنسىڭ ۇيرەنگەن بايتال ءمىنىپ.
قۇلىنىمىن جۇنىستىڭ، ءوڭىم تۇگىل
تۇسىمە دە كورمەگەن ايعىر كىرىپ.
تۋعاندارىم كەزىندە بۇقار كەتكەن.
جاي وعىنداي جارق ەتتىڭ تۇسكەن كوكتەن.
ەركەگى جوق اۋىلدى شاباتۇعىن
كاسىبىڭ بە، سۇلتانىم، ادەت ەتكەن؟
سول جىلقىمنىڭ سوڭىنان كەلدىم ىزدەپ،
اكە ءۇشىن بار قورلىققا قىزى توزبەك،
تابالاتپاي قاسىنا مالىن قايتار.
ءوز باسىمدى كەتسەڭ دە كەلەمەجدەپ...
دەيدى.
سوندا قاسىم سۇلتان ايداپ كەلە جاتقان جىلقىسىن توقتاتىپ، سۋ جاعاسىنا جىبەك شاتىر تىگىپ، نيگەر-سۇلتان-بەگىمدى كوتەرىپ اتتان ءتۇسىرىپ، اپپاق ايلى تۇندە اق شاتىرعا كىرگىزدى. اپپاق ايلى تۇندە اق شاتىرعا توسەلگەن اق كيگىزدىڭ ۇستىندە ءالى جان سيپاپ كورمەگەن قىزدىڭ اق توسىنەن قاسىم سۇلتان تويات الدى. تاڭەرتەڭ ەل باسقاراتىن ادام مال سانىن ەمەس، ەل سانىن ارمان ەتەدى. «ەل وسسە ەر وسەدى. ەر وسسە شەر وشەدى»، دەگەن اكە ءسوزىن وسيەت تۇتقان ەر كوڭىل باتىر جىگىت قىزدىڭ ءۇش مىڭ جىلقىسىن قايتارىپ بەردى. بۇدان ءوزىنىڭ داڭقى وسەتىنىنە سۇلتان كۇماندانبايدى. قاسىمنىڭ قىلىعىنا ريزا بولعان نيگەر-سۇلتان-بەگىم ات ۇستىندە تۇرىپ، جارىلعان جۇمىرتقا ءتارىزدى قۇنى ءتۇسىپ كەتەتىنىن ايتىپ، تۇندەگى بولعان وقيعانى ماقتان ەتىپ بوتەنگە جاريالاماۋىن ءوتىندى.
قاسىم: «بۇ جالعاندا، امال جوق، كوپ نارسەنى قۇپيا ۇستاۋعا تۋرا كەلەدى» دەپ قىزدىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋعا ۋادەسىن بەردى.
وسىلاي قاسىم سۇلتان، ولجادان قاعىلعان سەرىكتەرىن ەرتىپ ەلىنە بەتتەدى. نە قىز جوق، نە ولجا مال جوق، ىشتەي كۇيىنگەن جىگىتتەر قاسىمعا وكپەلەرىن ايتا الماي، ءقالجىڭ-ازىل ولەڭ شىعارادى.
شاقپاق تاس و دا مۇلىك وت جاققانعا،
قويمەن تەڭ قوتىر ەشكى مال باققانعا.
تولەدى ءۇش مىڭ جىلقى قالاي عانا
قاسەكەڭ قىز قوينىنا ءبىر جاتقانعا؟
دۇنيە الداپ كەتەر قىزىل تۇلكى
قىزىعى بۇل جالعاننىڭ ويىن-كۇلكى.
ايتسە دە سول قىزدىكى التىن با ەكەن،
تولەيتىن ءبىر تۇنىنە ءۇش مىڭ جىلقى؟،
ءبىر قۋ جىگىت ات شالدىرىپ وتىرعاندارىندا وسى ولەڭدى سۇلتانعا ايتىپ بەرەدى. قاسىم كۇلەدى دە قويادى. ءبىراق جولاي عاجايىپ ەرلىك كورسەتىپ، قاراتاۋ جايلاۋىندا جاتقان مۇحامەد-سۇلتان-مازيتتىڭ ءبىر توپ جىلقىسىن شاۋىپ الادى. جىگىتتەرىنە ۇلەستىرەدى. نيگەر سۇلۋمەن بولعان وقيعانى ايتپاۋلارىن سۇرايدى. جىگىتتەر ۋادە بەرەدى. ءبىراق ءازىل ءسوز قولعا تۇرمايتىن سىناپ قوي، بەرتىندە الگى ولەڭ جۇرت اراسىنا تاراپ كەتەدى.
جىل وتە، جۇنىس قىزىن ابۋسەيىت مىرزانىڭ بالاسى انديجاننىڭ ءامىرشىسى شايح-ومارعا بەردى. ءابىلقايىر رۇقساتىمەن ماۋرەنناحرعا توركىندەپ كەلگەن رابيۋ-سۇلتان-بەگىم، شايح-ومار سىرقاتتانىپ قالعان سوڭ، نيگەر-سۇلتان-بەگىمدى الىپ كەتۋگە ءبىر توپ نوكەرىمەن ياسسىعا ءوزى كەرۋەن سالدى. بۇل جايدى ەستىگەن جانىبەك قاسىمنىڭ ءۇش مىڭ جىلقىدان قالاي ايىرىلىپ قالعانىنان حاباردار بولا تۇرسا دا، بالاسىن تاعى شاقىرادى. «نيگەر-سۇلتان-بەگىمدى قالاي بوساتىپ جىبەرەسىڭ، وندا مەنىڭ شارۋام جوق، ءبىراق كوشىن اڭدىپ تۇرىپ ءابىلقايىردىڭ ەركە بايبىشەسى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدى ۇستاپ الىپ كەلەسىڭ» دەدى. بۇ دا جاۋ جاعىن مۇقاتۋدىڭ ءبىر جولى ەدى.
قاسىم جىگىتتەرىمەن جولدا اڭدىپ جاتقانىندا ءابدىراشيت سۇلتاننىڭ دا نيگەر-سۇلتان-بەگىم كوشىن وزدەرىندەي كۇتۋدە ەكەنىن ەستىدى. جاعاتاي ۇرپاعىمەن دوس بولعانمەن دە، جۇنىس قىزى مەن كوزى كورگەن، قولىنان جاس كەزىندە سان مارتەبە ءدام تاتقان رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدى ولارعا قيمادى. انالار كوشكە شاپقان كەزدە قارسى شىعۋعا تۋرا كەلدى. ءبىر ابىروي بولعان جەرى، ءبۇل ايقاستا ءابدىراشيتتىڭ ءوزى قاتىناسپادى. ول تەك جىگىتتەرىن جىبەرگەن بوپ شىقتى. جاعاتايدىڭ بەيباستاق، ءناپسىقۇمار قاراقشىلارىنان امان الىپ قالىپ، تاعى دا ءوزى نيگەر-سۇلتان-بەگىمنىڭ قۇشاعىندا ءبىر كۇن تۇنەپ، ەرتەڭىنە قوس سۇلۋدى ەلدەرىنە قويا بەردى. جاۋ ولجاسىنان قۇتقارعان قاسىم سۇلتاندى رابيۋ-سۇلتان-بەگىم ولە-ولگەنشە سىيلاپ ءوتتى. ەكى جاقتىڭ بىر-بىرىمەن تاتۋلاسۋىنا دا سان مارتەبە قىزۋ كىرىستى. ءبىراق ەل نامىسىنا اينالعان جانجالدى باسۋ ونىڭ قولىنان كەلمەدى. ايتسە دە قاسىم الدىندا بورىشتى بولىپ قالمادى. بەرتىن كەلە مۇحامەد-شايباني ابدەن كۇشەيىپ، ياسسى ءامىرشىسى — بالاسى سۇيىنشىك قاننەن-قاپەرسىز كۇيدەگى قاسىم حاننىڭ اسكەرىن تۇندە باسىپ الماق بولىپ دايىندالىپ جاتقاندا، ارناۋلى كىسى جىبەرىپ، قاسىمدى ءبىر اجالدان قۇتقاردى. ءسويتىپ وزىنە ىستەلگەن جاقسىلىقتى اقتادى. ال، نيگەر-سۇلتان-بەگىم بولسا قاسىم حاندى ون جىل اڭساپ كۇتتى. ون جىلدان كەيىن بارىپ ەڭ العاشقى اق توسىنەن تويات العان قىران بۇركىتتىڭ قۇشاعىنا قايتا كىردى.
بوس قول قايتقان سەبەبىن سۇراعان اكەسىنە سۇلتان: «يتاياقتاعى جۋىندىدان بۇرالقى توبەتتى قۋىپ جىبەرىپ ءوزى جالاي باستاعان ارلان تازىداي، بىرەۋدىڭ باۋىر باسپاق ارۋىن ءابدىراشيت سۇلتاننان تارتىپ الىپ ءوزىم يەمدەنگىم كەلمەدى» دەدى.
— ال، رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدى نەگە بوساتتىڭ؟ — دەدى جانىبەك.
— ۇلىقبەك مىرزانىڭ ارۋاعىن سىيلادىم.
«ءتۇسىپ قالعان مۇزاليمنىڭ44 بيىگى جامان. تويات الا الماي قالعان ايەلدىڭ كۇيىگى جامان» دەپ قارايتىن سوراقى زاماننىڭ جانىبەك تە باس يگەن پەرزەنتى. ءبىراق بالاسىنىڭ جاۋابى ميىنا قونا كەتتى.
— دۇرىس ەتكەن ەكەنسىڭ، ادام قارتايا باستاعاندا جاۋىمنان كەگىم قايتپاي قالادى-اۋ دەپ كوپ ويلايدى ەكەن. مەنىكى دە سول بولار... — دەي سالدى. ءسويتتى دە قاسىمعا تاعى قارادى. — كوزىم تىرىسىندە ءومىر دەگەن وتكەلدىڭ قىل كوپىردەي سىمىنان وتە بەر... ىستەپ جۇرگەندەرىڭ تەرىس بولسا دا ءوزىڭ ءپىشىپ، ءوزىڭ سوككەنىڭ ۇپايدى... وقاسى جوق، قۇس ۇشا تۇزەلەدى.
قۇس دۇرىس قاناتتانا السا، ءتۇزۋ ۇشا الادى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — جانىبەك بالاسىنا تاعى تەسىلە قارادى دا قويدى.
وسىلاي تالاس-تارتىستا تاعى تورت جىل ءوتتى. قازاق ەلى شۋ، سارىسۋ بويىن ابدەن مەكەن ەتىپ الدى. ادەتتەگىدەي جۇرت جايلاۋعا كوشكەلى جاتقاندا، ءبىر كۇنى جانىبەك قاسىمدى تاعى شاقىردى.
— مۇمكىن مۇحامەد-اكىم ەل تارازيدىڭ تويىنا بۇرىندىق اعاڭمەن سەن بارارسىڭ؟ — دەدى ول.
— بارسام بارايىن.
مۇحامەد-اكىم ەل تارازي جاڭعى شاھارىندا تۇراتىن اتى-شۋلى ساۋداگەر.
ءتۇبى اراب. ءبىر شەتى ءۇندى، جۇڭگو، مونگوليا، تيبەت، ەكىنشى شەتى ۆيزانتيا، تۇركيا، ماسكەۋ، كييەۆكە دەيىن جۇزدەگەن تۇيەمەن جىلدا ەكى-ۇش رەت كەرۋەن جۇرگىزەتىن، جۇڭگو جىبەگى، مانات، شاعيى، ءۇندى شايى، جەمىسى، كييەۆ كەندىرى، قىزىل بيدايى، ءداشتى قىپشاق مالى، تەرى-تەرسەك، ءجۇن-جۇرقاسى، ستامبۋلدىڭ قولونەرشىلەرى ىستەگەن بىلەزىك، جۇزىك، كۇمىس ىدىس، التىن جالاتقان قۇمان، زەر جۇرگىزگەن جاينامازىنا دەيىن ساتىپ، ساۋدا ارقىلى كۇنشىعىس پەن كۇنباتىستى بايلانىستىرىپ تۇراتىن. ءار حاننىڭ وزىنە باعىناتىن حاندىعى بولسا، بۇنىڭ سول حاندىقتاردى دا وزىنە باعىندىرار بايلىعى بار ادام. جەكە ساۋدا پاتشالىعى بار. التىن اقشانى ساندىقتاپ جيناعان ساۋداگەر، ءابىلقايىر حاننان كەزىندە يشىك-اتا اتاعىن العان. وسى مال-مۇلكى بىقىعان بايدىڭ بار تىلەگى جالعىز عانا بالا بولاتىن. ءبىراق جاراتىلىس وسىنشاما بايلىقتى مۇراگەرسىز قالدىرايىن دەگەندەي، وعان بالا بەرمەي قويدى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە وتىزىنشى ايەلى بىلتىر ەكى قابات بولىپ، بيىل ءبىر ۇل تاپقان. جيىرما توعىز ايەلىنىڭ قاعاناعىن قارىق ەتە الماعان ساۋداگەر، وتىزىنشىسىنا كەلگەندە ۇرىق بەرەر قۋاتتى قايدان تاپقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قايقى توس، ساۋلىق قۇيرىق جاس توقالىنان اپپاق سازانداي ۇل كورگەن. كەيبىرەۋلەردىڭ «ياپىرماي، مۇحامەد-اكىم ەل تارازيدىڭ مىنا بالاسى ءىنىسى ماحمۋد-راقىم ەل تارازيدان قالاي اۋماعان. تۋعان اكەسى ءوزى بولسا مۇنداي ۇقساس تۋماس» دەگەن كۇڭكىل سوزىنە قاراماي، مۇحامەد-اكىم ەل تارازي بۇكىل تيبەت، قوراسان، ماۋرەنناحر، ءداشتى قىپشاق، قىرىم، قازان جەرلەرىنە جار سالىپ، ۇلان-اسىر توي ىستەمەك بولعان. مۇنداعىسى ونىڭ اتاقتى ساۋداگەر كوك وردا يشىك-اتاسى — مۇحامەد-اكىم ەل تارازيدىڭ مۇراگەرى بار ەكەن دەپ جەر-جيھانعا دارىپتەپ، ايدى اسپانعا شىعارعان توي جاساۋ. تويعا جۇلدە ەتىپ، ستامبۋلدا سوم التىننان قۇيىلعان ءۇش التىن قۇس بەلگىلەدى. ءارقايسىسى سەگىز باتپاننان. جۇلدە تيگەن ادام ەگەر بۇل التىن قۇستى العىسى كەلمەسە، باعاسى سودان ارتىق ەمەس، تىلەگەن زاتىن بەرەمىن دەپ جاريالادى. جۇلدە بەرەتىن شارتى دا تاڭعاجايىپ. ءبىرىنشى جۇلدە — كىمدە-كىم جاياۋ جارىستا ون فارسات جەردەن وزىپ كەلسە، سوعان بەرىلەدى دەدى. مۇنىسى جيھانكەز ساۋداگەردىڭ رۋم حالقىنان العان ونەگەسى. ەكىنشى جۇلدە — كىمدە-كىمنىڭ تۇيەسى جيىرما فارسات جەردەن وزىپ كەلسە سوعان بەرىلەدى دەدى... مۇنىسى سوناۋ مىسىر ارابتارىنان العان ۇلگىسى. ءۇشىنشى جۇلدەنى — كىمدە-كىمنىڭ اتى وتىز فارسات جەردەن وزىپ كەلسە، سول الادى دەدى. بۇل ءداشتى قىپشاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان كونە سالتى.
جانىبەك سۇلتاننىڭ ايتىپ وتىرعانى وسى توي ەدى.
— بارار بولساڭ، جاياۋ جارىس سۇلتاندارعا لايىقسىز، ات جارىسى مەن تۇيە جارىسىنا دايىندالۋ ءجون، — دەدى جانىبەك، — قىرىم مەنەن قوراساننان دا كىسىلەر كەلۋى عاجاپ ەمەس.
جانىبەكتىڭ ايتقانى وڭ كەلدى. توي بولار كۇنى ءبىر شەتى قوراساننان، ەكىنشى شەتى قىرىمنان ءقادىرلى قوناقتار، بۇل جالعاننىڭ تەتىگىن قولىنا ۇستاپ تۇرعان سان الۋان ساۋداگەرلەر جينالدى. تالاس وزەنىنىڭ جاعاسىندا تىگىلگەن ءجۇز اق بوز ءۇي كىسىگە لىق تولدى.
جاياۋ بايگەدەن ەگيپەتتەن قاشىپ كەلگەن عالىم، جاراعان ارعىماق اتتاي سيديعان ۇزىن بويلى، كۇيگەن كىرپىشتەي قارا قوشقىل وتىز بەس جاسار اراب جىگىتى ەل مۇلىك يبن زارحۋم كەلدى.
بۇل بايگەگە سۇلتان، بەك، شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس قازاقتىڭ مىرزا جىگىتتەرى قورلانىپ قاتىسپادى.
ەكىنشى بايگەنى قاراسىنا بىردە-بىر تۇيە ىلەستىرمەي، بۇرىندىقتىڭ قارا بۋراسى الدى. ءۇشىنشى بايگە ءابىلقايىردىڭ تارلانكوگىنىڭ تۇقىمى، ون بەس جاسار مۇحامەد-شايبانيدىڭ ازىرگە ماڭدايىنا باسقان جۇيرىگى اقتانكەرگە ءتيدى.
ءبىراق ءبۇل ۇشەۋى دە سالماعى سەگىز باتپان تارتاتىن سوم التىن سامۇرىق قۇستى جۇلدەگە الۋدان باس تارتتى.
ەل مۇلىك يبن زارحۋم:
— التىن قۇس تەك مەنى عانا بايىتادى — دەدى، — مۇحامەد-اكىم مىرزا، ەگەر قارسى بولماساڭىز، بۇل التىن قۇستىڭ ورنىنا ماۋرەنناحر ديقاندارى مەن ءداشتى قىپشاق مالشىلارىنىڭ تۇرمىستارىنا جاردەم بەرەتىن جانە ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن جوندەيتىن سەيحۋن داريانىڭ ۇستىنەن كوپىر سالايىن. بۇل كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەن ارمانىم. ءنىل وزەنىنە وسىنداي كوپىر سالامىن دەپ ۇلگىسىن ىستەگەنىمدە وزدەرىنە پايداسى جوق بولعان سوڭ فاراوندار مەنى قۋىپ جىبەردى. ال سەيحۋن دارياعا بۇل وتە قاجەت. وسىنى سالۋعا قاراجات بەرىڭىز.
مۇحامەد-اكىم ەل تارازي سول ويلاندى دا:
— جاقسى، — دەدى، — بۇل سۇراعان قاراجاتىڭدى بەرەيىن. تەك مەنىڭ عالىم ەسەپشىلەرىم قانشا پۇل كەرەك، سونى ساناسىن.
ءبىراق سول كۇنى تۇندە مۇحامەد-اكىم ەل تارازيدىڭ جىگىتتەرى «سەن حالىق قامىن ويلاپ، سەيحۋن دارياعا كوپىر سالماق سابازسىڭ عوي، ولاي بولسا سول داريانىڭ قىزىعىن الدىمەن ءوزىڭ كور» دەپ قوسىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن ەل مۇلىك يبن زارحۋم عالىمدى ۇستاپ الدى دا، تۇنىمەن جەدەل ءجۇرىپ وتىرىپ، موينىنا تاس بايلاپ، سەيحۋن داريانىڭ سارعىلت تولقىندى سۋىنا لاقتىرىپ جىبەردى.
— بايلىعىم ءوز باسىما جەتەدى. التىن قۇستى باسىما قويامىن با، ماعان التىن قۇسىڭداي قىمبات ۇل تاۋىپ بەرگەن توقالىڭنىڭ ءوزىن بەر، — دەدى بۇرىندىق ءوزىنىڭ قيقار مىنەزىنە سالىپ. ونداعى ويى «بالەم، بەرمەسىڭدى سۇرايىن، قالاي-قالاي ىرشىر ەكەنسىڭ!» دەگەن قياڭقىلىعى ەدى. ءبىراق «بالاسى ءىنىسى مۇحامەد-راقىمعا تىم ۇقساس ەكەن» دەگەن ءسوزدى ىشىنە ءتۇيىپ العان ساۋداگەر قۋانا-قۋانا بۇرىندىقتىڭ تىلەگىنە كونە كەتتى.
— ايتقان ءسوزىمدى قايتىپ المايىن، قاتىن بۇگىننەن باستاپ سەنىكى، ءبىراق بالام ەمشەكتەن شىققانشا مەنىڭ ۇيىمدە تۇرا تۇرسىن، — دەدى.
بۇنداي شەشىمدى كۇتپەگەن بۇرىندىق ساسىپ قالدى. ءبىراق بۇ دا ءسوزىن قايتىپ المادى.
— بولسىن، — دەدى.
سو كۇنى ىمىرت ۇيىرىلە ول مۇحامەد-اكىمنىڭ جاس توقالىن ءوزىنىڭ شاتىرىنا الىپ كەلدى. وتىز قاتىننىڭ ءبىرى بولىپ، ەبىن تاپقاندا عانا بوتەن ەركەك كورىپ، گارەمدە سارى قازىداي ساقتالىپ، ابدەن جاس دەنەسى كۇيىپ-پىسكەن جاس توقال، كارى مۇحامەد-اكىمنەن قۇتىلعانىنا وكىنگەن جوق. جاڭا قوجاسىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىستى.
ال ءۇشىنشى جۇلدە ءتيىستى مۇحامەد-شايباني ءتىپتى باسقا تىلەك ەتتى.
— التىن قۇسىڭىز حانعا لايىق. مەن حان ەمەسپىن، تەك حان تاعىنداعى اتاما جاردەمشى جاۋىنگەرمىن، — دەدى، — ماعان التىن قۇستىڭ ورنىنا بەس ءجۇز ادامىما ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراق بەر...
مۇحامەد-اكىم سۇلتاننىڭ بەتىنە ۇزاق ۇڭىلە قارادى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— ءسىز تىلەسەڭىز، مىڭ ادامعا دا ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراق بەرۋگە بارمىن، — دەپ باسىن تومەن ءيدى...
ءابىلقايىر ورداسىنىڭ سايىپقىران حاندى جوقتاتپاس بالەندەي مۇراگەرى جوق دەپ ويلاپ جۇرگەن قاستارى، بۇل تويدا اتاسىنىڭ تۋىن قۇلاتپاس ارتىندا ۇرپاعى بار ەكەنىن بىردەن كوردى. ءابىلقايىر حانعا كوكىلتاش بولعان، ءقازىر مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتاننىڭ اتاكەسى دارۆيش-حۇسايىن باتىر كۇزەتكەن، اقىلعا باي، بوي-تۇرپاتى بىردەن ادامنىڭ ىقىلاسىن اۋدارار مۇحامەد-شايباني وسى كۇننەن-اق كوزگە ءتۇستى.
سول كۇنى قاستار ورداسىنا ايباق وعلان، بەرەكە سۇلتان، ابباس بەك، مۇسا بەكتەر جينالىپ، مۇحامەد-شايبانيدى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە تۇندە شاۋىپ ولتىرۋگە كىسى جىبەرمەك بوپ كەلىستى. بۇل ماجىلىسكە بۇرىندىق پەن قاسىم سۇلتان دا شاقىرىلدى. بۇرىندىق كونسە دە، قاسىم:
— حان تاعىن ساقتار جاندى قان مايداندا ءولتىرۋ كەرەك. ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە شاۋىپ تاستاۋ بۇل ۇرى، قاراقشىلاردىڭ ءىسى. ءبىز حان تۇقىمىمىز، مۇنداي قىلمىسقا بارۋىمىز كۇنا! — دەپ كونبەي قويدى.
ونىڭ كونبەگەنىنە قاراعان جوق. ءابىلقايىر ورداسىنا ءوش سۇلتان، بەكتەر باسىنا التىن وردا تۇرعىزباق بوپ، اتى-شۋلى جان العىش قۇرىبايدى جىبەردى.
ءبىراق سۇلتان جاتقان ۇيگە جىلانداي سىبىر شىعارماي كىرگەن قۇرىبايدى، قاسىم سۇلتاننىڭ كىسى جىبەرۋىمەن كۇنى بۇرىن حاباردار بولىپ، وتىرىك ۇيىقتاپ جاتقان مۇحامەد-شايباني، الداسپانىن جارق ەتكىزىپ، قۇلاشتاي سەرمەپ قاق ءبولدى.
جازمىش دەگەن قىزىق. حالىق ءۇشىن كوپىر سالام دەپ ارمان ەتكەن ەل مۇلىك يبن زارحۋم، حالىقتىڭ ءوز اراسىنان شىققان جەندەت جىگىتتەردىڭ قولىنان قازا تاپتى. ال، ءتورت جىلدان كەيىن بۇقارا حالىقتى قانعا بوياپ، بۇكىل ورتا ازيانى جاۋلاپ الا باستاعان، اتاقتى مۇحامەد-شايباني حان ءبىر عانا سۇلتاننىڭ ەرلىكتى كوكسەگەن ادال كوڭىلىنىڭ ارقاسىندا امان قالدى.
ەلىنە قايتىپ كەلىپ، قاسىم سۇلتان اكەسىنە تويدا بولعان وقيعانىڭ، كورگەن-بىلگەنىن ءبارىن ايتىپ بولعانىندا جانىبەك ۇزاق ويلانىپ وتىردى دا، اۋىر كۇرسىندى.
— ءتۇبى ءبىز ءابىلقايىردىڭ ورنىنا وتىرار شايح-حايداردى ەمەس، مۇحامەد-شايباني سۇلتاندى كوزىمىزدەن تاسا ەتپەۋىمىز كەرەك، — دەدى.
بۇل سوزىمەن جانىبەك ەگەر ءابىلقايىر تاعىنا مۇحامەد-شايبانيعا وتىرار كۇن تۋسا، اسا ءبىر قيىن كۇرەس باستالاتىنىن بىلدىرگەن ەدى.
مۇحامەد-اكىم ەل تارازيدىڭ تويىندا تاعى ەكى وقيعا بولعان. بالالارىنىڭ بۇل تويعا قاتىناساتىنىن بىلگەن سوڭ، التىنداتقان ەر-توقىمدى، جۇگەن-قۇيىسقاندى قوس كۇلسارى جورعا ءمىنىپ رابيۋ-سۇلتان-بەگىم مەن كەلىنى اققوزى كەلگەن. جاڭعى ساۋداگەرى بۇلارعا ارناپ قوس وردا تىككەن.
بايگەدەن تارلانكوكتىڭ بالاسى اقتانكەر وزىپ كەلىپ، مۇحامەد-شايبانيعا جۇرت كوڭىلى اۋا باستاعاننان-اق ب ا ق قۇمار سۇيىنشىك سۇلتان جانىن قويارعا جەر تاپپاعان. ءبىراق باياعى ون ءۇش جاسار كۇنىندەگى قىلىعى ەستە قالعان رابيۋ-سۇلتان-بەگىم سول كۇنى سۇيىنشىكتى وڭاشا شىعارىپ اپ ۇزاق سويلەسكەن. اقىلى دا، ەرلىگى دە مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءوز تەڭدەستەرىنەن ارتىق ەكەنىن بۇكىل ەل ءبىلىپ قالعان ءتارىزدى جانە ونى قوستايتىن دارۆيش-حۇسايىن قاراشىڭ باتىر مەن باحتيار سۇلتان ءتارىزدى كوك ورداعا تىرەك بولعان، بۇكىل ءداشتى قىپشاققا ايگىلى ادامدار بار، قانداي باقىتقا، تاققا جەتسەڭ دە مۇحامەد-شايبانيمەن بىرگە جەتەسىڭ دەگەن. اكەسىن ولتىرگەن ناعاشىڭ ءابدى-لاتيف امىرگە ۇقساما، قىزعانشاقتىڭ جولى كۇنا جول، ونىمەن ادام مۇراتىنا جەتە المايدى، اعاڭ شاح-بۋداقتىڭ بالالارىنا كەڭ پەيىل كەلىپ، سولاردىڭ سوڭىنان ەرۋىن سۇراعان. وزدەرى بىت-شىت بوپ قىرىلىسىپ جۇرگەن ناعاشىسى تەمىر تۇقىمىنىڭ بۇعان اكە تاعىنا وتىرۋعا جاردەم بەرە المايتىنىنا كوزى جەتە باستاعان سۇيىنشىك، ءالى دە سامارقانت امىرلىگىنە ءقادىرى بار شەشەسىنىڭ اقىلىن العان، ون بويىن قانشا مانساپقۇمارلىق بيلەگەنمەن، اتالى سوزدەن شىعا تارتپاعان. بۇل ءابىلقايىر بالالارىنىڭ ءار جاققا بۇرىلماي، ءبىر وداقتاس بولۋىنىڭ باسى ەدى.
ەكىنشى وقيعا ءتىپتى ادام كۇتپەگەن جەردەن كەزدەستى. تۇيە بايگەسى بىتكەن كۇنى ىڭىردە اققوزى بيكە ءوز ورداسىندا جالعىز وتىرعان كەزىندە، ۇيگە بەت-اۋزىن كوشپەلى ەلدىڭ بۇزاۋىنداي تۇمشالاپ العان، جالعىز كوز، ەڭگەزەردەي قارا جىگىت كىرىپ كەلدى.
تويدان شارشاپ كەلىپ قيسايىپ جاتقان اققوزى، وسىناۋ كىرگەن ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسىنان، قيمىلىنان ءوزىنىڭ وراعىن كورگەندەي شوشىپ كەتىپ، داۋىستاپ جىبەرە جازدادى.
— قورىقپا، — دەدى كىرگەن كىسى، — مەن وراقپىن. ءولدى دەگەندەرى بەكەر، ءتىرىمىن. ءبىراق ولگەن ادامنان دا قورقىنىشتىمىن. ەگەر مەنىڭ بەتىمدى كورسەڭ، ءقازىر تالىپ قۇلار ەدىڭ. — ول اسىعا ءوزىنىڭ قالاي ءتىرى قالعان وقيعاسىن ايتىپ بەردى دە — قولىڭا قۇران الىپ، «ءومىر-باقي ەرگە شىقپايمىن» دەپسىڭ، سونىڭدى ەستىپ كەلدىم، — دەدى، — ماعان دەگەن جۇرەگىڭدى ادال ساقتاعانىڭ ءۇشىن راقمەت، بۇل قۇرمەتىڭدى قارا جەرگە كىرگەنشە ۇمىتپاسپىن. ال ەندى ايتارىم: ولگەن ادام ءۇشىن ولمەك جوق. مەن پاتشا، حاندارعا عانا ءتىرى اداممىن. ساعان ولىكپىن. ەرگە شىق، قىزىق كور. قۇران ۇستاپ قۇدايعا بەرگەن انتىڭدى مەن الدىم. ال ەندى قوش بول. — ول ۇيدەن شىعا بەرگەن.
— توقتاي تۇر... — دەدى اققوزى.
ءبىراق وراق توقتامادى. شىعىپ كەتتى. اققوزى كوزى قاراۋىتىپ، جانىنداعى توسەككە اقىرىن قيسايا بەرىپ، جىلاپ قويا بەردى.
كەلەسى كۇنى تۇندە وراق قىرىق جىگىتىمەن مۇحامەد-اكىم ەل تارازيدىڭ تالاس وزەنىنىڭ ەتەگىندە جاتقان كوپ جىلقىسىن «ءوزىڭ ولتىرگەن ەل مۇلىك يبن زارحۋم شەبەردىڭ قۇنى» دەپ ايداپ اكەتتى. ونى سىردىڭ تومەنگى جاعىنداعى كەدەي اۋىلدارعا اپارىپ ءبولىپ بەردى. وسى كۇننەن باستاپ «جالعىز كوز» باتىر كەدەي جۇرتتىڭ قورعانى» دەگەن لاقاپ بۇكىل ءداشتى قىپشاققا تارادى. وراق كەدەي جۇرتتىڭ قورعانى ەكەنىن سان ايقاستا كورسەتە الدى.
ال بۇل كەزدە يسان-بۇعى مەدينەسىن قايتادان اقسۋعا كوشىرگەن. «سىرتقى جاۋىنان قازاقتار قورعايدى، ال ولاردىڭ كۇشى جەتپەي قالسا، ءوز قالالارىڭدى، ۇلىستارىڭدى وزدەرىڭ قورعاڭدار» دەپ حان كەڭەسىن مۇلدەم تاراتقان. وسىلاي ومىرلەرىنىڭ ويىنان شىققانىنا ول وتە قۋانىشتى ەدى. ويتكەنى ايتقاندارىن ىستەپ وتىرعان حانعا ەندى ەشقايسىسى قارسى بۇلىك شىعارمايدى دەپ ويلاعان. قوي دا امان، قاسقىر دا توق. ءبىراق يسان-بۇعى ءوز قولىمەن ءوزى موعولستاننىڭ بولاشاق كورىن قازىپ قويعانىن بىلمەدى. موعولستان ومىرلەرىنىڭ ءوز ۇلىستارىن جەكە-جەكە قورعاۋى، ال قازاق رۋلارىنىڭ بىرىگىپ سىرتقى جاۋلارىنا قارسى شىعۋى، ءبۇل ەلدىڭ مەملەكەت بولۋىنىڭ العاشقى ادىمدارىنا اينالاتىنىن ول ويلامادى. يسان-بۇعى تاعى ەكىنشى جاعدايدى اڭعارمادى. ول مەدينەسىن اقسۋعا كوشىرگەندە ەندى ءابىلقايىر، ابۋسەيىت، جۇنىستىڭ شابۋىلىنان ءبىرجولاتا قۇتىلدىم، ولار ماعان قىلىشىن الا ۇمتىلسا، جولىندا نايزاسىن توسەپ تۇرعان قازاق ەلى بار دەپ سەنگەن. جوق جەردەن تۇركىستاننىڭ كۇنباتىس كۇنگەي جاعىنان پايدا بولعان جاۋىنگەر قازاق رۋلارىنان راسىندا دا ابۋسەيىت پەن جۇنىس قاتتى سەسكەنىپ قالعان. ەندى بۇل ەلدەردى باسىپ موعولستانعا وتە المايتىندارىن بىردەن ۇققان. سوندىقتان ولار يسان-بۇعىعا تىكەلەي اپاراتىن جول ىزدەگەن. جەلىسى الىس، قيىن دا بولسا سول جولدى تاپقان. جۇنىس پەن ومار-شەيح سۇلتان تۇركىستان ولكەسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىمەن قۇمايتتى، ءشولدى، كىسى تۇگىل كەرۋەن جۇرمەگەن، تەك ءسىنىش قۇسى45 عانا ۇشىپ وتەتىن ساحارالاردى باسىپ وتىرىپ، ىلە وزەنىنە شىققان. سول ىلە وزەنىنىڭ بويىمەن التىن ەمەل تاۋلارىن بوكتەرلەي وتىرىپ، جاركەنت قالاسىنا جەتكەن. ال جاركەنتتەن توتە جولمەن اقسۋعا ءارى دەگەندە ءۇش كۇندە بارادى. جاۋىنىڭ جاركەنتكە كەلىپ قالعانىن يسان-بۇعى بىلگەن دە جوق. ول كەنەت توسەك تارتىپ اۋىرىپ قالىپ، دۇنيە وعان ەندى قايتا ورالماس تۇسكە اينالعان. ءتىلى كۇرمەلىپ بار ولەم سۋ قاراڭعى بولا باستاعان. تەك كوز الدىنا جارىق ساۋلە بولىپ، باياعى ءبىر سۋ پەرىسى ءتارىزدى، كاپىر قىز ەلەستەي بەرگەن. وتىز جىلداي ەكەۋىن بولگەن اراسىنداعى تامۇق ومىردەن ەندى قۇتىلىپ، جانىڭا بارام دەپ كوپىر قىزعا توسەگىنەن ءالسىن-السىن قولىن جايا ۇمتىلىپ، تەك اۋزىنا «فەدوسيا» دەگەن سونىڭ عانا اتى تۇسە بەرگەن. ءتىلى كۇرمەلىپ، قۇر ەرنى عانا جىبىرلاپ جاتقان حاننىڭ قاسىندا وتىرعان نايپ، مۋفتي، يشان، قوجا-مولدالار، حان داۋسىن ەستىمەسە دە كىمنىڭ اتىن اتاپ جاتقانىن ءتۇسىنىپ ىشتەرىنەن «استاپىراللا، استاپىراللا، حان يەمىزدىڭ «كۇناسىنان اۋلاق ەت» دەپ قۇدايتاعالاعا جالبارىنۋمەن بولعان.
التىن تاققا وتىرىپ ەل بيلەگەلى كورىنگەن ومىردەن، حان، سۇلتاننان قاۋىپتەنىپ قۇسا تارتقان يسان-بۇعىنىڭ كارى جۇرەگى، قاس جاۋى جۇنىستىڭ كەلىپ جەتۋىنە شىداي المادى. ءبىر كۇندەردە بۇكىل موعولستانعا قوجا بولعان يسان-بۇعى، توسەگىنە قۇلاعانىنا ءبىر اپتا وتكەن شاقتا جەتى قاتىنى مەن ون بەس ۇل-قىزىنىڭ بىرەۋىنىڭ دە اتىن اتاي الماي، تەك «فەدوسيا» دەپ ەرنى جىبىرلاپ دۇنيە سالدى.
اقسۋدى شابۋعا جاركەنتتە دايىندالىپ جاتقان جۇنىس سۇلتان بۇل حاباردى ەستىسىمەن كەيىن شەگىنۋگە بەل بۋدى. كۇيەۋ بالاسى ومار-شەيح مىرزانىڭ «كەلىپ قالدىق قوي، ءقازىر ولار ۇرىسقا دايىن ەمەس، حان تاعىن الۋىڭىزعا بۇدان ارتىق مەزگىل بولمايدى، شابايىق» دەگەنىنە كونبەدى. حانى ءولىپ، قارالى بولىپ جاتقان ەلدى شاپسا، ءتۇبى بار حالىق قارعىس ايتىپ، حان سايلاماي قويۋىنان قورىقتى. ءومىر بويى ارمان ەتكەن تاعىن ەندى بوتەن جولمەن الۋ كەرەك ەكەنىن ۇقتى. ول اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇردى. دەمەك، بۇنىسى دۇرىس بولدى. موعول، جاعاتاي امىرلەرىنىڭ شەشۋىمەن يسان-بۇعىنىڭ قىرقى وتپەي، جۇنىس سۇلتان موعولستان حانى تاعىنا وتىردى.
بۇكىل نارىن، قاشقار، قۇمنات، قاستەك، سارى ۇيعىر ماڭىنداعى ءۇيسىن، جالايىر، ۇيعىر، البان ەلدەرىنەن ءوزىنىڭ بەس ءجۇز اتتى اسكەرىنە بەس مىڭ سالت اتتى سويىلگەرلەرىن قوسىپ، قىتايدىڭ قالىڭ جاياۋ اسكەرىمەن قان مايداندا ءۇش مارتەبە كەزدەسىپ، اقىرىندا وزدەرىنىڭ شىققان جەرى — «جۇڭگو قابىرعاسىنان» ءارى اسىرا قۋىپ تاستاپ، شۋ بويىنان ادىك موعولستان شەكاراسىنا ەكى رەت بارىپ قايتتى. سونداي-اق ويرات قونتايشىسى امانساندجيعا «بايقا، بۇل ارانىڭ كەرەي، نايمانىنىڭ قورعانىشى بار» دەپ ىعاي مەن سىعايدان قۇرىلعان بەس مىڭ اسكەرىمەن قىر كورسەتىپ ەرىكسىز بىتىمگە كوندىرىپ، قامبار باتىر دا ويرات جەرىندە ەكى رەت بولعان. وسىنداي جاعدايدا تەك ءابىلقايىر جاعىنا سەسكەنە قاراعان جانىبەك پەن كەرەي، قازاق حاندىعىنىڭ تۋىن كوتەرىپ، ەندى ەركىن: قيمىلداي باستادى.
II
سىرداريانىڭ ورتا شەنىندە سول جاعاسىنداعى تار القاپ پەن ون جاعاسىنداعى وركەشتەنە سوزىلعان قارت قاراتاۋدى، وڭتۇستىك-كۇنشىعىسىنداعى بادام، شىرشىق وزەندەرىمەن شەكتەسىپ جاتقان سۇرعىلت ولكەنى كونە زاماننان تۇركىستان دەپ اتاعان. ءبىر جاعىندا موعولستان، ەكىنشى تۇسىندا ماۋرەنناحر، سىرتىندا ءداشتى قىپشاق جەرى. كەيدە ارپاعان، قياق، قاۋ ءشوپتى، كەيدە تەك سارعان عانا وسكەن قۇمايت، ال، كەيدە ءتىپتى اپپاق سور، تاقىر دالا بولىپ كەلەتىن وسى ولكەنى باسار46، قاراعان، توبىلعى جاپقان ات تاعاسىنداي يىرىلە سوزىلىپ جاتقان قىلىش تاستى نۇرا، قىز ەمشەكتى ادىر، توبە، ۇشى-قيىرى جوق بەلەستەر تىلگىلەپ وتكەن. بۇل بەلەستەر نەگىزىندە تارباعاتاي، تيان-شان، پامير، التاي، كوپەت-داگ، گيندۋكۋش تاۋلارىنان باستالدى.وسى قۇمدى، قۇمايتتى، قىلىش تاستى، تۇكتى قاباق جارتاستى، قياق ءشوپتى، بوزاڭدى دالادا كونە زاماننان، ءتىپتى شىڭعىسحان شابۋىلىنان بۇرىن كوپ جىلدان بەرى كەلە جاتقان سىعاناق، ساۋران، وتىرار، ياسسى، سايرام، اقرۇق اتتى كونە شاھارلار بار. بۇل مەدينەلەردىڭ قاسىنا بىرنەشە ۋاق قالالار سالىنعان. مىسالى ياسسى شاھارىنىڭ قاسىنا مىسىردان كەلگەن قوجالار تۋعان ەلدەرىنىڭ ۇلگىسىمەن سۋناق، جۇينەك، قازاق جەرىندە العاشقى قورعاسىن قورىتىلعان، تاي ەتى تۇگەلىمەن سىياتىن قىرىق قۇلاعى بار اتاقتى مىسقازان قۇيىلعان، ءدىن كىندىگى قارناق تۇرعىزىلعان. سونداي-اق سوزاقتىڭ جانىندا شولاق، ساۋداكەنت، سۇتكەنت، ەدىگە مەن جيرەنشە شەشەن تۋعان قۇمكەنت ديحتارى ورىن العان. بۇل قالالار شەتى سوناۋ ەدىل، جايىق، قارا تەڭىز، ورال تاۋلارىنا دەيىن سوزىلعان اتام زاماننان ءداشتى قىپشاق دەپ اتاعان الىپ قازاق دالاسىنىڭ مادەنيەت، عىلىم، ءدىن وشاعى جانە ساۋدا-ساتتىق كىندىكتەرى بولعان.
تۇركىستان مەن ءداشتى قىپشاق دالاسىنىڭ تۇيىسكەن القابىن باۋىرلاي، مويىنقۇمنىڭ كۇنشىعىس جاعىن وراپ، باسىن تيان-شان تاۋىنىڭ قۇشاعىنداعى ىستىقكول مەن سوڭ كولدەن العان، مىڭ شاقىرىمداي قۇمايت ءشولدى، تاقىرلى، بيىك جارتاستى سايلاردى كوكتەي ءوتىپ، قازاقتىڭ اتاقتى ارنالارىنىڭ ءبىرى — شۋ وزەنى اعادى. وڭتۇستىكتەن كەلەتىن ەڭ العاشقى تارماقتارى تەرىسكەي الاتاۋدىڭ وڭتۇستىك جاقتاعى مۇزدى قويناۋىنان شىعاتىن قاراقوجىر مەن ءتۇلىن دەگەن اعىسى قاتتى كىشكەنتاي تاۋ وزەندەرى. بۇل ەكى وزەن دولان اسۋىنان اسا بەرىك، نارىن ويپاتىنىڭ جوعارعى جاعىنان قۇياتىن. وتتىق ارناسىمەن قوسىلىپ، مىلقاۋ قۇز، پىشاق كەستى بيىك شىڭداردى قاق جارىپ، جۋانارىق دەگەن اتپەنەن تەرىسكەي الاتاۋدان ءوتىپ، سولتۇستىككە قاراي ايبارلانا گۇرىلدەن بەت الادى. جۋانارىق تۇسى ءبىر عاجاپ جەر، اراسى تار، كۇڭگىرت بيىك جارتاستار. ورتاسىندا اق كوبىك اتقان، قازانداي-قازانداي تاستاردى تۇيىرشىكتەي دومالاتقان ارقىراعان دولى وزەن. سۋىق، ىزعارلى سۇلۋلىعىمەن تەك ەرتەگىلەردە عانا كەزدەسەتىندەي ادام بالاسىن تاڭ قالدىرارلىق ءبىر عاجايىپ سۋرەت. وسى جال-جال قۇزدار اراسىنان سولتۇستىك-كۇنشىعىسقا قاراي بەتتەگەن قوشقار دەگەن وزەندى قوسىپ، شۋ ىستىقكول مەن كۇتەمالدى وزەنى ارقىلى ۇلعايىپ، ەتەگىن جايا كۇنگەي الاتاۋدىڭ قويناۋىنان بۇرقىراي ءوتىپ، سولتۇستىك-كۇنباتىسقا بۇرىلادى. بۇدان كەيىن شۋ الاتاۋدى بوكتەرلەي وتىرىپ، قىرعىز جەرىن باسا جولاي ۇلكەن كەبىن، كىشى كەبىن سەكىلدى بىرنەشە وزەندەردى وزىنە قاسا، اقىرىندا مويىنقۇمنىڭ كۇنشىعىس جاعىنان بارىپ شىعادى. شۋ قۇمعا ؛جەتىسىمەن كۇنباتىسقا قاراي بۇرىلادى. ەندى بۇرىنعىداي ەمەس، اعىسى سايابىرلانا تۇسەدى. بولشەكتەنە باستايدى. جاعاسىن قالىڭ قامىس باسىپ، كەي جەرى سارعا اينالادى.
اقىرىندا سەيحۋن داريادان ءبىر كوش جەردە تۇراتىن ساۋمالكولگە بارىپ قۇيادى. بۇل كولدىڭ كۇنباتىس جاعىندا بىرىمەن-بىرى ۇساق وزەندەر ارقىلى جالعاسىپ جاتقان بىرنەشە سۋى اششىلى، تۇششىلى كولدەر بار. سولاردىڭ ەڭ ۇلكەنى تەلىكول. تەلىكولگە قازاق دالاسىن ارالاي كەپ سارىسۋ قۇيادى. كەي قارسىز جىلدارى سارىسۋ تەلىكولگە جەتە الماي، ورتا جولدا قىزىلجىڭعىل ماڭايىنا بارىپ قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولادى.
شۋ وزەنىنىڭ مويىنقۇمدى كومكەرە كۇنباتىسقا بۇرىلاتىن ساعاسىنان اۋىل بەس كۇن كوشەرلىك جەردە كوكشە تەڭىز — بالقاش كولى بار. تەلىكول اينالاسى جەلگەن اتقا ءبىر كۇندىك جەر بولسا، كوكشە تەڭىز اۋماعىن، ۇشقان قۇس ەكى-ۇش رەت قونباي اينالىپ شىعا المايدى. ۇشى-قيىرى جوق دالا... بالقاش كولىنە ۇلكەن بەس وزەن قۇيادى: ىلە، لەپسى، اقسۋ، قاراتال، اياكوز. ىلە، لەپسى، اقسۋ، قاراتال وزەندەرى باسىن جوڭعار الاتاۋىنان الادى دا، اياكوز تارباعاتاي قويناۋىنان شىعادى.
كونە زاماندا، قوشان پاتشالىعى كەزىندە، شۋ وزەنى سىردارياعا قۇيعان. شۋعا سول جاعىنان سارىسۋ، وڭ جاعىنان تالاس وزەنى كەلىپ قوسىلعان. سول زاماننىڭ وزىندە شۋدىڭ سىرعا قۇياتىن ساعاسىندا، تالاس وزەنىنىڭ بويىندا سىعاناق، تاراز؛ ياسسەن وزەنىنىڭ جاعاسىندا وتىرار قالالارى بولعان.
يسان-بۇعى حان جانىبەك پەن كەرەيگە قونىسقا موعولستان مەن تۇركىستاننىڭ شەكاراسىندا جاتقان شۋ، سارىسۋ، تالاس وزەندەرىنىڭ جاعالاۋى مەن بالقاش كولىنە كەلىپ قۇياتىن قاراتال وزەنىنىڭ بويىن بەردى. ءسويتىپ قازاق رۋلارى بىردەن موعولستاننىڭ سولتۇستىك، سولتۇستىك-باتىس شەتى مەن كوكشە تەڭىزدىڭ شۋمەن قاتارلاس تۇسىنا يە بولدى.
قاراشانىڭ سۋىق جەلى تۇرماي، جانىبەك پەن كەرەيگە ەرىپ كوشىپ كەلگەن ەكى ءجۇز مىڭ جاندى قالىڭ ەل وسى شۋ، سارىسۋ، تالاستىڭ جۋانارىقتان تومەنگى سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي سوزىلعان جاعاسىنا ورنالاستى. تەك جانىبەك سۇلتان مەن ونىڭ بالالارىنىڭ اۋىلدارى، قاستارىنا مىڭ شاڭىراق تولەڭگىتتەرىن قوسىپ، مۇز قاتا كوكشە تەڭىزدىڭ ۇستىمەن وڭتۇستىك جاعىنداعى قاراتال وزەنىنىڭ بويىنا ءوتىپ، سول تۇسقا قىستاۋ سالدى. جانىبەك سۇلتاننىڭ بۇنىسى جەر جەتپەگەندىكتەن ەمەس، ادەيى كوشۋ ەدى. قاراتال وزەنىنىڭ ار جاعىندا اياكوز وزەنى بويىمەن سوناۋ تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ جۇڭگو جەرىنە دەيىن سوزىلعان ايماعىن تەگىس نايمان، كەرەي، ۋاق رۋلارى جايلايتىن. قازاق رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ جەكە حان كوتەرىپ، ەل بولۋدى ارمان ەتكەن جانىبەك سۇلتان نايمان، كەرەي، ۋاق رۋلارىمەن ىرگەلەس وتىرۋدى جون كوردى. بۇنىسى دۇرىس تا بوپ شىقتى. ورتانشى ۇلى قامبار باتىر العاشقى اتتانىسىندا تارباعاتاي تاۋىنىڭ بويىنداعى قازاقتارعا بارىپ قايتقانىنان-اق، جانىبەك سۇلتاننىڭ ءقادىرى بۇل ماڭايعا وسە تۇسكەن. نايمان، كەرەي، ۋاق رۋلارى جانىبەككە وزدەرىن باعىنىشتى ساناي باستادى. ءسويتىپ ەل بولامىز دەگەن قازاق رۋلارى، وسى العاشقى جىلى-اق، ءبىر شەتى تەلىكولدىڭ تومەنگى ەتەگى بولسا، ەكىنشى شەتى تارباعاتاي تاۋىنىڭ بيىك باسىنا دەيىن قۇلاش سوزدى. قازاق ەلى وسى جىلى-اق قاناتىن ەكى جاققا كەرە جايعان الىپ قىرانعا ۇقساي ءتۇستى. جىلقىسى تەبىنگە، تۇيەسى قاراعانعا، سارىعانعا ۇيرەنگەن قازاق اۋىلدارىنا قىستا قامىسى قالىڭ، قارى جۇقا شۋ، سارىسۋ، تالاس، قاراتال وزەندەرى مەن بالقاش ساۋمالكول، تەلىكولدەن ارتىق قونىس كەرەك ەمەس-تى. تەك قامىسىندا قاپتاعان قابانى، تىم كوپ بولماسا دا ارا-تۇرا كەزدەسەتىن الا شۇبار جولبارىسى، تارعىل بارىسى عانا مالعا ءقاۋىپتى ەدى. ءبىراق كوپ كەشىكپەي، اڭ تاسىلىنە ەتى ۇيرەنگەن قازاق جىگىتتەرى، بۇل قاۋىپتەردى دە جەڭىپ الدى. اقىرا شاپقان جولبارىس، سەگىز قىرلى ساۋىت بۇزار جەبەنىڭ كوكىرەگىنەن بارىپ قادالعان قانجار ۇشىنا شىداي الماي جەر قابا قۇلادى. ەندى قامىستان ادام ەمەس اڭنىڭ ءوزى قاشتى.
بۇل قامىستى ولكەنىڭ تاعى دا ءبىر عاجايىپ ەرەكشەلىگى بولاتىن. قازاق رۋلارىنىڭ ەجەلگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى. كوشسە — كولىگى، سويسا — سوعىمى. ەتى مەن ءسۇتىن — اس، تەرىسى مەن ءجۇنىن كيىم ەتەدى. مالى نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم تىرشىلىگى جاقسى. سوندىقتان دا قازاق «مال اشۋى — جان اشۋى» دەپ كەلەدى. ال مالعا كەرەگى جەر، جايىلىم. قامىستى شۋ، سارىسۋ، تالاس بويلارى مەن قار سۋىنان جاراتىلعان جۇزدەگەن تۇنىق، بورىقتى تۇششى كولدەردىڭ كەڭ وڭىرلەرى قىستىڭ كۇنى جايلى بولعانمەن، مالعا جاز تىم مازاسىز، ازابى تامۇقتان كەم تيمەيتىن. مال تۇگىل، ادامعا دا قولايسىز. كوكەك شىعا ءبۇل ولكەنى تۇمانداي قاپتاعان بىجىناعان سونا، ماسا، بوگەلەك باسادى. جان-جانۋارعا جانىن قويارعا جەر تاپقىزبايدى. وسىنداي جاعداي قىركۇيەكتىڭ باسىنا دەيىن سوزىلادى. كونە زاماننان باستاپ بۇل ارادا سوناۋ كىشى كەبىن وزەنىنىڭ ساعاسىنان تومەنگى مويىنقۇمعا دەيىن جاز بويى ەشبىر ەل تۇرمايدى. «قازاق قاي ءبىر ءسۇتتى قىزىن بەرەدى» دەگەندەي، يسان-بۇعىنىڭ دا كوشىپ كەلگەن اعايىنعا ءبۇل جەردى بەرە سالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا ەدى. بوس جاتقان جەردى «جاۋىڭ ەمەس، دوسىڭمىن» دەگەن قازاق رۋلارىنان اياسىن با، مىرزالىق ەتە سالعان.
جانىبەك پەن كەرەي ءۇش-تورت جىل وتپەي-اق جازعى جايلاۋىن ويلاي باستادى. قىرۋار ەلدى ءوسىپ كەلە جاتقان بىقىعان مالىمەن قايدا اپارماق؟ راس، ءبىراز جۇرت وسى ۋاقىتقا دەيىن شۋ مەن تالاستىڭ جوعارعى بويىن ورلەي قوشقار، جۋانارىق وڭىرىنە كوشىپ كەلدى. كەي اۋىلدار كوكشە تەڭىزدىڭ ماڭىنا دا باردى. ەندى بۇيتە بەرۋگە بولمايدى. سوندا جايلاۋدى قايدان تابادى؟ ناۋرىز بىتپەي بيىل كوكشە تەڭىز ۇستىمەن سولتۇستىككە شىعىپ العان جانىبەك اۋىلدارى، كوپ ۇزاماي مويىندىقۇم ماڭايىندا قالعان قالىق ەلگە كەلىپ قوسىلعان. بۇل كەزدە جانىبەك پەن كەرەيدىڭ قاراماعىنداعى ەل ءۇش ءجۇز مىڭ ۇيگە جەتكەن. ءابىلقايىردىڭ قۇرىعى بۇرىن دا موينىنا تۇسە قويماعان كوكشە تەڭىز ماڭىنداعى ەل جانىبەككە تەگىس باعىنعان. اۋليەاتا، مەركە ماڭايىنداعى دۋلات پەن قوڭىراتتار دا قوس سۇلتاننىڭ جارلىعىنا مويىن ۇسىنعان.
مىنە، وسى كەزدە جازعى قامىن ويلاعان ەلدىڭ اقساقال، بي، باتىرلارى جينالىپ ەكى ماسەلەنى شەشتى. ءبىرى — جاسىنىڭ ۇلكەندىگىن سىيلاپ رابيۋىل ايىنىڭ باسىندا اق كيگىزگە كوتەرىپ، كەرەيدى قازاقتىڭ حانى سايلادى. ەكىنشىسى — جازعى جايلاۋى ەتىپ قارا كەڭگىر، سارى كەڭگىر وزەندەرىنەن باستاپ ۇلىتاۋ، ارعىناتى تاۋلارىنىڭ بويىن قۋالاي، ورتاداعى شويىندىكول، اقكول، باراك كولدى الا وتىرىپ، سوناۋ، ەسىل، نۇرا وزەندەرىنە دەيىن كوشپەك بولدى. مالىنا جايىلىم، وزىنە پانا كەرەك جۇرت «ءابىلقايىر بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان الامىز» دەپ اتقا قوندى. قازاق رۋلارىنىڭ بۇنىسى كوك شالعىندى، ساۋمال كولدى ەجەلگى قونىسىن ەل بولىپ قايتادان ءوزى بيلەپ، ءوزى توستەۋدەگى العاشقى ا دىمى ەدى. بۇعان ءابىلقايىر قارسى تۇرا المادى. «قازاق ەلىن قۇمعا قاشىرىپ، قىرىپ تاستاڭدار» دەپ جىبەرگەن ون مىڭ لاشكارلارىنىڭ قولىنان حاننىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋ كەلمەدى. لاشكارلاردى باستاعان باحتيار-باھادۋردان كەيىنگى حاننىڭ ەن سەنىمدى ادامى، قارا ايۋداي الپاق-سالپاق مول دەنەسى مەن بويىنا بىتكەن الىپ كۇشى ءۇشىن، رۋىنىڭ اتىن ءوز اتىنا اينالدىرىپ «قاراشىڭ» دەپ اتالعان اسكەر قولباسشىسى دارۆيش-حۇسايىن باتىر، كوشكەن ەلدىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتسە دە، ەشتەڭە ىستەي المادى. وتىز مىڭ سويىلدى اسكەرىمەن كوش سوڭىنان قورعان بوپ كەلە جاتقان جانىبەك سۇلتان دا بۇلارعا نازار اۋدارىپ كەيىن بۇرىلمادى. قىر بوكتەرلەي جورتقان كوكجال قاسقىرعا تاپ بەرۋگە باتا الماسا دا، كەيىن قالىپ قويۋعا نامىستانعان اۋىل توبەتتەرى ءتارىزدى، ءابىلقايىر حاننىڭ لاشكارلارى الىستان ساداق اتىپ قۇر مازاسىن الىپ، سوڭدارىنان ءجۇرىپ وتىردى. قاراشىڭنىڭ ءبۇل تاسىلىنە جانىبەك تاڭ قالدى. «ءسىرا، مەنىڭ اسكەرىمنىڭ اتتان ءتۇسىپ، ءبىر جايباراقات قالار كەزىن كۇتە مە؟ ولاي بولسا...» جانىبەك كەنەت وتىز مىڭ اسكەرىنىڭ اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇردىرىپ الدى دا، قاراشىڭنىڭ لاشكارلارىنا لاپ قويدى. ارقانىڭ جازىق دالاسىندا باۋىرىن جازا شاپقان كىلەڭ توقپاق جال، قامىس قۇلاق، بورتە مىنگەن قالىڭ قول زاماتتا جاۋ جاساقتارىن جان-جاعىنان قورشاپ الدى. بۇل قىپشاق شابۋىلشىلارىنىڭ ەجەلگى ءتاسىلى. الدىندا جايباراقات كەلە جاتقان قالىڭ قولدان مۇنداي جىلدامدىقتى كۇتپەگەن قاراشىڭ باھادۋر كەنەت تۋعان ءقاۋىپتى كورىپ جامان ساستى. وتىز مىڭ سىپاي وتىز مىڭ ساداعىن ءبىر رەت قانا تارتسا ورتالارىندا قوتانداعى قويداي قورشالعان ون مىڭ لاشكاردان نە قالادى؟ ءبىر ادامعا ءۇش جەبەدەن. باتىرعا دا جان كەرەك، قاراشىڭ ءبىتىم سۇرادى. بۇل وقيعا دايراياقتىڭ تاقىرى، ءشوتشوت كولىنىڭ تۇسىندا بولعان. كەشەگى باۋىرلاس رۋلاردىڭ قانىن توگۋدى جانىبەك لايىق كورمەي بىتىمگە كەلگەن. ءبىتىم بىرەۋ-اق؛ «بىزگە قوسىلعىسى كەلگەن لاشكارلار بىزگە قوسىلسىن، ال بىزگە قوسىلعىسى كەلمەگەندەرى ەكەۋ ارا ءبىر ات ءمىنىپ، قالعان اتتارىن تاستاپ ەلدەرىنە قايتسىن. بوساعان اتتاردىڭ ءبارى بىزگە قالسىن». قاراشىڭ لاشكارلارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى جانىبەك جاعىنا شىقتى. قالعاندارىنىڭ ەلدەرىنە قايتقىسى كەلدى. ءبىراق ەكىنىڭ ءبىرى اتتارىنان ايىرىلدى. ءسويتىپ التى مىڭداي ادام ەكى-ەكىدەن اتقا مىنگەسە ءمىنىپ كەيىن ءجۇردى. تەلىكول-تاتا تاسىعاندا بارىپ قۇياتىن سەگىزساي سارىالانىڭ جانىنداعى سول كەزدە «اتمىنگەسكەن» دەپ اتالاتىن قيا جول سودان قالعان. اسكەرىنىڭ قالاي جەڭىلگەنىن ەستىگەن ءابىلقايىر، ءبىر كەزدە بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى، ماۋرەنناحر، قوراساندى باعىندىرعان لاشكارلارىنىڭ ەندى ماسقارا بوپ، مىنگەسىپ قايتقانىنا جامان قورلاندى. اشۋدان ءبىر ورنىندا وتىرا المادى. «ءتىرى جۇرسەم، جانىبەك سۇلتان، وسى ىستەگەنىڭدى الدىڭا كەلتىرمەسەم، ءابىلقايىر اتىم قۇرىسىن» دەپ انت بەردى. ءبىراق انتىن ورىنداي الماي ءوتتى. قاراشىڭنىڭ قولىن جەڭۋى — جاس ارىستان قازاق ەلىنىڭ جاۋىنا ايبارىن العاشقى كورسەتۋى ەدى. ەندى ول جىلدان جىلعا ەسەيە ءتۇستى. تاعى ءۇش جىلدان كەيىن كەرەي قايتىس بولىپ، جانىبەكتى حان ەتىپ اق كيگىزگە كوتەرگەندە، قازاق رۋلارى باستارى بىرىگىپ، شۋ، تالاس، سارىسۋ، بۇكىل كوكشە تەڭىز بويىن، ءداشتى قىپشاقتىڭ سولتۇستىگىندەگى ەسىل، نۇرا، توبىل وزەندەرىنە دەيىن تەگىس الىپ بولعان ەدى. وسى جەردىڭ وڭتۇستىگىن قىستاۋى، سولتۇستىگىن جايلاۋى ەتتى. ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ ەرلىگىن كورسەتەتىن زامان ەندى تۋدى. تەك وسى شاعىن جەردە كوشىپ جۇرە بەرسە، ءبىر كۇنى وزىنەن كۇشتى ءابىلقايىر سەكىلدى ءبىر حاننىڭ قالىڭ قول شىعارىپ، قايتادان باسىپ الاتىنىن جانىبەك جاقسى ۇقتى. ءوزىڭ كۇشتى بولساڭ، وزگەمەن كوشىڭ قاتارلاسسىن. ال كۇشتى بولۋ ءۇشىن، ەندى قازاق ءبىرجولاتا رۋعا ءبولىنىپ بىتىراپ ءجۇرۋدى تىيىپ، ايبىندى مەملەكەتكە اينالۋى كەرەك. ۇشى-قيىرى جوق دالادا مالىنىڭ اۋەنىمەن ءار رۋى ءوز الدىنا كوشىپ، تاراپ جۇرگەن قازاقتىڭ، يران، ءۇندىستان، ءتىپتى قالا بەردى تۇرعىن ەل ماۋرەنناحرداي تاستاي بەرىك مەملەكەت بولۋىنىڭ قيىن ەكەنىن جانىبەك بۇرىننان دا جاقسى تۇسىنەتىن. ايتسە دە كاسىبى ءبىر، ءناسىلى ءبىر، ءتىلى ءبىر بۇكىل قازاق رۋىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسا الماسا دا، سول ءوزىنىڭ مال شارۋاشىلىعىنا تون كوشپەلى تىرشىلىگىنە ىڭعايلى حاندىق قۇرۋعا بولاتىنىنا ول سەنەتىن. بۇل، قازاقتىڭ تارام-تارام بوپ ءار حاننىڭ قولىندا قۇرىپ كەتپەۋى ءۇشىن كەرەك ەدى. تىرشىلىك تارتىسى، حالىقتىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋ كۇرەسى — ءبارى دە ءبىر ەل بولماي مۇمكىن ەمەس-تى. بۇل ارمان حالىقتى الىسۋعا ءماجبۇر ەتتى. ال جەكە مەملەكەت بولۋ ءۇشىن، ەل بىرلىگىنەن باسقا، جاۋىڭ سەسكەنەتىن اسكەرىڭ مەن حالقىڭنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، كەرەگىن قامتاماسىز ەتەتىن، وزگە جۇرتپەن بايلانىس جاسايتىن كاسىپورىندارى، ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزەتىن شاھارلار كەرەك. بۇل شاھارلار ءداشتى قىپشاق جەرىمەن شەكارالاس تۇركىستان ولكەسىندە. ال تۇركىستان ءابىلقايىر حاننىڭ قولىندا. ءبىر كەزدە بۇل شاھارلار قازاقتىڭ العاشقى حانىنىڭ ءبىرى ورىسحاننىڭ قاراماعىندا بولعان. ورىسحان اق وردانىڭ تۋىن كوگەرگەندە، شىڭعىسحان مۇلدەم قۇرتىپ جىبەرگەن سىعاناق، سايرام، ياسسىنى قايتادان تۇرعىزعان. سىعاناققا استاناسىن كوشىرگەن. قازاق رۋلارىنا كەرەك شاي، قانت، ماتا، ىدىس-اياق، قازان-وشاق — ءبارىن ءۇندىستان، جۇڭگو، يران ساۋداگەرلەرىنەن الىپ، شىعىسپەن ساۋدا جۇرگىزە باستاعان. بۇنىڭ ءبارى اق وردانىڭ قۇلاۋىمەن بىرگە بىتكەن. ال بۇل جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن، قۇلاپ قالعان اق وردانى قايتا تۇرعىزۋ كەرەك. ارينە اق وردانى قايتا تۇرعىزۋ دەگەن ءسوز، بۇكىل ءداشتى قىپشاق جەرىن، تۇركىستان ۋاليەتىن وزىنە قاراتۋ دەگەن ءسوز. بۇنسىز قازاق كۇشتى ەل بولا المايدى، بۇنسىز قازاق ءوز باسىپ سىرتقى جاۋىنان قورعاي المايدى. وسى ويدىڭ ءبارىن — ەل بىرلىگىن كۇشەيتىپ، رۋ-رۋ بوپ جۇرگەن اعايىنداس جۇرتتى قازاق دەگەن ءبىر ەل ەتتى، سول ەلدى، جان-جاعىنداعى قاندى كوز جاۋلارى بەسىگىندە جاتقاندا قىرشىنىنان قيىپ قۇرتىپ كەتپەس ءۇشىن، ايبارلى اتتى اسكەر قۇرۋدى جانىبەك كوپ ويلادى. ارينە، ونداي باسى بىرىككەن، مول اسكەرلى ەلدى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءۇشىن، اق وردانى قايتا تۇرعىزىپ، بۇكىل ءداشتى قىپشاق جەرى مەن تۇركىستاندى ءوز قاراماعىنا الۋ وتە قاجەت. العاشقى ەكەۋى قازاق رۋلارىنىڭ بەرەكەسىمەن، اۋىز بىرلىگىمەن بايلانىستى بولسا، ءۇشىنشىسى ۇزاق تارتىسسىز اسىرەسە ءداشتى قىپشاق حانى ابىلقايىرمەن قان مايداندا كەزدەسىپ، ايانباي قان توگىسپەي شەشىلمەيتىن تىلەك ەدى.
تۇركىستان ءابىلقايىرعا دا، اقساق تەمىر ومىرلەرىنە دە كەرەك. ا ل باستارى جاڭا قوسىلىپ كەلە جاتقان قازاق رۋلارىنا تۇركىستان ۋاليەتىنە جاتاتىن سىرداريا جاعاسىنداعى كەنتتەردىڭ ماڭىزى ەرەكشە زور بولاتىن.
بۇل ەرەكشەلىك ەڭ الدىمەن سىرداريا شاھارلارىنىڭ شارۋاشىلىق جاعدايىمەن بايلانىستى سەبەپتەردەن تۋعان.
ءداشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى ەلىنە قالانىڭ ونەركاسىپ زاتتارى، وتىرىقشى جۇرتتىڭ ەگىسىنەن ونەتىن ازىق-تۇلىگى قانداي قاجەت بولسا، وتىرىقشى ەلدەر دە كوشپەلى جۇرتتىڭ ءوسىرىپ وتىرعان مالىنىڭ ەتى، ءجۇنى، تەرىسىنە سونداي مۇقتاج ەدى. ال سىرداريا شاھارلارى ورتا ازيا مەن ءداشتى قىپشاقتىڭ ورتاسىنداعى ساۋدا-ساتتىق بەكەتى عانا بولىپ قالمادى. وزدەرى دە سول ءداشتى قىپشاق اۋىلدارىنا كەرەك ونەركاسىپ زاتتارىن مولىنان ءوندىرىپ، ەكى جاقتىڭ ساۋدا-ساتتىق ىسىنە قىزۋ ارالاستى. مۇڭداي جاعداي بۇل شاھارلاردىڭ قاۋلاپ وركەندەۋلەرىنە سەبەپ بولدى. ارينە، بۇل قالالاردى قولىنا ءتۇسىرۋ — ءداشتى قىپشاق حاندارىنىڭ دا، ماۋرەنناحر امىرلەرىنىڭ دە كوكەيتەستى ارمانى ەكەنى داۋسىز ەدى. قازاق حاندارىنىڭ سىرداريا شاھارلارىنا تەلمىرە قاراۋىنىڭ ەكىنشى سەبەبى قاراماعىنداعى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن ەلدى جايىلىممەن قامتاماسىز ەتۋدەن تۋعان. قارى از، قىسى جىلى سىرداريا جاعاسى كوشپەلى اۋىلدارعا قىسقى جاعدايدا تاپتىرمايتىن قونىس. كۇننەن كۇنگە مال باسى ءوسىپ، وركەندەپ كەلە جاتقان كوشپەلى جۇرتقا شۋ، سارىسۋ، تالاس وزەندەرىنىڭ بويى ەندى جەتكىلىكسىز بولا باستاعان. امال جوق، قازاق ەلىنە تاعى جاڭا قىسقى قونىس ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. ال بۇل جاعىنان قۇيقالى سىرداريا قويناۋلارىنان ارتىق جەر تابۋ قيىن-دى. جاز مالىن ارقادا باعىپ، قىس وسى سىر بويىن جايلاۋدى قازاق رۋلارى كوكسەي باستادى. وسى ارمانى ورىندالسا، بۇكىل ءداشتى قىپشاق حالقىنىڭ الدىندا ابىرويى كوتەرىلە تۇسەتىنىن جانىبەك حان وتە جاقسى ءتۇسىندى.
ءۇشىنشى جاعىنان ءبۇل قالالار اسكەري بەكىنىس رەتىندە دە اسا كەرەكتى ەدى. موعولستان حاندارى شۋ، سارىسۋ، تالاس بويلارىن ماۋرەنناحر ومىرلەرىنەن ساقتايتىن قالقان كورسە، ماۋرەنناحر امىرلەرى تۇركىستان ۋاليەتىن ماۋرەنناحردى ءداشتى قىپشاقتان قورعايتىن بەكىنىس سانادى. ال ءابىلقايىر وسى تۇركىستان شاھارلارىنا سۇيەنە وتىرىپ، بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى ۋىسىمدا ۇستاسام دەدى.
ءابىلقايىر ارمانى دا، ءداشتى قىپشاق ەلدەرىنىڭ كوكەيكەستى تىلەگى دە وسى سىر بويىنا كەلىپ ءتۇيىستى. ال جانىبەك حان ۇشى-قيىر شەتى جوق ءداشتى قىپشاق جەرىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن مىقتى بەكىنىس وسى سىرداريا شاھارلارى ەكەنىن وزگەدەن ءاناعۇرلىم تەرەڭ ۇقتى.
سوندىقتان دا ونىڭ قىراعى كوزى كۇندىز-تۇنى تۇركىستان جاعىنا تىگۋلى. ال جانىبەك حاننىڭ جاتسا دا، تۇرسا دا ويلايتىنى، اسىرەسە، ءداشتى قىپشاق جەرىنە ەڭ جاقىن تۇرعان، كەشەگى بابالارىنىڭ، اق وردانىڭ كىندىگى — سىعاناق پەن وعان تاياۋ ءداشتى قىپشاقتىڭ كونە شاھارلارى ساۋران، سوزاق، ياسسى، سايرام...
ءبۇل قالالار وزدەرىنىڭ ۇزاق ومىرلەرىندە نە كورمەدى؟ تۇركىستان ولكەسىن قانداي حان بيلەمەسىن، تەك ودان ءوز پايداسىن كوزدەدى. جان-جاعى ەگىندىككە باي، تۇركىستان شاھارلارىنىڭ ميحناتىن ديقانى تارتسا، قىزىعىنا بىرىنەن سوڭ ءبىرى باسقارعان حاكىمدەرى باتتى. ەڭبەكشى بۇقارالارعا سالىنعان الىم-سالىق، قارجى-قاراجات تەك قالانى بيلەگەن بەكزادالاردىڭ عانا داۋلەتىن مولايتتى. بايماناپتىڭ ۇستەمدىگىن اسىردى، قايدا بارسا دا تەك كەدەيلەر عانا سورلادى. قالا-مەدينەلەردى باسقارىپ وتىرعان حاكىم، دارۋعالار مەملەكەتكە دەگەن كوزقاراستارىن وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەسىنە قاراي بەلگىلەدى. سول سەبەپتەن دە ءبۇل شاھارلاردى بيلەگەن مىقتىلار ويىنا كەلگەنىن ىستەدى، قاراماعىنداعى ەلدى ءوزىنىڭ مەنشىكتى مۇلكى سانادى. مەدينەلەردى بيلەگەن بەكزادالاردىڭ اسقاندىعى سونشالىق، قالاعا تالاسىپ جاتقان ەكى جاقتىڭ قايسىسىنىڭ قاراماعىنا كوشكىسى كەلسە، سوعان ءوز ەركىمەن كوشە بەردى. ەگەر قالا مىقتىلارى ءوز باستارىنا پايدالى كورسە، كەشەگى جاۋىنا بۇگىن ءوزى اپارىپ قالا قاقپاسىنىڭ كىلتىن ۇستاتتى. وسىنداي جاعدايلاردى ويلاعان تۇركىستاندى جاۋلاپ العان حاندار، ءارقاشان دا ءبۇل شاھارلارعا حاكىم ەتىپ وزدەرىنىڭ سەنىمدى جاقىندارىن عانا قويۋعا تىرىستى. بۇل ادەتتى ءابىلقايىر حان دا قاتتى قولداندى. تۇركىستان ۋاليەتىن وزىنە قاراتقاننان كەيىن، وسى ۋاليەتتى جاۋلاپ الۋدا كوپ قاھار كورسەتكەنى ءۇشىن، سىعاناقتىڭ حاكىمى ەتىپ مانەدان-وعلاندى، ۇزكەنتكە — ماڭعىت رۋىنىڭ ءبيى وقاستى بەلگىلەپ، سوزاق بەكىنىسىن نەمەرە اعاسى حىزىرحاننىڭ بالاسى باحتيار سۇلتانعا تارتتى. ياسسى، ساۋران، سايرامداردى دا وسىلار ءتارىزدى ءابىلقايىرعا وتە سەنىمدى نە بولماسا حان تۇقىمىنان شىققان سۇلتاندار بيلەۋدە ەدى.
ال بۇل حاكىمدەردىڭ جانىبەك جاعىنا شىعۋى ءۇشىن جالعىز-اق جول بار. ول جول: جانىبەك ءابىلقايىردان كۇشتى بولۋى كەرەك. كۇشتى بولۋدىڭ جولى بيىكتىگى قىرىق قۇلاش، قالانى قورشاعان قورعانداردى الۋ عانا ەمەس. تاستاي تۇيىنگەن بۇل شاھارلارعا شابۋىل جاساپ، ورىنسىز قىرىلۋدان گورى، الدىمەنەن ءداشتى قىپشاقتاعى رۋلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، مىقتى اسكەر قۇرا ءبىلۋ شارت. ەگەر حالىقتى وزىنە باعىندىرا السا، مىقتى قول جيناۋ دا قيىنعا تۇسپەيدى. ال، ازعانتاي عانا شۇرايلى جايىلىم ءۇشىن ءبىرىنىڭ مالىن ءبىرى بارىمتالاپ، جىگىتتەرىن سويىلعا جىعۋعا دەيىن باراتىن قازاق رۋلارىن وزىڭە باعىندىرۋ وڭايعا تۇسكەن بە! ءارقايسىسى ءوزىن-وزى ءدوي سانايتىن، ءوزىم دەگەندە وگىز قارا كۇشى بار op رۋدىڭ بي، باتىرلارىن ءبىر حانعا باعىندىرۋ وڭاي بولىپ پا؟ تاعى ءبىر قيىندىعى ابىلقايىرمەن ايىرىلىسار كەزدە نامىسقا شاۋىپ، ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلا قالعان قازاقتىڭ باستى رۋلارى تىنىسى كەڭىگەن سايىن، جۇمىلعان جۇدىرىعى جازىلىپ، بىرىكتىك دەپ تارتقان ايىلى بوساي تۇسكەن. ءوزىنىڭ ەجەلگى داستۇرىنە سالىپ، مالىنىڭ اۋەنىنە قاراي بىتىراي كوشە باستاعان. جانىبەكتىڭ دە ەڭ قورىققانى حالىقتىڭ ءجىبى بوساپ كەتەتىن وسى كەز ەدى. ءابىلقايىر حاننىڭ دا كۇتكەنى وسى. بىتىراعان رۋلاردى بىرتىندەپ جاۋلاپ الىپ، تۇركىستان قالالارىن دا بوساعاسىن بەرىك ۇستاپ، بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى قايتادان وزىنە باعىندىرادى. ال جانىبەك ارعىن، قىپشاق قوس شوقپارىن قولىنا مىقتاپ ۇستاپ، جاڭا ۇيىپ كەلە جاتقان ەل بىرلىگىنە ىرىتكى سالدىرمايدى. كونگىسى كەلگەن رۋلاردى اقىلمەن كوندىرەدى، ال كونگىسى كەلمەگەندەرىن قان-جوسا ەتىپ كۇشپەن دەگەنىنە باقىل ەتكىزەدى. وسىلاي شەشكەن جانىبەك اۋلى قارا كەڭگىر جاعاسىنا كەلىپ جايلاۋعا قونعان شاقتا، تاۋىق جىلى، ەكىنشى ايدىڭ ورتا شەنىندە ارعىننىڭ اقساقالى قوتان تايشى مەن قىپشاقتىڭ ءارى ءبيى، ءارى باتىرى، ءارى ءسوزۋار جەلاۋىزدى شەشەن-اقىنى قارعا بويلى قازتۋعاندى كەڭەسكە شاقىردى. ءبۇل كەزدە ارعىن رۋىنىڭ كوسەمى ارعىن بي ەدى. ال قىپشاقتىڭ بيلىگى ءولى تۇعىرىنان تۇسە قويماعان قارا قىپشاق قوبىلاندى باتىردا بولاتىن. قازاقتىڭ ەڭ كوپ جانە باتىر رۋلارىنىڭ كوسەمدەرىن شاقىرماي، حاننىڭ جىراۋلاردى شاقىرۋىندا دا كوپ ءمان بار. جانىبەك ەل بيلەگەن جاقسىدان، ەل ارالاعان اقىن سىنشى ەكەنىن بىلەتىن. اقىن ەل قۇلاعى، ەل كوزى، ەل جۇرەگى. جۇرتىنىڭ تامىرىنىڭ قالاي سوعاتىنىن جانە ونىڭ كوڭىل كۇيىن، مۇڭ-مۇقتاجىن بۇلاردان ارتىق ايتىپ بەرەتىن ءتىرى پەندە جوق. سان اقىن-جىراۋلار حالقىنىڭ اۋىر ءحالىن حاندارىنا جىر ەتىپ بەرەمىن دەپ، قۋعىنعا ۇشىراعان، قۇربان دا بولعان.
جانىبەك قوتان مەن قارعا بويلى قازتۋعاندى شاقىرعاندا حالقىنىڭ كوڭىلىنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن بىلگىسى كەلگەن-دى. قوس جىراۋ ءبىر كۇنى جەتتى. وزدەرىنە ارنالىپ تىگىلگەن قوس اق بوز ۇيگە اتقوسشى جىگىتتەرىمەن جايعاسىپ جاتقاندارىندا: «اسان اتا، كادىمگى ەل قۇلاعى، ەل كوزى اسان قايعى كەلە جاتىر» دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالدى. سويتكەنشە بولعان جوق «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى ءبيدىڭ» التىنشى ۇرپاعى، ەل كەزگەن اسان اتا اۋىل سىرتىنا كەپ، اقسيراق جۇردەگىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. بۇل شاق كۇن باتىپ بارا جاتقان مەزگىل ەدى. حان اۋلى ماڭىندا مال بولماعانمەن، تومەنگى ەلدىڭ قايتقان قويىنىڭ ماڭىراعانى، قۇراقتاعى جىلقىسىنىڭ كىسىنەگەنى، اۋسىل ارۋانالاردىڭ بوزداعانى، زەڭگى بابا شاڭىراق ءمۇيىز سيىرلاردىڭ موڭىرەگەنى الىستان ەستىلىپ جاتتى. كارى توبەتتىڭ بالپىلداي ۇرگەن دۇڭكىلدەك داۋسى، الدەكىمنىڭ «قوزىجان، قوزىجان!» دەپ بالاسىن ەركەلەتە شاقىرعان ايقايى شىعادى. كۇندىزگى اڭىزاق جەل دە توقتاپ، كەشكى تامانعى تىنا قالعان تازا اۋادا مالى ورىستەن قايتىپ ابىر-سابىر بولعان، تومەندە جاتقان تولەڭگىت اۋىلدارىنىڭ ۋ-شۋى حان ورداسىنا انىق ەستىلىپ تۇرادى. قارا كەڭگىردىڭ كوك بالاۋسا جاسىل شالعىندى ارعى جاعاسىندا، سوناۋ ويپاتتاعى قامىستى كولگە دەيىن بىجىناعان ەل كورىنەدى. ءسۇت پىسىرۋگە، اس قامداۋعا كىرىسكەن قاتىنداردىڭ جاققان وتتارىنىڭ كوگىلدىر ءتۇتىنى اۋىل ۇستىنەن كوككە كولبەي ۇشىپ بارادى. قامىستى كولدەن بەلەسكە قاراي كوتەرىلگەن كوپ جىلقى كۇڭگىرتتەنە بۇلدىراپ كوزگە تۇسەدى. بەرگى اۋىلدىڭ قىرقا جاعىنداعى جازىقتا، قولىندا قۇرىعى بار، اق بوز جۇيرىك مىنگەن جىگىت، اساۋ قۋىپ كەلەدى.
حان ورداسىندا قارت قوتان مەن قارعا بويلى قازتۋعاننىڭ كەلىپ سالەم بەرۋىن كۇتىپ وتىرعان جانىبەك، «اسان قايعى كەلىپ اۋىل سىرتىندا ءتۇسىپ جاتىر» دەگەن حاباردى ەستىسىمەن، بۇكىل ءداشتى قىپشاق ارداقتايتىن، قازاعى ءۇشىن قايعىلى جىراۋدى ءوزى شىعىپ قارسى الماق بولدى. جانىبەك نوكەرلەرىن ەرتىپ، وردادان شىعىپ ەسىك الدىندا ءسال كىدىردى. وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى اۋىلعا قارادى. تۇيسىك قاباقتى حاننىڭ سۇرعىلت سىنىق جۇزىندە كەنەت ءبىر كۇلىمسىرەگەندەي شىراي ەلەڭ بەردى. شىنىندا دا اۋىلدىڭ كەشكى سۋرەتى ادامنىڭ كوڭىلىن كوتەرەرلىكتەي وراسان سۇلۋ ەدى. جانىبەك ەندى وسىنشاما جان تەربەتەر سۇلۋ سۋرەتكە كوز سالىپ راحاتتانباي، باعانادان بەرى وردا ىشىندە وتىرا بەرگەنىنە وكىندى. «دۇنيە دەگەن مىنە وسى، مۇنىڭ حان ەكەنىندە دە، حالقىنىڭ قامىن ويلاپ كۇنى بويى وردادان شىقپاعانىمەن دە ءىسى جوق، ءوز قىزىعىمەن، قۋانىشىمەن وتە بەرەدى». ءدال وسى كەزدە اق بوز جۇيرىك مىنگەن بالا جىگىت باعانادان بەرى ۇستاماق اساۋىن حان تۇسىنداعى وزەننىڭ جاعاسىمەن جاناستىرا قۋىپ، الدىنداعى اساۋ جالت بۇرىلىپ الدىنان وتە بەرەم دەگەندە، قولىنداعى قۇرىعىن موينىنا جىپ ەتكىزىپ سالا قويدى. اساۋ، بالا جىگىتتى ات-ماتىمەن سۇيرەي جونەلدى. ءبىراق جىگىت جىبەرمەدى. ۇزەڭگىسىن شىرەنە ارت جاعىنا قاراي قيسايا، قولىنداعى قۇرىعىن قوس قولداپ بۇراي تارتىپ جاناسا جابىسىپ كەلەدى. كۇندىككە شاپقان جۇيرىك شارشادى ما، الدە موينىنا تۇسكەن قۇرىقتىڭ قىل ارقانى باتتى ما، ەكى ءبۇيىرىن سولقىلداتا دەمىن الىپ، ۇستىنەن تەرى كوپسىپ بۇرقىراپ، قامىس قۇلاعىن قايشىلاي تەڭسەلە بارىپ توقتادى. قۇرىقشىنىڭ قيمىلىنا ريزا بولعان حان «جىگىتىم-اق ەكەنسىڭ! كىمنىڭ بالاسى ەكەن ءوزى؟» دەدى. حان سۇراعىنا جاۋاپ تاپقالى ءبىر نوكەرى اۋىل سىرتىنداعى سايداعى اتىنا جونەلدى. جانىبەك ەندى حان ورداسىنا قاراي بەتتەگەن اسان قايعى توبىنا قارسى ءجۇردى. حاننان بۇرىن، قايعىلى جىراۋدى قوشەمەتپەن قارت قوتان مەن قازتۋعان قارسى العان. اساندى ەكەۋى ەكى جاعىنان قولتىقتاپ، توپ ادامدى سوڭدارىنان ەرتىپ كەلە جاتىر ەكەن. جانىبەك حان نوكەرلەرىمەن تاياۋ كەلىپ، قول قۋسىرىپ ءيىلىپ سالەم بەردى.
— ارسىڭ با، اسان اتا؟
— بارسىڭ با، جارقىنىم؟
حان ەندى قازاق ادەتىمەن الدىمەن قۇشاعىن ايقاستىرا، كەۋدەسىنە كەۋدەسىن تيگىزىپ، اۋەلى اسان قايعىمەن سالەمدەستى، سودان سوڭ بارىپ قوتان جىراۋمەن، قازتۋعانمەن امانداستى. قازتۋعاننىڭ ورنىنا ەندى جانىبەك حاننىڭ ءوزى اسان قايعىنىڭ قولتىعىنان ۇستادى. ءبارى بىردەي حان ورداسىنا بەتتەدى. اق ورداعا ءتاجىم ەتىپ كىرگەننەن كەيىن ءۇش جىراۋ حان تاعىنىڭ وڭ جاعىنداعى شايى كورپەنىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى. اسان قايعى توردە. ودان ءسال تومەندەۋ قوتان قارت، سوسىن بارىپ قازتۋعان تايشى جايعاستى. حان نوكەرلەرى اياقتارىنىڭ ۇشىمەن دىبىس شىعارماي ءجۇرىپ، شىنتاقتارىنا ۇلپىلدەگەن مامىق جاستىق سالدى. سويتسە دە جانىبەك حاندى سىيلاعان قارتتار، اياقتارىن كوسىلىپ جاستىققا جانتايمادى، سول مالداستارىن قۇرىپ وتىرعان قالىپتارىنان قوزعالمادى.
— جول بولسىن، قاريا، — دەدى جانىبەك، اسان قايعىدان ءجون سۇراپ، — الىستان كەلەسىز بە؟
— اقسيراققا جاقىن، اقساقالعا الىس جەردەن كەلەمىن، جارقىنىم. بابام مايقى بي كەش سالعان الاتاۋدىڭ قويناۋىنداعى، گۇل-باقشاسى جايناعان، بۇلبۇل قۇسى سايراعان المالىقتان شىققان بەتىم بار...
— ءو-و... قۇتتى قونىستان اتتانعان ەكەنسىز عوي.
— قۇتتى دەيسىز بە؟.. — اسان اتانىڭ قاباعى قارس جابىلىپ كەتتى. — بىزدەن دە بۇرىن ناسراني ءدىنى شىركەۋى سالىنعان ەكەن...
— باتىس قونىسى تىم الىس قوي.
— قىزىل تۇلكىگە قىزىققان قىرانعا التى كۇندىك اتىراپ اۋدەم جەردەن جاقىن.
— راس، جەتىسۋ ءوڭىرى جەردىڭ قىزىل تۇلكىسى.
— ايىبى — اجارى. سول سەبەپتەن دە سويقىن سايدان شىعىستىڭ ءاپ جىلانى ءالسىن-السىن باسىن سۋماڭداي كورسەتىپ جاتقان جوق پا؟
— ءتىرى قالعىڭ كەلسە ەلىڭ كۇشتى بولسىن.
— ەلىم قايتسە كۇشتى بولادى؟
— ارمانىنا جەتكەن ەل كۇشتى بولادى.
— قانداي ارماندى ايتاسىز؟
— جەرۇيەك دەگەن حالقىڭنىڭ ارمانىن ايتامىن. بۇ جالعاننىڭ جەرۇيەگى جەتىسۋ ەكەن. التىن ورداندى سول جەتىسۋداعى المالىققا تىككەنىندە قوي ۇستىندە بوز تورعاي جۇمىرتقالار زامان ورنايدى. ءبىز جەتپەگەنمەن وعان ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز جەتەدى.
جانىبەك ەزۋ تارتتى.
— ءبىراق وعان شەيىن ءابىلقايىردىڭ كوك بورىلەرى ءبىزدى تالاپ قان ەتپەك قوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ، جارقىنىم، قازىرگى زامان ءالى جەتكەننىڭ زامانى. جولاي احمەت قوجانىڭ مەشىتىنە قۇران وقىپ شىعايىن دەپ ياسسىعا بۇرىلىپ ەدىم، ءابىلقايىر حاننىڭ امىرىمەن ىستەلگەن ءبىر قياناتتى كوردىم...
— قانداي قيانات؟
— حاكىم مۇحامەد-مازيد تارحان ياسسىعا كەرۋەن تارتىپ كەلگەن قازاق ساۋداگەرلەرىنىڭ مالىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن قۇمعا قۋىپ سالىپتى.
— بۇنىسى ءابىلقايىردىڭ تۇركىستان جەرىنە قازاق ساۋداگەرلەرى كەلمەسىن دەگەنى عوي.
— ءيا...
باعانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان قارعا بويلى قازتۋعان وقىس قيمىلداپ حانعا قارادى.
— سوندا قارا قازاق جەيدەلىك قارباس47 پەن كەبىندىك ءبوزدى قايدان الادى؟
جايشىلىقتا سىرعا تۇيىق جانىبەك، قازاق ساۋداگەرلەرىنە ىستەگەن ءابىلقايىر
قورلىعى جانىنا باتىپ كەتتى مە، ءوزىن-وزى ۇستاي الماي قالدى.
— تۇركىستاننان الامىز، — دەدى ول قازتۋعانعا قاراپ، — الدىمەن تۇركىستاننىڭ ءوزىن الامىز.
اسان قايعى جانىبەككە ويلانا كوز تاستادى.
— شىراعىم، جانىبەك، باباڭ ورىسحاننىڭ اقىلى ساعان قوندى ما دەپ ەدىم، اداسپاعان ەكەنمىن. ءابىلقايىردان ايىرىلعانىڭا قارسى بولماسام دا، شۋعا كوشەمىن دەگەنىڭدى ۇناتپاعام. ەندى قانىپ وتىرمىن، ويىڭ الىستا جاتىر ەكەن... ارينە قازاق ەندى شاھارسىز كۇن كورە المايدى. بۇقاردىڭ مەيىزى مەن تاشكەنتتىڭ ناۋاتى قازاق سورلىنىڭ دا اۋزىنىڭ ءدامىن ەنگىزگەندەي. ءبىراق ءابىلقايىر ساعان وپ-وڭاي تۇركىستاندى بەرە مە؟ كۇشىڭ جەتىپ تۇرىپ قان توككەننەن، كۇشىڭ جەتپەي جاتىپ قان توككەننىڭ كۇناسى اۋىر.
— مەن قان توگەيىن دەپ وتىرمىن با؟ تۇركىستان اتا قونىسىم. ءتۇبى قان توكپەي بىتىسپەيتىن بولساق، امالىمىز نە؟ بيىل كۇشىم از، ال كەلەسى جىلى...
ەندى سوزگە قوتان قارت كىرىستى.
— وعان كوزىڭ جەتە مە؟ ارى-بەرى كوشىپ جۇدەگەن جۇرت جاڭا تويىنا باستادى عوي. ار جاعىنا ەل قونعان ادامدى وڭاي ورنىنان تۇرعىزا المايسىڭ...
— جاۋ شاپقالى تۇرسا دا ما؟
قوتان جىراۋ ويلانا جاۋاپ قايىردى.
— توق بالا اش بولام دەپ ويلاي ما؟
حالقىنىڭ جايىن اقىندارىمنان بىلەرمىن، دەگەن ءۇمىتىنىڭ اقتالعانىنا جانىبەك ىشتەي ريزا بولدى.
— سەندەردى بوسقا شاقىرماعان ەكەنمىن، — دەدى ول، — جاقسى بۇل جايدى جاتا-جاستانا كەڭەسەلىك...
اسان قايعىعا اق ءۇي تىگىلىپ، ءۇش جىراۋعا ارناپ قازىسى كەرە قارىس قىسىر بيە سويىلدى. ساپىرىلعان ۋىزداي سارى قىمىز سۋداي اكتى. وزدەرىنىڭ ارداقتى جىراۋلارىن قولدان قولعا تۇسىرمەي، ءبىر ۇيدەن سوڭ ءبىر ءۇي شاقىرىپ، اۋىل قازاقتارى ءبىر اپتا اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋمەن ءوتتى. ءدال وسى كەزدە قازاقتىڭ العاشقى ءوز حانى جانىبەككە سالەم بەرەمىن دەپ سوناۋ ەدىل بويىنان ەدىگەنىڭ نەمەرەسى تەمىر ءبيدىڭ جيەنى، كومەكەيىنەن بۇلبۇلشا سايراعان ون بەس جاسار شالكيىز جىراۋ كەلدى. الىستان ساپار شەككەن اياۋلى قوناقتى حان اۋىلىنىڭ قىز-بوزبالاسى ات ۇستىنەن جەرگە تۇسىرمەي كوتەرىپ اكەپ، ارناپ تىگىلگەن اق بوز ۇيگە كىرگىزدى. شاتتىق ۇستىنە شاتتىق ۇلاستى.
ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن حان ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلدارى ادىك، قامبار، قاسىم، كەرەيدىڭ بالاسى بۇرىندىقتى شاقىرىپ، قازاقتىڭ سول زامانداعى ەڭ اتاقتى ءتورت جىراۋىمەن باس قوستى. ەل بولام دەگەن جۇرتقا ءقازىر ەڭ ىڭعايلى كەز ەكەنىن، ءبۇل كەزدى پايدالانا الماي قالسا، تاعى دا ۇزاق جىلدار باستارىنىڭ بىرىكپەيتىنىن، ءتىپتى جان-جاعىنان تالاعالى تۇرعان جات ەلدەردىڭ حان، پاتشالارىنىڭ قولىندا تالان-تاراج بولىپ كەتۋلەرىنىڭ مۇمكىن ەكەنىن ايتىستى. كوپ جايدى تارازىعا سالىپ، اقىلمەن سالماقتادى. اقىرىندا كەپ بيىل كۇزتوقساننىڭ باسىندا بۇكىل قازاق رۋلارىنىڭ يگى جاقسىلارىن بەتپاق پەن جەتىقوڭىر قۇمىنىڭ اراسىنداعى نۇرانىڭ قاراتۇزى دەپ اتالاتىن جەرگە جيماق بولدى. بۇل ارا قازاق جەرىنىن دىڭگەك ورتاسى. تارباعاتايدان نايمان مەن كەرەيدىڭ، جەتىسۋدان ءۇيسىن، دۋلاتتىڭ، ەدىل، جايىق بويىنان الشىن، نوعايلىنىڭ، ەسىل، نۇرا، تورعاي بويىنان ەڭ الىستاعى ارعىن، قىپشاق بيلەرىنىڭ دە كەلۋىنە قولايلى. جانە كۇزتوقساننىڭ باسىندا ءبۇل ماڭاي مايدا قوڭىر، جىلى، جاۋىن-شاشىنسىز بولادى. قىسى-جازى گۋىلدەپ سوعىپ تۇراتىن ازىناعان اشۋلى جەلى دە باسىلادى، اسىرەسە حان اۋلىنا ءتيىمدى. قارا كەڭگىردەن شۋ، تالاسقا قاراي كوشكەن كەزىندە دە بۇرىس ەمەس. وسى ماجىلىستە جانىبەك الدىن الا ءۇش جارعى ءجايتتى قاراماق بوپ شەشىمگە كەلدى. ءبىرىنشى جارعى، قازاق رۋلارى بۇدان بىلاي قاراي ءبىر حانعا باعىنىپ، كەلەسى جىلى ادام سانىنا قاراي تۇركىستاندى جاۋلاپ الاتىن سىپايلار بەرمەك. ەكىنشى جارعى، ءداشتى قىپشاق جەرىنىڭ شالعايلىعىمەن قازاقتىڭ كوپ رۋلارىنىڭ موعولستان، جۇڭگو، جوڭعار شەكاراسىنداعى تايپالاردا تۇراتىنىن ەسكە الىپ، ءار رۋدىڭ جايلاعان جەرىنە، رۋلىق تىلەكتەستىگىنە، شارۋاشىلىعىنا قاراي ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ ءسوز بولماق. جەرىنە، ادەت-عۇرپىنا، ەسكىدەن كەلە جاتقان تۋىسقاندىق بەلگىلەرىنە قاراي ءۇش ءجۇز بولىپ اتالۋ ماسەلەسى وتكەن عاسىردان كەلە جاتقان اڭگىمە ەدى. سونى تاعى ءسوز ەتپەك. ەگەر جۇرت كونسە، ءور ءجۇزدىڭ ءوزىنىڭ باستى ءبيى، باتىرى، قالا بەرسە حانى بولماق. سول ءۇش ءجۇزدى بيلەۋشىلەر، باسقارۋشىلار سايىپ كەلگەندە، بۇكىل قازاققا دەگەن جالعىز حانعا باعىنۋعا ءتيىستى. سوندا عانا حان ورداسى ۇشى-قيىرى جوق دالادا كوشىپ جۇرگەن قازاقتىڭ تولىپ جاتقان رۋلارىن، ءۇش ءجۇزدىڭ باستى ادامدارى ارقىلى باعىندىرىپ وتىرا الادى. بۇنىسى شىڭعىسحاننىڭ جاۋلاپ العان الەمىن ءتورت ۇلىسقا ءبولىپ، ءتورت ۇلى ارقىلى قاراقۇرىم ۇلكەن ورداسىنا باعىندىرعانى ءتارىزدى ەدى. قالا بەردى، اقساق تەمىردىڭ قاراماعىنداعى جەرلەردى بىرنەشە ۋاليەتكە ءبولىپ بيلەگەنىنە دە ۇقسايتىن-دى. وندا تەك جەردى عانا بولسە، مۇندا جايلاپ وتىرعان جالپى جەرىنە قاراي، رۋلار ءۇش جۇزگە بولىنبەك! ءۇشىنشى جارعى، وسى ماجىلىستە ءار رۋ ءوزىنىڭ رۋلىق بەلگىسىن — تاڭباسىن بەلگىلەمەك. بۇل وسىناۋ بارىمتالى، ءبىر رۋ مەن ءبىر رۋ كۇندە سويىلداسىپ، قىرقىسىپ جاتقان زاماندا وتە كەرەكتى شارا بولاتىن. بولاشاق حالىق كەڭەسىندە وسىنداي ءۇش كۇردەلى ماسەلە قاراماق بوپ، جىراۋلار مەن حان ءماجىلىسى جابىلدى. ەندى حان بۇيرىعىن جەتكىزۋگە جان-جاققا شابارماندار شاپتى. بۇل جارعىلاردىڭ حالىققا كەرەك ەكەنىن تۇسىندىرمەك بوپ، ءتورت جىراۋ دا اتتارىنا قوندى.
انە-مىنە دەگەنشە جاز دا وتە شىقتى. كۇزتوقسانعا ەكى اپتا قالعاندا حان اۋلى، قاپتاعان تولەڭگىت، قاراشاسىمەن ساۋمالكولدىڭ تۇسىنا كەلىپ ۇيلەرىن تىكتى. وسى ارادان نۇرانىڭ قاراتۇزى جەلىستى اتقا جارتى كۇندىك جەر.
جەتىقوڭىر قۇمى مەن بەتپاق دالانىڭ اراسىندا قاتقىل اتىراپ بار. جەل تۇرسا قۇم سىرعاقتاپ جاياۋ بوراسىنداي باستايدى. ال اشىق كۇندەردە جارقىراپ جاتادى. بۇل بابالارىمىز ءىسلام دىنىنە كىرمەي تۇرعان كەزدە وتقا، سۋعا تابىنعان داۋىردە، كوك تاڭىرىسىنە، جەر تاڭىرىسىنە ارنالىپ ادامنان قۇربان شالىناتىن جەر. ەجەلدەن سۇستى، جۇمباق اتىراپ. جەتىقوڭىردىڭ وركەش-وركەش قۇمىنان ءوتىپ، جازىققا شىعىسىمەنەن، سوناۋ قۋ زاماننىڭ بەلگىسى بوپ، تاقىر دالا شەتىندەگى ەكى ادامنىڭ باس سۇيەگى سونادايدان كوزگە تۇسەدى. باستاردىڭ قاسىندا اتام زاماندا قادالعان جۋان دىڭگەك قادا بار. كۇن كۇيدىرىپ، جەل ءسۇيىپ، ابدەن قارا-قوشقىل تاس بولىپ قاتىپ قالعان. ول قاداعا الەمىشتەر بايلانعان. بۇل بەلگىلەرىنە قاراعاندا، سوناۋ ارعى داۋىردە وسى ارادان كوشىپ جۇرگەن ەلدەر ءبۇل اتىراپتى اۋليەلى جەر ساناعان ءتارىزدى. الگى قادانىڭ تەرىسكەي جاعىندا قۇلىنجالدانىپ، ۇزىننان سوزىلعان تۇيەلى كىسى بويىنداي جارنۇرا بار. ەتەك تۇسىنان جەر استىنداعى كوزدەن جىلاپ شىققان، ءمولدىر سۋلى شاعىن وزەن اعادى. بۇل وزەن قارلى جىلدارى قاتتى تاسيدى. تاسىعاندا ءبىر كەزدە تەلى ەمگەن بۇزاۋداي، قوس وزەن قۇيعاندىقتان تەلىكول دەپ اتانعان تەلىكول-تاتاعا قۇيىپ، بۇل اراداعى باسقا اراداعى باسقا ۋاق قاراسۋلاردى قوسىپ جاتادى. ءسويتىپ سارى الا سەگىز سايعا بارىپ قوسىلادى. ال ەگەر قىسى قالىڭ قارلى، جازى جاڭبىرلى جىلى نۇرانىڭ قاراتۇزىنان شىعاتىن ساي سۋى جىڭىشكە سارىوزەن — سارى كەڭگىر مەن قارا كەڭگىر بارىپ قۇياتىن بوقتىقارىن كولىنە دەيىن جەتىپ قالادى. بۇنداي تاسۋ ون جىلدا، جيىرما جىلدا ءبىر بولادى. وزگە جىلدارى نۇرانىڭ قاراتۇز سايى سول كوپىرىنە كوتەرىلىپ، جاز شىقپاي-اق قۇمعا ءسىڭىپ جوعالىپ كەتەدى.
وسى كوپكە بەيمالىم، جۇمباق اتىراپتا جەتىقوڭىر قۇمى مەن سارىسۋدىڭ ورتاسىنان وتەتىن قوبا جول بار. قوبا جولدى كوك قياق باسىپ جاتادى. ادام تەك سالت اتپەن عانا بارا الادى.
جانىبەك حان وسى نۇرانىڭ قاراتۇزىنا ادەيى ارناپ كەرۋەن جۇرگىزدى. جازتوقسان بولماي، باسىنا ەلۋ ءۇي تىككىزىپ، قۇمنان قۇدىق قازدىرىپ كونەكپەن سۋ تارتقىزدى. ساي بويىنا جەلى كەردىرىپ، بيە بايلاتتى. كەلەتىن قوناقتارعا دەپ ادەيى قىسىراقتاردىڭ ءۇيىرىن ايداتتى. ءوزى ادىك، قامبار، قاسىم، بۇرىندىقتى ەرتىپ، الدىن الا كەلىپ حان شاتىرىن تىكتىرتتى. كوپ ۇزاماي ادام تۇگەل اڭ بىلمەيتىن جولداردى تاۋىپ، قۇلا دۇزگە كوشىپ ۇيرەنگەن رۋ باسشىلارى — بيلەرى، باتىرلارى نۇرانىڭ قاراتۇزىنىڭ جان-جاعىنان اعىلا باستادى. ۇيسىننەن — ءابىلقايىر ۇرگەنىشكە كەتەر الدىندا بولىنگەن قىلىشباي، قارا وسپان باتىرلار، جالايىردان — ءبورىباي باتىر، دۋلاتتان — باحتيار بي، ارعىننان — ءبىر توپ باتىرلارىن ەرتكەن ارعىن بي مەن قوتان جىراۋ، قىپشاقتان — قارا قىپشاق قوبىلاندى مەن قازتۋعان جىراۋ، نايماننان — قاپتاعاي باتىر مەن تۇڭعاشىق باتىر، حاق ۇلى بي، كەرەيدەن — قاراقوجا باتىر، قوڭىراتتان — باعالى قوجا مەن ورىس باتىر، الشىننان — تەمىر ءبيدىڭ ءوزى مەن شالكيىز، ۋاق پەن تاراقتىدان جاۋباسار، اسىلكەرەي باتىرلار مەن بورىق بي كەلدى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى رۋ باسى، قاپتاعايدان باسقاسى مىڭدى ايداعان شونجارلار. ءار رۋ باسىنىڭ قاسىندا، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى كىشى تارامدارىنىڭ ونداعان بي، باتىرلارى بار. ءۇيسىن قىلىشباي، قارا وسپان باتىرلاردىڭ جانىندا البان، سۋاننان شىققان بىرنەشە زارجاق ءدىلمار، شەشەن، كوسەمدەر كەلگەن.
ءار حالىقتىڭ تاريحىندا سان ءتۇرلى كەزەڭى بولادى: وسۋ، وركەندەۋ، كۇيىككە ۇشىراۋ، كۇيرەۋ... وسىنىڭ ءبارىن باسىنان وتكىزگەن، زامانىنىڭ جاقسىلىعىن دا، جاماندىعىن دا كورگەن، كەلەشەگى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسە بىلگەن، اۋىر كۇندەرىن، باسىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەردى جەڭە بىلگەن حالىقتار عانا تاريحتا قالادى. وزىنەن كۇشتى شىعىپ، ماييا، قوشان سەكىلدى ەلدەر قۇرىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولسا دا، ونداي ەلدەر ادامزاتتىڭ مادەني وركەندەۋىنە ۇلەسىن قوسىپ كەتەدى.
ون بەسىنشى عاسىر قازاق رۋلارى ءۇشىن ەڭ اۋىر عاسىرلاردىڭ ءبىرى ەدى. وسى عاسىردا ءوزارا قىرىلىسىپ، سىرت جاۋىن كەيدە جەڭىپ، كەيدە جەڭىلىپ، تايتالاس ءتۇسىپ جۇرگەن قازاق رۋلارى ەل بولىپ باستارىن قوسۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل بۋدى. ءبىراق ءۇيىرلى قۇلاندارداي شەكسىز دالاسىندا رۋ-رۋ بوپ كوشىپ جۇرگەن ەلدىڭ باسى وڭاي قوسىلمادى. بۇل جەڭىس ۇلى ايقاستار ارقىلى كەلدى. قازاق رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىن قۇرۋدا، مەيلى كۇرەس باقتالاستىقتان-اق باستالسىن، قايتكەن كۇندە دە، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ارينە، حالىق ءوزى قالاماسا ەكى ادامنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ تەگى ەل بولۋدىڭ نەگىزى حالىقتىڭ كوكەيكەستى ارمانىندا جاتىر. ءبۇل كەزەڭ حالىق رۋحىنىڭ لاۋلاعان كەزەڭى.
ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن اساۋ ەلدىڭ كەنەت ۇلتتىق، جاۋىنگەرلىك تىلەگىنىڭ بۇلاي ءوربي تۇسكەنىن سەزگەن كەيبىر رۋ باستىقتارى جۇرتتى ءوز دەگەندەرىنە تارتا الماي قالدى. بۇرىنعىداي حالىقتى ءبولىپ ۇستاۋعا شامالارى جەتپەدى، ەندى كوپشىلىك ەرگەن جانىبەك حاننىڭ سوڭىنان ەرۋگە ءماجبۇر بولدى. تەك تەمىر بي عانا بۇلىك شىعارا جازدادى.
بىرنەشە جىل كەيىن تىلەنشى ۇلى شالكيىز جىراۋ:
الپ-الپ باسقان، الپ باسقان
ارابى تورىم ءوزىڭسىڭ.
جازىلى، التىن، قول كەسكەن
الداسپانىم ءوزىڭسىڭ!
سەن التىنسىڭ — مەن پۇلمىن،
سەن سۇلتانسىڭ — مەن قۇلمىن، —
دەپ ماداقتاعان تەمىر بي بۇل. ەدىل — جايىقتى باۋىر باسىپ العان، الشىن رۋلارىنىڭ كوبى باعىنعان، استراحاندى بيلەگەن قاسىم سۇلتاننىڭ وڭ قولى — ەمير-ەل-ۋمرا ياعني اسكەري باسى بولعان بي بۇل. جانىبەك سەكىلدى ادۋىندى حانعا ءبىرجولاتا مويىن ۇسىنسا، الشىن جەرىندە ءوز ۇستەمدىگىنىڭ تومەندەپ كەتەتىنىن ول بىردەن ۇققان. كوپ قازدىڭ اراسىندا ءماز بولعانشا، كوپ قارعانىڭ اراسىندا قاز بولعان دۇرىس دەپ تاۋىپ، كىشى ءجۇز بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان الشىننىڭ وركوكىرەك رۋلارىن جەكە بيلەگىسى كەلدى. استراحاندى وزىنە قاراتىپ تۇرعان قاسىم سۇلتان ەدىل — جايىققا شىن ءامىرشى ەمەس. شىن ءامىرشى قازاقتان شىققان، ەدىگە باتىردىڭ شوبەرەسى، نوعايلى حاندىعى كەزىنەن بي دارەجەسىندە كەلە جاتقان شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس تەمىر. ءدال ءقازىر شىعىسى مەن باتىسىنداعى ەلدىڭ ءوز بيلىگىنە قول سۇعادى دەپ سەسكەنەتىن دىمى جوق. ءابىلقايىر الىستا. قاسىم سۇلتان تەك استراحان ماڭىن عانا قامتيدى. ورىس كنيازدارى بولسا وزدەرى ءالى ابدەن بىرىگە الماي جاتىر... ال شىنتۋايتقا كەلسەك تەمىر ءبيدىڭ ويى جانىبەككە باعىنۋ ەمەس، تۇرىك پاتشالىعىنا يەك تىرەۋ... الىستاعى ەل، ول سەنىڭ ىشكى جۇمىسىڭدا ءىسى بولمايدى، قاي رۋمەن جاقسىسىڭ، قاي رۋمەن جامانسىڭ، قاراماعىڭداعى ەلدى قالاي بيلەپ-توستەپ جاتىرسىڭ، بۇنىڭ بارىنە دە قول سۇقپايدى، سىرتتاي باعىنعانىڭمەن قاناعاتتانادى، ال ءوزىڭ ايتقانىڭدى ەلىڭە قالاي ىستەتىپ جاتىرسىڭ — وندا شارۋاسى جوق. جانىبەككە باعىنساڭ بۇل ەركىنشىلىكتەن بىردەن ايرىلاسىڭ. ول ىشكى ىسىڭە وزىڭمەن بىردەي كاتىسادى. جوق، ءدىنى ءبىر، ءتىلى ءبىر، ءناسىلى ءبىر حانعا باعىنۋ — حالقىڭنىڭ تىرشىلىگى كوڭىلىن سەلت ەتكىزبەيتىن باسقا حالىقتىڭ پاتشاسىنا باعىنۋدان الدەقايدا قورقىنىشتى. وسىنداي ويداعى تەمىر روسسيا مەن تۇركيانىڭ ءبىر شايقاسۋىن كۇتىپ ىشتەي الىسۋدا ەدى. تۇرىك پاتشالىعىنىڭ كۇشىنىڭ كەمي باستاعانىن ەسەپكە جاتقىزباعان. ءتۇبى ول وسى ويىنان شىقپاق. ەدىل — جايىققا ابدەن ءامىرشى بولىپ العاننان كەيىن، قىرىمدى شاۋىپ، ماسكەۋ كنيازدارىن الداي تۇرىپ، تۇركياعا يەك تىرەمەك. وسىدان بارىپ تەمىر شۋ دەگەننەن-اق جانىبەكتەن ىرگەسىن اۋلاق سالا باستاعان. جانىبەككە قوسىلعىسى كەلمەگەن كەي رۋ باستىقتارى ءوزارا قىڭقىلداسا، بۇل ويىن ىشىنە ساقتاپ قالا الماعان.
تەمىردىڭ بۇلاي ەركىنسي قيمىلداۋىنىڭ دا توركىنى بەلگىلى ەدى.
اكە جاعىنان اتى شۋلى ەدىگەنىڭ شوبەرەسى. اتاسىنىڭ ايبىنىنان قورىقپايتىن قازاق جوق. ناعىز اش قاسقىر. ءوزى دە وسال ەمەس. قازان حاندارىنان قىز الىپ، قىز بەرگەن. وسى بيىل عانا ون بەس جاسار كەنجە قىزى نۇر-سۇلتاندى قازان حانى يبراگيمگە ۇزاتقان. سۇيەنەرلەرى دە بار. ءوزى دە وزگەگە سۇيەنىش بولا الاتىن جاۋ جۇرەك باتىر. باۋىر باسىپ قالعان ەدىل مەن اق جايىق بويىن ەشكىمگە ورتاق ەتكىزگىسى كەلەر ەمەس. جينالعان بي، باتىرلاردىڭ كوپشىلىگى بىرىگىپ ءبىر حانعا باعىنايىق دەپ وتىرعاندا، بۇل وزگەشە كەتتى. الايدا تەمىر بي دە نوقتا ءۇزىپ، ايدالاعا لاققان جوق. تەك قوسىلعىسى كەلمەگەنىن استارلاپ ءبىلدىردى.
— ەل بولىپ بىرىگىپ، اسكەر جيناپ، ءابىلقايىردان اتا مەكەن تۇركىستان جەرىن قايتىپ الامىز دەگەندەرىڭ قۇبا-قۇپ، تابىلعان اقىل. وعان ەدىل، جايىق، حيۋاس تەڭىز بويىنداعى الشىنعا جاتاتىن بار رۋ قول قويادى. سۇراعان ۋاقىتتارىندا بەس تۇمەن قول بەرۋگە بار. ءبىراق سىعاناقتاعى حانعا ءبىزدىڭ باعىنۋىمىزدىڭ جوباسى كەلەر مە ەكەن؟ جەر اراسى شالعاي...
وزگەلەردەن جاسى ۇلكەن ءۇيسىن قارا وسپان كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— تەمىر ءبيدىڭ اتى جەتكەن جەرگە، جانىبەك حاننىڭ اتى جەتە المايدى دەپ قورقاسىڭ با؟
بۇنىسى وسى اراعا سەنىڭ اتىڭ جەتىپ كەلگەندە، سەنىڭ جەرىڭە جانىبەكتىڭ دە اتى جەتەدى دەگەنى ەدى.
ءسوز استارىن تۇسىنگەن قىزبا مىنەزدىلەۋ تەمىر بي ءسوز تالاستىرعىسى كەلىپ كەتىپ، ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا، ايىر ءتىستى، التىن سىممەن ورالعان توبىلعى ساپتى قامشىسىن الدىنا تاستاي سالدى.
— ات تۇياعى باسقان جەردىڭ ءبارى بىردەي شوپتەي جاپىرىلىپ جاتا قالمايدى، — دەدى ول قارا ءسۇر بەتى كۇرەڭدەنىپ، — ءابىلقايىر حاننىڭ دا ءمۇيىزى شاڭىراقتاي كەي باتىرلارى ەدىلدىڭ ار جاعىنا وتكەن. ءبىراق ودان نە ۇتتى؟ مويىندارى ىرعايداي، بيتتەرى تورعايداي بوپ ەلدەرىنە ازەر جەتكەن.
قامشىسىن ەندى قارا وسپان الدىنا تاستادى.
— اتىڭنىڭ جۇيرىكتىگىنە تىم سەنە بەرمە. تالاي جۇيرىكتەردىڭ دە موينىنا بۇعاۋ سالىنعان. بايقا، تەمىر بي، جانىبەك حاننىڭ قۇرىعى ابىلقايىردىكىنەن ۇزىن بولىپ جۇرمەسىن! ءابىلقايىر ءداشتى قىپشاقتى بيلەگەنمەن، ەدىل وزەنى بويىنداعى الشىننىڭ كوپتەگەن اۋىلدارىنا وكتەمدىگىن ەركىن جۇرگىزە الماعان. جاۋ جۇرەك ءبۇل رۋلار باعىندىق دەپ كەيدە ۋادە بەرگەنمەن دە، ناقتىلى تىزە بۇگە قويماعان. بۇعان ىزالانعان ءابىلقايىر ءداشتى قىپشاقتىڭ وسى رۋلار جايلاپ جاتقان شەتىنە سان رەت قول شىعارعان. سونىڭ ءبىرى وسىدان ون جىل بۇرىن جىبەرگەن ون مىڭ اسكەرى ەدى. بۇ جولعى جاۋىنگەرلەردى وسى قارا وسپان باتىر باسقارىپ بارعان.
ول كۇندەردە قازىنىڭ بالاسى، تەمىردىڭ اكەسى تەڭىزباي بي ءتىرى بولاتىن. اتاسى ەدىگەدەي، اكەسى قازىداي ەل شۋلاتقان ەر بولماعانمەن، جاتىپ اتار قۋلىعى، جاۋدان قاشىپ قۇتىلار اقىلى بار كىسى ەدى.
كوك وردا حانىنان اسكەر شىعىپتى دەگەندى ەستىگەننەن-اق، ەل بيلىگى اۋىپ بارا جاتقان بالاسى تەمىرگە اقىل ايتقان. «ءابىلقايىردىڭ قالىڭ اسكەرىن سوعىسپەن جەڭە ا ل ماي س ىڭ، ونى ايلامەن الۋ كەرەك. جانە وشىكتىرمەس ءۇشىن قارسى نيەت كورسەتپەگەن ءجون» دەگەن. تەمىر اتالى سوزگە توقتاعان. وسى سوزدەن كەيىن بۇكىل الشىن جاعى قارا تەڭىز جاعاسى قىرىمعا قاراي كوشكەن. تەمىر بەس مىڭ اتتى اسكەرمەن، قاپتاعان قوسپەن جۇرتىندا قالعان. ۇزاق جەر ءجۇرىپ، اتتىڭ ارقاسىن الدىرىپ كەلگەن قارا وسپان ەدىلدىڭ ار جاعىندا تۇرىپ، ءابىلقايىرعا باعىنباي جۇرگەن ەلدى كورگەن. ات جالداپ، سال سالىپ ءبىر تۇندە بەرگى جاعاعا وتكەن. ءبىراق بوس جاتقان جۇرتقا كەزدەسكەن. بۇلار ارعى بەتكە شىققاندارىندا الشىن، جاعالبايلى اۋىلدارىنىڭ بەرگى بەتكە ءوتىپ كەتكەنىن بىلگەن. ىزالانعان قارا وسپان ات ساۋىرىن قۇرعاتپاي قايتادان ەدىلگە سالعان. ءبىراق بۇلار بەرگى بەتكە شىققاندارىندا كوشكەن ەل جايىققا قاراي بەت العانىن اڭعاردى. جايىقتان ءوتىپ قاشقىنداردىڭ سوڭىنا تاعى ءتۇستى. تەك وسى ارادا عانا قارا وسپان باتىر الدارىندا ەل ەمەس، اسكەر ەكەنىن ءبىلدى. ءوزىنىڭ الدانعانىن ۇققان ءابىلقايىر قولى ەندى بۇرىنعىسىنان دا قىزۋلانا قۋدى. ءبىراق تەمىر اسكەرى جەتكىزبەدى، اقىرىندا ولار نارىن قۇمىنا قاراي بۇرىلدى. سوندا عانا قارا وسپان ءبۇل قۋعاننان دىم شىقپايتىنىن ءتۇسىندى. امال جوق كەيىن قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.
جولداعى كەدەي اۋىلداردان ازىن-اۋلاق جاردەم الىپ، ازىپ-توزىپ ءوز جەرلەرىنە جەتتى.
تەمىردىڭ «ءمۇيىزى شاڭىراقتاي ءابىلقايىر حاننىڭ كەي باتىرلارى ەدىل، جايىقتى كورگەن. ودان نە ۇتتى؟» دەپ كەكەتىپ جاتقانى دا قارا وسپاننىڭ وسى ءساتسىز جورىعى ەدى. قارا وسپاننىڭ: «اتىڭنىڭ جۇيرىكتىگىنە تىم سەنە بەرمە! بايقا، تەمىر بي، جانىبەك حاننىڭ قۇرىعى ابىلقايىردىكىنەن ۇزىن بولىپ جۇرمەسىن!» دەگەنى تەمىر بيگە «ءابىلقايىردان قاشىپ قۇتىلعانىڭداي، جانىبەكتەن قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ» دەپ كۇنى بۇرىن سەس كورسەتۋى ەدى.
تەمىر بي بۇل ىزعاردى جاقسى سەزىندى. سويتسە دە وركوكىرەك كەر مىنەزگە سالىپ وپ-وڭاي جەڭىلە قالعىسى كەلمەدى. «تالاس ءالى بىتكەن جوق» دەگەن يشارات كورسەتىپ، الدىنداعى قامشىنى ءبىر قوزعاپ قويدى.
— ءابىلقايىر حاننىڭ كەزىندە ءۇيسىننىڭ اتى قۋعانىنا جەتە المايتىن ارىق ەدى، ەندى حان جانىبەكتىڭ تۇسىندا جال بىتەيىن دەگەنى عوي.
تەمىر ءبيدىڭ ۋداي اششى ءتىلى قارا وسپاننىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتتى. «بۇنىسى ءابىلقايىرعا قىزمەت ىستەپ ەشتەڭە وندىرە الماپ ەدىڭ، ءۇيسىن، ەندى جانىبەككە جاعىنىپ قۇتىرىپ وتىرسىڭ دەگەنى عوي!»
قارا وسپان شارت جۇگىنىپ وتىرا قالدى. قامشىسىن قوزعاۋدى دا ۇمىتىپ كەتتى.
— ءاي، سەن نە مالتاڭدى ەزىپ وتىرسىڭ. ماڭعىت! ەلىنىڭ ويىن ايتار الشىننان ءبىر ۇل تۋماعانى ما؟
مۇنىسى تەمىر بيگە «سەنىڭ باباڭ ەدىگە كوك ورداداعى ماڭعىت رۋىنان شىققان، الشىننىڭ جوعىن جوقتايتىن سەنىڭ قۇقىڭ جوق» دەگەنى.
جانىبەك قاباعىن ءتۇيىپ تۇنجىراي قالدى. «ءسوز جوق، تەمىر بي ءوز ۇستەمدىگىنەن ايىرىلىپ، جانىبەككە الشىن رۋلارىن قوسقىسى كەلمەيدى. كۇشىڭ اسىپ باسىپ الماساڭ، جۋىتپايدى. ەل بولىپ ءبىر حانعا باعىنۋدان، ءاز قاراماعىنداعى جۇرتتى ءوزى بيلەپ، اق دەگەنىن العىس، قارا دەگەنىن قارعىس ەتكىزىپ وتىرۋ — تەمىر ءبيدىڭ ارمانى. بۇل ءبىزدىڭ ەڭ وسال جەرىمىز. اسىرەسە، الىستا جاتقان رۋلار ىرقىمىزعا وڭاي كونبەيدى، سوندىقتان دا انانى، مىنانى سىلتاۋ ەتىپ تەمىر بي دە بىرىگۋگە قارسى ىرتكى سالىپ وتىر. بىرىككىڭ كەلمەسە «قۇداي الدىڭنان جارىلقاسىن!» دەپ قۋىپ شىقسام با ەكەن؟ جوق، ويتۋگە بولمايدى. قايتكەن كۇندە دە الشىننىڭ بۇگىنگى كۇنى اۋا جايىلعانى ءجون ەمەس. بۇلار كونبەي قالسا، سىنىقتان بوتەننىڭ ءبارى جۇعادى، وزگە رۋلار دا ولاردان ۇلگى الۋى مۇمكىن. داۋدى اقىلعا سالىپ سابىرلىلىقپەن شەشكەن ابزال».
كەنەت ول باسىن كوتەرىپ الدى. تەمىرگە تەسىلە قارادى.
— باباڭ ەدىگە بۇكىل التىن وردانىڭ تاعدىرىن ويلاپ ەدى. سەن ءبىر نوعايلىلىقتان اسا الماي وتىرسىڭ. الشىن ەلىن قاراماعىڭنان شىعارۋعا جوقسىڭ... ءبىراق سونىڭا الشىن كونە قويار ما ەكەن؟ ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشكىسى كەلسە، جولىن تابار. الشىن قايدا بولادى، ونى بولاشاق كورسەتەر. جوق، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس. باسقا. ءبىزدىڭ جاۋىمىز سەن ەمەسسىڭ — ءابىلقايىر! اتاڭ قازىنى باۋىزداعان سول ابىلقايىرمەن سوعىسۋعا كەلەسى جاز بەس سان جاۋىنگەر بەرەسىڭ بە؟
— بەرەمىن!
— قالعانىڭ كەزىندە كورەرمىز.
تەمىر بي جانىبەكتىڭ بۇل سالماقتى ايتقان ءسوزىنىڭ ار جاعىندا قانداي ءزىل جاتقانىن جاقسى ۇقتى.
بويىن كەنەت ءبىر ءقاۋىپ بيلەپ كەتتى. «ءيا، جانىبەك حان ءتۇبى دەگەنىنە جەتپەي توقتامايدى. سوندا نە بولعانى، بار قازاقتى بيلەمەك تە، ءبىز بۇنىڭ ق ۇلى بولماقپىز با؟ جوق، جانىبەك، ول ويىڭنىڭ ءساتى كەلمەس. قاراماعىمىزداعى ەلدى ءبىز دە وپ-وڭاي بەرە قويماسپىز. ساعان ۇلكەن حاندىق كەرەك بولسا، بىزگە كىشى حاندىق كەرەك! ءالى الدىمىزدا تالاي شايقاس تا، ايقاس تا بولار!».
ءدال وسى كەزدە كۇنشىعىس جاقتان قۇيىنداتا شاپقان سالت اتتى كورىندى. جۇرت ەلەگىزە سو جاققا قارادى. سويتكەنشە بولعان جوق، قارا تەرگە مالىنعان، سۇلىكتەي جارالعان استىنداعى باران جۇيرىگىن نۇرا ەتەگىندە وتىرعان جانىبەك توبىنا تىكەلەي سالعان شاپقىنشى جىگىتتىڭ «اتتان! اتتان! جاۋ كەلىپ قالدى!» — دەگەن ايقايى شىقتى. وتىرعاندار ورىندارىنان ءۇرپيىسىپ تۇرەگەلدى.
قايداعى جاۋ؟!
— كىم كەلىپ قالدى؟!
شاپقىنشى — ۇزىن بويلى، مۇرتى جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان، قارا تورى بالا جىگىت، ەنتەلەي شاۋىپ كەلىپ، استىنداعى اتىن ازەر توقتاتتى. ەكى بۇيىرىنەن دەمىن الىپ:
— تاقسىر حان، — دەدى، — كوك جىڭعىل تۇسىنان قالىڭ اسكەر كورىندى. بەتى وسى نۇرانىڭ قاراتۇزى. باسقارىپ كەلە جاتقان ءابىلقايىردىڭ ۇلكەن ۇلى شايح-حايدار مەن قاراشىڭ باھادۋر. مىنگەندەرى كىلەڭ اقالتەكە، تەكەجاۋمىت. باستارىنداعى سەڭسەڭ بورىكتەرى قازانداي، مويىندارىندا كىلەڭ كوك تەمىر الداسپان، قولدارىندا كوك تەمىر نايزا. مۇزداي قارۋلانعان، تۇستەرى دە سۋىق، جۇرىستەرى دە سۋىت. بيە ساۋىمىنداي مەزگىلدە بۇل اراعا دا جەتىپ قالار.
جانىبەكتىڭ ءتۇرى دە، داۋسى دا وزگەرگەن جوق، ادەتتەگى بايسالدى قالپىمەن:
— شاماسى قانشا ادام ەكەن؟ — دەدى.
— مىڭ قارالى.
— كوك جىڭعىلدىڭ ارعى قاباعىندا كەرەي مەن نايماننىڭ تۇيەلى قولى بار ەمەس پە ەدى، توتەپ بەرە المادى ما ەكەن؟ الدە انالار اڭعارماي قالدى ما؟
— سويتكەن ءتارىزدى. بۇلار كوك جىڭعىلدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى قۇم اراسىنداعى قوبا جولمەن ءوتىپ كەتكەندەي. نايمان مەن كەرەيدىڭ قالقانى كۇنگەيلەۋ جاتىر.
— ولارعا حابار بەردىڭدەر مە؟
— مەنىڭ سەرىگىم سولارعا شاپتى.
جانىبەك ورداسىنداعى وزىنە ءتان ادامدارىنان «كۇزتوقساننىڭ باسىندا قازاق رۋلارىنىڭ باسشىلارى جينالىپ، باس قوسىپ، ءبىر حانعا باعىنىپ، اسكەر جيناپ، تۇركىستاندى باسىپ الماق بولىپ جاتىر» دەگەن حاباردى ەستىگەن ءابىلقايىر حان. قازاق رۋلارى باس قوساتىن كەزدە، ءبىر تۇندە تەك وزىنە عانا باعىناتىن، كىلەڭ شاش ال دەسە، باس الاتىن قىراعى سۇلجىق تۇرىكمەن، بارلاس، ماڭعىت رۋلارىنان قۇرىلعان ون سان جىگىتىن، باستىعى ۇلكەن بالاسى شايح-حايدار مەن ەڭ سەنىمدى، ەر جۇرەك باتىرى دارۆيش-حۋساين قاراشىڭدى نۇرانىڭ قاراتۇزىنا اتتاندىرعان. تەك تۇرىكمەن اقالتەكەسى مەن تەكەجاۋمىت اتتارى عانا وتە الاتىن قۇمدى جولدارمەن دابىرسىز بارىپ «جانىبەك حاننىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، كەڭەسىن شاپ» دەگەن.
قازاق رۋ باستىقتارى حان كەڭەسىنە جينالىپ جاتقانىن ەستىسە، جاۋلارىنىڭ بوس قالمايتىنىنان جانىبەك تە كۇدىكتەنگەن. سول سەبەپتى نۇرا قاتقىلىنىڭ ءتورت جاعىنان ەلۋ شاقىرىمداي جەردە مىڭ جاۋىنگەردەن شەپقالعان قۇرعان. شاعىن جاۋعا بۇل توتەپ بەرە الاتىن كۇش.
نۇرانىڭ قاتقىلىنا كوكشىل تەڭىز جاعىنان كەلەتىن جولدا قۇدىقتاردان بوتەن مال سۋاراتىن جەر بولماعان سوڭ نايمان مەن كەرەي جىگىتتەرىن ادەيى شولگە شىدامدى، ۇرىسقا جارايتىن قوس وركەشتى جەلمايالارعا مىنگىزگەن. نايمان، كەرەي جىگىتتەرىنە و كەزدە تۇيەگە ءمىنىپ جاۋعا شىعۋ ۇيرەنشىكتى ادەت.
جانىبەك بۇل اسكەرلەرىن، كەڭەس بولار جەردەن ادەيى تىسقارى ورنالاستىردى. الدا-جالدا جاۋ كەلىپ قالار بولسا، مايداندى العاشقى ۇلكەن حان كەڭەسىنىڭ ۇستىنەن اشقىسى كەلمەدى. جىگىتتەرىنىڭ جاۋدى جول-جونەكەي، وڭاشادا قارسى العانىن ءجون كوردى. ءبىراق ءابىلقايىر شايح-حايدار مەن قاراشىڭعا: «شامالارىڭ كەلسە جولدارىڭدى توسقاۋىلداپ جاتقان اسكەرلەردەن (توسقاۋىل اسكەر بولاتىنىنا ول شەك كەلتىرمەگەن) جانسىز وتۋگە تىرىسىڭدار. سودان كەيىن حان كەڭەسىم ويلاماعان جەردەن بارىپ شابىڭدار. بىردە ءبىر باس كوتەرەر ادامى قالماسىن، باسسىز ەل قايدا بارار ەكەن!» دەگەن.
وسىنداي جارلىق العان شايح-حايدار مەن قاراشىڭ قالىڭ قۇم مەن تاقىردىڭ اراسىنان باسقا جول تاۋىپ، نايمان مەن كەرەي جىگىتتەرى كۇتىپ جاتقان تۇسقا سوقپاي، نۇرا قاراتۇزىنا تىكەلەي ءوتىپ كەتكەن.
حان كەڭەسىنە تونگەن قاتەر وتە زور ەدى. ءابىلقايىردىڭ بۇل «حان اسكەرى» شىنىندا دا تەك كىلەڭ جانىنان بەزگەن، دەنى ۆيزانتيا، ەگيپەتتى تالاي شاپقان اتاقتى باتىر تۇقىم سۇلجىق تۇرىكمەندەرىنىڭ ۇرپاقتارىنان قۇرىلاتىن-دى قازانداي-قازانداي باستارىنداعى سەڭ-سەڭ بورىكتەرىن سەلكىلدەتە، قولدارىنداعى كوك نايزالارىن كۇنگە ويناتا، جاۋ شەبىنە ساداق وعى جەتەر جەرگە جەتكەنشە جۇبىن بۇزباي، كىشىگىرىم تايلاقتاي استارىنداعى تەكەجاۋمىت، اقالتەكە سايگۇلىكتەرىن جەلە شوقىتىپ، جاۋار بۇلتتاي تۇتاسا كەلە جاتقاندا قانداي جاۋ جۇرەك اسكەر بولسا دا ءبىر ابىگەرلەنىپ قالاتىنى ايدان انىق. «حان لاشكەرلەرى» تۇتقىن الۋدى بىلمەيتىن، جاۋلاسقان ەلىن كارى-جاسىنا قاراماي تىپ-تيپىل ەتىپ قايتۋعا قۇمار. ءابىلقايىر حان بۇلاردى وزگە اسكەرىنەن ەرەكشە ۇستايتىن. جورىقتا ولجا ەتكەن قىز-كەلىنشەكتەرىنە، تالاعان مۇلىك-قازىنالارىنا قول سۇقپايتىن. ورتاق ولجا دەپ حان تۇقىمدارىنىڭ بولىسىنە سالدىرمايتىن. وسىنداي ەركىندىكتىڭ ارقاسىندا بۇلاردىڭ كوبىندە جەتى-سەگىز قاتىننان بولاتىن جانە ابدەن بايىپ تا العان جاۋىنگەرلەر. وزدەرىنە تيەتىن مۇنداي پايدانى بىلگەن سوڭ، ابدەن قانعا قۇنىعىپ كەتكەن بۇل جان الارلار ۇرىستا شەگىنۋدى بىلمەيتىن، جان اياماي سوعىساتىن.
حان كەڭەسىن شابۋعا كەلە جاتقان مىنە، وسى اسكەر ەدى. بۇل حاباردى ەستىگەن قازاقتىڭ قوبىلاندى، قامبار، قارا وسپان سەكىلدى اتى شۋلى باتىرلارى ۇستەرىنە ساۋىتتارىن كيىپ، قامىس قۇلاق، بوكەن سان، جال-قۇيرىعى جەرگە توگىلگەن تۇلپارلارىن ويناتىپ، وزگەلەردەن سىتىلىپ شىعا بەردى.
اسىرەسە بۇلاردىڭ كوزگە تۇسەرى باتىر قوبىلاندى مەن استىندا ەسىك پەن توردەي قارا سيراق تۇلپارى بار جانىبەكتىڭ ەكىنشى بالاسى قامبار بولاتىن. قوبىلاندى بۇل كەزدە الپىسقا تاياپ قالسا دا، قازانعا اتتانعانداعى قارا شوقپارىن ءالى دە ءبىر قولىمەن ۇرشىقتاي ۇيىرەدى. ال قامبار باتىر قۇدىققا قۇلاعان نار تۇيەنى قوس وركەشىنەن ۇستاپ سۋىرىپ الاتىن الىپ كۇش. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي قۇلاش جاۋىرىن، بۋرا سان، تارتىلۋعا دايىن تۇرعان ساداقتاي، دەنە قۇرىلىسىنان كۇش يەسى ەكەنى بىردەن سەزىلەدى. بۇل جانىبەك ورداسىنىڭ جاۋىنا جىبەرگەلى قايراعان بولات جەبەسى، كەۋدەسىندە جۇرەك ەمەس، قاتىپ قالعان ءمۇيىز بار ءتارىزدى، بالا جاستان قورقۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن جالىن جان. ون سەگىزگە شىققاندا ارلان جولبارىسپەن جەكپە-جەك الىسىپ، قۇر قولىمەن ۇرىپ العان. اكە بالاعا سىنشىل، جانىبەك بۇل بالاسىنىڭ باتىرلارعا بىتكەن مىنەز-قۇلقىن ەرتەدەن سەزىپ، ۇنەمى ونى سوعىس ىسىنە ۇيرەتۋدە بولاتىن. وزگە ۇلدارىنا ادەمى كيىم، سالتاناتتى ەرتۇرمان ىستەتسە، بۇعان ارناپ نايزا، جاق، الداسپان جاساتاتىن. وسىنداي باتىرلىعىنا قاراماي، قامبار جانىبەكتىڭ باسقا بالالارىنان گورى ءاناعۇرلىم كەڭ پەيىل، ىزدەگەنى ەرلىك.
«جاۋ كەلە جاتىر!» دەگەندى ەستىسىمەن-اق قامبار ساۋىتىن كيە سالىپ، بەلدەۋدە تۇرعان قارا قاسقا تۇلپارىنا ءمىنىپ-اق الدى. وڭ قولىنا قانجار ۇشتى، قايىڭ بەزەۋلى نايزاسىن اپ، جاۋ كەلەتىن كۇنشىعىس جاقتى قىرىنداي بەردى. بۇل اتاقتى ءۇش باتىردىڭ جاۋدى قارسى الۋعا شىقپاق بوپ ىڭعايلانعانىن كورىپ، وزگە باتىرلار دا اتقا قوندى. تەك ساي تابانىندا توسەلگەن اق كيگىزدىڭ ۇستىندە جاسى كەلىپ قالعان ارعىن بي، قوتان جىراۋ سەكىلدى ون شاقتى قارت ادام قالدى. ۇرىس باتىرلار ءىسى دەگەندەي جانىبەك حان دا ورنىنان قوزعالمادى.
— جاۋ كەلسە جاۋابىن الار، قازاقتىڭ ءقازىر ەل-جۇرتىن قورعايتىن ۇلدارى بار عوي. — ول ساپتاي ءتىزىلىپ جاۋعا قارسى نۇرانىڭ قاراتۇزىنىڭ بيىگىندە تۇرعان باتىرلارعا سۇيسىنە كوز تاستادى دا قوتان جىراۋعا بۇرىلدى. — انا ەر-ازاماتتار جاۋدى قۋىپ كەيىن قايتقانشا ۋاقىت بوسقا وتپەسىن، قوتان اتا، كوپتەن بەرى تىڭداۋعا قۇمار بوپ ءجۇر ەدىم، ءسىزدى جاقسى بىلەدى دەيدى. جوشى ءولىمىن ەستىرتۋدى ايتىپ بەرىڭىزشى.
بولايىن دەپ جاتقان ۇرىس بۇلارعا ەش قاتىناسى جوقتاي، وزگەلەر دە قارت جىراۋدى قولقالاي باستادى.
— ءيا، بالالار قايتقانشا ەرمەك بولسىن، — دەدى ارعىن بي.
— كوڭىل شىركىن ءبىر كوتەرىلىپ قالسىن، — دەدى ءۇيسىننىڭ قارت باتىرى قىلىش باي.
قوتان جىراۋ كوپ كۇتتىرمەدى. ءومىر-باقي جانىندا جۇرەتىن كورى قارا قوبىزىن قولىنا الىپ، قارلىققان قارت داۋسىن اڭىراتا جونەلدى.
شىڭعىسحان وزگە بالالارىنان تۇڭعىشى جوشىنى اناعۇرلىم جاقسى كورگەن. سويتسە دە ايتقانىنا كونە قويمايتىن جوشىنى جويۋعا ۇلىتاۋ بويىنا ادەيى ارناپ كىسىلەر جىبەرگەن: جوشى اڭ اۋلاپ جۇرگەندە قاستارى مونعول ادىسىمەن وتىز جەتى جاسىندا ومىرتقاسىن ءۇزىپ ولتىرەدى. بۇل حابار ۇلى ورداعا جەتەدى. شىڭعىستىڭ جوشىنى جاقسى كورەتىنىن بىلەتىن حان توڭىرەگىندەگى ادامدار بۇل حاباردى ەستىرتۋگە باتا المايدى. جانە ونىڭ ۇستىنە ءوزى ارناپ كىسى جىبەرگەندىكتەن جوشىنىڭ قازا تاباتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن الەم ءامىرشىسىنىڭ ءوزى دە «كىمدە-كىم جوشىنىڭ قازا تاپقانىن ەستىرتسە، سونىڭ باسىن الامىن» دەيدى. حان جاقسى كورەتىن بالاسىنىڭ اجالىنا ءوزى سەبەپكەر بولىپ وتىرسا دا، ونىڭ ولگەنىن ەستىمەي وتكىسى كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا جۇرت داعدارادى. اقىرىندا بۇل حاباردى جىر ارقىلى ەستىرتۋدى ۇلى جىرشىعا تاپسىرادى. حاننىڭ سالتاناتتى كوڭىل كوتەرەتىن كەشىندە «ال، ۇلى جىرشى، جىر باستا!» دەگەن ءامىردى ەستىگەندە، قارت جىراۋ تۇركى جىرىن اڭىراتىپ قويا بەرەدى. ول:
«تەڭىز باشىنان بۇلعاندى
كىم تۇندىرار، ا حانىم؟
تەرەك تۇپتەن جىعىلدى
كىم تۇرعىزار، ا حانىم؟»
دەيدى. سوندا شىڭعىسحان:
«تەڭىز باشتان بۇلعانسا،
تۇندىرار ولىم جوشى ءدۇر
تەرەك تۇپتەن جىعىلسا،
تۇرعىزار ولىم جوشى ءدۇر».
دەيدى. سوندا ۇلى جىرشى العاشقى ولەڭىن تاعى قايتالايدى، ءبىراق بۇل جولى كوزىنەن جاسى پارلاپ اعادى. انانىڭ جىلاپ وتىرعانىن كورگەن شىڭعىسحان:
«كوزىڭ جاسىن توگىلتەر،
كوڭىلىڭ شەرلى بولعاي ما؟
جىرىڭ كوڭىل ۇركىتەر
جوشى ولگەن بولعاي ما؟
دەپ سۇرايدى. سوندا ۇلى جىرشى تۇركى جىرىمەن:
«سويلەمەسكە ەركىم جوق،
سەن سويلەدىڭ، ا حانىم!»
ءوز جارلىعىڭ وزىڭە
ءجون ويلادىڭ، ا حانىم!»
دەپ جوشىنىڭ ولگەنىن ەستىرتەدى. سوندا جاراتىلعالى كوزىنەن جاس شىقپاعان شىڭعىسحان ەڭكىلدەپ جىلاپ:
قۇلىن العان قۇلانداي
قۇلىنىمنان ايرىلدىم!
ايىرىلىسقان اققۋداي
ەر ۇلىمنان ايرىلدىم!»
دەپ تەرىس قاراپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الادى.
قارت قوتان بۇل جىردى سوناۋ ۇلى جىرشى مەن الەم ءامىرشىسى شىڭعىسحاننىڭ ءدال سول كۇندەگى كۇيىن وتىرعانداردىڭ كوز الدىنا ەلەستەتتىرگەندەي، كارى قوبىزىن بوزداتا، كارى داۋسىن قارلىقتىرا شىعارىپ، زار جىلاپ وتىرىپ ايتتى.
جىراۋ ونەرى جۇرتتىڭ كوڭىلىن بولگەنى سونشالىق، وتىرعان ادامدار انا جاقتا بولعالى تۇرعان ۇرىستى ۇمىتىپ تا كەتتى.
قوتان قارت ەندى جىر ۇستىنە جىردى توعىتتى. ول ءبىر مەزەت وراق تولعاۋىن باستادى.
«ارتۋدا ارتۋ تاۋ كەلسە،
اتان دا تارتار بۇگىلىپ.
الىستان قارا كورىنسە،
قاراقۇلا جاتار ءۇڭىلىپ...»
وراق تولعاۋىنىڭ ادامنىڭ قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتىپ، ءون بويىڭدى دىرىلدەتىپ الىپ كەتەتىن قاسقىردىڭ ۇلىعانى ءتارىزدى وزىنە دەربەس ءبىر ەسكى اۋەنى بار. وسى اۋەنگە ساي قوتان جىراۋ قوبىزىن وسىپ-وسىپ اڭىراتىپ كەنەت جاس كۇندەگىدەي جىگەرلەنە تولعادى.
«... ۋا، جىگىتلار، جىگىتلار،
جالاڭعاش جەردە جاۋعا شاپ.
وسىناۋ جالعان دۇنيەدە
اجال جيتماي ولمەك جوق».
جىراۋ داۋسى، شابا كەلە قىزعان جۇيرىكتەي، ەندى شارىقتاي ءتۇستى. ۇيىپ تىڭداعان اقساقالدار ءقازىر قان مايداندا شەشىلگەلى تۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ تاعدىرى ەستەرىنەن ءتىپتى شىعىپ كەتكەندەي، باستارىن جەردەن الماي، تاپجىلماي تىڭداۋدا. جوق، بۇلار جاڭا ەل بولىپ كەلە جاتقان حالقىنىڭ تاعدىرىن ۇمىتقان جوق. «سوناۋ ايقاس نەمەن تىنار ەكەن؟» دەپ ىشتەرى الاي-تۇلەي. ءارقايسىسى ءبىر تايپا ەلدىڭ قالىڭ قولىن باسقارا الاتىن سوناۋ قالىڭ قاباقتى، تۇكتى بىلەكتى باتىرلارعا سەنۋ وتە ورىندى. قىران بالاپاندارىن ءومىر ارپالىسىنا دايىنداعاندا، ەڭ الدىمەن قويانعا ەمەس، قاسقىردىڭ بولتىرىگىنە ءتۇسىرىپ ۇيرەتەدى ەكەن. جانىبەك تە سول قىران. قاناتىنىڭ استىنداعى باتىرلارىن بىردەن ەڭ اۋىر سىنعا شىنىقتىرماق. ەل بولعىلارى كەلسە، وزدەرىن-وزدەرى قورعاي ءبىلسىن!.. بۇگىن باستارى بىرىگىپ، جاۋىنا قارسى تۋرا الماي، الا اۋىزدىق نە قورقاقتىق كورسەتسە، ەرتەڭ بىت-شىت بوپ، كورىنگەننىڭ تابانىنىڭ استىندا كەتەدى. ال بۇگىن ەل نامىسىن — ەر نامىسىن قورعاي السا، ەرتەڭ تاستان بەرىك بىرلەسكەن جۇرت بولادى. قۇرىش وتتا اسىلدانادى، حالىق كۇرەستە شىنىعادى.
جانىبەك قانشا قوبالجىسا دا سابىر تۇتتى. ول رۋ باستىقتارى باتىر، بيلەردىڭ حان ءامىرىن ورىنداۋ ءۇشىن ەمەس، اۋىز بىرلىكتەرىن ايعاق ەتىپ، جاۋىنا ءوز بەتتەرىمەن قارسى شىققانىن كورگىسى كەلدى. حان اقىلى ەمەس، حالىق اقىلى شەشسىن دەدى حالقىمىزدىڭ بولاشاق تاعدىرىن.
جانىبەك قازاق حاندىعىنىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن مۇنداي قىسىلتاياڭ مەزەتتە ساپ الدىندا بولماي، كارى-قۇرتاڭ اقساقالدار قاسىندا قالۋىن كەيبىرەۋلەردىڭ قىلمىس سانايتىنىن دا، نە قورقاقتىققا بالايتىنىن دا بىلەدى. ءبىراق ەرتەڭ قازاقتىڭ بىتىراعان رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ، مىقتاپ ۇستار حان بولۋ ءۇشىن، مىزعىماس بەرىكتىك تە كەرەك. ءوزىڭدى شابۋعا جاۋ كەلە جاتقاندا ءبىر سايدىڭ جاعاسىندا قارت جىراۋدىڭ تولعاۋىن تىڭداپ وتىرۋ — كورىنگەن حاننىڭ قولىنان كەلمەيتىن قاسيەت. حالىق الدىندا مۇنداي ادام اڭىزعا اينالادى. ءوزىنىڭ ابىرجىماس تاستاي مىنەزىمەن وزگەلەردىڭ دە ۇمىتىنە ەل بەرۋ — قولىنا قىلىش الىپ جاۋعا شابۋدان اناعۇرلىم ارتىق ەرلىك. حان ابىگەر بولماعان جەردە، حالىق تا ابىگەر بولمايدى. بۇل —جەڭىستىڭ ەڭ ءبىر كەرەكتى شارتى. حاننىڭ كەلە جاتقان جاۋدان قۇتى قاشپاي، جايباراقات وتىرعانىنان وزگەلەرى دە ۇلگى الدى. ولار دا كەلە جاتقان جاۋىنا بەرەكەلەرى كەتپەي، سابىرلى سالقىن قانمەن دايىندالا باستادى.
قوتان جىراۋ وراق تولعاۋىن ءبىتىرىپ الدەقاشان ەدىگە جىرىنا كوشكەن. جۇرت سول ۇيىعان قالپىندا تىڭداۋدا. بۇعان جانىبەك ىشتەي قۋانىشتى. ءوزىنىڭ دە قوبالجۋى باسىلعانداي. «جوق، مۇنداي جۇرتتى جاۋ جەڭە المايدى. مۇنداي مىزعىماس ەلمەن ءتۇبى ۇلى حاندىق قۇرۋعا بولادى. قان-جوسا ەتىپ قىرىپ-جويام دەپ جاۋى كەلە جاتقاندا، مىناۋ قارت بي، باتىرلاردىڭ وسىنشاما سابىرلىلىق كورسەتۋى — جاقسى ىرىم. بۇ ءتارىزدى جۇرت بولاشاقتا باسىنا قانداي اۋىر سىن تۇسسە دە شىدايدى، قانداي جاۋمەن بولسا دا تابان تىرەپ الىسۋعا جارايدى. ال كەلە جاتقان مىنا جاۋعا اناۋ نۇرا ۇستىندەگى كىلەڭ باتىر جىگىتتەر جاۋاپ بەرە الادى. مۇندايدا ەر قيمىلىن ارمان شەشەدى. ال ەر ارمانى — ەل بولۋ. بۇل ارمان ءۇشىن اناۋ ەرلەردىڭ ايانباي ايقاساتىنىنا كۇمان كەلتىرۋ كۇنا بولار ەدى...»
جانىبەك حاننىڭ قۇلاعىنا قارت جىراۋدىڭ داۋسى ەمىس-ەمىس كەلەدى. قۇلاعى جىردا، كوڭىلى كوپ كەشىكپەي باستالاتىن قاندى ايقاستا.
قارت جىراۋدىڭ داۋسى ءالى بولدىرماعان جۇيرىكتىڭ شابىسى ءتارىزدى. بىركەلكى ءدۇبىر، بىركەلكى ۇيتقۋ...
قارت اقىن قارلىعا تولعايدى. ول ءقازىر توعىز باتىر ەدىگەنى قۋىپ كەلىپ، كەن-جانبايدىڭ ەدىگەگە ارناپ ايتقان جىرىن تولعاپ وتىر:
«ءاي، ەدىگە، سەن ەندى قايت سانا!
قايتىپ ەدىل ءوت سانا!
ەڭسەسى بيىك بوز وردا
ەڭكەيىپ سالەم بەر سانا!
ەرنى جۇقا cap اياق
ەر سارقىتىن ءىش سانا.
جاۋىرىندارى جاقتالى،
تۇيمە باۋى تارتپالى
ال قارا كيىم ۇستىڭە
تون بەرەدى، كي سانا.
كوك الا جورعا ات ءمىنىپ،
كوك دابىلپاز بايلانىپ،
تۇتام باۋى سوم التىن
اق سۇڭقار قۇس بەرەدى،
كول اينالىپ ءشۇي سانا!»
بۇل كەزدە نۇرا بەتكەيىندەگى باتىرلار قارا شوعىرلانىپ توپتانىپ قالعان. قوس كۇزەتۋدەگى قىپشاقتىڭ جۇزگە تاياۋ جىگىتتەرىن ەرتىپ قوبىلاندىعا قازتۋعان قوسىلعان. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جەكە قالۋدىڭ لاجىن تابا الماي، شالكيىز جىراۋدى باس ەتىپ، ەكى جۇزدەي قاسىنداعى نوكەر، سويىلشى، مالشى جىگىتتەرىمەن تەمىر بي دە كەلگەن. جانىبەكتىڭ وزگە بالالارى، باستىعى قاسىم مەن كەرەيدىڭ باتىر ۇلدارى، ەڭ ۇلكەنى بۇرىندىق بوپ، حان اۋلىنىڭ ماڭايىنداعى تولەڭگىت، ساربازدارىن جيناپ، بۇلار دا توبە باسىنا شىققان. قىسقاسى، حان كەڭەسىن قورعاماق بوپ نۇرانىڭ قاراتۇزى بەتكەيىندە بەس جۇزگە تاياۋ زاماتتا قول جينالدى. ەندى بۇلار شەپ قۇرىپ جاۋدى قالاي قارسى الۋدى كەڭەستى. بارلىعى قامبار باتىردىڭ ايتقانىنا كونەتىن بولدى. مۇندايدا باتىر سوزىنە باعىنۋ ەجەلگى سالت، قامبار باتىر مايسارى48 ەتىپ قىپشاق، ارعىن جىگىتتەرىن، مايمەنە ەتىپ الشىن، دۋلات جانە وزگە رۋ سويىلشىلارىن تۇرعىزدى. وزدەرى شىڭعىس ۇرپاقتارى تولەڭگىتتەرىمەن ورتا شەپتى الدى. كەلە جاتقان جاۋعا وسىلاي ءۇش ءمۇيىز بوپ قارسى شابۋدى ۇيعاردى.
ءدال وسى ساتتە سولتۇستىك پەن شىعىستىڭ ناق ورتا شەنىنەن اسپانعا بۇرقىلداي كوتەرىلگەن شاڭ شىقتى. تاعى ءبىر ءسۇت پىسىرىمدەي كەز وتكەندە شاڭ استىنان قالىڭ كول كورىندى. ەندى ازدان كەيىن جاۋ سەلەۋتى دە انىقتالا باستادى. جەلكىلدەگەن كىلەڭ اق سەڭسەڭ بورىك، كۇنگە شاعىلىسقان كوك قۇرىش نايزا سۋىت كەلەدى. قارقىندارى تاۋ بۇزارداي. ولار، تاياعان سايىن قيعاشتاي شابا، اسكەردىڭ قوس كاناتىن ەكى جاققا جايا ءتۇستى. ءابىلقايىردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ ەجەلگى ءتاسىلى. قۇشاعىن جايىپ كەپ، جاۋىن ورتاعا اپ جان-جاعىنان كەنەت ات قويادى. جاۋ اسكەرىن قورشاۋعا الادى. بۇل تەمىر قىشقاشتان قۇتىلۋ ەكىتالاي. اسكەردىڭ قولباسشىسى باستاعان ءبىر توبى كەيىن قالادى. ول وزىنە ىڭعايلى جەردە تۇرىپ ۇرىس بولىپ جاتقان مايداننان كوزىن المايدى. قاي تۇستا اسكەرى ازايا باستاسا، نە كۇشى قۇلدىراپ جەڭىلۋگە اينالسا، سول تۇسقا قاسىندا تىڭ تۇرعان اسكەردەن كومەك جىبەرەدى. بۇل جولى دا سول ادىستەرىنە سالماق ءتارىزدى! شايح-حايدار اسكەرى قازاق باتىرلارى تۇرعان جەرگە تاعالانا قورشاي تاياپ كەلەدى. ءدال وسى كەزدە، نۇرا بەتكەيىندە تۇرعان باتىرلار، كەلە جاتقان جاۋ اسكەرىنىڭ كۇنشىعىس جانە سولتۇستىك بۇيىرىنەن بۇلارعا قيعاشتاي تيىسپەك بوپ قۇيىنداي شاپقان ەكى قولدى كوردى. باتىرلار بىردەن ءتۇسىندى. مىناۋ استىنداعى قوس وركەش جەلمايالارى باستارىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، كۇنشىعىس جاقتان تايراقتاي شاپقان قول — بۇل جاۋىن اڭداماي وتكىزىپ العان، قالقان ەتىپ شىعىس جاقتاعى جولعا قويىلعان كەرەي، نايمان جاۋىنگەرلەرى. ال سولتۇستىك تۇستان شۇباتىلا جوڭكىگەن — الدىندا ءارقاشاندا ەر جۇرەك باتىرى وقشاۋ كەلەتىن — بۇل سولتۇستىكتەگى قالقا — ارعىن، قىپشاق قولى. «جاۋ كەلە جاتىر!» دەگەن حاباردى ەستىگەننەن-اق قاسىم: «حان كەڭەسى بولىپ جاتقان جەرگە تەز جەتسىن» دەپ ات شاپتىرعان. جاۋ جۇرەك ەكى قولدىڭ تەز جەتكەنىنە بەتكەيدە تۇرعان باتىرلار قۋانىپ قالدى. الدەكىمدەر «ۋا، سوت!»، «اقسارباس، اقسارباس!» دەپ ءوزىنىڭ كوتەرىلگەن كوڭىل كۇيىن جاسىرماي اشىق ايتىپ جاتىر. كۇتپەگەن جەرىنەن، ارتتارىن الا، ەكى بۇيىرلەرىنەن ەكى قولدى كورگەن شايح-حايدار اسكەرى «ءوزىمىز قورشاۋعا ءتۇسىپ قالمايىق» دەگەن قاۋىپپەن كەنەت ەكى جاققا جايىلا تۇسكەن قاناتتارىن جيا قويدى. ەندى ولار شاشاۋ شىعارماي، توبىن جازباي، ساداق وعى جەتەتىن جەرگە كەپ، اتتارىنىڭ قارقىنىن باسىپ ءسال اياڭداي ءجۇرىپ شوعىرلانا توقتادى. بۇل كەزدە شايح-حايدار اسكەرىن، بۇيىرلەي قورشاپ نايمان، كەرەي مەن ارعىن، قىپشاق قولدارى دا باتىرلار تۇرعان توبەگە جەتتى. ەكى جاق اۋدەم جەرگە كەپ قاراما-قارسى تۇردى. ەندى قازاق باتىرلارىنىڭ توبى ەمەس، شايح-حايدار اسكەرى قورشاۋدا قالاتىن ءتارىزدى. كۇش قازاق جاعىندا باسىم. ءبىراق بىردە-بىر رەت جاۋىنان بەتى قايتىپ، تاۋى شاعىلىپ كورمەگەن «حان اسكەرى» كەيىن شەگىنەتىن ءتۇرى جوق. كوك نايزالارىن قازاق جىگىتتەرىنىڭ كەۋدەلەرىنە ءبىر سۇقپاي ماۋقى باسىلار ەمەس.
كەنەت شايح-حايدار شەبىنەن جال-قۇيرىعى جەرگە توگىلگەن، نارداي اقالتەكە ارعىماق مىنگەن، ۇستىندە قارا ساۋىتى بار قاراشىڭ باتىر ويقاستاپ ورتاعا شىعا بەردى. ول كۇندەردە سوعىس جۇرگىزۋ ءتاسىلى ەكى تۇردە بولاتىن. ءبىرى جاۋىن قاپىدا باس سالۋ دا، ەكىنشىسى قان مايداندا بەتپە-بەت كەپ اشىق ۇرىسۋ. مۇنداي جاعدايدا ەڭ الدىمەن جەر بەلگىلەنىپ، مايدان ورتاسىنا باتىرلار جەكپە-جەك شىعىپ ۇرىسادى. ەكى جاقتان جەكپە-جەككە شىققان باتىرلارعا ەشكىم بولىسپايدى. قايسىسىنىڭ كۇشى باسىم بولسا، سول جەڭەدى. كەيدە جەكپە-جەك ايقاس ەكى جاقتان باتىرلار تابىلعانشا سوزىلادى. كەيدە جەكپە-جەككە شىداي الماي، جاۋدىڭ ءبىر جاعى ات قويىپ، ۇرىس اشىپ جىبەرەدى. بۇل ۇلكەن ايىپ بولىپ سانالادى. ارتىنان بىتىمگە كەلگەندە بۇل كىنا ەسكە الىنادى.
قاراشىڭ باتىر قارا ارعىماعىنىڭ ۇستىنە اناندايدان قارا شىنداي بوپ مايدان ورتاسىنا كەپ، ايبارلى ۇنمەن ايقاي سالدى.
— شىق بەرى جەكپە-جەككە! جانىڭنان بەزگەن قايسىڭ بارسىڭ!
— مەن بارمىن! — دەدى قامبار باتىر استىنداعى قارا سيراق تۇلپارىن تەبىنە ءتۇسىپ، العا قاراي ۇمتىلا بەرىپ.
— توقتا! — دەپ اقىرىپ جىبەردى ءدال وسى ساتتە شۋدالارى جەرگە تۇسكەن اپپاق بۋرانىڭ ۇستىندە وتىرعان بۇرىندىق. — جول مەنىكى! اعا تۇرعاندا ءىنى العا شىقپاس بولار!
اعا بۇيرىعىنا ءىنى كونۋ — قازاقتىڭ كونە سالتى. قامبار باتىر اتىن كەنەت تەجەپ توقتاي قالدى.
بۇرىندىق كولدەنەڭى مەن ۇزىندىعى بىردەي ءتورتپاق كەلگەن، قولدارى كەسكەن تومارداي، شويىن دەنەلى بالۋان جىگىت. باسى شاراداي، قارا سۇر، جۋان قارا مۇرتىن عازىرەت عاليداي ەكى قۇلاعىنا اپارىپ ءىلىپ قوياتىن. تۇندە كورگەن ادامنىڭ جۇرەگى جارىلاتىنداي ءتۇسى سۋىق. بالا جاسىنان سوتقار، سوعىس قۇمار. ونىڭ جاۋىمەن ۇرىسقاندا ەڭ جاقسى كورەتىنى — اق بۋراسىنا ءمىنىپ الىپ جەكە شىعۋ.
اق بۋرانى ول بوتا كۇنىنەن جاۋعا سالىپ ۇيرەتكەن. ءوزى دە وزگە بۋرالاردان اناعۇرلىم بيىك. شاپقاندا جىلقى بالاسىنىڭ ىلۋدە بىرەۋى عانا ىلەسە الادى. بۇرىندىقتىڭ كوركى وسى اق بۋرامەن. اسىرەسە اتتى ادامدى كورسە جىنى بار. ات ۇستىنەن اۋزىمەن جۇلىپ الىپ، تابانىنىڭ استىنا سالىپ، تارپىپ تاستاۋعا مىقتاپ توسەلگەن. كەيدە جەرگە قۇلاعان باتىردىڭ ۇستىنە شوگە قالادى دا استىنداعى ادامنىڭ سۇيەگىن بىتىرلاتا سىندىرىپ، مىلجا-مىلجاسىن شىعارماي ۇستىنەن تۇرمايدى. جەكپە-جەك شىققان باتىردىڭ ۇستىنەن بۇرىندىق ەكى قۇلاش قايىڭ شوقپارىمەن قوس قولداپ ۇرسا، بۇل جەرگە قۇلاعان باتىردى جانىشتاپ تارپىپ ولتىرەدى. مۇنداي استىنداعى بۋراسى مەن ۇستىندەگى باتىرى قاتار قيمىلدايتىن جاۋدان جەكپە-جەك شىققان ادامنىڭ كۇنى بۇرىن زارە-قۇتى قالمايتىن. ونىڭ ۇستىنە اق بۋرا بۇرىندىقتىڭ جاۋىنا قانداي ءتاسىل قۇراتىنىن الدىن الا اقىلداسىپ قويعانداي، جاۋعا شاپقاننان-اق ۇستىندەگى باتىر ىڭعايىنا قاراي كوشەتىن. تارپيتىن جەرىندە تارپيتىن، تىستەيتىن جەرىندە تىستەيتىن. ال بۇرىندىق ەگەر جاۋىن قۇر اتتان ءتۇسىرىپ كەتەتىن ويى بولسا، اق بۋرا اشۋعا مىنبەيتىن، تەك ۇستىندەگى باتىردىڭ اۋەنىنە قاراي قيمىلداپ، دەگەنىنە كونە بەرەتىن. بۇرىندىق اق بۋراسىنا ءمىنىپ جاۋعا قارسى شىقسا جۇرت «تەنتەك قارا جىنىنا ءمىندى، ەندى جولىمىز بولار» دەيتىن.
بۇرىندىق مىنە وسى اق بۋراسىنا ءمىنىپ، قاراشىڭعا جەكپە-جەككە شىقپاق! ال قاراشىڭنىڭ قانداي باتىر ەكەنى جۇرتقا ايان. وڭ قولىمەن وزىنە قارسى سىلتەنگەن سويىل شوقپاردان قورعانا بىلسە، سول قولىنداعى ءجۇزى ۇستاراداي سالا قۇلاش الداسپانىمەن جاۋىنىڭ استىنداعى تۇلپاردىڭ موينىن قاعىپ تاستايتىن ادەتى. بۇعان تەك ۇرىسقاندا ءدال وسىنداي ءتاسىلى بار، قارا سيراق اتتى قامبار باتىر عانا توتەپ بەرەدى. جانە قارا سيراق تۇلپاردىڭ مويىن تۇسى كەرەگە كوز شىنجىر ساۋىتپەن تورلانعان. ال اق بۋرا قانشا ايبارلى بولعانمەن دە، ساۋىت جابىلعان تۇلپار ەمەس، سىلتەگەنى ءمۇلت كەتپەيتىن قاراشىڭ باتىر ونىڭ سيديعان مويىنىنان باسىن ءبىر-اق قاعىپ ءتۇسىرۋى مۇمكىن. جوق، بۇل جەكپە-جەك ايقاسقا قامبار باتىر ءجون ەدى.
بۇرىندىقتىڭ قاراشىڭ باتىرعا قارسى شىقپاسقا لاجى جوق-تى. وعان دەگەن ەلىنىڭ كەگىنەن دە بوتەن، ءوزىنىڭ دە كەشپەس وشپەندىگى بار.
قاراشىڭنىڭ توقتار-بەگىم دەگەن قارىنداسى بولاتىن. كوگال ءشوپتىڭ اراسىندا جالعىز وسكەن قىزعالداقتاي، باسقا قىزدارمەن كەلە جاتسا اناندايدان كوزگە تۇسەر كوركەم. ونىڭ ۇستىنە اعاسى قاراشىڭ ءابىلقايىردىڭ اسا ءبىر ارداقتى باتىرى بولعاندىقتان، اناۋ-مىناۋ ادامدى مەنسىنبەيتىن تاكاپپار، ءور مىنەزدى دە، بۇرىندىق وسى قىزعا ءابىلقايىر قول استىندا جۇرگەن كەزىندە عاشىق بولعان. قىز وندا ون ءۇش جاسار-دى. بۇرىندىق وعان كوڭىل قوسايىق دەپ جەڭگەتاي سالعان. قىز: «كەسكەن تومار سەكىلدى بۇرىندىق مەنىڭ تەڭىم ەمەس»، — دەپ جاۋاپ بەرگەن. نامىسقا شاپقان بۇرىندىق اكەسى كەرەي سۇلتان ارقىلى «قارىنداسىن ماعان توقالدىققا بەرسىن» دەپ قاراشىڭعا قۇدالار جىبەرگەن. ءابىلقايىر حان مەن جانىبەك، كەرەي سۇلتانداردىڭ اراسىنىڭ ناشار ەكەنىن بىلەتىن قاراشىڭ: «قارىنداسىمدى تاشكەنتتىڭ ءبىر بەكزاداسى ايتتىرىپ قويعان» دەپ بەرمەگەن. ارتىنان، جانىبەك پەن كەرەي ءابىلقايىردان ءبولىنىپ كوشىپ كەتكەننەن كەيىن، وسى توقتار-بەگىمدى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى قىز ۇناتقان ءبىر جاس باتىرعا قوسقان.
وسىعان وشىككەن بۇرىندىق: «قاپ، بالەم قاراشىڭ، قان مايداندا ءبىر كەزدەسەرسىڭ!» دەپ جۇرگەنىندە مىنا ايقاس ءدوپ كەلدى. بۇرىندىقتىڭ كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلدى. كەكشىل باتىر مۇندايدا ءوش الماي بۇعىپ قالا الار ما! قامبار باتىردى توقتاتا ساپ، ءوزى اق بۋرانى تەبىنىپ قاپ «شۋ!» دەدى.
سالا قۇلاش موينىن تومەن تاستاپ جىبەرىپ، شۋدالارى جەلكىلدەپ، اۋزىنان كوبىك اتىپ اق بۋرا تايراڭداي شابا جونەلدى. وزىنە قارسى تۇيەلى بۇرىندىقتىڭ شىققانىن كورىپ قاراشىڭ دا ۇمتىلدى. بۇل الىپتاردىڭ ايقاسى ەدى. ءبىر جاعىندا قارا جارتاستاي قارا ارعىماق مىنگەن قاراشىڭ. ەكىنشى جاعىندا كوبىك شاشقان اق بۋرا مىنگەن، ايدالاعا وتىرعىزىپ قويعان بالبالا ءتارىزدى اباجاداي بۇرىندىق. جۇرت مۇنداي الىپ دەنەلى باتىرلاردىڭ ايقاسىنىڭ نەمەن تىنارىن بىلمەي، دەمدەرىن ىشتەرىنەن الىپ جىم-جىرت تىنا قالعان.
استىنداعى قارا ارعىماعىن قۇيىنداتا شاۋىپ كەلە جاتقان قاراشىڭ باتىر وڭ قولىنداعى شوقپارىن ىڭعايلاي ءۇيىرىپ، جاۋىنا تاياي بەرىپ، شوقپارىن سىلتەيتىن بۇرىندىقتىڭ قولىنان ەش قارۋ كورە الماي، ءسال ابىرجي قالدى. انانىڭ قولىندا ادەتتەگىدەي نە شوقپار، نە سويىل جوق ەكەن. «بۇ قالاي؟» دەدى ول ىشىنەن، ءسويتتى دە سول قولىنداعى اق الماس الداسپانىن كوتەرە بەردى. اق بۋرا قىلىش سىلتەۋ جەرگە تاياسا بولعانى، يرەلەڭدەگەن موينىن ۇشىرىپ تۇسىرمەك! ءبىراق بۇل ويىنا جەتە المادى. اق بۋراسىن ەڭكىلدەتە شاۋىپ كەلە جاتقان بۇرىندىق، ون قادامداي جەرگە تايانعاندا، تۇيەنىڭ تاساسىندا وڭ قولىندا ۇستاعان قىل ارقانىن سۋماڭ ەتكىزىپ قاراشىڭعا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى دە، سول شاپقان بويى توقتالماستان وراعىتا بۇرىلىپ، ءوز توبىنا قاراي انانى ات-ماتىمەن سۇيرەتە جونەلدى. قاراشىڭ موينىنا تۇسكەن قىل ارقاندى الداسپانمەن شاۋىپ تۇسىرۋگە دە ۇلگەرمەي قالدى. الداسپانىن سىلتەگەنشە شاۋىپ كەلە جاتقان ەكپىنىمەن قاراشىڭدى كەيىن تارتقان قىل ارقان زاماتتا تىنىسىن تارىلتىپ، اتتىڭ ارتىنا قاراي اۋدارىپ اكەتتى. ءبىراق ەر ۇستىنەن سىرعىپ كەتپەس ءۇشىن، قاراسانىنان مىقتاپ شىرماعان قىل شىلبىر جىبەرمەدى. ۇزەڭگىدەن اياعىن سۋىرىپ الا المادى. كەنەت كەيىن قاراي كىلت تارتقان كۇشكە شىداي الماي بارىپ جەرگە كۇرس ەتتى. قىل ارقاندى تاقىمىنان وتكىزىپ، اق بۋرانىڭ الدىڭعى وركەشىنە بايلاعان بۇرىندىق اي-شايعا قاراماي، وراعىتا، ءوز توبىنا كوكپار العان ادامداي «ارۋاق! ارۋاق!» دەپ ايقايلاي شاپتى. باسىنا كيگەن تور دۋلىعاسىنىڭ ەتەگى القىمىنا تۇسكەن قىل ارقاننىڭ موينىن جۇلىپ اكەتپەۋىنە سەبەپ بولعان قاراشىڭ باتىر، ەكى قولىمەن جانتالاسىپ جەردى سىيپاي، ات-ماتىمەن سۇيرەتىلە جونەلدى. وسىنىڭ ءبارى كوزدى اشىپ-جۇمعانداي ۋاقىتتا ءوتتى. الىپ كۇش الىپتىعىن كورسەتتى. شاپقان بويى بۇرىندىق ءوز شەبىنە جەتكەندە، ءۇزىلىپ كەتكەن ەر-مەرىمەن شۇباتىلا سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان قاراشىڭنىڭ جانى اۋزىنا كەلىپ، ەندى شىعۋعا تاياۋ ەدى. قاراشىڭ قۇلاعان جەرگە تاياۋ تۇرعان قاسىم اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قىل ارقاندى ناركەسكەنىمەن ورىپ جىبەردى.
بۇرىننان دا قازاق جاعىنىڭ كۇشى باسىم ەكەنىن بايقاپ، جۇرەگى داۋالاماي تۇرعان شايح-حايدار، باس باتىرى قاراشىڭنىڭ مۇنداي اپاتقا ۇشىراعانىن كورىپ، ەندى شىداي المادى، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ كەيىن قاراي شاپتى. قۇبىجىقتان ماشايىق قاشقان، قولباسشىلارىنىڭ ءوزى اتىن كەيىن بۇرعاسىن، جاۋىنگەرلەرى دە سوڭىنان ەردى. قاراشىڭنىڭ الەگىمەن ءسال كوڭىلدەرى باسقا جاققا اۋعان قازاق باتىرلارى، جاۋىنىڭ جاپا-تارماعاي كەيىن شەگىنىپ بارا جاتقانىن كورىپ، لاپ قويدى. ءبىراق اق بوكەنگە ەكى ىرعىپ جەتەتىن اقالتەكە، تەكە جاۋمىتتار بۇلاردى قاراسىنا دا ىلدىرمەدى. قوبىلاندى، قامبار باتىر سەكىلدى شاپقاندا اۋزىمەن قۇس ىلەتىن تۇلپارلارى بار ون شاقتى باتىرلار عانا سوڭدارىنان قۋىپ جەتىپ، جۇزگە تاياۋ ادامىن سويىلعا جىعىپ ءتۇسىردى. قالعانى ۇزاي بەردى. بۇدان ءارى قۋۋ قاجەت ەمەس دەپ تۇسىنگەن وزگە باتىرلار اتىنىڭ باسىن تارتقانمەن، قىزىپ العان الۋان كۇشتىڭ يەسى قوبىلاندى باتىر توقتاي المادى. جەتكەن جىگىتتەرىن تىرسەكتەن سويىلمەن ءبىر ۇرىپ، جەرگە قۇلاتىپ، جاۋ سوڭىنان قۋا ءتۇستى. قوبىلاندىنىڭ جالعىز شاۋىپ كەلە جاتقانىن كورگەن سۇلجىق تۇرىكمەننىڭ ەلۋ شاقتى سويىلكەر باتىر جىگىتتەرى كەنەت اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ قوبىلاندىعا قاراي ات قويدى. جان-جاعىنان قورشاپ، ورتاعا اپ قىسا باستادى. كوكجال قاسقىر قانشا ارلان بولعانمەنەن، جان-جاعىنان جۇلقىلاي تۇسكەن وزىندەي كىلەڭ كوك بورىگە نە ىستەي الادى؟ قوبىلاندىنىڭ دا ءحالى وسى كوكجال قاسقىرداي ەدى. قانشا الىسقانمەن دە كوپكە توپىراق شاشا الا ما، كۇشى دە باياعى جاس كەزىندەگىدەي ەمەس. ەندى اجالدىڭ تاياۋ قالعانىنا كوزى جەتتى. دەگەنمەن كۇشى ازايا باستاسا دا، ول سويىلىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، قاسىنا جاۋىن تاقا جۋىتپاي تۇر. ءبىراق بۇل الىس ۇزاققا بارا ما؟ ول اندا-ساندا ارت جاعىنا قاراپ قويادى. «كوپ كەشىكپەي ءوزى ورالار» دەپ ويلاعان سەرىكتەرى مۇنى ىزدەپ كەلە قويمادى. حال مۇشكىلگە اينالدى. قاراشىڭدى جاۋىنا ءتۇسىرتىپ العان سۇلجىقتار، ونىڭ ورنىنا قوبىلاندىنى بايلاپ اكەتپەك بولدى. ولار اساۋ ۇستاعان جىگىتتەردەي، جان-جاقتارىنان قورشاپ، ارقاندارىن قوبىلاندىنىڭ موينىنا لاقتىرۋعا ىڭعايلانا بەردى. قالجىراۋعا اينالعان قوبىلاندى ەندى وزىنەن دارمەن كەتىپ بارا جاتقانىن ءتۇسىندى. نامىستان دا جان ءتاتتى. قوبىلاندى باتىر ءبىر مەزەت اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ، قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، قاشىپ قۇتىلماق بولدى. كوكسەڭگىردىڭ ۇرپاعى كيىككەتپەس تۇلپارىن تەبىنىپ قاپ، جاۋ شەبىن ۇزبەك بوپ كەيىن شاپتى. قوبىلاندىنىڭ ايبارىنان سەسكەنگەن جىگىتتەر قاق ايىرىلدى. قوبىلاندى ورتالارىنان زىرعىتىپ وتە بەردى. ءبىراق وتە المادى، ەكى جاعىنان لاقتىرعان ارقان موينىنان بىردەي ءتۇستى. ىرعي جونەلگەن كيىككەتپەستىڭ ۇستىنەن سىپىرىپ جەرگە دۇڭك ەتكىزدى. اسپان-كوك شىر اينالىپ كەتتى. قۇلاپ بارا جاتقانىندا قۇلاعىنا جەتكەنى ات دۇبىرلەرى مەن «اقجول! اقجول!» دەگەن ايقاي عانا ەدى. ار جاعىندا نە بولعانىن ءوزى دە بىلمەدى. تەك كوزىن اشىپ، ەسىن جيىپ، ورنىنان اقىرىن تۇرەگەلگەنىندە، الدىندا كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇرعان جاس جىگىت پەن التىن زەرلى جۇمساق ساۋىت كيگەن، قۇرالاي كوز سۇلۋ كەلىنشەكتى كوردى. ارادا سەگىز جىل وتسە دە، بۇل ەكەۋىن قوبىلاندى بىردەن تانىدى. شاتىراشتانىپ جاسىل توككەن مىرزا قاراعاي ءتارىزدى سۇڭعاق بويلى سىمباتتى جىگىت باتىر سايان بولاتىن. ال قاسىنداعى كەلىنشەك، ونىڭ جۇبايى ءابىلقايىردىڭ تۋعان قىزى گۇلباھرام-سۇلتان-بەگىم ەدى.
باتىر سايان باياعى سەيحۋن داريانىڭ جاعاسىندا ءابىلقايىردى جولبارىستان امان الىپ قالعاننان كەيىن، ءوزى سەكىلدى كۇشتىلەردەن قورلىق كورگەن جۇزگە تارتا باتىر جىگىتتەردى جيناپ، الامان بولىپ كەتكەن. سەيحۋن مەن جەيحۋننىڭ اراسىندا قاسقىرداي جورتقان. تالاي شونجارلاردىڭ مالىن شاۋىپ، ماۋرەنناحر مەن تۇركىستان اراسىندا كوشكەن سان ساۋداگەرلەردىڭ كەرۋەنىن توناعان. اقىرىندا جەتىقوڭىر ماڭايىندا قازاق رۋلارى باس قوسىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەن. ەندى الاماندىقتى تاستاپ، ءبىر كەزدە ءوزىن ولىمنەن قۇتقارعان ناعاشى جۇرتىنا قوسىلماق بوپ، قاسىنداعى جۇزگە تاياۋ سەرىكتەرىمەن، بەس جاسار بالاسىن الدىنا وتىرعىزىپ، گۇلباھرام-سۇلتان-بەگىم سۇلۋىن ەرتىپ جولعا شىققان. قۇمعا وسكەن قالىڭ سەكسەۋىل اراسىندا كەلە جاتىپ، قوبىلاندى باتىردى قورشاعان سۇلجىق تۇرىكمەندەردىڭ جىگىتتەرىن كورگەن. قوبىلاندىنى انالار اتتان قۇلاتىپ، بايلاپ جاتقان كەزدەرىندە ارعىننىڭ ۇرانى «اقجولداپ!» ايقايلاپ، شابۋىل سالعان. قازاقتىڭ كوپ سىپايلارى جەتىپ قالعان ەكەن دەپ ويلاعان سۇلجىقتار، قارسىلاسۋعا باتىلدارى بارماي، قوبىلاندىنى تاستاپ قاشقان. وزدەرى جولاۋشىلاپ الىستان تالىپ كەلە جاتقان باتىر سايان جىگىتتەرى ولاردى قۋماعان.
گۇلباھرامدى كورىپ كارى جۇرەك تاعى تولقىپ كەتسە دە، قوبىلاندى باتىر ءوزىن-وزى اقىلمەن توقتاتتى. ءبىر كەزدە ءوزى ولىمگە قيعان باتىرى، ەندى بۇنى اجالدان الىپ قالعانىن ءتۇسىنىپ، كۇرت وزگەردى. «قوياندى — قامىس، ەردى نامىس ولتىرەر» بولسا، دا باتىردىڭ اڭعال ءبىر ۇرت مىنەزىنە سالىپ قوبىلاندى نامىسىن جەڭدى.
— قاراعىم، باتىر سايان، ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى. سەن ەكەۋمىز شەكىستىك. ايىپ مەنەن، — دەدى. — ەگەر سەن كەشىرسەڭ، ارامىزدا بولعان وقيعانى مەن كەشىردىم.
— مەن دە كەشىردىم، —. دەدى باتىر سايان كۇلىمسىرەپ ءبىرىنشى بوپ قول بەرىپ.
قوبىلاندى باتىر ساياننىڭ توپ الامانىن ەرتىپ حان ورداسىنا قايتا كەلگەننەن كەيىن جانىبەك حاننىڭ جارلىعى بويىنشا، حان كەڭەسىنىڭ از كۇنگە ءماجىلىسى توقتالىپ، جىگىتتەردىڭ جاۋ قاشىرعان قۇرمەتىنە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن توي ىستەدى. ءدال وسى كەزدە قىرىمدى ارالاپ اسان قايعى جىراۋ ورالدى. باستىعى جانىبەك بوپ بۇكىل قازاقتىڭ ارداقتى باتىر، ءبيى قارت اقىندى كىلەمگە كوتەرىپ قارسى الدى. وزىنە ارنالىپ اق وردا تىگىپ، تۋ بيە سويىلدى. توي ۇستىنە توي بولدى.
وسى تويدىڭ ناعىز قىزىپ جاتقان شاعىندا، ءبىر ءولىپ تىرىلگەن، قاراشا كۇركەدە سيراعى سىرتقا شىعىپ شىنجىرلاۋلى جاتقان قاراشىڭ باتىرعا بۇرىندىق كەلدى.
— قاراشىڭ باتىر، — دەدى ول ايتايىن دەگەن سوزىنە بىردەن كىرىسىپ. — ەگەر جانىڭدى ساۋعا ەتىپ، ەلىڭە جىبەرسىن دەسەڭ مەنىڭ شارتىمدى ورىندا.
— قانداي شارت؟
— توقتار-بەگىم سۇلۋىڭدى ماعان توقالدىققا بەرەسىڭ. سوندا بوساتام.
— اۋ، ونىڭ بايى بار ەمەس پە؟ جانە بىلتىر بوپەلى بولعان.
— بايىنان ايىر. بالاسىن بايىنا قالدىر، نە ءوزىڭ اسىرا. شەشەسىن ماعان بەر.
— بۇل مۇسىلماننىڭ ءسوزى ەمەس.
— سەنىڭ قارىنداسىڭا مەن مۇسىلمان ەمەسپىن. ءوزىنىڭ قىلىعىنا قاراي كاپىرمىن.
— جوق، مۇقامەت پايعامباردىڭ دىنىنە قارسى بولار كۇناعا مەن بارا المايمىن. ودان دا مەنىڭ باسىمدى ال.
— ماعان سەنىڭ باسىڭ ەمەس، قارىنداسىڭ كەرەك.
بۇرىندىق ەرتەڭىندە دە، ارعى كۇنى دە كەلدى. ەسىل-دەرتى كەشە ءوزىن مەنسىنبەگەن توقتار-بەگىمدى قاتىن ەتىپ، ءوشىن الۋ بولدى. قاراشىڭنىڭ «توقتار-بەگىمنەن دە سۇلۋ تاعى ءبىر قارىنداسىم، ەكى قىزىم بار. سونىڭ ءبىرىن ال» دەگەنىنە كونبەي قويدى. «نە ءوزىڭنىڭ قانىندى ىشەم، نە توقتار-بەگىمدى قاتىن قىلام دەدى، قانىڭدى ءبىراق اسىقپاي ىشەم، كۇنىنە ءبىر قاسىقتان عانا ۇرتتايمىن».
ءتۇبى قۇتىلا المايتىنىن بىلگەن قاراشىڭ اقىرىندا ەلىنە، اعا-ىنىلەرىنە كىسى جىبەردى. توقتار-بەگىمدى بۇرىندىققا توقالدىققا بەرىپ، ءوزىن قۇتقارۋدى سۇرادى. «قۇدىس باتىر توقتار-بەگىمنىڭ ءسىڭلىسى اجار بيكە مەن ءوزىمنىڭ ەكى قىزىمنىڭ تاڭداعانىن السىن»، — دەدى.
شايح-حايداردىڭ جورىعى تەك بۇرىندىق سۇلتاننىڭ عانا مۇراتىنا جەتكىزىپ قويعان جوق، بۇكىل قازاق رۋلارىنىڭ مۇراتىنا جەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. جينالعان باتىر، بيلەر ەندى قازاق رۋلارىنىڭ ءسوزسىز بىرىگۋى كەرەك ەكەنىن، ەگەر بىرىكپەسە ءابىلقايىر حان، نە باسقا ءبىر حان وپ-وڭاي قۇل ەتەتىنىن ۇقتى. حان كەڭەسى قايتادان ماجىلىسكە وتىردى. بارلىعى كەلەشەكتە ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ، ءبىر حانعا باعىنۋدى ماقۇلداستى. ىشتەي نارازى بولعانمەن دە، تەمىر بي دە بۇعان سىرتتاي قارسى بولمادى. ۇلى جۇزگە — اعا رۋلار ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، ورتا جۇزگە جەر ىڭعايىنا، ادەت-عۇرپى، سالتىنا قاراي ارعىن، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق، تاراقتى. كىشى جۇزگە ەدىل مەن جايىق بويىن جايلاعان الشىن، باي ۇلى، ءالىم ۇلى، جەتىرۋ كىرسىن دەستى. ءبىراق بۇل ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ ماسەلەسى بۇ جولى اياقتالمادى. ارادا تالاي تولقۋ بولدى. تەك وسى ماجىلىستەن الپىس جىل وتكەننەن كەيىن، قاسىم حاننىڭ بالاسى حاقنازار حاننىڭ كەزىندە عانا بۇكىل قازاق رۋلارى اقىرعى بىتىمگە كەلدى. ءۇش ءجۇز بوپ ءۇش وردا تىكتى. ال، ول جولى كۇردەلى باسقا ءبىر ماسەلە شەشىلدى. حالىق اقساقالى اسان قايعى ءار رۋدىڭ بەلگىسى ەتىپ تاڭبا ۇلەستىردى.
— ۇيسىننەن شىققان بابامىز مايقى بي شىڭعىسحاننىڭ كەزىندە-اق — دەدى ساۋدىراعان جاعىن جىبەك ورامالمەن تاڭىپ العان قارت جىراۋ. — قازاق دەگەن اتتى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ەكەن، ءۇيسىن رۋىنىڭ تاڭباسى جالاۋ بولسىن.
وتىرعاندار ءبىر اۋىزدان دۇرىس دەپ ماقۇلداستى. حان تولەڭگىتىنىڭ ءبىر زەرگەر جىگىتى قولىنا بالعا مەن تەسكىش الىپ قاراتۇزدىڭ كۇڭگىرت نۇراسىنا جالاۋ بەلگىسىن ءتۇسىردى.
— جەر ايماعىنىڭ اينالاسى التى ايلىق، — دەدى اسان قايعى ءسال جۇمىلىپ كەتكەن كوزىن اشىپ. — وت ورتاسىندا قالىڭ ارعىن ەلى... ارعىناتانىڭ بەلگىسى كوز دەسەم كوڭىلىم كونشىگەر.
وتىرعاندار ءبىر داۋىستان تاعى دا دۇرىس دەدى. شەبەر تاعى دا قولىنا بالعاسى مەن تەسكىشىن الدى.
حالقىمىزعا جاۋ تيسە ەڭ الدىمەنەن اتقا قونعان جاۋ جۇرەك قىپشاققا ايبالتانى تاڭبا ەتەلىك — دەدى قارت جىراۋ.
وسىلاي دالەلدەرمەن اسان قايعى قازاقتىڭ سول كەزدەگى باستى قىرىق رۋىنا تاڭبا ۇلەستىردى. بۇل قىرىق تاڭبا سول كۇنى نۇرانىڭ قاراتۇزىنىڭ جارىنا ءتۇسىرىلدى. حالىق بۇل جەردى سول كۇننەن باستاپ نۇرانىڭ تاڭبالىعى دەپ اتادى. اسان قايعى باتاسىن بەرىپ، ەرتەڭىنە جانىبەكتى بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيگىزگە كوتەرىپ، قايتادان بار قازاققا حان سايلادى. سودان كەيىن بارىپ كەلەسى جاز شىعا، قالىڭ قول جيناپ ورىسحاننىڭ كەزىندە اق وردانىڭ استاناسى بولعان سىعاناقتان باستاپ بۇكىل تۇركىستان جەرىن جاۋلاپ الماق بولىپ، ۋادەلەسىپ، رۋ باستىقتارى تاراستى. «باسىمىز بىرىگىپ ەل بولدىق، حان كوتەردىك» دەگەن رۋ بىتكەننىڭ يگى جاقسىلارى، قاراشا ادامدارى ماز-مەيرام ەدى. تەك الشىن ادامدارىن باسقارىپ كەلگەن تەمىر بي عانا قاباعىن اشپادى. ونىڭ قاباعى ولە-ولگەنشە اشىلماي كەتتى. ول سوڭىنان جانىبەكتىڭ ءۇشىنشى بالاسى قاسىم حان بۇكىل دەشتى قىپشاق جەرىن الىپ، ەدىل، جايىق بويىنداعى كىشى ءجۇزدىڭ بار رۋلارىن وزىنە اقىلمەن باعىندىرعانىن كوزىمەن كورە المادى. بۇل كەزدە تەمىر بي دۇنيە سالعان. ءبىراق تىرىسىندە دە قارسى كۇرەسۋگە دارمەنى جەتپەدى، ويتكەنى بار قازاق ەل بولىپ باس قوسۋدى تىلەگەن.
ءۇش كۇننەن كەيىن حان ورداسى شۋ، سارىسۋ بويىنداعى قىستاۋىنا قاراي كوشتى. بۇرىندىق سۇلتان تالاس ەتەگىندەگى قىستاۋىنا كەلىپ قونعان كۇنى، توقتار-بەگىمدى الىپ قاراشىڭ باتىردىڭ اعا-ىنىلەرى كەلدى.
قارىنداسىن بالاسى مەن ەرىنەن ايىرىپ بۇرىندىققا توقالدىققا بەرىپ، ءوز باسىنا ەركىندىك الىپ، قاراشىڭ باتىر ەلىنە قايتتى. ءبىراق بۇرىندىققا دەگەن ولە-ولگەنشە وشپەيتىن كەگىن جۇرەگىندە الا كەتتى.
سول كۇنى كەشكە بۇرىندىق جاس توقالى توقتار-بەگىمگە ارناپ تىگىلگەن اق وتاۋعا كەلدى. ءۇي ىشىنە شۇلعاۋىنىڭ شۋاش ءيىسىن مۇڭكىتە، جۋان قونىش ساپتاما ەتىگىن شەشىپ جاتىپ، ءتۇرۋلى شىمىلدىقتىڭ ىشىندە، اق مامىق قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە وتىرعان، سازدى جەردىڭ سارى اعاشىنداي، نازىك دەنەلى جاس توقالىنا كوز قيىعىن اۋداردى.
ونىڭ سۇپ-سۇر بولىپ قاتۋلانىپ كەتكەن جۇزىنەن، ءوزىن جەك كورەتىنىن جاسىرماي جالىن اتقان اشۋلى كوز قاراسىنان، ءسۇيىپ قوسىلعان بايى مەن باۋىر ەتىنەن دە ءتاتتى ەكى جاسار بالاسىنان ايىرعان بۇرىندىقتىڭ كۇناسىن ەش ۋاقىتتا كەشىرمەيتىنىن ءبىلدى. سۇلتان ءلام-ميم دەمەي، قولىن سوزىپ، كۇمىس باقان جانىندا وتىرعان ۇكىدەي تارعىل مىسىقتى ۇستاي الدى. كەنەت مىسىقتىڭ «شار» ەتكىزىپ موينىن بۇراپ ءۇزىپ جىبەردى دە، زاماتتا قولىن قول، بۇتىن بۇت ەتىپ، جۇلىپ-جۇلىپ بىت-شىتىن شىعارىپ، تۇندىكتەن سىرتقا لاقتىرىپ جىبەردى. «ەگەر ايتقانىما كونبەسەڭ، سەنى دە وستەم!» دەگەندەي ول توقتار-بەگىمگە كايتا قارادى. جاڭا عانا شاتىناپ وتىرعان توقالى «ءتۇسىندىم» دەگەندەي، بۇرىندىقتىڭ بەتىنە كوزىن توقتاتا الماي، تومەن ءتۇسىردى. سۇلتان ەزۋ تارتىپ ءسال كۇلىمسىرەدى.
سىرت كيىمىن شەشىپ تاستاپ، ءبىر توبە تاستاي بوپ اق مامىقتىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى. تالدىرماش دەنەسىنىڭ ءبىر جەرىن اۋىرتىپ الارمىن دەپ قورىقپاي، دوبالداي قولدارىمەن جاس توقالىنىڭ ءۇزىلىپ كەتۋگە تاياۋ تۇرعان اش بەلىنەن ايقارا قۇشاقتاپ، باۋىرىنا الىپ قىسىپ، ءسال ۋاقىت ءۇنسىز تىنا قالدى.
— ەگەر جاقسى قاتىن بولا الساڭ، وتكەن كۇناڭنىڭ ءبارىن دە كەشىرەم، — دەدى ول، ءسويتتى دە جاس توقالىن قۇشاقتاعان قالپىندا اق مامىقتىڭ ۇستىنە جانتايا بەردى.
ءبىر جىل وتكەن سوڭ وسى توقالىنان، كەيىن قاسىم حاننان قاشىپ بارعانىندا پانا بەرگەن، سامارقانت حانى مۇحامەد-شايبانيدىڭ كىشى ءىنىسى مۇحامەد-تەمىرحاننىڭ ايەلى بولعان جاۋھار-بيكە دەگەن قىز تۋدى.
III
كەلەسى جازدا جانىبەك ۋادەلەسكەن اسكەرلەردىڭ كەلۋىن كۇتىپ ارقاعا كوشپەي قالدى. ءبىراق كۇتكەن اسكەرى كەلمەدى. جايىق، ەدىل، جەم بويىن جايلاعان كىشى ءجۇزدىڭ ويى جاڭا قۇرىلعان قازاق حاندىعىنا ءوز ۇلەسىن قوسۋ بولسا دا، ونىڭ وسى جازدا ار جاعىنداعى نوعاي ورداسى مەن قازان حاندىعىنىڭ دۇربەلەڭى كوبەيىپ كەتىپ، ءوز جەر-سۋىن قورعاۋدان قولى بوساماي، نەبارى بەس ءجۇز جىگىت جىبەرگەن. ءبىراق بۇل كەلگەندەر ساداق تاڭبالى ادايدىڭ باتىر جىگىتتەرى ەدى. تورعاي، ور وزەندەرىن جايلاعان قىپشاقتار دا جارىتىپ جاساق جىبەرە المادى. قوبىلاندى باتىر قىس بويى توسەك تارتىپ ناۋقاستانىپ، قاراماعىنداعى ەلدى باسقارا المادى. سونىڭ سالدارىنان جۇرت ءوزى قىزىعىن كورمەگەن حاندىقتىڭ بولاشاعىنا ءجوندى ءمان بەرمەدى. راسىندا سوناۋ دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىندەگى ەدىل، جايىق، تورعاي بويىندا جاتقان قازاق رۋلارىن شۋ مەن سارىسۋعا كەلىپ، تۇركىستاندى جاۋلاۋعا شىق دەۋ ءۇستىرت قاراعان ادامعا قيىن تىلەك ەدى. الايدا تاياۋ تۇرعان قازان، نوعاي، قىرىم حاندارىنا باعىنۋدان گورى، ەدىل، جايىق بويىن جايلاعان رۋلار، الىس بولسا دا، عاسىرلار بويى جاۋلارىنا بىرگە اتتانعان، ءتىلى، تاعدىرى، شارۋاشىلىعى ءبىر قازاق حاندىعىنا قوسىلۋدى تاڭداعان.
جالعىز الىستاعى كىشى جۇزدەن عانا ەمەس، وزىنە تون ارعىن، نايمان دا بۇل جولى مول اسكەر شىعارعان جوق. مۇنداي جاعداي ارعىن، نايمان بيلەرىنىڭ ءوزارا الا اۋىزدىعىنان تۋعان-دى. سول جىلى كوكتەمدە توقسانعا كەلىپ وتىرعان ارعىن بي دۇنيە سالعان. ارعىننىڭ ارداقتى كوسەمىن قويۋعا بۇل رۋدىڭ يگى جاقسىلارى جينالعان. قارالى قازاعا كوڭىل ايتۋعا، سوناۋ قوراساننان بىرنەشە كۇن جول شەگىپ، حورەزم ۋاليەتىنىڭ ءومىرى سۇلتان حۋساين مىرزا كەلگەن. سۇلتان حۋساين ءامىر ول كۇندەگى ارعىن رۋىنان شىققان اتاقتى ادامنىڭ ءبىرى بولاتىن. اتالارى يراننىڭ شاحى قۇلاعۋدىڭ باس باسقاقتارى بولىپ بۇكىل شىعىسقا اتى شىقسا، ءوزى قاراكولدىڭ ءومىرى تاعىنا وتىرىپ، حورەزم ۋاليەتىن باسقاردى. سۇلتان حۋساين ءامىر ارعىن بي ەلىنە تارتۋ-تارالعىسىمەن بىرگە، ەل بىرلىگىن بۇزار ارام ويىن دا الا كەلدى. «جانىبەك حان ءۇشىن ارعىن رۋىنىڭ تۇركىستاندى الامىن دەپ قىرىلۋىنىڭ قاجەتى جوق. ەگەر قىسى-جازى مالدارىڭا جايىلىم بولاتىن جەر ىزدەسەڭدەر، قوراسانعا كوشىڭدەر، كەڭ ءورىس، مول قونىس بەرەم. ساۋدا-ساتتىعىڭا دا قولايلى. ار جاعىندا يراك، يران، اۋعانستان دا الىس ەمەس» دەدى ول قىرقىن بەرۋگە جينالعان ارعىننىڭ بي، باتىرلارىنا. ارعىن رۋى ارعىناتى تاۋىنان اسىپ كوشپەگەنىمەن دە ەل باسى — ارعىن بيىنەن ايىرىلعان جۇرت سۋداي تولقىپ، سەڭدەي سوعىلىستى. وسىنداي ءباتۋاسىزدىقتىڭ ارقاسىندا ەسىل، توبىل بويىنداعى تۇپكى ارعىن رۋى جارتىمدى بالەندەي جاساق بەرە المادى. ال، نايمان، كەرەي بولسا، بۇ جىلى وزىنە امانساندجي تايشىنىڭ كەزەكتى شابۋىلىنا قارسى شىعۋدان قولى بوسامادى. بۇل شابۋىلعا قاتىسپايتىن ماۋرەنناحر جەرىندەگى كەرەي، نايماندار ءابىلقايىردىڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى قوجا-ۋالي بەكتىڭ ايتقانىنان اسىپ كەتپەدى.
مىنە، وسىنداي حالگە ۇشىراعان نايمان مەن كەرەيدىڭ دە جانىبەككە ويداعىداي كومەك كورسەتۋ قولىنان كەلمەدى.
اقىرىندا جانىبەك حان وزىنە ەرىپ كوشىپ جۇرگەن ءۇش ءجۇز مىڭ شاڭىراق ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، ءۇيسىن، ۋاق جانە بەستاڭبالى رۋلارىنان وتىز مىڭداي عانا اسكەر جيناي الدى. مۇنداي اسكەرمەن كىمدى شابادى؟ بۇل كەزدە ءبىر ءابىلقايىردىڭ وزىندە ءجۇز مىڭ اتتى اسكەر بار. ال، ەلىنىڭ شەتىنە كۇندە ءتيىپ وتىرعان قىتايدا، تورعاۋىتتا قانشا كۇش بار ەكەنى كىمگە ءمالىم؟ كۇنشىعىسى مەن وڭتۇستىگى مۇنداي اۋىر جاعدايدا بولعاندا، كۇنباتىسى مەن تەرىستىگى جەتىسىپ تۇر ما؟ قۇبىلاسىندا جوشى حاننىڭ ءبىر بۇتاعى استراحان مەن نوعايلى حاندارىندا قانشا قول بار؟ ار جاعىندا قىرىم حانى اتاقتى مەڭدىگەرەي مەن قازان حانى يبراگيمنىڭ ەلى تۇر. بۇلاردىڭ ءبارى دە دەشتى قىپشاققا دوس ەمەس. ال جانىبەك بولسا وتىز مىڭ اسكەرمەن اۋزىنان جالىنى اتقان ءابىلقايىردان تۇركىستاندى تارتىپ الماق. جوق، جانىبەك، سەن وزىڭنەن كۇشتى ارىستانمەن الىسقىڭ كەلسە، ەڭ الدىمەنەن بەل ومىرتقاڭنىڭ ءۇزىلىپ مەرت بولمايتىن جاعىڭدى ويلاۋىڭ اقىل. ال مۇراتقا جەتۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرى — كۇشىڭ ءقازىر شاعىن ەكەن، وندا ءوزىڭ سەكىلدى ءابىلقايىرعا قاستاردىڭ باسىن قوسىپ، مايدانعا سولارمەن بىرگە شىق. ارينە بۇل وڭايعا تۇسپەيدى، ءبىراق قايتكەنمەن دە قۇم جيىلىپ تاس بولۋعا ءتيىستى. ال ەكىنشى جولى — ابىلقايىرمەن الىسپاستان بۇرىن ابدەن كۇشەيىپ الۋىڭ شارت. مۇنىڭ دا جالعىز جولى بار. ول بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى وزىڭە باعىندىرىپ، جىلقىداي جۋساتىپ، قويداي ورگىزۋىڭ كەرەك. بۇل ەكەۋىنسىز كوك وردا حانىنىڭ جەرىن تارتىپ الۋ قولىڭنان كەلمەيدى.
ال قاس دەگەندە ءابىلقايىرعا قاس كىم بار؟ ارينە ەڭ الدىمەنەن ءوز تۇقىمى سايباننان تاراعان قوجا-مۇحامەد حاننىڭ نەمەرەسى، ماحمۋدەك حاننىڭ بالاسى ايباق حان. جاتسا-تۇرسا ويى ءابىلقايىردىڭ ورنىن باسۋ. سودان كەيىن ءابىلقايىرعا ەرىكسىز كونگەن ماڭعىت رۋىنان شىققان اقساق تەمىر ورداسىنىڭ امىرلەرى ابباس بەك، مۇسا بەك، جاڭبىرشى بەك، موعول سۇلتان-ماحمۋد حان، جاقيا، حايدار بەكتەر.
ارينە، وسى كۇشتىڭ ءبارى جينالسا، وعان جاعاتاي ۇرپاعى سۇلتان-ماحمۇد حاننىڭ ءىنىسى، كىشىك مۇحامەدتىڭ بالاسى احمەت حاننىڭ اسكەرىن قوسسا ءبىر ءابىلقايىرعا كۇشتەرىنىڭ جەتەتىنىندە ءسوز جوق. ءبىراق بۇلاردىڭ بىردە-بىرەۋىنە سەنۋگە بولمايدى. ءوز پايداسىنا قاراي، وپ-وڭاي ساتىپ كەتۋلەرى داۋسىز. كۇشتى بولعىڭ كەلسە باياعى بار دەشتى قىپشاقتى تەگىس قولىڭا الۋىڭ ماقسات. ءوز ىرگەڭ سوگىلمەي، بەرىك وتىرا الاتىن كۇيگە جەتسەڭ، قانداي جاۋمەن بولسا دا الىسا الاسىڭ.
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن جانىبەك ەندى بۇكىل قازاق رۋلارىن وزىنە باعىندىرۋ ارەكەتىنە كىرىسكەن.
قاراماعىنداعى قازاق رۋلارىن حان ورداسى شىعىنى مەن اسكەر ۇستاۋ ءۇشىن الىم-سالىق، قارجى-قاراجات تولەيتىن ەتىپ ابدەن باعىندىرعانشا تاعى جىل جارىم ءوتتى. ءبىراق وسى جىل-جارىم قانداي قيىنشىلىققا ءتۇستى! داستارقانعا توگىلگەن باۋىرساقتاي جايىلىپ، جاپان تۇزدە بىرەسە سولتۇستىككە، بىرەسە وڭتۇستىككە بىتىراپ كوشىپ جۇرگەن قازاقتى ەل ەتىپ بىرىكتىرۋ ءۇشىن قانشاما ءتاسىل، قانشاما كۇش قولدانىلمادى! كەيبىر اۋا جايىلعان، تەك ءوز دەگەنىنە بولماسا ەشتەڭەگە كونبەيتىن كەسىر، توڭ مويىن رۋ باستىقتارىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ قۇربان ەتۋگە دە بارعان جوق پا! بەرى كوش دەسە، ءارى كوشكەن اۋىلداردىڭ باسىنا حان نوكەرلەرى سىرىق ويناتىپ، سىرماعىن جۇندەي ءتۇتتى ەمەس پە؟ قانشاما مال بارىمتالانىپ الىندى! قانشاما ەل اتا مەكەن جەرىن تاستاپ، جاڭا قونىسقا قوندى!
جانىبەك وسىنىڭ ءبارىن نەگە ىستەدى. بۇلاي ەتۋ وعان وڭايعا ءتۇستى مە؟ سول ءۇشىن دە قوتان قارت ولەر الدىندا:
«جانىبەكتىڭ سىرتى عانا كۇلكى-ازىلدى پاش ەتكەن.
مەزگىلى كوپ وڭاشا قاپ جاس توككەن» —
دەپ بەكەر ايتقان با؟ ال سوندا ءوز ەلىن ءوزى قانعا بوياعانى ءجون بە؟ بۇل جانىبەككە قاتتى باتتى. كەي كۇنى قۇسا بوپ، توسەك تارتىپ جاتىپ تا قالادى. ءوز بەتىمەن تاعى بولىپ وسكەن رۋلاردى ايتقانىنا كوندىرە الماي، كەيدە تارىعاتىن دا، ءتىپتى باعزى ءبىر جاعدايدا سوڭىنان ەرگەن اياۋلى ادامداردىڭ ورىنسىز قىلىعىنا جانى كۇيىپ، وڭاشادا قالىڭ قايعىعا بەرىلەدى. ءبىراق حان جانىبەك ءبىر ءحاديستى جاقسى تۇسىنەتىن. توعاي اراسىندا وسكەن كۇيكى ءشوپ مالعا اس بولمايدى. ال قىرشىن، قوپا اراسىنداعى شىتىر، كوكپەك مالدى تەك اپاتقا ۇشىراتادى. سول سەبەپتى ەل بىرلىگىنە كەسىرى تيەتىن جاندى جانىبەك ءوز اۋزىنان ۇكىم ايتىپ، دارعا استىرسا وكىنبەيدى، مۇندايدا ول تابانسىزدىق كورسەتپەيدى. ويتكەنى ۇلكەن ارمان قۇرباندىقسىز ورىندالمايدى — بۇل حانعا دا بەلگىلى قاعيدا. وسىنداي قاتاڭ ساياساتتىڭ ارقاسىندا جانىبەك داليىپ جاتقان ءداشتى قىپشاق دالاسىن تەگىس وزىنە قاراتپاق بولدى. سودان كەيىن بارىپ ول قازاق حاندىعىنا تۇركىستان ولكەسى مەن ەدىل وزەنىنىڭ بويىنداعى كىشى ءجۇزدىڭ اساۋ رۋلارىن باعىندىرسام دەگەن ىزگى مۇراتىنا كىرىسۋدى ويلادى.
مۇنداي شەشىمگە كەلگەن جانىبەك، ەڭ الدىمەن ءوز ويىن اعاسى كەرەي بالالارى مەن ءوز بالالارىنىڭ تارازىسىنا سالماق. «بار اۋىر قاندى جورىقتى قاي تۇستان باستاۋ كەرەك؟ كۇنشىعىستان با، كۇنباتىستان با؟»
جوشى ۇرپاعى، بادىقتان تۋعان ورىس حاننىڭ جەتى ۇلى بولعان؛ توقتى-قيا، قۇتلىق-بۇعى، تۇعىلىق-بولات، قۇيىرشىق، توقتا-بولات، سەيداحمەت، سەيتالى.
توقتى-قيادان — بولات، بولاتتان — كەرەي.
قۇيىرشىقتان — باراق حان، باراق حاننان — جانىبەك.
ءسويتىپ جانىبەك پەن كەرەي ءبىر اتادان شوبەرە تۋىس.
كەرەيدىڭ ءتورت بالاسى بار: بۇرىندىق، شايحىم، ساندجور-جاقان، جاقان-باحتى.
جانىبەك حاننان توعىز بالا: جيرەنشە، ماحمۇت، قاسىم، ادىك، جانىش، قامبار، تىنىش، ۇسناق، جادىك.
شوبەرە تۋىس كەرەي مەن جانىبەكتەن تاراعان وسىنشاما بالادان اتا جولىن قۋىپ جاۋعا شابار اكە جولىن قۋىپ باققا تالاسارى التاۋ. كەرەيدەن —بۇرىندىق، جانىبەكتەن — ماحمۇت، قاسىم، قامبار، ادىك، جادىك.
قازاق حانىنىڭ تاعىنا يە بولار دەپ جانىبەكتىڭ اسىرەسە ۇمىتتەنەرى قاسىم. قاسىم ءقازىر جيىرما التىدا. ۇزىن بويلى، كەڭ جاۋرىن، قارا تورى ءپىشىندى جىگىت.
قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان ۇلكەن قوڭىر كوزى ادامعا ءارقاشان دا ويلانا قارايدى. ون بەسىنەن كوكپارعا، كۇرەسكە تۇسكەن. ازىرگە جامباسى جەرگە تيمەگەن بالۋان. جاۋ جۇرەكتىگى مەن اقىلدىلىعىنا قاراپ، حان بولۋعا لايىق، ءارقاشاندا سابىرلى دەپ ويلايتىن جانىبەك. قاسىمدى حاننىڭ وزگە بالالارىنان ارتىق كورەر تاعى ءبىر سەبەبى بار. قاسىمنىڭ شەشەسى جاعان-بيكە جانىبەكتىڭ جەتى قاتىنىنىڭ ىشىندە ەڭ جاقسى كورەر بايبىشەسى. ودان تۋعان بالا دا حانعا ەرەكشە ىستىق. جاعاندى جانىبەك قۇر عانا جاقسى كورمەيدى، ونىمەنەن ساناسادى، ەرەكشە سىيلايدى. ال ءابىلقايىر حاننىڭ كەلىنى، شاح-بۋداقتىڭ ايەلى اققوزى-بيكە جاعاننىڭ تۋعان اپاسى. اققوزى مەن جاعان التىن حاندا كوشپەلى كەرەي رۋىنىڭ بەلگىلى باتىرى دومبالىقتىڭ ءاپالى-سىڭلىلى قىزى. جاعاننان قاسىم تۋسا، اققوزىدان ءابىلقايىر حاننىڭ ەڭ جاقسى كورەر نەمەرەلەرى، سوڭىنان بۇكىل ورتا ازيانى جاۋلاپ العان مۇحامەد-شايباني حان مەن ماحمۋد-سۇلتان تۋعان.
ءابىلقايىر مەن جانىبەكتىڭ اراسىنداعى قاندى ۇرىستى وشپەندىككە قاراماي، كەزىندە بۇكىل شىعىسقا اتتارى شىققان قوس سۇلۋ جاعان مەن اققوزى بىرىنە-بىرى تارتۋ، تارالعى، كىسى جىبەرىپ سىيلاسىپ تۇرعان. ارالارى بالدان ءتاتتى تاتۋ. ونىڭ ۇستىنە قاسىم دا، مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتان دا شىڭعىس اۋلەتىنە جاتپايتىن، شەشەلەرىنىڭ ايتقاندارىن ەكى ەتپەيتىن مىنەز كورسەتكەن. بۇل ارينە بالالارىن جاستايىنان وزدەرىن سىيلايتىن ەتىپ وسىرگەن انالارىنىڭ قاسيەتتەرىنەن تۋعان ەرەكشەلىك.
قاسىمنىڭ وسىنداي جاعدايىن بىلەتىن جانىبەك، بالاسىمەن اڭگىمەلەسكەندە ءارقاشاندا بايبىشەسى جاعاندى الا وتىراتىن. ال جانىبەك سوڭعى كەزدە قاسىممەن ءجيى كەزدەسەتىن بولدى. وعان سەبەپ — حاننىڭ وزگە اقىلگوي ۇزەڭگىلەس بي، باتىر سەرىكتەرىنەن گورى، قاسىمنىڭ قيىن ماسەلەلەردە اكەسىنە اناعۇرلىم دۇرىس كەڭەس بەرۋىنەن ەدى.
كۇندەگى ادەتى بويىنشا، شاڭقاي ءتۇس شاماسىندا حان وردادان شىعىپ، بايبىشەسى جاعاننىڭ وقشاۋلاۋ تىگىلگەن، شاعالاداي اپپاق ەكى كيگىز ۇيدەن كىندىكتەسە كوتەرىلگەن اق ورداسىنا بەتتەدى. بۇل كەز كوكتەم ءبىتىپ، جاز جادىراي باستاعان مەزگىل ەدى. حان ورداسى سارىسۋدان ۇلىتاۋ ەتەگىنە كوشىپ كەلگەن. الەم ساندىقتان كۇن كوزىنە الىپ شىققان جانات ىشىكتەي قۇلپىرادى. جاڭا كوتەرىلگەن كوك بالاۋسا جاسىل شالعىن كوكىرەگىڭدى جارعانداي جۇپار اڭقيدى. تاۋ قويناۋىنان تومەن قاراي سارىلداي اققان مۇزداي بۇلاقتاردىڭ ءمولدىر سۋى كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، جەرگە تاستاعان كۇمىس بەلبەۋدەي جالت-جۇلت ەتەدى. بۇلاق جاعالارىندا بۇيرالانا وسكەن قۇبا تالدىڭ باسىنا قونىپ الىپ، بۇلبۇل قۇستار نە ءبىر ءتاتتى اۋەنگە ساپ ءان شىرقايدى. جانىبەك الەمنىڭ وسىناۋ ءبىر عاجايىپ سۋرەتىنە سۇستانا قاراپ ءسال كىدىردى دە، اق وردانىڭ ەسىگىن اشتى. حاننىڭ كەلەتىنىن كۇتىپ، ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى قىزعالداقتاي كىلەم ۇستىندە التىن شاراداعى ۋىز قىمىزدى ساپىرىپ وتىرعان جاعان تۇرەگەلىپ، ءيىلىپ سالەم ەتتى.
— ارسىڭ با، جاعان بيكەم؟
— بارسىڭ با، حان يەم.
ەسىك الدىنا كۇمىستەنگەن كەبىسىن تاستاپ جاتىپ، حان ايەلىنە سۇقتانا قارادى. جاعان قارا تورىنىڭ سۇلۋى ەدى. سۇڭعاق بويلى، ويماق اۋىز، كوگەن كوز. ەكى بالا تاپسا دا قىپشا بەلى ءالى دە جىپ-جىڭىشكە. قاقتاعان التىننان جاسالعان اۋىر شولپىسى جەرگە تارتىپ تۇرعانداي، بىلەكتەي ەتىپ ورگەن قوس بۇرىمىنىڭ ۇشى شۇباتىلىپ كىلەم ۇستىندە جاتىر. مەرۋەرتپەن شىتىرمالاپ، گاۋھار تاسپەن بەزەگەن قىزىل ماۋىتى ساۋكەلەسى، اش بەلىن قىناعان التىن وقالى قىزىل بارقىت كامزولىنىڭ ءتۇسىن اشقانداي جاراسىپ تۇر. جاعان يگەن باسىن ءالى جوعارى كوتەرگەن جوق. سوناۋ بوتا كوزىن جاۋىپ تۇرعان ۇزىن كىرپىكتەرى نايزاداي جانىبەكتىڭ كەۋدەسىنە كەلىپ قادالعانداي. جانىبەكتىڭ قىرىقتان اسقانعا دەيىن سان ايقاستا مىزعىماعان تاس جۇرەگى، كەنەت قولعا تۇسكەن تورعايداي تىپىرشي قالدى. حان كوز الدىندا وسى جاعانمەن العاشقى كەزدەسكەن شاعى ەلەستەپ كەتتى.
جانىبەك جيىرمادان جاڭا اسقان تۇسىندا. جازتوقساننىڭ ناعىز سارشا تامىز ىستىق كەزىندە شاح-بۋداق سۇلتاننىڭ سەرىگى بوپ قىرىق جىگىت قۇدالاردى باسقارىپ التىن حان پاتشالىعىنا بارعان. ءابىلقايىر حاننىڭ بالاسىنىڭ جانىنا ەرگەن ءانشى، كۇيشى، باتىر، بالۋان، مەرگەن، قۇسبەگى — كىلەڭ ونەرلەرى تاسىعان ورەندەر. دومبالىق باتىر سول ماڭدا كوشىپ جۇرگەن ەڭ بەدەلدى رۋلار — جۇڭگو، نايمان، كەرەيدىڭ باس باتىرى ەدى. ونىمەنەن سزين بوگداحانى دا، كورشىلەس ويرات قونتايشىسى يسەنتايشى دا مىقتاپ ساناسادى ەكەن. جانىبەك باستاعان شاح-بۋداق توبى تەرىسكەي تارباعاتايدى جاعالاپ زايسان كولىنەن ءوتىپ، التاي تاۋىنىڭ كۇنگەي جاعىنا شىقتى. قالىڭ نايمان، جۇڭگو، كەرەي تايپا ەلىن كوكتەي باسىپ، ءۇشىنشى تاۋلىكتە دومبالىق اۋلىنا جەتتى. بۇل اۋىل قىدىركول جاعاسىنا كەشە عانا كەلىپ قونعان ەكەن. قامىستى كولدى جاعالاي كىلەڭ اق شاعالاداي كيگىز ءۇي تىگىلىپتى. كوك مايسا، جاسىل شالعىن بەلۋاردان كەلەدى. ارعى قاباعى قاراۋىتىپ قانا كورىنگەن شالقار داريا، كوگىلدىر كولدىڭ اق ايدىنىندا سىڭسىعان قاز-ۇيرەك، سىبىزعىداي سىزىلعان قوڭىرقاي اققۋ ءانى الىستان تالىپ ەستىلەدى. كولدىڭ قامىسى از كۇنشىعىس جاعىنان، سوناۋ الىستاعى بەلەسكە قاراي ءورىپ بارا جاتقان قاراقۇرىم جىلقى كورىنەدى. شاح-بۋداق سۇلتاننىڭ كەلە جاتقانىنان كۇنى بۇرىن حاباردار اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەك، بوزبالالارى قۇدالاردى كوش جەردەن قارسى الدى. جانىبەك شاح-بۋداقتىڭ قالىڭدىعى اققوزىنى بىردەن تانىدى. قارسى العان اۋىل قىز-كەلىنشەگىن قىراعى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ ەدى، ءدال وسى اۋىلعا بۇل جالعاننىڭ بار سۇلۋ قىز-كەلىنشەگىن جيناعانداي ەكەن. ال اققوزى سولاردىڭ ىشىندە توپ قوڭىر قازدىڭ اراسىنداعى اققۋ ءتارىزدى. سۇڭعاق بويلى، اققۇبا ءمولدىر كوز ءبىر كەرەمەت. باسىنداعى التاي قۇندىزىنان تىككەن شوق ۇكىلى كامشات بوركى دە، ۇستىندەگى ءدۇريا ءشايى قوس ەتەكتى كويلەگى دە، بەلىن قىناي كيگەن قامقا ىشىگى دە، گاۋھارمەن بەزەنگەن القاسى مەن اياعىن باسقان سايىن قوڭىراۋداي سىلدىر قاققان قاقتاعان التىن شولپىسى دا باسقالاردىكىنەن اناعۇرلىم قىمبات، وزگەشە. قىزدىڭ سىرت بەينەسىن كورگەننەن-اق جانىبەك دومبالىقتىڭ اتاقتى سۇلۋى اققوزى وسى ەكەنىنە شەك كەلتىرمەدى. ەندى ول قالعان قىز-كەلىنشەك اراسىنان اققوزىنىڭ ءسىڭلىسى جاعان بيكەنى ىزدەي باستادى. بىلتىر اققوزىعا قۇدا تۇسە كەلگەن ءابىلقايىر ادامدارىنان جاعاندى اققوزىدان سۇلۋ بولماسا، كەم ەمەس دەگەن لاقاپتى ەستىگەن. قارسى الدىندا تۇرعان قىز-كەلىنشەكتىڭ ىشىندە اققوزىعا كوركەمدىگىمەن پارا-پار كەلەتىن ەشكىم كوزىنە تۇسە قويماعان سوڭ، «جاعان مۇندا جوق ەكەن!» دەگەن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جاعان اققوزىدان دا اسقان سۇلۋ بولۋعا ءتيىستى دەگەن ويدان ول ارىلا الماعان. قايتكەنمەن دە جاعاندى تەزىرەك كورۋگە قۇمارلانا اسىققان. ءبىراق جاعان كوزگە تۇسپەدى. تەك قوناقتارعا اۋىل كادەسىن ىستەپ، كەشكى ويىن-ساۋىققا كىرىسەر الدىندا عانا دومبالىق باتىردىڭ ەكىنشى قىزىنىڭ جىلقى باعۋعا كەتكەنىن ءبىلدى. قازاق رۋلارىنىڭ عۇرپى بويىنشا كونە زاماندا جىلقى باعۋ تەك جىلقىشىلاردىڭ عانا بورىشى ەمەس، قىز-بوزبالانىڭ دا شارۋاسى. جاسىل شالعىندى مي دالادا، جازدىڭ جىلى ايلى تۇنىندە قىز-بوزبالا بولىپ جىلقى كۇزەتۋ — قازاقتىڭ ەسكى سالتىنىڭ ءبىر قىزىق ءداستۇرى. كەڭ القاپتا ءۇيىر-ۇيىر بوپ بىتىراي جايىلعان قالىڭ جىلقى. سول قاراقۇرىم جىلقىنى ەكەۋ-ەكەۋدەن سەرىك بوپ، ءان شىرقاپ اينالا جۇرگەن قىز-بوزبالا. قوس جانىندا تاي قازاندا بىلقىلداي قايناعان قۇلىننىڭ ۋىز ەتى. ۇيىرىنەن ءبولىنىپ كەتكەن ساياقتى ىزدەگەن بوپ سايعا ءتۇسىپ بارا جاتقان، سويىلىن سۇيرەتكەن بوزبالا. ارعى بەتتەن استىنداعى جورعاسىن جانىنداعى سەرىك قىزىنا ۇستاتىپ، تومەن قاراي اسىعا اياڭداعان ۇكىلى بورىكتى، بىلق-سىلق باسقان جاس سۇلۋ... بۇ دا ءبىر قىزىق زامان! جاقسى كورسەڭ دە كەلمەيتىن، جەك كورسەڭ دە ورالمايتىن، ءبىرجولاتا ماڭگى وشكەن التىن داۋرەن!
جولدان شارشاپ كەلگەندەرىنە قاراماستان جىگىتتەر تۇنىمەن التىباقان تەۋىپ، ءان سالىپ كوڭىل كوتەرىستى. ءازىل-قالجىڭ، ايتىس، قازاقتىڭ كونە زامانىنداعى ساۋىقتارى «ءتۇن قاتۋ»، «تۇيە جىعۋ» سەكىلدى سان الۋان ويىندارىن ويناپ، تاڭ شاپاقتاپ اتا باستارى جاستىققا ءتيدى. ويىن-ساۋىق ەرتەڭىنە تاعى باستالادى. كۇرەس، سايىس، كوكپاردان كەيىن كەزەك جامبى اتۋعا كەلدى. مىنە، وسى ويىن كەزىندە جانىبەك سۇلتان جاعان بيكەنى كوردى. كەلگەن قوناقتار مەن اۋىل جاستارى باسەكەلەسىپ جامبى اتىپ جاتقان. باقان باسىنداعى قاداعا ىلگەن كۇمىس جامبىنى ءبىر ءجۇز قادام جەردەن ەكى جاقتىڭ بىردە-بىر مەرگەنى تيگىزە الماي-اق قويعان-دى. جايشىلىقتا قۇرالايدى كوزىنەن اتاتىن جىگىتتەر بۇ جولى قولدارىن شايتان قاعىپ تۇرعانداي، الىستان ەمىس-ەمىس اعاراڭداپ كورىنگەن جامبىعا ساداق وعىن قانشا كوزدەسە دە ءدوپ قاداي المادى. بىرەسە ۇستىنەن ءمۇلت كەتەدى، بىرەسە استىنداعى باقانعا بارىپ سارت ەتەدى. الاقاننىڭ اۋماعىنداي كۇمىس جامبىنىڭ ناعىز ءبىر وق قاعارى بارداي، بايلاعان جەرىنەن بىردە-بىر قوزعالماي-اق قويدى.
ءدال وسى كەزدە شوعىرلانعان توپ قىز-بوزبالا كەنەت شۋىلداپ قويا بەردى:
— جاعان كەلە جاتىر!
— جول بەرىڭدەر! جول بەرىڭدەر!
— جاعان جامبىنى كوزدەمەي تۇسىرەدى.
— ءاي، وقاس، جاعان بيكەگە جامبى اتىپ جاتقانىمىزدى ايت!
اققوزى بيكەنىڭ شابارمانى «بيكەم نە بۇيىرادى؟» دەپ اناداي جەردە اتىن شىدەرلەپ كۇتىپ وتىرعان قارا تورى بالا جىگىت، جانىنداعى كوكبەستىگە مىنە سالا، ءان شىرقاتىپ قىرقادان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ قىز-بوزبالاعا قارسى شاپتى. شابارمان جەتەر-جەتپەستەن اتتان دومالاي ءتۇسىپ، توپ باسىندا كۇمىس ەر-توقىمدى اق بوز ات ۇستىندە جانتايا وتىرعان، باسىنا نارتتاي قىزىل تۇلكى بورىك كيگەن قىزعا الدەنەنى ايتىپ جاتىر. تۇلكى بورىكتى قىز جامبى جانىندا شوعىرلانعان توپقا قاراپ بىردەمەنى سۇرادى دا، قولىنداعى سويىلىن قاسىندا تۇرعان جىگىتكە ۇستاتا بەرىپ، ونىڭ ساداعىن الدى. جىگىت قورامساعىنان ەكى-ۇش وقتى سۋىرىپ، تاڭداپ بىرەۋىن بەردى. قىز ساداقتىڭ باۋىن، دومبىرانىڭ شەگىن شەرتكەندەي، قولىمەن قاتتى تارتىپ كوردى دە، سول قولىمەن جاقتى جوعارى كوتەرىپ، جەبەسىن قويىپ كەزەندى. ءسويتتى دە، استىنداعى اق بوز جورعانى تەبىنىپ قالدى. جورعا شوعىرلانعان توپقا قاراي ىرعالا جونەلدى. جۇلدىزداي اعىپ كەلەدى. جامبى اتىپ تۇرعان قىز-بوزبالا: «جول بەرىڭدەر! جول بەرىڭدەر!» «ءيا، ارۋاق، قولداي كور!»، «قاراقوجا!»، «ويشىباي!» دەپ كەرەي رۋىنىڭ ۇرانىن ايتىپ كەيىن شەگىنە بەردى. جانىبەك سۇلتان قىز ابىرويىن قۇربى-قۇرداسىنىڭ وسىنشاما تىلەۋىنەن جاعاننىڭ وسال بيكە ەمەس ەكەنىن اڭعارىپ قالدى. سويتكەنشە بولعان جوق، اق بوز جورعانى تەڭسەلتە اعىزىپ، قىز دا بۇلار تۇرعان جەرگە تاياي ءتۇستى. ۇزىن قوس بۇرىمىن بەلىنە قىستىرىپ العان، ات ۇستىنەن ءبىر جاعىنا قاراي جانتايا، ساداعىن كەزەنە ىڭعايلانىپ كەلە جاتقان ەركە سۇلۋ، جانىبەك سۇلتاننىڭ قاسىنان وتە بەرىپ، ساداعىن تارتىپ جىبەردى. سول ساتتە جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى. شۋدا جىپپەن قاداعا ءىلىپ قويعان كۇمىس جامبىنىڭ كەنەت كوككە اتىلعانىن جانىبەكتىڭ ءوزى دە كوردى.
شۋلاعان جۇرت جورعاسىن ازەر توقتاتىپ كەيىن ورالعان جاعانعا قارسى ۇمتىلدى.
— مىڭ جاسا، جاعان مەرگەن!
— قىز ەمەس، قىران عوي!
— سەنى تاپقان اناڭنان اينالىپ كەتەيىن.
— قاراقوجا اتاڭنىڭ ارۋاعىن ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭ عوي!
— ەل نامىسىن جىبەرمەگەن ەر قىزىم، مىڭ جاسا!
دابىرلاعان توپ قىزدى ات ۇستىنەن كوتەرىپ اپ، سۇلتاندارعا قاراي ءجۇردى. ولار جانىبەكتەر تۇرعان ماڭعا تايانعاندا عانا قىزدى قولدارىنان ءتۇسىردى. وزدەرىنىڭ توبىنا جاقىنداپ كەلىپ، ءيىلىپ سالەم بەرگەن جاعان ادامزاتتىڭ بالاسى ەمەس، كوكتەن تۇسكەن قور قىزى بوپ كورىندى. قوس بۇرىمى جەرگە ءتيىپ شۇبالىپ، قۇرالايدىڭ كوزىندەي تاناداي قارا كوزدەرى جانىبەككە جايباراقات، مولدىرەي قارادى. وسى ءبىر كۇناسىز كوزقاراستا جىگىتتىڭ اساۋ جۇرەگىن تايداي تۋلاتقان ءبىر عاجايىپ سيقىرلى كۇش بار ەدى. ءون بويى قورعاسىنداي بالقىپ، جانىبەك ءوزىن-وزى ازەر ۇستاپ قالدى.
— ارسىزدار ما، قۇدا جىگىتتەر؟ — دەگەن جاعان سوندا ۇزىن كىرپىكتەرىن جانىبەكتىڭ جۇرەگىنە، ءدال وسى قازىرگىسىندەي قاداپ.
— بارسىز با، مەرگەن قۇداشا؟ — دەگەن جىگىتتەر شۋلاي جاۋاپ بەرىپ.
وسىنشاما شۋدىڭ ىشىنەن تەك جانىبەكتىڭ داۋسىن ەستىگەندەي جاعان سۇلتانعا تاعى دا ءبىر ءمانىستى كوز تاستادى. سۇلتان ەندى بۇرىنعىدان دا بەتەر ورتەنىپ كەتە جازدادى. سول كۇنى ءتۇنى بويى كوز ىلىنبەي شىقتى. ەرتەڭىنە جانىبەك جاعان قىزدىڭ قالاي اساۋ ۇيرەتكەنىن كوردى. بويدى العان جالىن، ويدى ورتەگەن ارمان بۇرىنعىدان دا ءورشي ءتۇستى. ۇلىتاۋعا قايتىپ كەلىسىمەن سۇلتان سوناۋ التىن حان ەلىنە قۇدالىققا كىسى جىبەردى. كەلەسى جازتوقساننىڭ باسىندا ون ءتورت جاسار جاعان سۇلۋدى ءۇشىنشى بايبىشەسى ەتىپ اق وتاۋعا كىرگىزدى. باياعى العاشقى جولى كەزدەسكەندە «بارسىڭ با، ارۋ قارىنداس؟» دەپ امانداسقاننان كەيىن، ول جاعانمەن ءبىرىنشى مارتەبە وسى اق مامىق — جار توسەگىنىڭ ۇستىندە سويلەستى. توسەكتىڭ ىرگە جاعىندا كويلەكشەڭ وتىرعان جاعاننىڭ جەرگە شۇباتىلىپ جاتقان قوس بۇرىمىن وڭ بىلەگىنە وراپ، سول قولىمەن تاستاي قاتتى ءسۇيىر ۇشتى قوس انارىن كەزەك-كەزەك ءسال اۋىرتا قىسىپ، ۇياتتان كۇيىپ-جانىپ نە ىستەرىن بىلمەي جانتالاسقان جاس ارۋدى باۋىرىنا تارتتى. بەتىنە بەتىن تاياپ:
— مەن سەنى جاعان، جاقسى كورىپ الدىم، — دەدى.
ايەل جىنىسىن ول ۋاقىتتا تەك مۇلىك دەپ قارايتىن ەركەكتىڭ بۇلاي دەگەنىنە جاس سۇلۋ تاڭ قالدى. سويتسە دە كوڭىلدەگى وكپەسىن ايتتى:
— وتكەن جىلى مەنىمەن ەڭ بولماسا ءبىر مارتەبە سويلەسۋىڭىز كەرەك ەدى عوي. ءماجنۇندى جاقسى كورگەن لايلىدەي مەنىڭ بوتەن بىرەۋدى ۇناتىپ قالماعانىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
قىز ءسوزى جانىبەكتىڭ ەركەكتىك نامىسىنا ءتيدى. ول كەنەت القىمىنا تىعىلا قالعان اشۋىن ازەر باسىپ:
— ونى ءقازىر كورەرمىز، — دەدى — يت تيگەن ارام استا ءقادىر بولا ما؟ كەلگەن جەرىڭدە اۋىلىڭ بار...
ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى بولسا دا، جانىبەك قىزدىڭ ەزۋ تارتىپ كۇلگەنىن سەزىپ قالدى.
— ەگەر انامنىڭ اق سۇتىندەي ادال بولسام، — دەدى قىز كەنەت داۋسى قالتىراپ شىعىپ، — ءبىر تىلەگىم بار، ورىندايسىز با؟
— قانداي تىلەك؟
— ەگەر ۇل تاپسام، وعان اتەكە ەتىپ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ حاسەن دەگەن ءبىر جاس جىگىتى بار، سونى الدىر. ماعان ساداق تارتىپ، اساۋدى جۋاسىتۋدى سول ۇيرەتىپ ەدى.
جانىبەك بويىن ورتەپ بارا جاتقان جالىندى كۇشپەن باسىپ ەندى وتىرا المادى، قىز وتىنىشىنە جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ونى اش بەلىنەن قۇشاقتاي وزىنە تارتتى، جاڭا پىسكەن ماۋەدەي ابدەن دەر كەزىنە جەتكەن جاس سۇلۋ دا، باۋىرىن جازىپ جىگىت اۋەنىنە قاراي يكەمدەلە بەردى.
ءتىرى جان قول تيگىزبەگەن سىرلى توباتايدى العاشقى سىندىرعان جانىبەك قاتتى ۇيىقتاپ كەتتى. تەك تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلە جاتقانىندا، بويىن تاعى ءبىر كۇش بيلەپ قايتا وياندى. قۇشاعىندا جاتقان، تاڭ الدىندا عانا ماۋجىراپ ۇيقىعا شومعان جاس جارىنىڭ بەتىنە قارادى. بوزعىل تاڭمەن قارا تورى ءجۇزى ءسال اقشىل تارتىپ، شيە ەرنى ءسال اشىلىپ، دەم العان تىنىسى ءسال ەستىلەر-ەستىلمەس بوپ ءبىلىنىپ، ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر ەكەن. جانىبەك ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، اش بەلىنەن قىسىپ، جاس ارۋىن وزىنە قاراي يكەمدەي بەردى. اق بىلەگىن موينىنا سالىپ، ۇزىن كىرپىكتەرى استىنان ەرىنە ەركەلەي قاراعان جاعان:
— كەشەگى وتىنىشىمە جاۋاپ بەرمەدىڭ عوي، سۇلتانىم، — دەدى.
جاعاننىڭ ادالدىعىنا ريزا بولعان جانىبەك، ءدال وسى ساتتە بويىن بيلەپ كەتكەن قۋانىشىن باسا الماي:
— جارايدى، ايتقانىڭدى ورىندايىن، — دەگەن، كەلىنشەگىن بەلىنەن قۇشىرلانا قىسىپ.
سويتكەن جاعان سۇلۋ وسى. سونداعى تىلەك ەتكەن حاسەن دەگەن جىگىتى اناۋ... جانىبەك قاباعىن ءتۇيىپ ەسىك الدىندا ءسال كىدىردى. ءومىرىنىڭ ەڭ العاشقى قۋانىش ساعاتىندا جاعان تۋماي جاتقان بالاسىنا حاسەندى اتەكە ەت دەپ بەكەر ءوتىندى مە؟ راسىمەن... جوق، جوق، ول مۇمكىن ەمەس. جان سەزىمى قالاي تۋلاسا دا، جاعان ونى باسا الادى. بىلتىر ءوزى ايتقان جوق پا ەدى، «مىنەز دەگەن ءبىر اساۋ بايتال عوي، تالاي اساۋدى ۇيرەتكەندە ءوز سەزىمىمدى ءوزىم ۇيرەتە المايمىن با» دەپ. ول ءوز سەزىمىنە ءوزى يە بولا الادى. «ال يە بولا الماي جۇرسە قايتەم؟ اقىلدان باسقا جۇرەك بار عوي. ال جۇرەك دەگەن قۇرىق كورمەگەن شىن تاعى جىلقى ءتارىزدى ەمەس پە؟ باسىنا تۇسكەن قۇرىقتى ءۇزىپ كەتكەن جۇيرىكتەر از با؟ وندا... وندا... جوق، جوق، ءقازىر اڭگىمە بۇل جايىندا ەمەس. اڭگىمە ءبىر قاتىننىڭ تاعدىرىنان كورى ۇلكەن ءىس حاقىندا. حالقىمنىڭ تاعدىرى تۋرالى... ەڭ الدىمەن سونى شەشۋ كەرەك».
جانىبەك قاباعى قايتا اشىلدى. ول كەبىسىن تاستاپ، قىزىل سافيان ماسىسىمەن تورگە شىعىپ ءتورت قابات ءشايى كورپەنىڭ ۇستىنە، اق مامىق جاستىقتى شىنتاقتاي وتىردى.
جاعان قىمىز قۇيىلعان كۇمىس شارا مەن التىن كەسەنى اكەپ، تومەنىرەك تىزە بۇكتى. ءيىسى اڭقىعان سارى قىمىزدى كۇمىس وجاۋمەن ساپىرۋعا كىرىستى.
— حان يەم، جاقسى جاتىپ جايلى تۇردىڭىز با؟ — دەدى ول كوزىنىڭ قيىعىن كۇيەۋىنە اۋدارىپ. حانىمنىڭ بۇلاي دەپ سۇراۋىنىڭ ءازىل استارى بار ەدى. وتكەن ءتۇن حان اقجول ءبيدىڭ كىشى قارىنداسى جانبيكە ارۋدىڭ ورداسىنا تۇنەپ شىققان. جانبيكەنى جانىبەك بىلتىر العان. ونىڭ جاس يىستىگى ەسىنە ءتۇسىپ، حان كەيدە ايەلدەرىنىڭ كەزەگىن بۇزاتىن. جاس توقالىنىڭ ورداسىندا وزگە ايەلدەرىنىڭ ۇيىنەن گورى جيىرەك بولاتىن. وتكەن ءتۇن كەزەگى جاعاندىكى ەدى. جانىبەك وزگە ايەلدەرىنە ىستەگەن تۇراقسىزدىعىن بۇعان ءالى ىستەپ كورمەگەن-دى. نامىسقوي جاعان كۇيەۋىنىڭ سول قىلىعىنا قاراي، بۇل ءسوزدى ادەيى تيگىزىپ ايتىپ وتىر. ول قاباعىن دا شىتپاي كۇلىمسىرەگەن قالپىندا ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— جانبيكە توقال وزگەمىزدەن گورى توسەكتى جۇمساق توسەي بىلەدى دەيدى عوي.
بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ جيىرما سەگىز باستى رۋىنىڭ باسىن قوسامىن دەپ تالپىنعان جانىبەك حان، ەشۋاقىتتا دا جەتى قاتىنىن ءتاتۋ-تاتتى ۇستايمىن دەپ ويلاعان ەمەس. جيىرما سەگىز رۋعا ءالى جەتكەنمەن، جەتى قاتىنىنا ءالى جەتپەيتىنىن ول جاقسى بىلەتىن. ويتكەنى ءار قاتىنىنىڭ داۋى ءبىر تايپا ەلدىڭ داۋىنان كەم تۇسپەيتىن. سولاردىڭ ىشىندە مۇنداي وشاق باسى جانجالعا ارالاسا قويمايتىنى وسى جاعان ەدى. «بۇ دا كىرىسە باستاعان ەكەن» دەدى ول ىشىنەن. ءقازىر وعان قانداي جاۋاپ بەرسە دە، قىڭىر سوزگە دۋشار بولادى. ءبارىبىر جەڭە المايسىڭ. قاتىننىڭ اتى قاتىن، باسى التىن، ارتى كۇمىس بولسا دا، ءوز دەگەنىنەن شىعا المايدى. ال قاتىننىڭ كىشكەنتاي وزىندىك جان دۇنيەسى بۇكىل الەمگە بەرگىسىز. ودان دا ۇندەمەي قۇتىلايىن دەدى جانىبەك. وسىنداي ويداعى حان جاعاننىڭ كوڭىلىن بوتەن سوزگە اۋدارعىسى كەلگەندەي، بايبىشەسى ۇسىنعان التىن كەسەنى الىپ جاتىپ:
— قاسىمدى شاقىرتشى، — دەدى سويلەسەتىن ءسوز بار...
جاعان كوزىن ويناقشىتا قارادى.
— حاسان اتەكەسىن دە شاقىرتايىن با، ۇنەمى بىرگە جۇرەدى؟
جاعاننىڭ بۇنىسى دا الگى قىڭىر ءسوزدىڭ جالعاسى.
جانىبەكتىڭ جۇرەگىن مىسىق تىرناپ العانداي اشىپ كەتتى، سويتسە دە سىر بەرمەي:
— شاقىرت، — دەدى.
جاعان تۇرەگەلىپ، تالدىرماش مىقىنىن ىرعالتا، سۇلۋ دەنەسىن ويناتا، اياعىن بىلق-سىلق باسىپ بارىپ ەسىكتى اشتى.
— ابەن! — دەدى سىرتتاعى نوكەرىنە داۋىستاپ. — قاسىمجان مەن اتەكەسى حاسەندى شاقىرتشى! حان اكەسى سويلەسەم دەيدى.
«ايەلدىڭ اتى ايەل، — دەدى تاعى دا جانىبەك ىشىنەن ويلاپ، جاعاننىڭ ەسىكتى قالاي بارىپ اشقانىنا سۇيسىنە، — قاشان دا بولسا ەركەكتىڭ كوزىنە ۇنامدى جەرىن تۇسىرگىسى كەلىپ تۇرادى».
جاعان ورنىنا كەلىپ وتىرعاننان كەيىن جانىبەك بوساعان التىن كەسەسىن ۇسىندى.
— قىمىزىڭ بالدان ءتاتتى ەكەن، تاعى دا قۇيشى.
جاعان جادىراپ سالا بەردى.
— ساباسىن كەرەيلەرشە ىستاتقام. ادەيى وزىڭە ارناپ...
جانىبەك ريزا بوپ كۇلىمسىرەدى.
— مەنىڭ بابىمدى ءوزىڭ عانا تاباسىڭ...
وسىمەن اراداعى كىربىڭ ءبىتتى. ەندى ولار بىر-بىرىنە جادىراي قاراستى. وسى كەزدە ۇيگە قاسىم كىردى. سالەم بەرىپ، اكەسىنىڭ وڭ جاعىنا بارىپ وتىردى. جانىبەك بالاسىنا كوز قيىعىن اۋداردى دا، جاعانعا قارادى. «اينىماعان شەشەسى» دەدى. تەك مۇرنى مەن يەگى، قويۋلانىپ ءوسىپ قالعان مۇرتى دا وزىمدىكى».
— اكەڭ اتەكەڭمەن بىرگە كەلسىن دەپ ەدى عوي، — دەدى جاعان بالاسىنا التىن مەستە قىمىز قۇيىپ بەرىپ جاتىپ، — حاسەن قايدا؟
— ەكى اپتاداي بولىپ قالدى-اۋ دەيمىن، قايىن-جۇرتىنا كەتكەن.
— ءو-و!
جانىبەك مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. «جاڭا قاسىمدى اتەكەسىمەن جۇبىن جازبايدى» دەپ، حاسەندى دە شاقىرتقاندا، ادەيى مەنىڭ جانىما ءتيسىن دەگەنى ەكەن عوي. وتكەن ءتۇننىڭ ءوشىن مەنەن وسىلاي الماعاندا قالاي السىن، بەيشارا... نامىسىنا تيگەن ەرىن شىمشىعان ءتۇرى دە... جوق، جوق، حاسەننىڭ قايدا جۇرگەنىن دە بىلمەيدى. دەمەك، بۇنىڭ ونىمەن ەش بايلانىسى بولماسا كەرەك-تى...
— كوكە، مەنى جاي شاقىرتتىڭىز با؟ — دەدى قاسىم اكەسىنىڭ ويىن ءبولىپ.
— جاي ەمەس، قاسىم جىگىت، — جانىبەك قولىنداعى كەسەسىن جەرگە قويدى، — ءۇيدى داۋىل كەزىندە ەمەس، بۇرىن تىگەدى، اقىلداساتىن جاي بار...
— دۇرىس ايتاسىڭ، كوكە. كيگىز جامىلعان سۋ بولماس، اقىلداسقان ءجون...
— ءوزىڭ دە بايقاپ جۇرگەن شىعارسىڭ، ءبىر قياپات ايقاس تاياپ كەلەدى. بۇنى ءقازىر قايتا كۇشەيە تۇسكەن كوك وردا، موعولستان دايىندىعىنان اڭعارۋعا بولادى. بۇگىنگى كۇنى ءبىز دە وسال ەمەسپىز. وسىنىڭ ءبارى ارامىزداعى كوپتەن بەرى كەلە جاتقان جانجالدىڭ ۇلكەن جانجالسىز بىتپەيتىنىن كورسەتەدى.
— دۇرىس ايتاسىز، حان يەم. كۇز كەلەرى كوكتەمنەن ءمالىم، كوك وردادان ىرگەڭدى بولەك سالعاننان-اق، ءتۇبى ءبىر ۇلى ايقاستىڭ بولارى حاق عوي.
— ءبىراق بۇل ايقاس تەك كوك وردا جاعىنان عانا كورىنىپ تۇرعان جوق ءتارىزدى. باتىسىڭ دا، شىعىسىڭ دا ءقاۋىپتى. باتىسىڭنان سەنىڭ جەرىڭە كوزىن تىككەن قازان، استراحان، قىرىم، نوعايلى حاندارى بار. ولاردىڭ ار جاعىندا، الىستان تۋلاپ جاتقان داريادان — تۇرىك پەن ستامبۋل سۇلەسى كورىنەدى. ەكى جاعىڭ دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. ءبىرى بولماسا ءبىرى باس سالاتىنى ايان. ال، ونداي حالگە جەتپەس ءۇشىن، ءبىز ءوزىمىز ەرتە قيمىلداۋىمىز كەرەك.
— دۇرىس ايتاسىز، حان يەم. كىم ساداقتى الدىمەن تارتسا، سول جاۋىن بۇرىن جارالايدى.
— مىنە وسى جاي ەدى مەنىڭ سەنىمەن اقىلداسايىن دەگەنىم، قاسىم سۇلتان. نە ايتاسىڭ؟
قاسىم كوپ ويلانعان جوق.
— اقىلمەن ارىستاندى دا ۇستاۋعا بولادى، — دەدى ول. — اقىلعا سالعان ءىس قاشاندا جەڭىستى كەلەدى. دۇرىس ىستەگەنسىڭ، كوكە، جالعىز مەنىمەن عانا ەمەس، بۇرىندىقپەن دە، قامبارمەن دە اقىلداسقان ءجون...
— ولاردىڭ دا كەزەگى كەلەر، ءوزىڭ نە شەرتەسىڭ؟
— مەنىڭ دەرىم ءبىر-اق وي. جاتسام-تۇرسام كوز الدىمنان ءابىلقايىردىڭ سۇرعىلت ءجۇزى كەتپەيدى. ول تەككە جاتپاسا كەرەك.
— ارينە عوي. ءقاۋىپ كوك وردا جاعىنان. ديىرمەندە تۋعان تىشقان دۇرسىلدەن قورىقپاس. بىزبەن الىسىپ ۇيرەنىپ قالعان جاۋ قايمىعۋدى بىلمەيدى، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ءابىلقايىر حان اق ورداعا قارسى جورىققا شىعادى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ءقازىر ول موعولستانعا قارسى قول جيناپ جاتىر دەگەن سىبىس بار.
— موعولستانعا اتتانعانى — بىزگە اتتانعانى. اندىز باردا ات ولمەس، قولىمىزدا كۇش تۇرعاندا بىزگە بوس جاتۋعا بولمايدى. ءابىلقايىر ۇرگەنىش جاقتا موعولستانعا قارسى قول جيناپ جاتقانىندا، ءبىز تۇركىستان ۋاليەتىن باسىپ الۋىمىز كەرەك. سىعاناق، سايرام، ياسسى، سوزاق، وتىرار ءتارىزدى مىقتى بەكىنىستەرى بار قالالاردى قولعا تۇسىرسەڭ، ءابىلقايىردىڭ كوك جەلكەسىنە مىنەمىز. ونى دەشتى قىپشاق جەرىنە جىبەرمەك تۇگىل، بۇكىل ماۋرەنناحردىڭ وزىنە ءقاۋىپ تۋعىزامىز.
— ءوزىم دە سولاي توپشىلاپ ەدىم، بولجاۋىمىز ءبىر جەردەن شىقتى.
— تۇركىستان ۋاليەتىن قايتارۋ — ءداشتى قىپشاق ەلىنىڭ ساۋدا-ساتتىق جولىن اشۋ عانا ەمەس، ادىلەتتىك ءۇشىن كۇرەسۋ. ءوز جەرىمىزدى، ءوز قالالارىمىزدى وزىمىزگە الۋ — تىلەكتەس موعولستاندى قاندى كوز ءابىلقايىردان قورعاۋ.
باعانادان بەرى اكەسى مەن بالاسىنىڭ ءسوزىن قۇر تىڭداپ وتىرعان جاعان سوزگە كىرىستى.
— سوندا سەندەر كوك ورداعا قارسى سوعىس اشپاقسىڭدار ما.
اكەسى ءۇشىن قاسىم جاۋاپ بەردى.
— جوق، اپا، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە، جەرىمىزگە قارسى ءجۇز جىل بۇرىن اقساق تەمىر اشقان سوعىستى اياقتاماقپىز.
— اقساق تەمىردىڭ جەرىنىڭ ءوزىن اققوزىنىڭ حان اتاسى جاۋلاپ العان جوق پا؟
— جاۋلاپ الدى. جاۋلاپ الدى دا، اقساق تەمىر اۋلەتىمەن بىرىگىپ كەتتى. قازاق رۋلارىنىڭ بايىرعى قونىسى تۇركىستان ولكەسىن كەشە اقساق تەمىر بيلەسە، بۇگىن ءابىلقايىر بيلەۋدە. ادىلەتتىك ىزدەسە، ول جەردى بۇگىن ءبىز قايتارىپ الۋىمىز كەرەك.
— تاعى دا قىرعىن قان توگىس بولادى ەكەن عوي؟
— ءيا، اپا.
— اققوزىنىڭ بالالارى ساعان قارسى، سەن وعان قارسى شىعادى ەكەنسىڭدەر عوي.
— ءيا، اپا.
جاعان كەنەت قاباعىن شىتا قالدى.
— جوق، ولارىڭ بولمايدى!
— نەگە، aپa؟
— اققوزى مارقۇم ەكەۋمىز ءبىر انا، ءبىر اكەدەن تۋدىق. ءاپالى-سىڭلىلى ەكى ادامنىڭ بالالارىنا ءبىرىن-بىرى كەسكىلەردەي نە جەتپەيدى؟ اتاق پا، ب ا ق پا؟
— جوق، اپا، مەن اتاق، ب ا ق ءۇشىن قان مايدانعا شىقپايمىن. مەنى اجالعا ايداپ سالار حالقىمنىڭ جاعدايى، بولاشاعى. ءبىزدىڭ زامان قاسقىرلار زامانى. كىمدە-كىم وزگەگە ۇلەسىن جىبەرمەسە، تارتىپ-جۇلىپ ءوزىنىڭ تيەسىسىن الا السا، سونىڭ قولىندا بۇ جالعاننىڭ تىرەگى. سونىڭ عانا سۇم دۇنيەدە تىرشىلىك سۇرۋگە قاقى بار. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى ءابىلقايىرعا تالاۋعا بەرسەك، ەرتەڭ كۇل بولامىز، جەرىمىزدەن، ەلىمىزدەن ايرىلىپ، تاريح بەتىندە ماڭگى جوعالىپ كەتەمىز. ال جانىڭدى قۇربان ەتىپ الىسپاساڭ، بولاشاق ۇلى ايقاستاردا قۇرىپ كەتۋ وڭاي.
— قۇرىماۋدىڭ جالعىز جولى تەك مايدانداسۋ ما؟ جىلى-جىلى سويلەسە جىلان ىنىنەن شىعادى. سويىل الا جۇگىرگەنشە، جىلى سويلەسىپ، مارقۇم اققوزى بيكەنىڭ اتاسىمەن دە، بالالارىمەن دە ءتىل تابۋعا بولماي ما؟
اناسى مەن بالاسىنىڭ ءسوزىن ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان جانىبەك باسىن كوتەردى.
— ابىلقايىرمەن جانە ونىڭ ۇرپاقتارىمەن ءتىل تابۋ — ولاردىڭ ايتقانىنا كونۋ دەگەن ءسوز. ايتقانىنا كونسەڭ سول كۇنى قانىڭدى ىشەدى.
— مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتان قاسىمجاننىڭ قانىن ىشپەيدى. بىلتىر انالارى اققوزى قايتىس بولاردا ەكەۋىنىڭ دە بەرگەن انتتارى بار...
بىلتىر كۇزتوقساننىڭ باسىندا جاعان اققوزى حال ۇستىندە جاتىر دەگەن حابار الىپ، قاراتالعا كوشىپ بارا جاتقان بەتىندە ياسسىعا بۇرىلعان. و كەزدە قانداي وشپەندىلىك بولماسىن، مۇنداي قايعىلى جاعدايدا رەسمي قاتىناسقا جول بەرىلەتىن. ءبىرىنىڭ ادامىنا ءبىرى تيمەيتىن. اققوزى حانىم مۇحامەد-اكىم ەل تارازيدىڭ تويىنان كەيىن، ەكى بالاسىنىڭ داڭقىنا كوز تيمەسىن دەپ، ءپىتىر بەرىپ قۇران وقىتۋعا ياسسى قالاسىنداعى قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ مەشىتىنە ادەيى ارناپ كەلگەن-دى. اتاقتى قاري49 قوجا مۇلكىم اققوزى حانىمنىڭ اتىنان ەكى بيە ساۋىمداي مەزگىل قۇران وقىپ باتاسىن بەرگەن. حانىم ساداقاعا مولدا، ءمۇريت، قاري، بەيشارالارعا ون توپ جىبەك، بارقىت، ەكى اربا ورىك، مەيىز ۇلەستىرىپ، قۇرباندىققا قىرىق قوي، بەس تۋ بيە سويعىزىپ، ءوزىنىڭ جىبەك شاتىرىنا قايتا ورالعان. شاتىرعا كىرە قالپاقتاي تۇسكەن. جينالعان باقسى-بالگەرلەر حانىمنىڭ قانداي كەسەلمەنەن اۋىرعانىن تابا الماعان. ساسىپ قالعان ياسسىنىڭ حاكىمى مۇحامەد-مازيت تارحان اققوزىنىڭ اتاسى ءابىلقايىرعا، اققوزىنىڭ ءسىڭلىسىن الىپ وتىرعان جانىبەككە ات شاپتىرعان. ءوزى سىرقاتتانىپ جۇرگەندىكتەن ءابىلقايىر كىشى بايبىشەسى رابيۋ-سۇلتان-بەگىمدى جىبەرگەن. جاعان ءوزى كەلگەن. قاسىمدى جانىبەك بىرەۋ بولماسا بىرەۋ قاستىق ىستەپ جۇرەر دەپ الىپ قالعان. جاعان جەتكەندە سۇلۋ اققوزى حال ۇستىندە جاتقان. ءالى دە اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي سۇلۋ اققوزىنىڭ ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تابىتقا اينالعانىن كورىپ جاعان سولقىلداي جىلاپ، اپاسىن قۇشاقتاپ اعىل-تەگىل بولعان. وسى كەزدە بارىپ اققوزى ەڭ اقىرعى كۇشىن جيىپ، جاعانعا ءوزىنىڭ ەندى بۇل دۇنيەنىكى ەمەس ەكەنىن ايتىپ:
— باۋىرىم، جاعان، — دەگەن، — و دۇنيەگە ءوز كۇنامدى ارقالاپ كەتكىم كەلمەيدى. تەك وزىڭە عانا ايتاتىن قۇپيا سىرىم بار. ەگەر بۇل سىرىمدى يمانىڭداي ساقتايتىن بولساڭ...
— اققوزى-اۋ، و نە دەگەنىڭ؟ سەنىڭ سىرىڭ مەنىڭ يمانىم ەمەس پە؟ — دەپ جاعان سولقىلداپ جىلاپ قويا بەرگەن.
— مەنىڭ اجالىما ەشكىم دە ايىپتى ەمەس، ءوزىم عانا كۇنالىمىن...
— قالايشا؟
— وسەك ءسوزدىڭ شەتى وزىڭە دە جەتكەن شىعار. وراق ءولدى دەگەننەن كەيىن ەرگە شىقپايمىن دەپ قۇران ۇستاپ انت ەتكەنىمدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. سول وراق ءتىرى بولىپ شىقتى. ماحاببات شاريعاتتان دا كۇشتى ەكەن، سول وراقپەن بيىل ەكى رەت كەزدەستىم... ەكى ۇلىمنىڭ بەتىنە سالىق بولماسىن دەپ، ىشتەگى كۇنامدى كورسەتپەۋ ءۇشىن، ءبىر بالگەردەن ءىش تاستاتار ءدارى الىپ ءىشتىم...
اققوزى سويدەگەن دە، مۇحامەد پەن ماحمۋدتى شاقىرتقان.
— قۇلىندارىم، — دەگەن جانىنا كەلگەن بالالارىنىڭ ماڭدايلارىنان يىسكەپ، — مەن ەندى سەندەرگە جوقپىن... سەندەردىڭ الدارىڭدا كۇنام بار ەدى، ول كۇنامدى وزىممەن بىرگە اكەتىپ بارا جاتىرمىن، — دەگەن قىسىلا سويلەپ. — ال ەندى اجال الدىندا سەندەرگە جالعىز عانا تىلەگىم بار، ورىندايسىڭدار ما؟
ەكى بالا بىردەن:
— ورىندايمىز، — دەپ تىزەلەرىن بۇككەن.
— ورىنداساڭدار... مەنىڭ تىلەگىمدى تىڭداڭدار... مىنە جاعان ەكەۋمىز سوناۋ جات جەرگە كەلىن بوپ ءتۇسىپ ەدىك. مۇمكىن سول جات جەردە ەكەۋدەن-ەكەۋ بولعاندىعىمىزدان با، ءومىر باقي ءتاتۋ-تاتتى وتتىك. اكەلەرىڭ قانداي قاستاسىپ ءجۇرسىن، ءبىرىمىزدىڭ ءبىرىمىز تيتتەي دە كوڭىلىمىزدى قالدىرعان جوقپىز. سەندەردەن دە تىلەيتىنىم — سول. مىنا ناعاشى اپالارىڭ جاعاننىڭ بالاسى قاسىممەن ءتاتۋ-تاتتى بولىڭدار... ادام بالاسىن اياۋدى بىلمەگەن ۇلى بابالارىڭ تىڭبولاتتىڭ سەندەر دە تۇقىمىسىڭدار، ءتۇبى ناسىلدەرىڭە تارتىپ كەتۋلەرىڭە كۇمانىم جوق، ءبىراق مەنى زيراتىندا تىنىش جاتسىن دەسەڭدەر، قاسىمعا قول كوتەرمەيسىڭدەر! قۇران ۇستاپ وسىعان انت بەرىڭدەر.
اققوزى كەلىن بوپ تۇسكەننەن كەيىن سەگىز جىل سارعايىپ بارىپ تۇڭعىشىن كورگەن. سودان شىعار، اناسى مەن بالالارى اراسىنداعى ماحاببات وراسان بەرىك بولاتىن.
— مىنە، قۇران، مىنە، انتىمىز، — دەپ ەكى جىگىت قاسىمدى قان ەتپەسكە انت بەرگەن. جاعان دا مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتانعا قاسىم جاعىنان قاستىق جاساتپايمىن دەپ اپاسى اققوزىنى سەندىرگەن.
سول كۇنى اققوزى قايتىس بولعان. ەل بولىپ، حان ۇرپاقتارى ونى قۇرمەتپەن احمەت ياسساۋي مەشىتىنىڭ ىرگەسىنە جەرلەگەن. شەشەسى اققوزى ولگەندە ەر جەتىپ قالعان ەكى بالاسى بىردەي جاس نارەستەلەردەي، جەر باۋىرلاپ اعىل-تەگىل بوپ جىلاعان. سوندىقتان دا ولارعا دەگەن جۇرەگىندە ءبىر ۇلكەن جىلى سەزىم ساقتاپ، جاعان ەلىنە قايتقان. قازىرگى ايتىپ تۇرعانى وسى ءجايت.
— جارايدى، — دەدى جانىبەك، مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتان قاسىم سۇلتانمەن ءتاتۋ-تاتتى بولسىن. ءتۇبى وسى قوس ءبورىنىڭ ءبىرى ءابىلقايىردىڭ تاعىنا وتىرۋى حاق. ال قاسىم مەنىڭ تاعىمنىڭ تۇپكى يەسى. ءاپالى-سىڭلىلى ەكى ادامنىڭ حان تاقتارىندا وتىرار بالالارىنىڭ جاۋلاسپاۋى كەرەك-اق تىلەك. ءبىراق ول مۇمكىن بە؟ حان تاعىنداعى ادام ايداھاردىڭ ۇستىندە وتىرعان اداممەن بىردەي. ءوزىن ايداھار جۇتىپ جىبەرمەس ءۇشىن، ول سول ايداھارعا تۋعان اكەسىن، جالعىز بالاسىن قۇربان ەتۋگە بار. حان تاعىن قورعاۋ قاشان دا بولسا قىمباتقا تۇسكەن. ەكىنىڭ ءبىرى بۇل كەسەلدەن امان قۇتىلا الماعان. وسى اۋىرتپالىقتىڭ بارىنە شىداپ قاسىم سۇلتان جەرىن، تاعىن الامىن دەپ ۇمتىلعان مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتانعا قارسى سويىل ۇرماي وتىرا الا ما؟
— مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتان قاسىمجاننىڭ تاعىن الامىن دەپ، سويىل سوعىپ سوعىسقا شىقپايدى. قولىنا قۇران الىپ انالارىنا بەرگەن سەرتى بار.
سەرت تەك ارمانعا جەتۋ ءۇشىن عانا كەرەك. جارايدى، مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتان قاسىم سۇلتانعا تيمەسىن، ال ەگەر سول قوس ءبورىنىڭ ءبىرى قاسىمنىڭ تۋعان اعاسى قامبارعا، نە ادىككە نايزا سالسا، قاسىم سۇلتان نە ىستەيدى؟ ال ءابىلقايىر بولسا اۋرۋ... ءتۇبى ونىڭ تاعىنا شاح-بۋداقتىڭ قوس بورىسىنەن ىڭعايلى ءابىلقايىردىڭ باسقا ۇرپاعى جوق.
جاعان ەرىنىڭ وزىنە قويعان سۇراعىنىڭ قانشالىق اۋىر ەكەنىن ەندى ۇقتى. جاۋاپ قايتارا الماي ءسال كىدىرىپ قالدى. كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى.
— وندا ما؟ وندا... — جاعاننىڭ داۋسىنان ءناسىلى كەرەيگە بىتكەن قايسارلىق ەستىلدى. — وندا كەككە — كەك! قانعا — قان! قاسىم سۇلتان اكەسى مەن اعاسىنىڭ ءوشىن قايتارادى. ءابىلقايىردىڭ ءوزىن ولتىرەدى. مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتاننىڭ تولىپ جاتقان اعالارىنىڭ باسىن الادى. ءبىراق وزدەرى انتىن بۇزباي ەكەۋىنە دە قىلىشىن كوتەرمەيدى. ەگەر مەنى انا دەيتىن بولسا، تۇڭعىشىم قاسىمجاننان وسىنى تىلەيمىن. مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتانعا ءبىرىنشى بوپ شوقپار سىلتەمەيمىن، — دەپ ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزدا انت بەرۋىن وتىنەم. ەگەر بۇل ارمانىمدى ورىنداماسا اق ءسۇتىمدى كوككە ساۋىپ وتەم.
انا تىلەگى قاسىمنىڭ جۇرەگىنە قانجارداي قادالدى. ءدال وسى مەزەتتە شەشەسى جاعاننىڭ اپاسى اققوزىعا بەرگەن ۋادەسىنىڭ قانشالىق قىمبات ەكەنىن ءتۇسىندى. كەنەت ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءبىر تىزەرلەپ شەشەسىنىڭ الدىنا وتىرا قالدى دا، بەلىندەگى ناركەسكەنىن قىنابىنان سۋىرىپ اپ، ەكى جاعىنان ۇستاپ ماڭدايىنا تيگىزدى دە، قىلشىلداعان جۇزىنەن ءسۇيدى.
— اسىل بولات ناركەسكەن، قوس باۋىرىم مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتانعا سەنى ءبىرىنشى بوپ قىنابىمنان سۋىرماسقا انت ەتەم، — دەدى ول. — ەگەر انتىمدى بۇزىپ قوس باۋىرىما ءبىرىنشى بوپ قاستىق ەتسەم، مىنا تۇرعان اسىل انام جاعان بيكەنىڭ اق ءسۇتى ۇرسىن!
جاعان بيكە ورنىنان تۇرەگەلىپ بالاسىنىڭ قولىنداعى جالاڭاش اق سەمسەردى الدى دا ەرنىنە تيگىزدى.
— اسىل بولات اق سەمسەر، ەگەر قانسىرار بولساڭ، جالعىز ۇلىم قاسىمعا ەمەس، ەڭ الدىمەن مەنىڭ جۇرەگىمە قادال. انا تىلەگىن قابىل العانى ءۇشىن، ونىڭ قۇربانى بولسام ارمانىم جوق دەپ كۇنى بۇرىن انت ەتەم!
اناسى مەن بالاسىنىڭ بۇل قىلىقتارىن ءوز كوزىمەن كورگەن حان جانىبەك ىشتەي ەكى سىردى قاتتى ءتۇيدى. ءبىرى — قاسىمنىڭ اناسى جاعاندى اسا جاقسى كورەتىنىن. ەكىنشىسى وتكەن تۇندە جانبيكە توقالدىڭ ۇيىنە كەزەكسىز باردىڭ دەپ ايەلدىك مىنەز كورسەتىپ، جانىبەكتى وزىنە دەنە سۇلۋلىعىمەن تارتپاق بوپ وتىرعان جاعان بيكەنىڭ كەنەت شىن ار-نامىسىن قورعايتىن ىسكە كەلگەندە، قانداي تاباندىلىققا بولسا دا بارا الاتىنىن ءبىلدى. «سۇلۋ ايەل ەگەر اقىلدى بولسا، ەركەككە تەك ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىمەن عانا ەمەس، تەرەڭ ويلىلىعىمەن دە، تاباندىلىعىمەن دە قىمباتتى بولىپ كورىنە الادى ەكەن» دەدى ول ىشىنەن. ول وسى ساتتە ۇلكەن جۇرەكتى ايەلدىڭ ۋاق ايەلدىك سەزىمىنەن دە الىس تۇرمايتىنىن قاتەرىنە الدى. مۇنداي ايەلدىڭ نامىسىمەن ويناۋدىڭ قانشالىق ءقاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىندى.
ەرتەڭىنە جانىبەك جارلىق بەرىپ، حان كەڭەسىن شاقىرتتى. بۇل كەڭەسكە وردا ماڭىنداعى سۇلتان، باتىرلار، ەرلىك ىستەرىمەن كوزگە كورىنە باستاعان ءوز بالالارى مەن كەرەيدىڭ بالاسى بۇرىندىق سۇلتان قاتىناستى. ەكى كۇن كەڭەسىپ، اقىرىندا كۇزتوقساننىڭ باسىندا تۇركىستان ۋاليەتىنە شابۋىلعا شىقپاق بوپ ۇيعارىستى. دەشتى قىپشاق اسكەرىن ەكىگە بولمەك بولدى. جانىبەك حان بالالارىمەن ءوزى باسقاراتىن توپ سوزاققا، كەرەي حاننىڭ بالاسى بۇرىندىق سۇلتان مەن نايمان باتىرى قاپتاعاي، قوڭىرات باتىرى سارىبالاق، كەرەي باتىرى ويشىباي، ۋاق باتىرى جاۋباسار، جالايىر باتىرى ءبورىباي باستاعان قالىڭ قول سىعاناققا شابۋىل سالسىن دەلىندى. ءوزىنىڭ ەجەلگى سالتى بويىنشا ارعىن، قىپشاق، تاراقتى جاساقتارى جانىبەك حاننىڭ — حان ورداسىنىڭ قاسىندا قالدى. بۇعان جايىقتىڭ بەرگى بەتى، اتىراۋ تەڭىزى مەن سىردىڭ تومەنگى سالاسىن جايلاعان كىشى جۇزدەن كەلگەن اداي رۋىنان تەگەن باتىر، تابىن رۋىنان سەركە بي، شومەكەي رۋىنان اقتاڭداق باتىر، تاما رۋىنان قارابۋرا باتىرلار باسقارىپ كەلگەن جاساقتار مەن ۇلى جۇزدەن قاڭلى، ىستى رۋىنان باحتيار بي، شاپىراشتى رۋىنان قاراساي باتىر، جانىس رۋىنان جاناتاي باتىر باسقارعان شاعىن قولدار كەلىپ قوسىلسىن دەلىندى. حان ورداسىنان وسى اسكەرلەر جينالىپ جاتقان ساۋمالكول، تەلىكول، جۋانارىق، كوكشە تەڭىز اتىراۋ جاعاسىنا ات شاپتىرىلدى. بار قول كۇزتوقساننىڭ باسىندا سەيحۋن داريانىڭ تومەنگى شەنىندەگى قاراوزەك قويناۋىندا شوعىرلانباق بولدى. بۇنىمەن قاتار بۇل شاھارلاردىڭ حاكىم، بەكتەرىنە جاسىرىن كىسىلەر جىبەرىلدى. «ءبىزدىڭ كۇشىمىز ءقازىر ءابىلقايىر حاننىڭ كۇشىنەن ارتىق، قازاق ەلىنە ەجەلدەن جاتاتىن شاھارلارىمىزدى قان توگىسپەي وزىمىزگە قايتارىڭدار. ەگەردە بۇل تىلەگىمىزدى ورىنداماساڭدار ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە» دەپ حات جازدى. ءبىراق بۇعان ءابىلقايىر حان «ارزاني ءداشتى» رەتىندە باسىبايلى سوزاقتى بەرگەن ءوزىنىڭ نەمەرەسى قىزىر حاننان تۋعان باحتيار سۇلتان دا، سىعاناق حاكيماتىنىڭ بەلاعاسى مانەدەن-وعلان دا كەكەتە: «ءابىلقايىر حاننان كۇشتى بولسا، ەڭ الدىمەن سايىپقىران حاندى جەڭىپ السىن. سودان كەيىن قالالارىمىزدى قان توكپەي بوستان-بوسقا بەرەمىز» دەپ جاۋاپ بەردى. جانىبەك پەن بۇرىندىق وردالارىن تەلىكول مەن بوقتىقارىننىڭ بويىنا تاستاپ، جەلتوقسان تۇسپەي-اق قاراوزەككە كەلدى.
وسى اراعا كوپ كەشىكپەي ءجۇز مىڭعا تاياۋ قازاق سىپايلارى جينالدى. ورتادا ازعانتاي قولمەن جانىبەكتىڭ ءوزى، ال مايمەنە جاعىن بۇرىندىق سۇلتان، مايسارى جاعىن جانىبەكتىڭ ۇلكەن بالالارى جيرەنشە مەن ماحمۋد باسقارىپ (قامبار مەن قاسىم ەكىنشى شەپتە بولعان)، جىلاننىڭ ايىرما تىلىندەي ەكى بۇتاق بوپ، تۇركىستانعا قاراي اتتانعان. وسى كۇنگى شيەلى جەرىنە كەلگەندە ەكى بولىنگەن. بۇرىندىق سىعاناققا، جيرەنشە مەن ماحمۋد سوزاققا بەتتەگەن. جانىبەك ءوزى ارعىن، قىپشاقتىڭ تاڭدامالى جىگىتتەرىنەن قالقان قۇرىپ، شيەلى قامىسى سەيحۋن داريانىڭ جاعاسىنا بەكىنگەن.
قازاقتاردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرى قۇر قوقان-لوقى قورقىتۋ دەپ ويلاعان سىعاناق قوجاسى مانەدەن-وعلان مەن سوزاق بيلەۋشىسى باحتيار سۇلتان جاۋىن كورگەن جىلانداي كەنەت جيىرىلا قالدى. باسىن كوتەرىپ، ىسقىرىنىپ ايبات شاقىردى. قالانى قورشاعان قامالدىڭ داربازالارىن دەرەۋ بەكىتىپ، قالا جاتاقتارىن لاشقارعا الدى. ءبىراق بۇل دايىندىقتىڭ ءبارى تىعىز-تاياڭ، اسىعىس بولدى. قازاق اسكەرىنىڭ تىم كوپ ەكەنىن ەستىگەن قالا اقساقالدارى، «جۇرتتى بوسقا قىرعىزىپ، قان توگۋدىڭ نە قاجەتى بار، قالانى ازىرگە قازاقتارعا بەرۋ كەرەك. ءابىلقايىر حاننان كومەك كەلگەندە قايتىپ الۋ وڭاي عوي» دەپ كۇڭكىل شىعارا باستادى. ەل باسى اقساقالداردىڭ، كەرۋەنساراي ۇستاعان ساۋداگەرلەردىڭ كوبى ماڭعىت، قاڭلى، جالايىر، دۋلات رۋلارىنان شىققان قازاق قاندى ادامدار ەدى. قالا باسى سۇلتاندار بولعانمەن، بەكىنىستەردىڭ شىن تاعدىرى وسىلاردىڭ قولىندا تۇرعان. ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا ەگەر، قالا بيلەۋشىلەرى -— اقساقال، ساۋداگەر، قوجا-مولدالار ۇيعارسا، قالانى كوڭىلدەرىنە ۇناعان ادامعا تاپسىرار ادەت بار. سىعاناق قوجاسى مانەدەن-وعلان جۇرتتىڭ مۇنداي جاعدايىن كورىپ، سامارقانت، تاشكەنت، ياسسىدان جۋىر ارادا كومەك كەلە قويمايتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەپ بۇرىندىقتىڭ اسكەرىنىڭ قاراسى كورىنە باستاعاننان-اق بۇكىل ءۇي ءىشىن، وزىنە دەگەن نوكەر-قۇلدارىن الىپ، سامارقانتقا قاشقان. ءسويتىپ بۇرىندىق سۇلتان سىعاناققا ءبىر ساداق وعىن جىبەرمەي، سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ تال تۇستە كىرگەن.
ال سوزاقتىڭ بيلەۋشىسى باحتيار سۇلتان بۇيتپەدى. ءابىلقايىردىڭ اتىشۋلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى، كوك وردا حانىنا ۇناي بىلگەن، بۇكىل سوزاق ۋاليەتىن قويداي ورگىزگەن قاجىرلى سۇلتان، «قالانى قان توكپەي بەرۋدى ويلاساڭ قايتەدى؟» دەپ كەلگەن اقساقال، ساۋداگەرلەر توبىن نوكەرلەرىنە قورشاتىپ الىپ، «جۇرت اراسىنا ىرىتكى سالادى» دەپ، قاراڭعى تاس سارايعا قاماتىپ قويدى. سوزاق ميداي جازىق دالاعا سالىنعان شاھار. جان-جاعىنداعى قامالى دا سايرام مەن ساۋرانداي بيىك ەمەس. تۇيەلى كىسىنىڭ ەرنەۋىنە قولى جەتەدى. بۇكىل ۋاليەتىنەن وتىز مىڭعا تاياۋ لاشكەر جيناپ، قالادا تىعىلىپ جاتپاي اشىق دالادا جاۋىنا قارسى بەتپە-بەت مايدانعا شىقتى. ءبىراق بالا جاسىنان ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن، ال ەر جەتە باستاعاننان-اق سويىل سوعىپ، ساداق اتۋدى ونەر كورگەن قازاقتىڭ جاۋ جۇرەك جىگىتتەرى قويسىن با، قۇمىرىسقاداي قاپتاپ: «اقجول!»، «ۋايس!»، «جاۋقاشار!»، «باحتيارلاپ!» ات قويعاندا، العاشقى قارقىنىندا-اق باحتيار سۇلتاننىڭ الدىڭعى شەبىن كۇل-تالقان ەتتى. قازاقتان ءدال مۇنداي ونەر كۇتپەگەن باحتيار سۇلتان ابدەن ساستى. حالىق كۇشى جازعىتۇرىمعى جۇزدەگەن، مىڭداعان ساي، جىرالاردان قوسىلىپ اققان سۋمەن تەڭ ەكەنىن، ولار ءبىر جەرگە جينالىپ، ەرنەۋىنەن اسىپ تاسىسا، الدىندا قانداي قامال، بوگەت بولسا دا بىت-شىتىن شىعاراتىن الىپ كۇش ەكەنىن باحتيار سۇلتان سوندا ءبىلدى. راسىندا دا قازاق ەلى كونتەرىلى، سان قورلىققا شىداعان قاۋىم ەدى. اشىنا كەلىپ، اقىرىندا ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلگەن دارياداي، اتقا ءمىنىپ، قولىنا سويىل الۋعا ءماجبۇر بولدى. جالعاندا قياناتقا كونتەرىلى حالىقتىڭ دولدانعانىنان اساتىن ۇلى كۇش جوق. كونتەرىلى حالىق جوي كۇندە، بولتىرىكتەرى ۇستىنە شىعىپ ويناپ مازا بەرمەگەن ارلان قاسقىر ءتارىزدى. ال ىزالانعاندا ەشتەڭەگە قارامايدى، بولتىرىگىم دەمەيدى، بوتەنىم دەمەيدى، ۇستىندەگىنىڭ بىردە-بىرىن قالدىرماي، قاندى اۋىزىن سالىپ قاپ، جان-جاعىنا اياماي لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرەدى. قازاق تا ءدال وسى ارلان قاسقىر ءتارىزدى شاماسى كەلگەنشە شىداپ باقتى. شىدامى تاۋسىلىپ ەدى، ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي، جەلكە ءجۇنىن كۇدىرەيتىپ، جاۋىنا اقىرا تاپ بەردى. قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ مۇنداي قاھارلى ءتۇرىن كورىپ، باحتيار سۇلتان «جەڭىلدىم!» دەپ الدىنا كەپ قول قۋسىرىپ جيرەنشە مەن قامباردان ءبىتىم سۇرادى. بۇلار قالانىڭ كىلتىن الىپ، بىتىمگە كەلىستى.
حان ورداسىن ۋاقىتشا سىعاناققا كوشىرگەن جانىبەك، سوزاق ۋاليەتىن ەكىنشى بالاسى ماحمۇدقا، سىعاناق ۋاليەتىنىڭ بيلىگىن كەرەيدىڭ بالاسى بۇرىندىق سۇلتانعا بەردى.
سىعاناق پەن سوزاقتى الىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ قالعان قازاق ورداسىنىڭ حانى جانىبەك ەندى «ءوز ەرىكتەرىڭمەن بەرىلىڭدەر» دەپ ياسسى مەن وتىرار قالاسىنىڭ ءامىرشىسى مۇحامەد-مازيد تارحانعا، ساۋراندى بيلەپ وتىرعان ونىڭ بالاسى قۇلمۇقامەت تارحانعا، ۇزكەنتتىڭ حاكىمى ۋاقاس بيگە، سايرامنىڭ حاكىمى مىرجىق تورەگە كىسى جىبەرىپ، حات جازدى.
ءدال وسى كەزدە ياعني حادجري ەسەبى بويىنشا سەگىز ءجۇز جەتپىس ءتورتىنشى، تىشقان جىلى، جاڭاشا ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز الپىس سەگىزىنشى جىلى، ەلۋ جەتى جاسار ءابىلقايىر حاننىڭ ءوزى اقۇرىعىن الىپ، ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرىمەن موعولستاندى شاپپاق بولىپ ۇرگەنىش تۇسىنان شىعىپتى دەگەن حابار جەتتى. ءجۇز مىڭ اسكەر! بۇل قولىنا قۇر سويىل مەن ساداق العان قازاقتىڭ اسكەرى ەمەس. بۇل يسفاعان بولاتىنان الداسپان، ۇزىن قىلىش تاعىنعان، قوراسان قۇرىشىنان ساۋىت-دۋلىعا كيگەن، مۇزداي بوپ قارۋ-جاراق اسىنعان، ءوز زامانىنىڭ اسكەري ونەر-عىلىمىمەن ابدەن سۋارىلعان، ءابىلقايىر حاننىڭ بۇكىل شىعىس الەمىنە بەلگىلى اتاقتى اتتى اسكەرى! حان اسكەرىن ۇرىسقا ءوزى ۇيرەتكەن! جاۋىن اياماستاي ەتىپ ءوزى باۋلىعان! كوك وردا كوك وردا بولعالى ۇلى حاننىڭ اسكەرى جەتپىس بەس مىڭنان اسىپ كورگەن ەمەس، ال بۇل جولى... ءجۇز مىڭ! بۇل حاباردى ەستىگەندە جانىبەكتىڭ دە جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. ول بۇكىل سىعاناق، سوزاق ۋاليەتتەرىنىڭ ۇستا، شەبەرلەرىن جيناتىپ، كورىك قىزدىرتىپ، اسكەرىنە حاكىم قويمالارىنان تابىلعان كوك بولات قۇرىشتان قارۋ-جاراق سوقتىرا باستادى.
ءبىراق جانىبەكتىڭ بۇل قىزۋ ارەكەتتەرى ۇزاققا سوزىلمادى. كەنەت تاعى ءبىر حابار جەتتى. قىرىق جىلداي بۇكىل دەشتى قىپشاق، ماۋرەنناحر، قوراساندى تىتىرەتكەن ءابىلقايىر حان و دۇنيەگە ساپار شەگىپتى! بۇكىل اتاق، التىن تاق، شىعىس ەلىنىڭ تەڭ جارتىسىن جىلاتىپ جيناعان دۇنيە-قازىنا ۇلى حاننىڭ ءومىرىن ەڭ بولماسا ءبىر كۇنگە سوزۋعا جاراماپتى! اتاقتى ءدارۋىشى ءابدىرازاق ناحيچيەۆانيدىڭ ءوزى تاپقان مىڭ دا ءبىر كەسەلگە شيپا بولار، ەبەلەك تىكەنەگىنەن جاساعان — سىرىنشان ءشۋرناسى دە قونباپتى. ەسىل ەر جەيحۋن مەن سەيحۋن داريانىڭ ورتاسىنداعى ەتراق50 دالادا جەتى كۇن كەزىكپەن كۇيىپ-جانىپ، اقىرى قايتىس بولىپتى! زىرىك تالداي سارعايا باستاعان دەنەسىن ىستىق كۇنگە بۇزىلىپ كەتپەسىن دەپ، باحتيار باھادۋر مەن قاراشىڭ باتىر، بال تولتىرعان التى قۇلاش استاۋعا ساپ، سوزاق مەديناسىنا الىپ كەلىپتى. بۇل شاھار قازاقتاردىڭ قولىندا بولسا دا، ولىمگە داۋا بار ما، التىن سىرمەن اتىن جازىپ، ارناۋلى قارا ءمارمار تاسىنان مازار ويىپ، قۇرمەتتەپ جەرلەپتى. بۇل حاباردى ەستىگەندە قاس جاۋلارى، اسىرەسە، ءابىلقايىر جەرىن الىپ، سۋىن الىپ، قياناتى كوپ وتكەن كەيبىر قازاق اۋىلدارى كوكالا جىلقى قۇربان شالىپ، قۋانىشقا كەنەلدى. تەك جانىبەك حان عانا دۇنيە شىركىننىڭ وتكىنشەكتىگىنە قامىعىپ، ءۇش كۇن ورنىنان تۇرماي جاتىپ الدى. جوق، جانىبەك ءابىلقايىر حاندا كەتكەن كەگىنە وكىنگەن جوق. و زاماندا حان كەگى — قولعا ۇستاعان الداسپان ءتارىزدى، ىڭعايى كەلسە جاۋىنا جۇمسالادى، ال وزىنە ءتيىمدى بولسا قىنابىنا قايتا سالىنادى. كەيبىرەۋى سول قىنابىندا جاتىپ توت باسىپ، ابدەن ءشىريدى. ال ەندى بىرەۋى اندا-ساندا قىنابىنان سۋىرىلىپ جاۋىنىڭ ۇستىنەن جارق-جۇرق ويناپ، سەس كورسەتىپ، قايتا ورنىنا بارىپ جاتار بولار. تەك زاردابى اسىپ كەتكەندە عانا سول كەك-الداسپان قىزىل قانعا مالىنۋعا ءتيىستى. جانىبەك پەن ءابىلقايىردىڭ دا كەگى وسىنداي كەككە اينالعان. ەكى جاقتىڭ حالقى بىردەي قىزىل قانعا مالىنعانىمەن، وزدەرى ءبىرىن-بىرى اجالعا قيۋدان اۋلاق ەدى. تەك حاندىعىن تارتىپ الىپ، جاۋىن تاقىرعا وتىرعىزۋ عانا — ارماندارى بولاتىن. جوق، جانىبەك ءابىلقايىردا كەگىم كەتتى دەپ وكىنبەدى. دۇنيە شىركىننىڭ جالعان ەكەنىنە وكىندى. بار ءومىرىن جيھانگەرلىكپەن، الىس، جۇلىس، ۇرىسپەن وتكىزگەن ازۋى التى قارىس، ءمۇيىزى شاڭىراقتاي، اتاقتى حان ءابىلقايىر اقىرىندا نە تاپتى؟ بار تاپقانى سوزاقتىڭ قاسىنان قازىلعان ەكى قۇلاش جەر بولدى! ەندى وعان ۇستىنە قويعان ءمارمار تاستان، باسىنا جازىلعان التىن جازۋدان نە پايدا؟
«ءولدىڭ، ماماي، قور بولدىڭ!» دەگەن مىنە، وسى!.. قايسىمىزدىڭ بولسا دا بۇل جالعان دۇنيەدەن اقىرعى الار ەنشىمىز — وسى ەكى قۇلاش جەر! اتاق، ب ا ق شە؟ — جانىبەك اۋىر كۇرسىندى. — اتاق، ب ا ق تا قولعا سالعان التىن ساقينا ءتارىزدى، قانشا اسىل بولعانمەن ءتۇبى توزادى. ءابىلقايىر تۇگىل، كەشە بۇكىل شىعىس ەلىنە ۇلگى بولعان قوشان پاتشالىعىنىڭ ۇلى پاتشاسى قانىشقانى كىم بىلەدى؟ ال كەزىندە بۇدان اتاقتى، بۇدان ابىرويلى قانداي پاتشا بولىپ ەدى؟ جوق، اتاق، ب ا ق دەگەن — قولعا سالعان التىن ساقينا. تەك ءتىرى كەزىمىزدە عانا وزگەلەر كورسىن، قىزىقسىن دەپ ساۋساعىمىزدان الماۋعا تىرىسامىز. ال ولگەسىن شە؟ قاي ۇرپاقتى كوردىڭ — بابامنىڭ مۇراسى دەپ اتام زامانعى ساقينانى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان؟ ساقتاۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ءار زاماننىڭ ۇلگىسى وزىنە قىمبات قوي. اتاعىڭ دا سونداي. قارا دا تۇر، التىن وردانى تىك تۇرعىزعان ءابىلقايىرعا بۇكىل ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ ورناتقان ەسكەرتكىشى «وسى جەردە ءابىلقايىر حان جاتىر» دەپ ۇستىنە قويعان سوناۋ قارا تاسپەن بىتەدى. جىل وتەر، عاسىر وتەر، ءابىلقايىردىڭ دا داڭقى، بۇگىنگى كۇنگى ءقادىرى ۇمىتىلار. بۇنىم نە، ءابىلقايىردى تابالاپ جاتىرمىن با؟ جوق، بۇنىم تابالاعانىم ەمەس، اقيقاتىم. ءابىلقايىر سوڭىنان ەرگەن جۇرتتىڭ سەنىمىن ساقتاي المادى. ەلدى ەل ەتۋ قولىنان كەلمەدى. ال ءبىز شە؟ ءبىز ونى كوگەرتە الامىز با؟ كوگەرتكەن كۇندە كەلەشەك جۇرت ىسىمىزگە قانداي باعا بەرەدى؟
ياپىرماۋ، مەنىڭ بۇنىم نە؟ بولاشاق ۇرپاعىمىز نە ايتادى ەكەن دەپ ءوز بورىشىمىزدى اتقارماي وتپەكپىز بە؟ جوق، كەلەشەكتىڭ باعاسى ءۇشىن ەمەس، سولاردىڭ الدىندا ءوزىمىزدىڭ ار-ۇياتىمىز تازا بولۋ ءۇشىن، ەل-جۇرتىمىزعا دەگەن ءوز بورىشىمىزدى ادال اتقارىپ ءوتۋىمىز كەرەك. قورعاي الماسا ءوز وبالى وزىنە، ءبىز حالقىمىزدىڭ العاشقى مەملەكەتتىك وتاۋىن تىكتىك! تىگۋ ءۇشىن قان مايداندا جان قۇربان دەدىك!»
جانىبەك توسەكتەن باسىن كوتەرىپ العان. سول كۇنى ساۋراندى بيلەپ تۇرعان حاكىم قۇلمۇقامەت-تارحان «كۇشىڭ جەتسە — جەڭىپ ال» دەپ جانىبەكتىڭ حاتىنا جاۋاپ بەرگەن. ال جانىبەك تە سول ساعاتتا ساۋران شاھارىن شابۋعا اسكەرىنە جارلىق شىعارعان:
بۇكىل سىر بويىن الىپ جاتقان قالىڭ اسكەر قايتادان جاساققا ءبولىنىپ، شابۋىلعا دايىندالا باستادى. حات جىبەرىلگەن وزگە شاھارلاردان جاۋاپ كەلگەنشە ەكى اپتاداي ۋاقىت ءوتتى. جانىبەك بار ۋاليەتتەن جاۋاپ الماي تۇرىپ، سىعاناققا تاياۋ ساۋراندى شابۋدان ازىرگە باس تارتقان. ءابىلقايىردىڭ ولگەنىن ەستىگەن جۇرت، حاكىمدەرىنە قان توگىسپەي قالالاردىڭ قاقپالارىن اشتىرتار دەپ ۇمىتتەنگەن. ءبىراق بۇل ويى اقتالمادى. «ءابىلقايىر حان ولگەننەن كەيىن نە بولار ەكەن؟» دەپ كۇتكەن حاكىمدەر تەز جاۋاپ بەرە قويمادى. جۇرت وسىنداي داعدارىس حالدە جۇرگەن شاقتا، تاعى ءبىر حابار كەلدى. ءابىلقايىر حاننىڭ تاعىنا ۇلكەن بالاسى شايح-حايدار وتىرىپتى دەگەن لاقاپتى قۇس قاناتتى ۇزىنقۇلاق بۇكىل دەشتى قىپشاق جەرىنە ءبىر-اق كۇندە تاراتتى.
جانىبەك تاعى ويعا قالدى. «ءابىلقايىر جورىققا باستاپ شىققان ءجۇز مىڭ اسكەردى شايح-حايدار ءدال ءقازىر تاراتىپ جىبەرمەيدى. ارينە، شايح-حايدار كوك ورداعا حان بولىپ جارىتپايدى. ءبىراق ونىڭ ناعاشى جۇرتى — وزبەك قوڭىراتتارى ءقازىر بەل الىپ تۇر. سوندىقتان دا شايح-حايداردى حان كوتەردى. ال، شايح-حايدار قانشا تابانىنىڭ ءبۇرى جوق، وسال بولعانمەن دە، اكەسى قۇرعان مىناۋ ءجۇز مىڭ اسكەردى پايدالانىپ، ابىروي الىپ قالۋعا تىرىسادى. بۇنى ءابىلقايىردىڭ سەرىكتەرى — اسكەر قولباسشى باتىرلار دا قولدايدى. قايتكەن كۇندە دە تاستاي تۇيىلگەن اسكەردى جورىققا جۇمسايدى. تەك قاي ەلدى شابۋ كەرەك، سوعان قاراي اسكەرىنىڭ بەتىن بۇرادى. ارينە، كوك ورداعا ءقازىر موعولستاننان قازاق ەلى ءقاۋىپتى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز سىعاناق ۋاليەتىن الىپ قويدىق. ءوز ەلىنىڭ دە، وزگە ەلدىڭ دە كوز الدىندا ءقادىرىن تۇسىرمەس ءۇشىن، شايح-حايدار سىعاناق پەن سوزاقتى قايتارۋعا بارىن سالادى. ءسوز جوق، اسكەرىنىڭ بەتىن ول تۇركىستان ولكەسىنە بۇرادى. ال شايح-حايداردىڭ اكەسى ءابىلقايىردىڭ بابىنا كەلتىرگەن ءجۇز مىڭ اسكەرىنە، بار قارۋ-جاراعى سويىل مەن كونە قىپشاق كەزىنەن كەلە جاتقان قايىڭ ساداقتارىن ساپتاعان قازاق جىگىتتەرى قارسى تۇرا المايدى. بۇنداي سوعىستا جەڭىپ شىعۋ ءۇشىن تەك جازدى كۇنى جينالاتىن ەر جۇرەك جىگىتتەرى عانا ەمەس، قان مايداندا ابدەن شىنىققان، سوعىس ءتاسىلىن مەيلىنشە ۇيرەنىپ العان قارۋ-جاراعى مۇزداي، تۇرعىلىقتى اسكەر كەرەك. ول اسكەر ءقازىر تەك شايح-حايداردا عانا بار. سوندا قالاي، شايح-حايداردىڭ اسكەرى كۇشتى ەكەن دەپ ۇرىستان كۇنى بۇرىن تايىپ كەتۋ كەرەك پە؟ جوق، ويتۋگە بولمايدى. شايح-حايداردىڭ مۇزداي قارۋ-جاراقتانعان اسكەرىنە قارسى بوتەن كۇشتى پايدالانۋ كەرەك. ول كۇش — كوك وردا حاندىعىنا قارسى باتىرلاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ، سولاردىڭ اسكەرىن شايح-حايداردىڭ جان-جاعىنان قاپتاتۋ، بۇيىدەي تيگىزۋ. ءمۇيىزى قاراعايداي الىپ وگىزدى جان-جاعىنان تيگەن ون بۇگەلەك قىزىل تاناۋ ەتىپ شاپقىلاتىپ، جانىن قويارعا جەر تاپقىزبايدى. بۇكىل قاستار جينالساق ءبىر شايح-حايدارعا ءالىمىز جەتپەي مە؟ ارينە جەتەدى.
وسىنداي ويعا كەلگەن جانىبەك، موعول، جاعاتاي حاندارى قاجى-مۇحامەد بالاسى سايدان-ايباق حانعا، كەرەي-ارابيدىڭ بالاسى بۇرەكە سۇلتانعا، ماڭعىت امىرلەرى ابباس بەك، مۇسا بەك، جاڭبىرشى بەككە، «ءبارىمىز بىرىگىپ شايح-حايدارعا قارسى شىعايىق» دەپ كىسى سالدى.
ەجەلدەن ءابىلقايىرعا قارسى حان، سۇلتان، بەكتەر اسكەرىمەن تەز-اق جينالدى. كيىك لاعىن ورگىزگەن قارا سۋىقتىڭ الدىندا ياسسى مەن ساۋراننىڭ ورتاسىنداعى ەتراق دالادا ءجۇز مىڭداعان قالىڭ قول كەزدەستى. جانىبەك اسكەرىنىڭ سانى ارتىق بولعانىمەن، قاراشىڭ باتىر باستاعان كوك وردا اسكەرى العىزبادى. جانىبەك، ايباق، مۇسا، جاڭبىرشى بىرنەشە مارتەبە قارسى شاپتى، ءبىراق ساۋىت بۇزار بولات ۇشتى جەبە جاۋدىرعان شايح-حايدار اسكەرى ماڭايىنا جولاتپادى. بىرنەشە رەت وزدەرى قارسى شابۋىلعا شىقتى. نۇرانىڭ قاراتۇزىنداعى ايقاستان بەرى قازاق حاندارىنا ءتىسىن قايراپ جۇرگەن قاراشىڭ باتىر، كۇيەۋ بالاسى ەكەنىنە قاراماي، بۇرىندىق سۇلتاننىڭ اسكەرىنە وزگەدەن كوبىرەك وشىگە ۇمتىلدى. بۇرىندىقتىڭ باياعى وزىنە ىستەگەنىن الدىنا كەلتىرمەك بوپ، قولىنا ارقانىن الىپ قىرعىن ۇرىستىڭ ىشىنەن تالاي اڭدىدى. ءبىراق سۇلتاندى قورشاعان كىلەڭ سايگۇلىك مىنگەن قارۋلى ەر جىگىتتەر جۋىتپادى. كەيدە وزدەرى قولعا تۇسە جازداپ ازەر قۇتىلدى. قاراشىڭ نۇسقاۋىمەن سۇلجىق تۇرىكمەندەرىنىڭ اتاقتى جاساعى جانىبەككە دە سان ۇمتىلدى. ءبىراق باياعى نۇرانىڭ قاراتۇزىنداعى وقيعادان كەيىن جانىبەك حاننىڭ ءوزىن قورعايتىن ەكى ءجۇز الداسپاندى ارناۋلى قوسىنىن باسقاراتىن باتىر سايان، حان ۇستىنە تۇيىلگەن قىلىشتى سان رەت نايزاسىمەن قاعىپ، حاندى جابىرەيىلدەي قورعاپ، مايدان ورتاسىنان امان الىپ شىعا بەردى. وسىلاي ەكى اپتاداي سالعىلاسقان قازاق اسكەرى اقىرىندا، كۇزدىڭ قارا سۋىعى كەلە سىعاناققا كەيىن شەگىندى. جاۋ جاعىنىڭ قايتقانىن كورگەن شايح-حايدار حان ەندى ءوز اسكەرىن تاراتا باستادى.
ءابىلقايىر ورداسى قاستارىنىڭ دا كۇتكەنى وسى ەدى. شايح-حايدار حان جاۋىنگەرلەرىن تاراتىپ بولىپ، قالعان بەس مىڭ قولمەن ەرتەڭ سامارقانتقا قايتقالى تۇرعانىندا، كەنەت ءابىلقايىردىڭ ەسكى جاۋى سۇلتان احمەت حاننىڭ جيىرما مىڭ جاقسى قارۋ-جاراقتى اسكەرىن ەرتىپ، ايباق حان ءبىر بۇيىردەن ساۋ ەتە قالدى. شايح-حايدار تاراپ كەتكەن قولىنا جينالسىن دەپ بۇيرىق بەرىپ، ات شاپتىرعانمەن، ءجوندى اسكەر جينالىپ ۇلگەرمەدى. امال جوق، جيىرما مىڭ اسكەرگە بەس مىڭ قولمەن قارسى شىعۋعا تۋرا كەلدى. شايح-حايدار جايشىلىقتاعى جۇرەكسىزدىگىن قويىپ، وسى ايقاستا قاراشىڭمەن قاتار تۇرىپ، جان اياماي ۇرىستى. سۋعا كەتەر بالا داريادان شەگىنبەيدى، الدە اجالىنا كورىندى مە، نە باياعىدان بەرى قورقىپ كەلگەنىنىڭ ىزاسىن قايتارايىن دەدى مە، ول استىنداعى قۇلا قاسقا تەكەجاۋمىت تۇلپارىن ويناقتاتىپ، جاۋ شەبىنىڭ ورتاسىنا قارسى شاپتى. تاياۋ جەردەن جىبەرگەن بىرنەشە جەبە ۇستىندەگى كەرەگە كوز شىنجىر ساۋىتتىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، اقىرىندا ات ۇستىنەن قۇلاتتى. قۇلاعان حاننىڭ دەنەسىن الامىز دەپ، ەكى جاق بىردەي جان اياسپاي قىرىلىسىپ جاتقاندا، سان جاعىنان جارالانعان شايح-حايدار حان قانسىراپ، قينالىپ بارىپ، اقىرعى رەت جارىق دۇنيەگە ءبىر قارادى دا، كوزىن ماڭگى جۇمدى. بۇل جولى دا ۇتىلعانىن بىلگەن قاراشىڭ باتىر، سوعىسقا ەڭ العاشقى رەت قاتىناسپاق بوپ شايح-حايدار قولىنا ەرگەن ون جەتى جاسار مۇحامەد-شايباني مەن ون بەس جاسار ماحمۋد-سۇلتاندى قان ساسىعان قىرعىننان امان-ەسەن الىپ شىعىپ، قالىڭ شي اراسىنا كىرىپ جوق بولدى.
شايح-حايدار قازا بولعاننان كەيىن، وعان ەرگەن ءامىر، سۇلتاندار ەلدى-ەلدەرىنە تاراپ كەتتى. كوبى وزدەرىنىڭ قاسقىرعا جەكە شاباتىن ارلان تازى ەمەس، تەك قورا كۇزەتۋگە جارايتىن بۇرالقى توبەتتەر ەكەندىكتەرىن كورسەتتى. بۇرىن توپتانىپ ارسىلداپ ءۇرىپ، سىرت ادامعا ايبار شەكسە، ونىسى ايتاقتايتىن، باستارىن قوساتىن امىرشىلەرى بولعاندىقتان ەكەن. امىرشىلەرى اجال تاۋىپ ەدى، ەندى ولار ءوز قالالارىنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا وتىرىپ الىپ، تەك جات ادامدى جۋىتپاي قۇر سىرتتاي قىر كورسەتىپ ابالاۋعا عانا جارادى.
مۇنداي جاعداي قازاق، موعول، جاعاتاي حاندارى مەن ءابىلقايىر ۇرپاعىنا قارسى اقساق تەمىر امىرلەرىنە جامان تيگەن جوق، كوك ورداعا باعىناتىن قالالاردى جەكە-جەكە جاۋلاپ، بىرتىندەپ تالان-تاراج ەتىپ الا باستادى. ءابىلقايىردىڭ كەزىندەگى ايبارلى وردادان «انە-مىنە» دەگەنشە قۇر بولشەكتەنگەن ۋاليەتتەر عانا قالدى. بۇل اقساق تەمىردەن كەيىن، قايتا لاۋلاپ كوتەرىلگەن وزبەك حاندىعىنىڭ تاعى دا ءبىر قۇلدىراپ قۇلاۋى ەدى.
جانىبەك باس جاۋى ءابىلقايىر ورداسىن جەڭگەننەن كەيىن كوڭىلى ازىراق سايا تاپتى. سويتكەنشە قىس تا ءتۇستى. قالىڭ قول قاسىنا ۇستايتىن ول كەزدە حان قورى بالەندەي باي ەمەس، سىپايلاردىڭ وزىنە اس كەرەك بولسا، اتتارىنا ءشوپ كەرەك. قازاق ول ۋاقىتتا ءشوپ شاۋىپ، قىستىق قورىن دايىنداپ كورمەگەن. دايىنداعانمەن دە سونشاما بىقىعان مالدى قامتاماسىز ەتۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. جاز بولسا ءبىر ءسارى، سىپاي اتتارى دا جايىلىمدا بولادى. وسىنداي جاعدايمەن حان جىلدا، قىس بولا باس اسكەرىن ەلدى-ەلىنە تاراتاتىن.
بيىل دا ءسويتتى. جانە وسى جىلى دەشتى قىپشاق حان ورداسىن سىعاناققا كوشىردى. تەك وسى سىعاناقتى قورعاۋعا بەس مىڭ اتتى اسكەر الىپ قالدى دا، وزگە سىپايلارىن اۋىلدارىنا قايتاردى. «قارۋ-جاراقتارىڭ، جاۋعا مىنەر اتتارىڭ ەر-تۇرماندارىمەن دايىن تۇرسىن، كەرەك بولىپ قالساڭدار جارشى حابار بەرەدى» دەدى. بيىل جىلداعىسىنداي «جاز شىعا بالەن جەرگە جينالىڭدار» دەمەدى. جانىبەكتىڭ ونداعى ويى، ءبىر جاعىنان ءارقايسى ءوز بەتىنە قامالعا اينالعان تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ قالالارىن بۇرىنعىداي ءجۇز مىڭداعان قول جيناماي-اق، قاراماعىنداعى بار كۇشپەن الامىن دەگەن ءۇمىتى بولسا، ەكىنشى جاعىنان بۇل قالالاردىڭ حاكىم، اقساقالدارىمەن ءتىل تاۋىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، سوعىس اشپاي-اق وزىمە باعىندىرارمىن دەگەن سەنىمى بار ەدى.
جانىبەك وسى ويىن ورىنداۋعا كىرىستى. ءوزىنىڭ قوقان-لوقى كۇشىن كورسەتە وتىرىپ، تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ سىعاناق پەن سوزاقتان بوتەن قالالارىنا «قان توگىسپەي باعىنىڭدار» دەپ ءۇشىنشى رەت حات جازىپ، ۋاكىلدەر جىبەردى. بۇ جولى جانىبەك، ءسوزىنىڭ سالماعى بولاتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن. سويتسە ياسسى، سايرام، Cayران، وتىرار، اقرۇق، ۇزگەنت سەكىلدى مىقتى بەكىنىسكە اينالعان شاھارلاردىڭ وڭاي قولعا تۇسە قويمايتىنىن دا تۇسىنەتىن. اسىرەسە ياسسى، ساۋران قالالارىن باسقارىپ وتىرعان مۇحامەد-مازيت-تارحان، قۇلمۇحامەد-تارحان سەكىلدى ءابىلقايىر كەزىندە دە بيلىكتەرىن ەشكىمگە ويىنشىق ەتە قويماعان حاكىمدەرى بار جانە قورعايتىن اسكەرى بار قالالاردىڭ تاعدىرىن وڭاي شەشە المايتىنى وعان حاق ەدى. جانىبەك بۇل مەدينەلەرمەن جەكە الىسپاي تاعى دا وزىنە سەرىك ىزدەۋگە كىرىستى. وعان ەندى بۇرىنعى اباق حان، احمەت حان، ابباس، مۇسا، جاڭبىرشى بەكتەردەن كۇشتىرەك سەرىك كەرەك بولدى. مۇنداي ادام يسان-بۇعى ولگەننەن كەيىن، موعولستان تاعىنا وتىرعان جۇنىس حان ەدى.
ەجەلدەن قازاق رۋلارى جاعاتاي، موعول حاندارىمەن دوستاسىپ كەلگەن. موعولستاندا ءبىر تىرەگىم بولسا، مۇرتىمدى بالتا كەسپەيدى دەپ ويلادى جانىبەك. ونىڭ ۇستىنە جۇنىس حان ماۋرەنناحرداعى اقساق تەمىر امىرلەرىمەن بايلانىستى. سامارقانت ءامىرشىسى ابۋسەيىتتىڭ بالاسى ومار شايقى بۇنىڭ قىزىن الىپ وتىر. ءتۇبى تۇركىستان ۋاليەتىن قان توگىپ جاۋلاپ الاتىنداي كۇن تۋسا سامارقاند بۇقار كۇشتەرىنىڭ سىرت قالعانى ءجون. قاشان دا بولسا توپتانعان قاسىڭنان، جەكەلەنگەن جاۋىڭدى جەڭۋ وڭاي. ال ءقازىر سونداي ادىسكە جول بار. ءابىلقايىر دۇنيە سالعاننان بەرى، تەمىرلان تاعىنا قارايتىن ۋاليەتتەر جەكە-جەكە ءبولىنىپ كەتكەن. «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ» دەپ قارايتىن سۇلتاندارعا، امىرلەرگە جالعىز امىرشىگە باعىنعاننان گورى، ءار ۋاليەتتى ءبولىپ بيلەۋ ءتيىمدى كورىنگەن. جاۋىڭ ءوزى وسىنداي حالدە تۇرعاندا، نەگە ونىڭ وسال جەرىن پايدالانباسقا؟ جانىبەك ءوز ويىن ىسكە اسىرۋعا وسى كەزدىڭ ءدال ەكەنىن ەسكە الىپ، قىز بەرىپ، قىز الىسايىق دەپ جۇنىسقا كىسى سالدى.
جاڭا ىرگەسىن قالاپ كەلە جاتقان قازاق حاندىعىنىڭ تۇركىستان ولكەسىن قايتىپ الۋدان دا بوتەن تولىپ جاتقان ىستەرى بار. اسكەر قۇرۋ، حان ءتارتىبىن ورناتۋ، مەملەكەت زاڭىن — جاڭا «حان جارعىسىن» شىعارۋ، وتىرىقشى ايماقتار مەن كوشپەلى تايپالاردان حان قورىنا، اسكەر ۇستاۋعا، مەشىتكە، مەملەكەت ءىسىن جۇرگىزەتىن ادامدارعا ارنالعان سالىق، عاراج، ۇشىر، زەكەت جيناۋ. سىعاناق پەن سوزاقتى العاننان بەرى قىپشاق دالاسى مەن موعولستان، التىن حان، قارا تەڭىز جاعاسىنداعى قالالارمەن ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىن كۇشەيتۋ — حان اسىرەسە كوڭىل بولەتىن ماسەلەلەر ەدى. بۇرىندى-سوڭدى ءداشتى قىپشاقتا قالىپقا تۇسپەگەن وسىنداي تىڭ ىستەرمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىندە، جانىبەك قىس ءوتىپ جاز شىققانىن بىلمەي قالدى.
جاز شىعا جانىبەك ءوزىنىڭ كوشپەلى ەل ۇلى ەكەنىن ەسىنە ۇستاپ، قازاق ەلىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا، حان ورداسىن سىعاناقتان سىرداريانىڭ ساعاسىنا كوشىردى.
بۇل ارا شىم ءۇيلى، كۇندىز-تۇنى شۋلاعان بازارلى، كوشەسىنە ادامى سىيماي جاتقان قالاداي ەمەس، كوك شالعىن، اۋاسى دا جەڭىل، ءورىسى دە كەڭ، قامىستى القاپ.
سىرداريا جاعاسىنا كەلىپ قونعالى. جانىبەكتىڭ شارۋاسى بۇرىنعىسىنان دا كوبەيىپ كەتتى. سايرام حاكىمى قاتتا بەكتەن، موعولستان حانى جۇنىستان حابار كەلگەن. بۇل ەكەۋى دە جانىبەكتىڭ ۇسىنىسىنا بىردەن قۇلاپ تۇسپەگەنمەن دە، تاقا «كەت ءارى» ەمەستىگىن بىلدىرگەن. سونداي-اق ساۋران حاكىمى قۇلمۇحامەد تە كىسى جىبەرگەن. حان ۇسىنىسىنا ول تەرىسقاقپاي جاۋاپ بەرگەن.
جانىبەك وسى ماسەلەلەردى حان كەڭەسىنە سالماق بولدى. و كەزدە كۇردەلى ءىستىڭ ءبارىن حان كەڭەسى شەشەدى. حان ۇسىنىسىن ەگەر حان كەڭەسى قابىلداسا عانا ىسكە اسادى. ابىلاي حانعا دەيىن بۇكىل قازاق تاريحىندا وسىلاي بولىپ كەلگەن. ال جانىبەك تۇسىندا حان كەڭەسى ەكى تۇرگە بولىنەتىن. ءبىرىن «تاعاناق كەڭەسى» دەپ اتايتىن، ەكىنشىسىن «تۇرىمتاي كەڭەسى» دەيتىن. ءبىرىنشىسى ۇلكەن حان كەڭەسى دەگەن ماعىنادا، ەكىنشىسى كىشى حان كەڭەسى دەگەن تۇسىنىكتە. بىرىنشىسىنە ەلەۋلى رۋدىڭ باستى ادامدارى تەگىس جينالادى. وندا حان سايلاۋ، سوعىس اشۋ ءتارىزدى كۇردەلى ىستەر عانا قارالۋعا ءتيىستى. سوندىقتان بۇل كەڭەستى كەيدە ءۇش جۇزگە بولىنەردە باس قوسقان جەرىنىڭ اتىمەن «قاراتۇز كەڭەسى» دەپ تە اتاعان. ال تۇرىمتاي كەڭەسىندە باسقا جۇرتقا ەلشى جىبەرۋ، قونىسقا جەر بولۋ ءتارىزدى جەڭىلدەۋ ماسەلەلەر شەشىلگەن. بۇل كەڭەسكە مايمەنە مەن مايسارىدان بوتەن، وردا ماڭىنداعى اسكەري قولباسشىلار، حان بالالارى قاتىناسا الادى. ءبىرىنشى كەڭەس جىلىنا ءبىر مارتەبە، ەكىنشى كەڭەس اپتا سايىن باس قوسقان.
جانىبەك ءوزىنىڭ ءدۇدامالدانعان ءىسىن، حان كەڭەسىنە قويماي تۇرىپ، كوبىنە قاسىم سۇلتانمەن اقىلداساتىن. بۇ جولى دا وسى ادەتىنە ساپ بالاسىن، ءوزى وتىرعان جاعان بايبىشەسىنىڭ ورداسىنا شاقىرتتىردى.
كۇن جاڭا باتىپ، تومەنگى اۋىلدىڭ مالى كەلىپ ازان-قازان بولىپ جاتقاندا، كەشكە تامانعى الاساپىران الەتى ەدى. كۇندىز ىستىق بوپ، كۇن باتا عانا سامال جەل تۇرعان. وردا ءىشى سالقىنداي ءتۇسسىن دەپ حان ەسىكتى ادەيى اشىپ قويعان. بالاسىمەن سويلەسەر ءسوزىن جات قۇلاق ەستىمەسكە كۇزەت جىگىتتەرىن دە «ارىرەك بارىپ كۇزەتىڭدەر» دەپ، وردا ماڭىنان الىستاۋ جەرگە قۋىپ جىبەرگەن.
— ىمىرت ۇيىرىلە قاسىم دا كەلدى. اكەسى ونىڭ سالەمىن الىپ وڭ جاعىنا وتىرعىزدى دا:
— پەشپەنتىڭدى شەشىپ تاستا، دەنەڭدى جەل ايمالاسىن، — دەدى، ءسويتتى دە قىمىز قۇيىپ وتىرعان بايبىشەسىنە، — شام جاعاسىڭ با، قايتەسىڭ، — دەپ كوز قيىعىن اۋداردى.
سوناۋ جانبيكە وقيعاسىنان كەيىن ءۇش جىل وتسە دە، جاعان بالەندەي وزگەرە قويماعان-دى. سول تولىعايىن دەگەن ءتارىزدى، ايتپەسە سول باياعى كول جاعاسىنا شىعىپ تارانعان اققۋ-قازداي ءساندى قالپى. جاسى قىرىقتان اسىپ كەتكەنىن ەسىنە تۇتىپ، بالاسىنىڭ كوزىنشە ورنىنان ىلتيپاتپەن تۇرىپ، جايشىلىقتاعى ەرىنە دەگەن قىلتىڭ-سىلتىڭ مىنەز كورسەتپەي، ادەپپەن ساندەنە مايىسا، كەرەگەگە ءىلۋلى جۇڭگو شامىن جاعۋعا كىرىستى.
جانىبەك اسپاي-ساسپاي، الدىنداعى التىن كەسەدەن ۋىز قىمىزدى ءبىر ۇرتتاپ قويىپ اڭگىمەسىن باستادى:
— بۇگىن المالىقتان جۇنىس حاننان كىسى كەلدى، — دەدى ول. — كەشە ساۋران حاكىمى قۇلمۇحامەد-تارحان مەن سايرام حاكىمى قاتتا بەكتەن جەتكەن حاباردى ەستىگەن شىعارسىڭ؟...
— ەمىس-ەمىس قانا...
— قۇلمۇحامەد-تارحان ءالى ءور كوكىرەكتىگىنە سالىپ، — دەپ كەلە جاتتى دا، كەنەت توقتاي قالدى. ءدال وسى ساتتە ەسىك جانىنداعى قورجىننان شاقپاق تاس الۋعا بارا جاتقان جاعان قاسىمدى الدەنەدەن قورعاي «اللا» دەپ داۋىستاپ جىبەردى دە، جەرگە شالقالاي كەلىپ گۇرس قۇلادى. جانىبەكتىڭ كورگەنى اشىق ەسىك الدىندا قاراڭ ەتىپ پايدا بولعان قارا دالباعايلى جات كىسىنىڭ كەنەت نايزاعايداي جارق ەتكىزىپ لاقتىرعان بولات قانجارى بولدى.
جانىبەك اتىپ تۇرىپ ەسىك الدىنا بارعانشا، قويۋلانىپ كەلە جاتقان ءتۇن قاراڭعىسىنان ارۋاقتاي پايدا بولعان ءتۇسى سۋىق ادام، سىپ ەتىپ ءۇيدى اينالا بەرىپ، سيقىرشى جانداي جوعالىپ كەتتى.
جانىبەك تەك:
— ۇستاڭدار! — دەۋگە عانا شاماسى كەلدى.
ءسىرا ەسىك الدىندا كەنەت ەلەڭ ەتكەن جات بەينەنى كۇزەتشىلەردىڭ دە كوزى شالىپ قالعان ءتارىزدى، ەندى ولاردىڭ سۋ جاعاسىنداعى قامىسقا قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان دۇبىرلەرى ەستىلدى. الدەن ۋاقىتتا: «قاپ، اتتەگەن-اي، ۇستاتپاي كەتتى-اۋ!» دەگەن الدەكىمنىڭ وكىنىشتى داۋسى شىقتى.
اكەسىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بەتىنە قاراپ وتىرعان قاسىم، شەشەسىنىڭ داۋسى شىققان شاقتا ەشتەڭە تۇسىنبەي قالدى، تەك جاعان شالقالاي ءتۇسىپ قۇلاعاندا ءبىر-اق ىرعىپ قاسىنا باردى. قارا كولەڭكەلەنىپ كەتكەن بەيۋاقتا ءۇن-تۇنسىز جاتقان اناسىنىڭ ءدال كوكىرەگىنە قادالعان قانجاردىڭ سابىن كوردى. جانتالاسىپ ءمۇيىز ساپتى قانجاردى كەۋدەسىنەن جۇلىپ الدى. اتىلعان ىستىق قان بەتىنە شاپشىپ جۋىپ كەتتى. اناسى «قۇلىنىم» دەپ ىشقىنا ءبىر بۇلقىندى دا تىنا قالدى. وسى كەزدە ۇيگە باسقا ادامدار دا كەلىپ، شام جاعىلدى. ەندى جۇرت قىزىل قانعا باتىپ ءولىپ جاتقان حانىمدى كوردى.
بۇكىل حان اۋلى تۇنىمەن جاعاندى ولتىرگەن ادامدى ىزدەدى. تابا المادى. تەك تاڭ اتا عانا ونىڭ سەيحۋن داريانىڭ جاعاسىندا جاتقان قارا ءجۇن دالباعايى مەن جەڭىل پۇشپاق ىشىگىن، تۇيە تەرىسىنەن يلەگەن كون ەتىگىن تاۋىپ اكەلدى. شاماسى ارعى بەتكە ءجۇزىپ ءوتىپ كەتكەن ءتارىزدى. اعىسى قاتتى، كىمدى بولسا دا وپ-وڭاي الىپ كەتەتىن بۇل كەزدەگى سەيحۋن داريادان الگى ادامنىڭ قالاي ءجۇزىپ وتكەنىنە جۇرت جاعاسىن ۇستاپ تاڭ قالدى. «ادام ەمەس، حان ورداسىنا ارناپ كەلگەن بۇل ءبىر الباستى بولار» دەدى ىشىنەن عالاماتقا سەنگىش كەيبىر كەمپىرلەر. ال تاستاپ كەتكەن كيىمدەرىنەن بۇل كەلگەن جىن دا، الباستى دا ەمەس، ناعىز ادام، ادام بولعاندا دەشتى قىپشاقتىڭ وزىنەن شىققان، ءتىپتى سوناۋ جايىقتىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەن جاۋ ەكەنىنە ەشكىم دە شەك كەلتىرمەدى. بۇعان كيىم ۇلگىسى، كومكەرۋى، ويۋى كۋا ەدى.
جاعاندى بۇكىل ەل-جۇرت بوپ ارۋلاپ قويىپ، جەتىسىن بەرگەننەن كەيىن، جانىبەك تاعى قاسىمدى ءوز ورداسىنا شاقىردى. قاسىم كەلگەننەن سوڭ، ونىڭ بەلىندەگى قانجاردى الدى دا، قولىنا ۇستاپ تۇرعان، جاعاننىڭ كەۋدەسىنەن سۋىرىلعان قانجارمەن ەكەۋىن بالاسىنىڭ الدىنا قويدى.
— كوردىڭ بە، ەكەۋى بىردەي، — دەدى جانىبەك، — ساعان وسى ەكى قانجار قانداي سىر ايتىپ تۇر؟
— ءبىر شەبەردىڭ جاساعانى ما؟
— ودان بوتەن؟
— ەسىڭىزدە مە، انام مارقۇمعا مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتانعا تيمەيمىن دەپ انت بەرگەنىمدە مەنىڭ قولىمنان مىناۋ قانجاردى الىپ، «ساعان قادالار قانجار مەنىڭ جۇرەگىمە قادالسىن» دەپ ەدى عوي؟ انامنىڭ سول تىلەگى ورىندالعان ءتارىزدى.
— راس، اناڭ ادال جان ەدى. ادال جۇرەگىنەن تىلەگەن تىلەگى ورىندالدى. توپىراعى تورقا بولسىن. ال بۇدان باسقا بۇل قانجاردىڭ لاقتىرىلۋىنان نە ۇقتىڭ؟
— قانجار نە سىزگە، نە ماعان ارنالىپ لاقتىرىلعان.
— دۇرىس ايتاسىڭ. بۇل قانجارلاردى مەككەگە بارعان نوعايلى حاندىعىنىڭ ءبىر ءبيى ستامبۋلدان الىپ كەلگەن. ماعان بىرەۋىن بەرگەن ەدى. سەن جەتى جاسقا تولعانىڭدا ادەيى بەلىڭە بايلاعام. ال قالعاندارى سول نوعايلى ەلىندە بولاتىن. مىنا قانجاردى لاقتىرعان ادام نە ساعان، نە ماعان ارناپ لاقتىردى. جانە ءوزى سو جاقتان كەلدى. بۇدان نە ۇقتىڭ؟
— ەدىل بويىنداعى اعايىندار دا تەك جاتپايتىن ءتارىزدى عوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ. دەشتى قىپشاق جەرى — تۇيەنىڭ تەرىسى ءتارىزدى مول دۇنيە. اركىم-اق ودان ءبىر ۇلتاندىق جۇلىپ الىپ قالۋعا قۇمار. تەگى تۇركىستانعا تىم كوڭىل ءبولىپ كەتكەن ءتارىزدىمىز. ءبىز بۇ جاقتا اۋرە بولىپ جۇرگەندە، ەدىل بويىنداعى نوعايلى تەمىر بي مەن استراحان ورداسىنىڭ ءامىرشىسى قاسىم سۇلتان دا بوس جاتپاعانى كورىنىپ تۇر... قازان مەن قىرىم حاندارىمەن ءتىل تابىسقانداي ما، قالاي. ءتورت جۇرتتىڭ تورتەۋى دە بىزگە دوس ەمەس. تۇركىستاندى الامىز دەپ جۇرگەندە، ولار دەشتى قىپشاقتىڭ بۇكىل باتىسىن باسىپ قالۋعا دايىندالىپ جاتپاعانىن كىم ءبىلسىن. جوق، ارتىڭدى بەكىتپەي تۇرىپ الدىڭدى قارماي بەرۋدىڭ ءجونى بولماس... قانداي اقىلىڭ بار؟
— اقىلىم ءوزىڭىز ويلاعانداي: جاۋ ەكى جاقتان. استانانى ەكى جاعىڭا بىردەي قاراي الاتىن جەرگە كوشىرۋ كەرەك.
— ونىڭ ۇلىتاۋ ما؟
— جوق، ۇلىتاۋ ەكى جاقتىڭ دۇبىرىنەن دە الىس. بىزگە تەگى ءقاۋىپتى تۇستان تاقا الىس كەتپەۋ ءجون. دەشتى قىپشاق حاندىعى بۇل جاقتاعى شەكاراسىن ءقازىر اجەپتەۋىر بەكىتىپ الدى. ەندى ساۋراندى جاۋلاپ الساڭىز وزدەرى ءبۇلىنىپ جاتقان ءابىلقايىر مەن تەمىرلان تاقتارىنان بالەندەي ءقاۋىپ ازىرگە تۋا قويماس... ءقاۋىپ ءدۇمپۋى نوعايلى جاقتان. ءدال نوعايلى حاندىعى بولماعان كۇندە دە، ار جاعىندا تۇرىك پاتشالىعى بار. ءبىز و جاقتان تىم الىستاپ كەتتىك. سىعاناقتى — بۇرىندىق سۇلتانعا قالدىرىپ، حان ورداسىن جايىق بويىنداعى كونە قالا — سارايشىققا كوشىرگەن ءجون.
— ءوزىم دە وسىلاي بولجاپ ەدىم. دەشتى قىپشاق حاندىعى بولۋ ءۇشىن قاراماعىمىزدا ەدىل، جايىق، جەم، تورعاي وزەندەرىن جايلاعان تۋىستاردىڭ ءبىر بولعانى جاقسى. ال ولار ءبىزدىڭ قۇرىعىمىزدىڭ مويىندارىنا تۇسۋىنە تىم شالعاي جاتقانىن مىسە تۇتىپ، بەلىنە جايىلىپ جۇرگەن ءتۇرى بار... ونىڭ ۇستىنە ار جاعىندا تاعى قاس جاۋلارىمىز تۇر...
كۇزتوقساننىڭ باس كەزىندە حان «تاعاناق كەڭەسىن» شاقىردى. بۇل كەڭەس حان ۇسىنىسىن دۇرىس دەپ تاپتى جانە قىس تۇسە ساۋراندى قايتارىپ الۋدى ماقۇل دەپ شەشتى.
جانىبەك قىس تۇسە ساۋراندى باسىپ الدى دا، كەلەسى جىلى جاز شىعا سىعاناقتى — بۇرىندىققا، سوزاقتى — ماحمۇدقا، ساۋراندى ۇلكەن بالاسى جيرەنشەگە تاستاپ، ءوزى جايىق بويىنداعى دەشتى قىپشاقتىڭ كونە قالاسى سارايشىققا كوشتى.
بالاسى قاسىم ءجون ايتقان سىندى، ەگەر تاعى ءبىر بەس جىلداي بۇ جاققا كوڭىل بولمەگەندە، بۇكىل ەدىل، جايىق بويى مۇعاجار تاۋىنا دەيىن نوعايلى، استراحان، قازان، باشقۇرت حاندارىنىڭ ۇلەسىنە كەتۋى مۇمكىن ەكەن. ونىڭ ۇستىنە جانىبەكتى «بار قازاقتىڭ حانى» دەپ قۇر اتاعانى بولماسا، بۇل اراداعى رۋلار ونىڭ ىقپالىنان تىم الىس جاتقان-دى. حان ءوزىنىڭ تەگەۋرىندى مىنەزىنە باسىپ، تاعى قاۋىپ-قاتەرلى، كەيدە قان توگىسسىز بىتپەيتىن جاڭا ايقاستارعا كىرىسىپ تە كەتتى. ەندى ول وزىنە ارنالعان قانجاردىڭ نەگە باتىستان لاقتىرىلعانىن ۇقتى. وڭاشا وتاۋ، جەكە حان بولۋدى ارمان ەتكەن باسشىلارىنىڭ ازعىرۋى سالدارىنان ەدىل، جايىق، ەلەك، جەم، تورعاي، ور وزەنىنىڭ بويىنداعى رۋلار جانىبەككە باعىنۋدان ايني باستاعان. جانىبەك ءوزىنىڭ ون مىڭ اتتى اسكەرىن ەرسىلى-قارسىلى دۇبىرلەتىپ، كوك قۇرىش الداسپانىن نايزاعايداي جارقىلداتىپ، ەندى ولاردى ويلانۋعا ءماجبۇر ەتتى. وسىلاي بۇ جاقتاعى قازاق رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، دەشتى قىپشاق حاندىعىنا كۇشپەن باعىندىرام دەپ جۇرگەنىندە بالالارىنا تاستاپ كەتكەن دەشتى قىپشاقتىڭ كۇنشىعىس جاعىنا ءابىلقايىر حاننىڭ كەزىنەن دە زور ءقاۋىپ تۋعانىن بىلمەي قالدى.
ءابىلقايىر ءوزى ولمەستەن بۇرىن مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتاندى ءوزىنىڭ بۇرىنعى اتەكەسى باي-شايح ۇيعىرعا تاپسىرعان. جانە ولارعا اتەكە ەتىپ بۇرىنعى كۇكىلتاشى قوسشى رۋىنان شىققان داۋلەت-قوجا بەكتىڭ بالاسى دارۆيش-حۇسايىن-قاراشىڭدى تاعايىنداعان. بۇل ەكەۋى دە ابىلقايىرمەن بىرگە كوك وردانى تىگىسكەن ەر جۇرەك، سەنىمدى ادامدار بولاتىن. شايح-حايدار ولگەننەن كەيىپ ءابىلقايىر تاعىنا وتىرۋ مۇحامەد-شايبانيدىڭ كەزەگى ەدى. ويتكەنى ونىڭ اكەسى شاح-بۋداق سۇلتان ءابىلقايىردىڭ ۇلكەن بالاسى. ال ءوزى شاح-بۋداقتىڭ اققوزىدان تۋعان تۇڭعىشى. ەكى جىلدان كەيىن، ماحمۋد-سۇلتان تۋعان. ەكەۋى دە تۇرگە كەلبەتتى، الىپ كۇشتى، جاس جولبارىس ءتارىزدى ەر جۇرەك جاندار. ونىڭ ۇستىنە ەكەۋى دە وقۋعا زەرەك، ونەر-بىلىمگە جاقىن. حان ماڭىنداعى ادامدار ءتۇبى الەمگە سايبان تۇقىمىنىڭ اتىن شىعارار وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرى بولار دەپ جوريتىن. بار ۇمىتتەرىن ولار مۇحامەد-اكىم ەل تارازي تويىندا اقتاعانداي دا ەدى. وسىنداي ءۇمىت كۇتكەن ەكى حانزادانى ءابىلقايىر قايتىس بولىسىمەن، امىرلەر كەڭەسى «كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا» دەپ ءابىلقايىردىڭ ەڭ سەنىمدى، ەڭ ەر جۇرەك باتىرى قاراشىڭعا تاپسىرعان. سول سەبەپتەن بۇل باتىر ءوزىن وسى ەكى حانزادانىڭ ومىرىنە جاۋاپتى سانايتىن. جالعىز جانىن قۇربان ەتىپ ولاردى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاۋعا انت ەتكەن.
وسى ەكى حانزادانى شايح-حايدار قازا بولعان ۇرىستان الىپ شىعىسىمەن قاراشىڭ باتىر حادجيتارحانداعى، ياعني استراحانداعى جوشىنىڭ ءۇشىنشى ۇلى قۇتلىق-تەمىردىڭ ۇرپاعى، قاسىم حانعا بىردەن تارتقان. ماۋرەنناحر جەرىندە جۇرسە، ءتىرى قالۋلارىنان قاراشىڭ باتىر كۇدىكتەنگەن. استراحان تاعىنا وتىرۋعا كەزىندە ءابىلقايىر ۇلكەن جاردەم بەرگەن قاسىم حان، قاشىپ كەلگەن حانزادالاردى قۇشاعىن جايا قارسى العان. قاراشىڭ باتىرمەن اقىلداسىپ، قاسىم حان مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتاندى جاۋدان جاسىرىپ باعۋدى ماڭعىت رۋىنان شىققان تەمىربەككە جۇكتەگەن.
تەمىربەك حانزادالارعا تاماشا قۇرمەت كورسەتىپ، قىزمەت ىستەي باستاعان. بۇل جاعداي ءابىلقايىر اۋلەتىنە جانى قاس جاۋى، قاي جەردەن قوس ءبورى شىعا قالار ەكەن دەپ قۇلاعىن ءتۇرىپ وتىرعان ايباق حانعا، موعول احمەد حان مەن ابباس بەككە جەتكەن. بۇلار كوپ اسكەرمەن حادجيتارحانعا قاراي شىققان. سوعىسۋعا كۇشى جەتكىلىكسىز قاسىم حان تەمىربەك پەن قاراشىڭدى شاقىرىپ الىپ، ەكى حانزادانى حادجيتارحاننان ماۋرەنناحرعا قاشىرعان.
جولاي بۇلارعا ءابىلقايىر تاعىنا بەرىلگەن بىرنەشە سۇلتاندار، باتىرلار قوسىلىپ، وزدەرىن قورشاپ العان ايباق حاننىڭ اسكەرىمەن سوعىسادى. وسى ايقاستا مۇحامەد-شايباني، ماحمۋد-سۇلتان، قاراشىڭ ۇشەۋى حاننىڭ ءىنىسى مەن ءبىر بالاسىن ءولتىرىپ قورشاۋدان شىعادى. سوڭىنان قۋىپ جەتكەن احمەد حاننىڭ قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى قونىش-قىپشاق باتىر باسقارعان مىڭ اداممەن ايقاسىپ، ولاردان تاعى قۇتىلىپ كەتەدى. بۇل ايقاستا اسىرەسە مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءىنىسى ماحمۋد-سۇلتان، باحتيار سۇلتاننىڭ بالالارى الىك پەن حامزە، ءابىلقايىردىڭ بالاسى سۇيىنشىك اسا ەرلىك كورسەتەدى.
وسى ادامدارمەن ول تۇركىستان ۋاليەتىنە كەلەدى. بۇل مەزگىلدەگى تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ ءامىرشىسى ۇلىقبەكتەن تۋعان ميرانشوح-مىرزانىڭ نەمەرەسى، سۇلتان احمەد، ياسسى قالاسىنىڭ حاكىمى موعول مۇحامەد-مازيت-تارحان، وتىراردىڭ حاكىمى ونىڭ بالاسى قۇلمۇحامەت-تارحان، تاشكەنت ۋاليەتىنىڭ ءامىرشىسى سۇلتان ماحمۋد-تارحان كوپتەن كوپ كوك ورداعا مەيلىنشە دوس-جار ادامدار. بارىندە دە قازاق حاندارى جەڭىپ، بيلىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالامىز با دەپ زارە جوق. بۇلارعا حاكىمى ءامىر ءابدۋالي-تارحان، قوسشى ءامىرشىسى اقسوفى باتىر قوسىلىپ، مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتاندى تۋ قىلىپ كوتەرىپ، قۇرىپ كەتكەن كوك وردانىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرۋدى ويلاعان. بۇلار مۇحامەد-شايبانيدى ءداشتى قىپشاققا حان ەتىپ كوتەرىپ، وزدەرىنىڭ قاستارى قازاق پەن جاعاتاي حاندارىنا قارسى كۇش ەتىپ پايدالانباق بولدى. وسىنداي ساياساتتىڭ ارقاسىندا وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن قاشقىن بوپ جۇرگەن حانزادالار دەشتى قىپشاققا ءقاۋىپتى كۇشكە اينالدى. ونىڭ ۇستىندە مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتىن، ەر جۇرەكتىگىن، اقىلدىلىعىن، وقىعاندىعىن قوسساق، شىنىندا دا، دەشتى قىپشاققا بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ناعىز قاتەرلى كۇن تۋۋى ءسوزسىز ەدى. وسى ءقاۋىپ ءىس جۇزىندە ايقىندالا باستادى. بۇرىندىق سارايشىق جاعىنا سەرۋەندەپ كەتكەندە، مۇحامەد-شايباني سىعاناقتى باسىپ الدى. مۇحامەد-شايباني جاققا شىققان قالا اقساقالدارى كومەگىمەن، وسىنىڭ الدىندا عانا ياسسىعا جورىق سالىپ، ەشتەڭە وندىرە الماي كەلگەن جيرەنشە سۇلتانعا دا ساۋراننان ايرىلۋ ءقاۋپى تۋدى. كوپ كەشىكپەي ول دا ساۋراننان ايىرىلدى.
اق وردانىڭ — قازاق ورداسىنىڭ ەكى بىردەي بۇرىنعى استاناسىن جوعالتۋى جانىبەك پەن بۇرىندىققا، جانىبەكتىڭ بالاسى ماحمۇد-قامبار، قاسىمدارعا دەشتى قىپشاقتىڭ كۇنشىعىسىندا قانداي ءقاۋىپتىڭ تۋعانىن انىق كورسەتتى.
بۇل ارەكەتتەردىڭ ءبارى دە، توق ەتەرىن ايتقاندا، كۇشەيىپ كەلە جاتقان قازاق ەلىن قايتادان باسقا ۇرىپ، كەيىن شەگىندىرۋ ەدى. تۇركىستان ولكەسىن كىم السا، دەشتى قىپشاققا سول ۇستەمدىگىن جۇرگىزەدى. وسى سەبەپتەن تۇركىستان قالالارىنىڭ ماڭايىندا تاعى ءتورت حاندىق ءتۇيىسىپ، قىرعىن باستالۋعا جاقىن قالدى.
قازاقتار تۇركىستان ولكەسى ارقىلى ءوزىنىڭ ەجەلگى جەرى مەن قالالارىن قورعاپ، حاندىق دارەجەسىن جوعالتپاعىسى كەلسە، موعولدار بۇل ولكەنى وزدەرى باسىپ قالىپ، جەتىسۋدان قازاق ەلىن تايدىرۋدى ويلادى. ال تەمىردىڭ بىت-شىت بولا باستاعان امىرلەرى تۇركىستان ارقىلى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى اقساق تەمىر كەزىندەگى پاتشالىعىن ساقتاپ، دەشتى قىپشاقتى قاراماعىندا ۇستاپ، ساۋدا-ساتتىعىن وركەندەتۋدى ارمان ەتسە، ءابىلقايىر تۇقىمدارى بۇل ولكەنى قولىنا الىپ، بۇكىل دەشتى قىپشاقتى قايتادان باسقارماق بولدى. وسىنداي قاراما-قارسى كەلگەن ءتورت نيەتتىڭ تاعدىرى وسى تۇركىستان ولكەسىنە كەپ تىرەلدى. مۇنداي جاعدايدا جانىبەك جايىق بويىندا قالا الار ما؟ كەشە عانا ءوزى قوجا بولا باستاعان تۇركىستاننان ايرىلعىسى كەلمەدى. تۇركىستاننان ايىرىلۋى قايتادان قازاق حاندىعىن جوعالتۋى ەدى. سوندىقتان جانىبەك سارايشىقتى تاستاپ، قايتادان بۇرىنعى قونىسىنا كوشۋدى ويلادى. تۇركىستاندى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن قۇر عانا اسكەر ەمەس، ول جەردى جايلايتىن، باۋىر باسىپ قالاتىن ەل كەرەك. سول سەبەپتەن دە ۇلى جىراۋ اسان قايعىنىڭ:
«قىرىندى كيىك جايلاعان،
سۋىندا بالىق ويناعان.
ويماۋىتتاي توعاي ەگىننىڭ
ويىنا كەلگەن اسىن جەيتۇعىن
جەمدە كەڭەس قىلمادىڭ.
جەمنەن دە ەلدى كوشىردىڭ
ويىل دەگەن ويىڭدى
وتىن تاپساڭ تويىندى
ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى،
ويىلدا كەڭەس قىلمادىڭ،
ويىلدان ەلدى كوشىردىڭ»،
دەپ تولعاي ۇرىسۋىنا قاراماي، حاندىعىنىڭ كەلەشەگىن ويلاعان جانىبەك بۇل جولى دا ءوز ايتقانىنان قايتپادى.
جانىبەك جورىق ءۇشىن قايتادان قونىس ەتپەك بولعان شۋ، سارىسۋ بويىن اسان قايعى جامانداپ: مىنا شىركىننىڭ ەكى جاعى بورباس ەكەن؛ بالانىڭ ءىشى قۋىرىلمايتۇعىن، پىشاعى قىنىنان سۋىرىلمايتۇعىن، ەركەگى ات بولاتىن، ۇرعاشىسى جات بولاتىن جەر ەكەن» دەپ، نە بولماسا جانىبەكتىڭ كوپ ەلى جايلاي باستاعان قاراتاۋدى كورىپ: «كوكەكتەن باسقا قۇسى جوق، كوك شوپتەن باسقا ءىسى جوق، جەر ازعىنى مۇندا ەكەن، قاتىنى سەمىز، ەرى ارىق ەل ازعىنى مۇندا ەكەن، اتى بەستىسىندە قارتاياتۇعىن، جىگىتى جيىرما بەسىندە قارتاياتۇعىن جەر ەكەن» دەپ ەدىل مەن جايىق بويىن تاستاماۋدى ايتسا دا، جانىبەك كونبەدى. تۇركىستاننان ايرىلسا، دەشتى قىپشاقتان ايرىلاتىنىن، ورداسى جوق، وشاعى جوق، ازىق-تۇلىك، ساۋدا-ساتتىعى جوق، بوتەن جۇرتپەن بايلانىس جاساي المايتىن كوشپەلى ەلدى كۇنشىعىسىنداعى ءابىلقايىر ۇرپاعى مەن تەمىرلان تاعى، كۇنباتىسىنداعى نوعايلى، استراحان، قازان حاندىقتارى بولشەكتەپ جۇتىپ جىبەرەتىنىنە كوزى جەتكەندىكتەن ءوز دەگەنىنەن تايمادى. ول ەندى ەشتەڭەگە قارامادى. ءوز جولىنىڭ ءجون ەكەنىن ءبىلىپ تۇرعاندىقتان، اسان قايعىنىڭ دەگەنىنە كونبەدى. بۇكىل جۇرتتى شۇبىرتا تاعى كوشتى. كەلە سالا سىعاناق ءۇشىن مۇحامەد-شايبانيمەن سوعىسۋعا دايىندالدى. ءبىراق بۇل كەزدە مۇحامەد-شايباني اجەپتەۋىر كۇشەيىپ العان-دى.
ەكى جاق ساۋران مەن ياسسىنىڭ ورتاسىنداعى كەڭ جازىق دالادا كەزدەستى. بۇ جولى ەشكىم دە جەكپە-جەككە شىقپادى. جانىبەك باستاعان قالىڭ اسكەر ەكىندى كەزىندە مۇحامەد-شايبانيدىڭ شەبىنە ات قويدى. جاۋ جاعى دا قارسى شاپتى. ءبىراق مۇحامەد-شايباني قۋلىعىن اسىردى. قازاق اسكەرىنىڭ ماقساتى قان مايداندا جاۋىن جالپى جەڭۋ بولسا، ءابىلقايىر ورداسىنىڭ ويلاعانى حان جانىبەكتى قۇرتۋ ەدى. بەتپە-بەت كەپ تۇرا قاشقان ءبىر توپ اسكەردى قۋا تۇسكەن جانىبەك پەن باتىر سايان كەنەت وزدەرىنىڭ مۇحامەد-شايباني مەن اقسوفى باتىر باسقارعان قوسشى وشاعىنىڭ ەر جۇرەك ون سان جاۋىنگەرلەرىنىڭ ورتاسىنا قالاي تۇسكەندەرىن بىلمەي قالدى. الپىستان اسقان جانىبەك قانشا ايبىن كورسەتكەنىمەن، مۇحامەد-شايبانيدىڭ قاسىنداعى الىپ كۇشتى جاس باتىرعا قارسى تۇرا المادى. بەتپە-بەت كەلىپ قالعاندا، انانىڭ قوس قولداپ ۇرعان شوقپارىنىڭ سالماعىمەن ومىرتقاسى ءۇزىلىپ ات-ماتىمەن جەر قۇشا وماقاسا قۇلادى. وسى كەزدە سول سوڭىنان كەلە جاتقان باتىر ساياننىڭ دا جىگىتتەرى جولىنداعى جاۋ شەبىن قامىستاي بىتىرلاتىپ جەتىپ ۇلگەردى. جولبارىستاي اقىرىپ ءبىر توبى مۇحامەد-شايبانيعا ۇمتىلدى. ءبىراق ءبىر ارمانىنا جەتكەنىن كوزىمەن كورگەن حان بالاسى ۇپايىم تۇگەل دەگەندەي، بۇلارعا بۇرىلىپ تا قاراماستان استىنداعى جەل جەتپەس كۇرەڭ اتىنا قامشىنى ۇستى-ۇستىنە باسىپ، ءوز توبىنا قاراي قۇيىنداتا جونەلدى. ال باتىر سايان جەردە جاتقان حان دەنەسىن الدىنا وڭگەرىپ الىپ، ەكىنشى جاعىنان كەلىپ قالعان جاۋ توبىنان سىتىلىپ شىعا بەردى. سويتكەنشە ءتۇن بولىپ قاراڭعىلىق ءتۇستى. ۇرىس توقتالدى. اي تۋا اسكەرى ويسىراپ قالعان مۇحامەد-شايباني، تاڭەرتەڭگى ۇرىسقا توتەپ بەرە الامايتىنىنا كوزى جەتىپ، ياسسى قالاسىنا بارىپ بەكىنبەكشى بوپ كەيىن شەگىندى.
حانى ولگەن قازاق اسكەرى جاۋىنىڭ سوڭىنان قۋمادى. جانىبەكتىڭ دەنەسىن اق كيگىزگە وراپ، اق تۇيەگە ارتىپ، ەكىنشى بالاسى ماحمۇت بيلەپ تۇرعان سوزاققا بەتتەدى. قايعىلى ەل كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ، العاشقى حاننىڭ ءبىرى جانىبەكتى ارداقتاپ اقىرعى ساپارىنا شىعارىپ سالدى. ءابىلقايىر جاتقان جۋانتوبەدەگى كوك كۇمبەزدى مازاردىڭ جانىندا تاعى ءبىر سالتاناتتى التىن ايلى مازار پايدا بولدى. ءتىرى جۇرگەندەرىندە بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ كەڭ دالاسىنا سىيماعان قوس تارلان، ەندى ون شارشى قۇلاش جەرگە قاتارلاسا كومىلدى. ءومىر تاتۋلاستىرا الماعان ەكى حاندى، ەندى ءولىم تاتۋلاستىردى.
جانىبەكتىڭ قىرقىن بەرىسىمەن ەل جيىلىپ، كەزەگىنە قاراي كەرەيدىڭ وزگە ۇلدارىنان باتىر تۋعان بۇرىندىقتى اق كيگىزگە كوتەرىپ حان سايلادى. بۇرىندىق حان بولىسىمەن ءابىلقايىرعا ەلىكتەپ جۇرتتى وتىرىقشىلىققا بەيىمدەي باستادى. بوگەن مەن شىلىك وزەنىنىڭ تۇيىسكەن جەرىنە ءوزىنىڭ استاناسى بۇرىندىق دەگەن قالا سالۋعا كىرىستى. ەكى جاعىندا ەكى وزەن، تۇيىسكەن جەرىنىڭ الدىڭعى جاعىنان قامال جۇرگىزدى. ءبىراق بۇل قالانى سالىپ بىتىرە المادى. سامارقانتقا قاشقانىندا ادەيى كىسىلەر جىبەرىپ ورتەپ كەتتى. بۇل ارادا وسى كۇنگە دەيىن جۇرت بۇزىق دەپ اتاپ كەتكەن قورعاندى قالا ورنى ءالى تۇر. بۇرىندىق حان بولعان ءدال وسى كۇندەرى تاشكەنت، ياسسى، وتىرار شاھارلارىن بيلەپ وتىرعان موعول حاكىمدەرى مەن تەمىرلان امىرلەرىنىڭ جيناپ بەرگەن اسكەرلەرىن باسقارىپ مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءىنىسى ماحمۋد-سۇلتان سوزاققا اتتاندى. بۇ جولى دا قىرعىن ۇرىس بولدى. قان سۋداي اقتى. تاعى دا ءابىلقايىر بالالارى جەڭىلىپ كەيىن شەگىندى. ءبىراق ماحمۋد-سۇلتان سوزاق بيلەۋشىسى، جانىبەكتىڭ ورتانشى ۇلى ماحمۇت-سۇلتانمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، نايزامەن ۇستىڭگى ەرنى مەن مۇرىنىن الىپ ءتۇستى. «شايباني-نامەدە» ايتقانداي، «تاعدىر باسىنداعى بار اقىلىن مۇرنىنان قان ەتىپ اعىزدى». ءبىراق اتتان قۇلاپ تۇسكەن ماحمۇت سۇلتاندى قازاق جاۋىنگەرلەرى جاۋ قولىنا قالدىرماي بىردەن ات قويىپ امان قۇتقاردى.
ءبىر حالىقتى وزبەك، قازاق دەگەن ەكى ەلگە ءبولىپ العان حاندار تارتىسى شيەلەنىسە ءتۇستى. «بۇل تارتىستىڭ اياعى نەمەن تىنباق؟» — وزگەدەن گورى قاسىم سۇلتان كوبىرەك ويلاندى. كۇرەستىڭ العاشقى كەزەڭى اياقتالعان ءتارىزدى. اناسىنىڭ انتى ورىندالىپ، ءوزىن قاسىم ءۇشىن قۇربان ەتتى. ال اكەسى جانىبەك، ون جىل بۇرىن ايتقانىنداي، مۇحامەد-شايبانيدىڭ وزىنەن بولماسا دا، ونىڭ جاۋىنگەر باتىرىنان قازا تاپتى، تۋعان اعاسى مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءىنىسى ماحمۋد-سۇلتاننان بەت-اۋزى ادام قاراعىسىز بوپ جارالاندى... ءبارى وسىدان ون جىل بۇرىن اناسىنا انت بەرگەن كۇنىندەگى اڭگىمەدەي بولىپ شىقتى. وسىنداي تارتىس قاندى كەككە اينالىپ بارا جاتقان جاعدايدا، ەندى ءوزى سونداعى اناسىنا بەرگەن انتىن ورىنداي الار ما؟
قاسىم اۋىر كۇرسىندى. «جوق، جوق قايتكەن كۇندە دە انتتى ورىنداۋى كەرەك. اناعا بەرگەن ءسوزىن بۇزسا قارعىس اتادى...»
ارينە بۇرىندىق حاننىڭ اسكەري باسشىسى بولىپ جۇرگەندە بۇل انتىن بۇزبايدى، ال ەگەر ەرتەڭ التىن تاق-ايداھاردىڭ ۇستىنە وتىرۋعا تۋرا كەلسە قايتەدى؟ ءاپالى-سىڭلىلىنىڭ بالالارى تۇگىل، ءبىر انادان، ءبىر اكەدەن تۋعان ەگىزدى ايىراتىن، ءبىرىن-بىرى باۋىزداتاتىن قانقۇمار التىن تاق-ايداھار قاسىم سۇلتاندى بۇگىنگىدەي ءوز ەركىنە قويار ما؟
ءاي، قويماس. التىن تاققا وتىرۋ — ءوز باسىڭنىڭ ايداھارعا اينالۋىمەن تەڭ ەمەس پە؟ تەڭ، ءسوز جوق تەڭ.
بيىلعى جىل قاسىم سۇلتانعا اۋىر ءتيدى. بۇرىندىقتىڭ ورىنسىز جۇمساۋىمەن دايىندىقسىز ءتيىسىپ بىر-ەكى رەت مۇحامەد-شايبانيدەن جەڭىلىپ قالدى. ونىڭ ۇستىمە حان تۇقىمىن قاناۋشى ساناعان «جالعىز كوز» باتىر، الدىلەردەن وپىق جەگەن مالشى-جالشىلاردى جيناپ، قاسىمنىڭ دا ەكى قوس جىلقىسىن ايداپ اكەتتى. سىر بويىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى بالىقشى اۋىلدارعا اپارىپ ۇلەستىرىپتى دەگەن سىبىس تا قۇلاعىنا جەتكەن. ءبىراق قاسىم جىلقىسىن ىزدەپ ول اۋىلدارعا اتتانبادى. ويتكەنى، ءدال وسى كەزدە ەڭ جاقسى كورەر ايەلى حانىق-سۇلتان حانشا ۇل تاپتى. اتىن قاسىمنىڭ ءوزى حاقنازار قويدى.
كوپ قاتىن الاتىن حان تۇقىمى بالاعا زار بولمايدى. ءبىراق قاسىم وسى حاقنازارعا وتە قۋاندى. ءوزىنىڭ ءىزىن باسار قازاقتىڭ ايگىلى حانىنىڭ ءبىرى بولارىن ءبىلدى مە، كۇندىك جەردەن ات شاپتىرىپ ۇلان-اسىر توي ىستەدى. وراق بارىمتالاپ العان كوپ جىلقىسىن ەندى ول سوناۋ بالىقشى كەدەي اۋىلدارعا ۇلىم ءۇشىن بەرگەن ساداقام دەدى.
IV
«ەكى كوز ءبىرىن-بىرى شۇقىماسقا اللاتاعالا ورتاسىنا مۇرىندى جاراتقان» دەپ قازاق بوسقا ايتپاعان. بۇرىندىق تاققا وتىرىپ، قاسىم سۇلتان اسكەرباسى، ياعني امىر-ەل-ۋمەرا بولعاننان كەيىن، كوپ كەشىكپەي-اق ارالارىندا قايشىلىقتار تۋا باستادى. نەگىزگى الا اۋىزدىق بۇرىندىق پەن قاسىمنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ كەلەشەك ساياساتىنىڭ قانداي بولۋى كەرەك، دەگەن ماسەلەدەگى ەكەۋىنىڭ كوزقاراسىنان تۋعان. ونىڭ ۇستىنە ءابىلقايىر ورداسىن قايتا تۇرعىزۋدى كوزدەگەن مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتان جايىنداعى ارالارىنداعى الالىعى قوسىلدى.
اڭعال باتىر، قىسقا تومىراتىن مورت مىنەزدى بۇرىندىق قازاق حاندىعىنىڭ كەلەشەگى تەك سوعىستا دەپ ويلاعان. جاسىنان جاۋىنگەرشىلىكتى مۇرات ەتكەن، توڭ مويىن، ءوز دەگەنىن دۇنيەنىڭ تەتىگى كورەتىن قايسار حان قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋ جولى تەك كورشى ەلدەردى شابۋدا دەپ ۇققان. سوندىقتان ول ءوزى دە ۇنەمى ات ۇستىندە بولىپ، وزگەدەن دە سونى تىلەگەن. ال قاسىم بوتەن پىكىردىڭ ادامى. ونىڭ ويىنشا قالىڭ قول، سوعىس تەك جاۋدان ءوز جەرىڭدى قايتارىپ الۋ ءۇشىن عانا كەرەك. قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋ جولى ۇنەمى سوعىسۋدا ەمەس، الدىمەن وزىڭە ەشكىمنىڭ ءتىسى باتا المايتىن ايبارلى، قوي ۇستىندە بوز تورعاي جۇمىرتقالاتاتىن بەيبىتشىلىكتى ارمان ەتكەن ەل بولۋدا دەپ تۇسىنگەن. وسىنداي ويداعى قاسىم ۇنەمى جورىق، ۇنەمى شاپقىنشىلىق حالىقتى جۇدەتەدى دەسە، بۇرىندىق «جوق، ولاي ەمەس، جاۋدىڭ جەر، سۋىن تارتىپ الىپ، دۇنيەسىن توناۋ ەر جۇرەكتى قازاق جىگىتتەرىن بايىتادى، ال جورىق، ۇرىس تەك حالىقتى شىنىقتىرادى، ساقىلداعان اياز بەن بۇرقىراعان بوراندا وسكەن كوكجال قاسقىرداي قايتپاس قايسار ەتەدى. بۇنداي ەلگە ەشكىم دە بەتتەي المايدى. ال جاۋى قورىققان ەلدىڭ حاندىعى دا بەرىك، ايبىندى كەلەدى. سول سەبەپتى قازاق ەلىنىڭ ەڭ مىقتى ساياساتى سوعىس بولۋ كەرەك» دەپ تۇجىرعان. حان بيلىگىنە باعىنباۋعا قاقى جوق اسكەرباسى قاسىم لاجسىز بۇرىندىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ، جۇمساعان جورىقتارىنا بارۋعا ءماجبۇر بولعان. وسىنداي ورىنسىز جورىقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرىندە جاۋىنا كۇشى جەتپەي جەڭىلىپ تە قالاتىن. ارينە، بۇرىندىقتىڭ مۇنداي قىلىقتارى قاسىمنىڭ كوڭىلىندە وعان دەگەن نارازىلىق تۋدىردى. ال مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتانعا كەلگەندە، بۇرىندىق ەكەۋىن تەزىرەك قۇرتۋدى تىلەسە، قاسىم قوس ءبورىنىڭ بەتىن تۇركىستان ولكەسىنەن قايتارىپ، اقساق تەمىر حاندىعىنا قارسى جۇمساۋدى كوزدەدى. ءابىلقايىردىڭ كوپتەگەن ءامىر، سۇلتان، مىرزالارى مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتاندى جاقتايتىنىن تۇسىنەتىن قاسىم، قازاق ەلىنىڭ ايبىندى جاۋى اقساق تەمىر ورداسىن قۇلاتۋ ءۇشىن، ىرىتكىنى جاۋ توبىنىڭ وزىندە شىعارساق دەگەن تىلەكتى قۇپتادى. ماۋرەنناحرداعى موعول، جاعاتاي تارحان، مىرزا، ومىرلەرىن كۇشەيتۋدەن كورى، مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتاندى ءوز جاعىنا شىعارىپ، انالارعا قارسى پايدالانۋدى دۇرىس كورگەن.
بۇل ماسەلەدە حان مەن ونىڭ اسكەر باسىنىڭ اراسىندا وڭاي وتە الماس تۇڭعيىق پايدا بولدى. ەگەر بۇلار ءتىل تاۋىپ، ءبىر شەشىمگە كەلمەسە، بۇل تۇڭعيىق ەكەۋىن بىردەي باتىرىپ كەتەتىنى ءسوزسىز ەدى. ويتكەنى قاس جاۋىڭا دوستىق كوزبەن قاراۋ — ەلىڭدى ساتۋمەن تەڭ قىلمىس. بۇرىندىق ويىنشا قاسىم سول قىلمىسقا تاياۋ ءجۇر. ارينە، مۇنداي جاعدايدا اراسىنداعى الا اۋىزدىق ەكەۋىنە بىردەي قاتەر.
ايتكەنمەن بۇل ءتۇيىندى قوس ءبورىنىڭ وزدەرى شەشتى.
مۇحامەد-شايباني تاشكەنت بيلەۋشىسى جاعاتايلىق سۇلتان-ماحمۋد حان مەن سامارقانت ءامىرشىسى ابۋسەيىت حاننىڭ ارقاسىندا سىعاناق، اقرۇق، ۇزگەنتتى العاننان كەيىن، بۇل جەڭىستەرىنە قاناعات تۇتپاي حورەزمگە اتتاندى. جولاي تىرساق بەكىنىسىن شاۋىپ، ءوزىنىڭ اعرۇعىن51 وسى ارادا قالدىرىپ، حورەزمدى قورشادى. حورەزمدى انە الامىن، مىنە الامىن دەپ تۇرعانىندا، كەنەت قالاعا قوراسان ءامىرشىسى جاعاتايلىق سۇلتان-حۇسايىن مىرزا جىبەرگەن جيىرما مىڭ اسكەر كومەككە كەلدى. مۇحامەد-شايباني امالسىز كەيىن قايتتى. ءدال وسى كەزدە تاشكەنت بيلەۋشىسى سۇلتان-ماحمۋد حان كەپ وتىرار ۋاليەتىن باسىپ الدى. ول ۇلكەن توي جاساپ، ماڭگىلىك وداقتاس بولامىز دەپ دوستاسىپ، وتىراردى مۇحامەد-شايبانيعا باسىبايلى بەرىپ، ءوزى اسكەرىمەن تاشكەنتكە قايتىپ كەتتى.
تۇركىستاننىڭ سىعاناق، وتىرار، اقرۇق، ۇزگەنت سەكىلدى نەگىزگى قالالارىن قولىنا وڭاي تۇسىرگەن مۇحامەد-شايباني، ەندى اسكەر جيناپ ساۋراندى باسىپ الماق بولدى. بۇنى ەستىگەن ياسسى مەن وتىراردىڭ اكىمى مۇحامەد-مازيت تارحاننىڭ بالاسى قۇلمۇحامەت-تارحان قارسى تۇرۋعا كۇشىنىڭ جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، ءۇي ءىشىن، نوكەرلەرىن، وزىنە بەرىلگەن ادامدارىن الىپ ياسسىعا قاشتى. قالا بوس قالدى. ساۋراننىڭ اقساقال، بەك، ساۋداگەر باس ادامدارى جينالىپ قالانى ەندى مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءىنىسى ماحمۋد-سۇلتانعا بەرمەك بولدى. ولار «شايباني نامەدە» ايتقانداي: «كەلىڭىز، بۇل ۇيدە ەشكىم جوق» دەپ حات جازىپ، كىسى جىبەردى. ماحمۋد-سۇلتان بوس جاتقان قالا بيلىگىن ءوز قولىنا الدى. مۇنى ەستىگەن مۇحامەد-شايباني وتىراردان ءىنىسىن قۇتتىقتاۋعا ساۋرانعا كەلدى. بىرنەشە كۇنىن توي-دۋماندا وتكىزىپ، وتىرارعا قايتپاق بولدى. ءبىراق ءىنىسى ماحمۋدقا: «ساعان قالانىڭ باستى ادامدارى ساۋراندى لاجسىز بەردى. ەگەر بۇل شاھارعا شىن قوجا بولعىڭ كەلسە، قالادان ولاردى تەزىرەك قۋ» دەپ اقىل بەردى. ماحمۋد-سۇلتان اعاسىنىڭ دۇرىس اقىلىنا كونبەگەنىنىڭ سازايىن تەك ارتىنان تارتتى.
مۇحامەد-شايبانيدىڭ باعى كۇننەن-كۇنگە كوتەرىلە ءتۇستى. شايح-حايدار قازا تاۋىپ، ءابىلقايىر ورداسى قۇلاعان كەزدە ءارقايسى ءوز ۇلىستارىنا، شاھارلارىنا، ۋاليەتتەرىنە تاراپ كەتكەن باھادۋرلار، امىرلەر، بەك، مىرزا، سۇلتاندار قايتادان مۇحامەد-شايباني ماڭىنا جينالا باستادى. مۇنى كورگەن ياسسى قالاسىنىڭ حاكىمى مۇحامەد-مازيت-تارحاننىڭ زارەسى ەندى شىن ۇشتى. ايباق حان مەن احمەد حاننان قورقىپ، سوناۋ استراحاننان قاشىپ كەلگەن مۇحامەد-شايبانيعا قۇشاعىن جايىپ قۇرمەت كورسەتكەنىندە، ول قوينىنا قانداي شۇبار جىلاندى سالىپ العانىن ەندى ءتۇسىندى. مۇحامەد-مازيت-تارحان قوينىنا ءوزى سالعان وسى جىلان قانشا كىشكەنتاي، ءالسىز بولعانمەن دە، ءوزىنىڭ قان قۇمارلىعىن ىستەدى. ون-ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قاۋىرت ءوسىپ، كادىمگى ون كەز قارا شۇبار ايداھارعا اينالدى. ەندى مۇحامەد-مازيت-تارحاننىڭ قوينىنا سىيماق تۇگىل، ءوزىن جۇتۋعا ىڭعايلانعان جايى بار. ايداھاردىڭ العاشقى ىسقىرىنۋىنان زارە-قۇتى قالماعان تارحان جانىمدى قايتسەم ساقتاپ قالامىن دەپ، جەدەل شارا قولدانا باستادى. ەگەر دەر كەزىندە مۇحامەد-شايبانيدى توقتاتپاسا، ءبىر كۇنى، ابدەن كۇشەيىپ العاننان كەيىن، ياسسىنى دا تارتىپ الاتىنىنا شەك كەلتىرمەدى. ول ەڭ الدىمەنەن جانىنداي جاقسى كورەتىن ون ءتورت جاسار كەنجە قىزى عيبادات-بەگىمدى، قاسىنا بىرنەشە باتىر نوكەرلەرىن قوسىپ، بالاسى قۇلمۇحامەد-تارحانمەن بىرگە، سامارقانتقا جۇرگىزەدى. بۇل كوشپەن بىرگە بار قىمباتتى دۇنيە-مۇلكىن دە جىبەردى. تۇركىستان ۋاليەتى بۇرىنعى ءداستۇرى بويىنشا ءالى دە تەمىر ورداسىنا باعىندى. ال سامارقانت بولسا، بۇل وردانىڭ استاناسى. تارحان سامارقانتتى كۇشتى سانايتىن. قىزى مەن بالاسى، دۇنيە-مۇلكى سامارقانتتا تۇرسا، مۇحامەد-شايبانيدىڭ قولى جەتپەيدى دەگەن پىكىرگە كەلگەن. سول سەبەپتى دە كوشتى تەزىرەك جۇرگىزۋگە اسىققان. ءبىراق بۇل كوشتىڭ شىققانىن مۇحامەد-شايباني جاعىنىڭ ادامى ماڭعىت ورىس بەك ەستىپ قالادى. جيىرما باتىر، ەكى ءجۇز سىپايمەن كەلىپ شابۋىل جاسايدى. قۇلمۇحامەد-تارحان قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن جان اياماي جاۋىمەن ۇرىسادى. بىرنەشە ادامدى نايزالاپ ولتىرەدى. ءبىراق اقىرىندا جەڭىلىپ، ءوزى قاشىپ قۇتىلادى.
ورىس بەك مۇحامەد-مازيت-تارحاننىڭ قىزى مەن دۇنيە-مۇلكىن مۇحامەد-شايبانيعا اكەپ تاپسىرادى. جاۋىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن حان بۇل ۇرىسقا قاتىناسقان ورىس بەكتىڭ جىگىتتەرىنە ءبولىپ بەرەدى. ال مۇحامەد-مازيت-تارحاننىڭ بار مال-مۇلكىنەن قىمباتتى، ەڭ اسىل قازىناسى ءالى قۇرىق كورمەگەن قۇلىنداي اساۋ قىزىن، تۇكتى كەۋدەسىنىڭ استىنا سالىپ، بەسىنشى قاتىنى ەتەدى.
بۇل قورلىققا شىداي الماعان مۇحامەد-مازيت-تارحان بۇرىندىق حان مەن جانىبەكتىڭ بالالارىنا بىرىگىپ مۇحامەد-شايبانيدى شابايىق دەپ كىسى سالدى. بۇرىندىق پەن قاسىم بۇل تىلەكتى قابىل الدى. مۇحامەد-مازيت-تارحان ۇشەۋى كەۋدەلەرىنە قۇران باسىپ، كۇشەيىپ كەلە جاتقان مۇحامەد-شايبانيعا قارسى تۇرىپ، تۇركىستان ۋاليەتىنەن قۋماق بوپ انت بەرىستى. سودان كەيىن ولار قالىڭ قولمەن كەلىپ ساۋراندى قورشادى. جاقىندا عانا بۇل قالاعا ءامىرشى بولعان ماحمۋد-سۇلتان قالا بەكىنىسىن جەدەل كۇشەيتۋگە كىرىستى. ءبىراق بۇل كەزدە قاسىم سۇلتاننىڭ اقىلى بويىنشا مۇحامەد-مازيت-تارحان كەشەگى ءوزىنىڭ بالاسى قۇلمۇحامەد-تارحان بيلەگەن ساۋراننىڭ قالا باسشىلارى — اقساقال، بەك، رابات ۇستايتىن بەلگىلى ادامدارىنا، قالانى بۇلدىرمەي، قان توگىسپەي بەرسە، كوپ جاقسىلىق ىستەيتىنىن ايتىپ حات جازدى. اقساقالدار جاسىرىن جينالىپ، ساۋران بۇرىن قازاق حاندارىنىكى ەدى عوي. بۇرىندىق حانعا بەرەيىك دەپ شەشەدى. بۇنداي قۇپيا سىردان حابارى جوق ماحمۋد-سۇلتان قامال باسىندا شارۋا ىستەتىپ جۇرگەنىندە، اقساقالدار بىرنەشە سىپايلارمەن كەلىپ، تال تۇستە ونى تۇتقىن ەتەدى دە، قالا قاقپاسىنىڭ كىلتىمەن بىرگە ساۋراندى شاپقالى كەلگەن قاسىم سۇلتاننىڭ قولىنا تاپسىرادى. بۇرىندىق حان مەن قاسىم سۇلتاننىڭ اراسىنداعى قىرعي قاباقتىق مىنە وسى ماحمۋد-سۇلتاننىڭ قولعا تۇسۋىنەن باستاپ بۇرىنعىسىنان دا شيەلەنىسە تۇسەدى.
قاسىم سۇلتان مەن مۇحامەد-مازيت-تارحان ساۋرانعا كىرگەننەن كەيىن، اق وردانىڭ ءبىر كەزدەگى ەكىنشى استاناسىن قايتىپ العاندارىنا شاتتانىپ، جەڭىس تويىن تويلاماق بولدى. بۇل تويعا بۇرىندىق حان دا كەلدى. قىرمىزى كىلەمگە بولەنگەن ماحمۋد-سۇلتاننىڭ ديۆان سارايىنا ورنالاسىپ، اق مامىق جاستىقتى شىنتاقتاي، كۇمىس تاي كەسەمەن كەستامدى52 ءسىمىرىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءور مىنەزىنە سالىپ، ول نوكەرلەرىنە لەپىرە:
— ماحمۋد-سۇلتاندى الىپ كەلىڭدەر، — دەپ بۇيىردى.
ماحمۋد-سۇلتاننىڭ ورنىنا امىر-ەل-ۋمەرا قاسىمنىڭ ءوزى كەلدى.
— ماحمۋد-سۇلتاندى نەگە اكەل دەدىڭىز، تاقسىر حان؟ — دەدى قاسىم، حانعا ديۆان داستۇرىمەن ءتاجىم ەتىپ بولعاننان كەيىن.
— تىنىش جاتقان قازاق ەلىن شاپقان دا ماحمۋد-سۇلتان باتىر عوي، — دەدى بۇرىندىق قاسىمعا جاۋار بۇلتتاي تۇيىلە قاراپ. — باتىرلىق الدە قاتىندىق مىنەز كورسەتەر مە ەكەن، كوز الدىمدا ونىڭ باسىن الدىرتايىن دەپ ەدىم.
قاسىم داۋسىن كوتەرمەي سالماقتى ۇنمەن جاۋاپ بەردى.
— باسىبايلى ساتىپ العان قۇل، نە بولماسا قۇنسىز كەتەر قان مايداندا كەزدەسكەن ۇل ەمەس قوي ماحمۋد-سۇلتان... ول ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى، ماحمۋد-شايبانيدىڭ جالعىز ءىنىسى. ونىڭ باسىن الۋ ءۇشىن تاعاناق كەڭەسى جينالماسا دا، تۇرىمتاي كەڭەسى جينالۋى كەرەك.
قۇلاعان تەزەك قاپتاي بوپ، دوڭكيىپ اق مامىق جاستىقتى شىنتاقتاي جاتقان ءتورتباق بۇرىندىق، كەنەت تەز قيمىلداپ شارت جۇگىنىپ وتىرا قالدى. قالىڭ قاباعى تۇكسيىپ، قاندى كوزى شاتىناپ:
— ماحمۋد-سۇلتان ءۇشىن تاعاناق كەڭەسى دە، تۇرىمتاي كەڭەسى دە مىنا مەن ءوزىممىن، — دەدى ول.
قاسىم ءالى دە بولسا اشۋىن باسا، ءوزىن-وزى تەجەي سويلەدى.
— ولاي بولسا، مارقاباتتى تاقسىر حان، مەنىڭ دە امىر-ەل-ۋمەرا ەكەنىمدى ەسىڭىزگە الساڭىز دەيمىن. ماحمۋد-سۇلتان مەنىڭ ولجام جانە مەنىڭ شەشەم جاعاننىڭ اپاسى اققوزى-بەگىمنەن تۋعان بولەم. بىلگىڭىز كەلسە، مەنىڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم...
«ءيا، سولاي ەكەن عوي» دەگەندەي بۇرىندىق تومەن قارادى. ەندى ونىڭ داۋسى ءسال سىلبىرلاۋ شىقتى.
— سوندا نە قىل دەيسىڭ؟ موينىندا قازاق باتىرلارىنىڭ تالاي قانى بار ماحمۋد-سۇلتاندى بوساتىپ جىبەر دەمەكسىڭ بە!
— بوساتىپ جىبەر دەپ وتىرعام جوق. ءبىراق ماحمۋد-سۇلتاننىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن حان كەڭەسى كەرەك دەمەكپىن. ال ءقازىر حان كەڭەسىن شاقىراتىن مەزگىل ەمەس! مەنىڭ ەرتولەلەرىم اكەلگەن حابارلار بويىنشا، مۇحامەد-شايباني ءقازىر ياسسى شاھارىن قورشاپ العان كورىنەدى. مۇحامەد-مازيت-تارحان دەر كەزىندە قالاسىنا قايتقان. ياسسى شاھارى مىقتى بەكىنىس. مۇحامەد-شايباني ونى وڭاي الا المايدى. حان و جاقتا اۋرە بوپ جاتقاندا، ءبىز قان توكپەي وتىراردى باسىپ قالۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ اتتانعانىمىز ءجون.
قاسىمنىڭ وپ-وڭاي تاعى ءبىر مەدينانى الامىز دەگەنى بۇرىندىققا ۇنادى. ءبىراق ءوزىنىڭ قايسار مىنەزىنە سالىپ:
— جاقسى، وتىرارعا اتتانۋعا دابىل قاق، — دەدى. — دەمەك ەسىڭدە بولسىن، ماحمۋد-سۇلتان مويىنىنا تۇسكەلى تۇرعان قىل شىلبىردان ءبارىبىر قۇتىلا المايدى.
— ونى دەر كەزىندە كورەرمىز.
قاسىم سۇلتان باسىن ءيىپ حانعا قۇرمەت كورسەتتى دە شىعىپ كەتتى. بۇرىندىق ءوز دەگەنى بولماسا، بوتەننىڭ ايتقانىنا كونە بەرمەيتىن. ال قاسىمنىڭ سوزىنە ءتىپتى كونگىسى كەلمەدى. ەندى ءبىر ىڭعايى تۇسكەندە ول اسكەر باسى ەتىپ ءوزىنىڭ ەكى اعاسى مەن ءبىر ءىنىسىنىڭ بىرەۋىن قويۋدى ويلاي قالدى. ءتۇبى قاسىممەن ءتاتۋ-تاتتى بولا المايتىنىن دا بىلەتىن. ءقازىر بۇرىندىق «قاسىمنان قالاي تەز قۇتىلام» دەپ ءبىر تۇڭعيىق قايعىعا باتا بەردى.
—قاسىم ءوز سارايىنا كەلگەننەن كەيىن باتىر ساياندى شاقىرىپ الدى. جانىبەك ولگەننەن بەرى باتىر سايان سۇلتاننىڭ ەڭ سەنەر دوسى، جاقىن ادامى بولىپ العان. ءقاۋىپتى، قۇپيالى ىسكە قاسىم تەك باتىر ساياندى عانا جۇمسايتىن. قانداي قيىن تاپسىرما بولسا دا، اناۋ ونى بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلگەن.
— جيەن اعا، — دەدى سۇلتان ءوزىنىڭ دارەجەسىنە قاراماي، انانىڭ تورت-بەس جاس ۇلكەندىگىن ەسىنە ۇستاپ، — تاعى ءبىر ءقاۋىپتى ءىستى تاپسىرعالى تۇرمىن.
— تۋعالى ءقاۋىپسىز ءبىر كۇنىم ءوتىپ كورگەن جوق، تاپسىرا بەر.
— تاپسىرسام... — قاسىم ءسال كۇمىلجي سويلەدى، — بۇل ارا ماحمۋد-سۇلتانعا قاتەرلى... ونى سوزاققا اپارىپ، ءبىز وتىراردان قايتىپ كەلگەنشە تۇتقىن ەتىپ ۇستاۋ كەرەك...
ەندى باتىر سايان كۇمىلجي سويلەدى.
— قيىن ءىس ەكەن... ماحمۋد-سۇلتاندى سوزاققا اپارۋ — اجالىنا اپارۋمەن تەڭ عوي. سوزاق اعاڭىز ماحمۋد-سۇلتاننىڭ قولىندا عوي. و كىسى بەتىن ماحمۋد-سۇلتاننىڭ قالاي جارالاعانىن ۇمىتا قويدى ما ەكەن؟
— جەكپە-جەكتە بولعان ءىس كەككە اينالماۋى كەرەك.
— ەت جاراسى بىتكەنمەن، ەر جاراسى وڭاي بىتە مە؟.. ەگەر ماحمۋد-سۇلتاندى ساقتاي الماي قالسام قايتەم؟
— ساقتاۋ كەرەك. ناعاشى اپام اققوزىدان تۋعان مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتانعا وزدەرى ماعان ءبىرىنشى بوپ اجال ويلاعانشا، مەنەن جاماندىق بولمايدى دەپ اناما بەرگەن انتىم بار.
— جاقسى. انتىڭدى ادال ساقتاۋعا قولىمنان كەلگەنىمدى اياماسپىن. ءبىراق شەشە جاعىنان سەندەرگە جيەن بولعانمەن، اكە جاعىنان رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنىڭ ءىنىسى ەكەنىمدى بىلمەيسىڭ بە؟
— بىلەمىن. ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— رابيۋ-سۇلتان-بەگىمنەن سۇيىنشىك سۇلتان تۋعان جوق پا؟
— ءيا، تۋعان.
— سۇيىنشىك سۇلتان مۇحامەد-شايباني جاعىندا ەكەنىن ۇمىتتىڭ با؟
— ۇمىتقام جوق. ءيا، سوسىن؟
— سوسىن دەيسىڭ بە؟ سوسىنى قيىن بوپ تۇر عوي. ەگەر الدا-جالدا ماحمۋد-سۇلتان قاشىپ كەتسە، مەن سەندەردىڭ قاس جاعىڭنىڭ ادامى بولىپ شىقپايمىن با؟
— سەن ماحمۋد-سۇلتاندى قاشىر-قاشىرما، مۇحامەد-شايبانيدان ادال ەكەنىڭدى بىلەمىن. سول ادالدىعىڭا كىر كەلتىرمەس ءۇشىن، بار قولىڭنان كەلەرىڭدى ايامايتىنىڭا دا سەنەمىن. سونى بىلگەندىكتەن وسى قيىن ءىستى ادەيى وزىڭە تاپسىرىپ وتىرمىن.
— مەنىڭ ەرلىگىمدى، ادالدىعىمدى بوتەن ىسپەن سىنا... ءالى دە بولسا بۇنى باسقا ادامعا تاپسىر.
— باسقا ادامنىڭ ىڭعايى جوق. ەڭ سەنەرىم ءوزىڭسىڭ. سەنىڭ جاقىن ا دام ەكەنىڭ تۇتقىنعا ايان. كەسىرلىك ىستەمەيدى، ايتقانىڭا كونەدى. كونبەسە كوندىر. ءتۇبى ءبىز ونى اجالدان الىپ قالىپ، ەلىنە قايتارۋىمىز كەرەك.
— وندا نەگە قاشىرىپ جىبەرمەيمىن؟
— قاشىرۋعا بولمايدى. بۇرىندىق ونى مەنەن كورەدى. ماحمۋد-سۇلتاننىڭ تاعدىرىن حان كەڭەسى شەشسىن، حان كەڭەسى اجالعا قيماس...
— ارينە، مۇنداي جاعدايدا كۇنى بۇرىن ماحمۋد-سۇلتانعا دا سىر بەرمەۋىم كەرەك بولار... حان كەڭەسىنىڭ اتى حان كەڭەسى، سەن قۇتقارعىڭ كەلگەنمەن، ول قالاي شەشەدى. بۇرىندىقتىڭ دا ايتقانى ءوتىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس قوي!
— ءيا، ال ءوزىڭنىڭ بار بورىشىڭ — ءبىز وتىراردان قايتقانشا ماحمۋد-سۇلتاندى امان ساقتاۋ.
سايان جىميىپ كۇلدى.
— وڭاي بورىش ەكەن! جاقسى، قولدان كەلگەنىن اياماسپىن. قاشان جۇرەيىن.
— بۇگىن. ساقتىقتا قورلىق جوق، ماحمۋد-سۇلتاندى كىسەندەۋلى ۇستارسىڭ.
— جاقسى.
سول كۇنى تۇندە قول-اياعى كىسەندەۋلى ماحمۋد-سۇلتاندى سوزاققا جۇرگىزىپ جىبەردى دە، ەرتەڭىنە بۇرىندىق پەن قاسىم قالىڭ اسكەرىن سوڭدارىنان ەرتىپ وتىرارعا اتتاندى. بۇدان ەكى تاۋلىك بۇرىن مۇحامەد-شايباني تىڭشىلارى ارقىلى بۇرىندىق حاننىڭ وتىرارعا اتتانعالى جاتقانىن ەستىگەن. «توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاعىنان ايىرىلىپتى» دەگەندەي، ياسسىنى الامىن دەپ جۇرگەندە ءوز بەكىنىسىمنەن ايىرىلىپ قالارمىن دەپ، جەدەل ءجۇرىپ وتىرارعا جەتىپ ۇلگىرگەن. وتىراردىڭ بەكىنىسى ياسسىدان دا بەرىك سوعىلعان. قالانى قورشاعان بيىك قامال، ەتەگىندە تەرەڭ قازىلعان جالپاق ور. قامال شەتتەرى، جوعارىدان ساداق اتۋعا ىڭعايلانىپ ىستەلگەن ۇزەڭگى تەسىك. تومەندەگى جاۋ ساداق وعىن قانشا اتسا دا ار جاعىنداعى ادامعا تيگىزە المايدى. ۇزەڭگى تەسىككە ءدال تيگەن كۇندە دە، جۋان قيعاش قابىرعانىڭ نە تومەنگى، نە جوعارعى جاعىنا بارىپ قادالادى. ال قامالدى بۇزۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بيىكتىگى قىرىق، جۋاندىعى جيىرما قۇلاش، قاتتىلىعى تاستان كەم ەمەس ءسۇر بالشىق شىمنان قۇيىلعان... ءبىر جىل قالادان ەشكىمدى شىعارماساڭ دا ىشىندەگى ازىق-تۇلىگى جۇرتقا جەتەدى. وتىن-سۋى دا مول. ءۇي ارا قازىلعان شىڭىراۋ قۇدىق. قامال تۇرعىندارىنا قاراعاندا سىرتتاعى جاۋلاپ الۋعا كەلگەن بۇرىندىق پەن قاسىم اسكەرىنىڭ ءحالى اناعۇرلىم ناشار. قىلتاڭى جوق قۇبا جون. كوكتەن كۇيدىرگەن كۇن، كورىكتەي ۇرگەن ىستىق جەل. داريادان بۇرىلعان سۋ دا لايلى، ىشسەڭ تاڭدايىڭا توپىراق ءدامى تۇرىپ قالادى. شاي قايناتساڭ عانا سۋسىنعا جارايدى. ونىڭ ۇستىنە وسىنشاما اسكەردى ۇستاۋ ءۇشىن قانشاما ازىق-تۇلىك كەرەك. ءبىر اي وتكەسىن-اق جۇرتتىڭ ەلدەرىنە قايتقىسى كەلە باستادى. ءبىراق ءبىر بەتكەي بۇرىندىق كونبەدى. قالا ىشىندەگى جاسىرىن ادامدارى ارقىلى مۇحامەد-شايبانيدىڭ اسكەرىنىڭ از ەكەنىن بۇرىننان دا بىلەتىن. ول ەندى قامالدىڭ استىن قازىپ، قالاعا كىرەتىن ۇڭگىر-جول جاساتۋعا كىرىسكەن. بۇگىن-ەرتەڭ ءبىتىپ تە قالار. ال قالاعا ءبىر كىرسە بولدى، مۇحامەد-شايبانيدى قولعا ءتۇستى دەي بەر. ماحمۋد-سۇلتان تۇتقىندا، ەندى مۇحامەد-شايبانيعا قولى ءبىر جەتسە بولعانى، قوس ءبورىنىڭ ىستىق قانىن بىردەن ءىشىپ، جاۋىنان كەگىن الماق. ولاردى ولتىرسە جەرى كەڭىمەك. ءبىراق بۇرىندىقتىڭ بۇل ويى بولماي قالدى. قازاق اسكەرى جەر استىن ۇڭگىرلەپ، وزىمەن ءوزى الەك بولىپ جاتقاندا، وتىرارعا جاردەمگە تاشكەنتتىڭ ءامىرشىسى سۇلتان-ماحمۋد حان جىبەرگەن ءۇش مىڭ اسكەر كەلدى. بۇل اسكەردىڭ تاڭ اتا قالانىڭ سولتۇستىك قاقپاسىنان كىرىپ كەتكەنىن بۇرىندىق پەن قاسىم ەرتەڭىنە ءبىر-اق ءبىلدى. ەندى قامال استىن قازۋدىڭ بوس اۋرە ەكەنىن ەكەۋى دە ءتۇسىندى. جەر استىمەن كىرگەن اسكەردى مىنا ءۇش مىڭ قول ۇڭگىر الدىندا تۇرىپ الىپ شىداتپايدى، قاندى بوسقا توگۋدەن بوتەن قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ تابار پايداسى جوق.
بۇرىندىق بەس مىڭ قولمەن سول كۇنى سوزاققا قايتىپ كەتتى. ءبىر جەتىدەن كەيىن بار اسكەرىن جيناپ قاسىم دا قوزعالدى. سوزاققا تاياعاندا الدارىنان شاپقىنشى كورىندى. بورىك استىنان ءبورى شىققان دۇربەلەڭ زامان، «تاعى نە بولىپ قالدى؟» دەپ، اسكەر باسىندا كەلە جاتقان قاسىم مەن سەرىكتەرى قۇيىنداتا شاپقان سالت اتتىعا قوبالجي قارادى. سويتكەنشە بولعان جوق، استىنداعى قۇلادىن بەستىسىن تەرگە سابىلتا شاپقىنشى دا كەلىپ جەتتى. قاسىمنىڭ كىشى ءىنىسى جادىك ەكەن.
— اسسالاۋماعاليكوم، — دەپ ەنتىگە سالەمدەستى ول، استىنداعى اتىن تىپىرشىتا ويناتىپ.
— ۋاعاليكۋماسسالام، — قاسىم سالەم الدى، — جارقىنىم، شابىسىڭ تىم سۋىت ەكەن، اۋىل-ايماعىڭ امان با؟
— ءبارى دە امان... تەك ءبىر بولماشى جامان حابار جەتكىزگەلى كەلىپ تۇرمىن.
— قانداي حابار؟
— تاس ۇيشىكتەن ماحمۋد-سۇلتان قاشىپ كەتتى. قاسىندا ءبىر كۇزەتشى سەرىگى بار.
— باتىر سايان قايدا ەدى؟
— جاندارىندا ۇيىقتاپ كەتكەن باتىر ساياندى باۋىزداپ قاشقان.
جادىكتىڭ ايتۋىنشا وقيعا بىلاي بولىپ شىقتى. تاس ۇيگە قامالعان قول-اياعى كىسەندەۋلى ماحمۋد-سۇلتاندى سايان كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. سىرتتاعى كۇزەتتى بىلاي قويعاندا، بىرەۋ-مىرەۋ سۇلتاندى جازىم ەتىپ جۇرمەسىن دەپ ءوزى ۇنەمى، ءبىر ماڭعىت جىگىتىمەن بىرگە، تاس ءۇيدىڭ ىشىندە قونىپ جۇرەدى. ماحمۋد-سۇلتان باتىر سايان جوق كەزدە، ءسىرا «سەنى جەتىستىرەم» دەپ ماڭعىت جىگىتىمەن ءتىل تاپقان بولۋى كەرەك، ءبىر كۇنى تۇندە باتىر سايان ۇيىقتاپ كەتكەن كەزىندە، قاتار جاتقان ماڭعىت جىگىتى انانىڭ تاماعىنان قانجارىمەن ورىپ جىبەرىپ ولتىرەدى. سويتەت تە تاس ءۇيدىڭ ىرگەسىن كىسى سىياتىنداي تەسىك ەتىپ قازىپ، ماحمۋد-سۇلتان ەكەۋى قاشادى. سىرتقى كۇزەتشىلەر ءۇي ىرگەسىنىڭ ۇڭىرەيىپ جاتقانىن تەك تاڭ اتقاسىن كورەدى. جان-جاققا ات شاپتىرىپ، ىزدەۋ سالادى، ءبىراق قاشقىندار جەر استىنا كىرىپ كەتكەندەي، ۇشتى-كۇيلى تابىلمايدى.
قاسىم بالا جاسىنان، ەرلىگى اڭىزعا اينالعان باتىر ساياندى وتە جاقسى كورەتىن-دى. بۇل سۇمدىق حاباردى ەستىگەندە، ول تەڭسەلىپ ات ۇستىندە ازەر وتىردى. جەرگە ءتۇسىپ، بۇكىل اسكەر بوپ باتىر سايانعا ارناپ قۇران وقىعاندا دا، ول بىرەۋ شەكەسىنەن سويىلمەن ۇرىپ كەتكەندەي ەسەڭگىرەي ازەر شىدادى. «اقكوز ەر، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزگەندەي-اق بارعىسى كەلمەپ ەدى. بەكەر جىبەرگەن ەكەم!» دەپ وكىنىپ، جۇرەگى كۇيىپ، نە ىستەرىن بىلمەدى.
— ەسىل ەر... — دەدى كەنەت ول قاباعىن قارس ءتۇيىپ، — قۇنىڭدى ون ەسە ەتىپ قايتارارمىن، — ول ەندى ەرنىن سول قيمىلداتىپ كۇبىرلەي سويلەدى، — قىمباتتى انا... ساعان بەرگەن سەرتىمدى ورىندايمىن دەپ، حالقىم حان كوتەرگەن تۋعان اكەمنەن ايىرىلدىم، انام ءبىر بولماسا دا، اكەم ءبىر، ءقادىرلى اعام ماحمۋد-سۇلتاندى جۇرت كوزىنە تۇسە الماستاي كەمتار ەتكىزدىم. ەندى مىنە، ەڭ جاقىن سەرىگىمدى قان ەتىپ تۇرمىن. كەش، قىمباتتى انام ساعان بەرگەن سەرتىمدى قايتىپ الدىم... كەزىم كەلسە اكەمنىڭ دە، سەرىگىمنىڭ دە قۇنىن قايتارارمىن قانىشەر قوس بورىدەن!
قاسىمنىڭ بۇلاي سويلەيتىن رەتى دە بار ەدى. ول ءوزىن اكەسىنىڭ ولىمىنە ايىپتى سانايتىن. سوناۋ قان سۋداي اققان ايقاستا مۇحامەد-شايبانيمەن كەزدەسپەيمىن دەپ، تاڭداۋلى جيىرما مىڭ اسكەرىن مايداننىڭ سول قاناتىنا الىپ كەتكەن. ەگەر اناسىنا سەرت بەرمەگەندە، بۇل اسكەر جانىبەكتىڭ قاسىندا بولاتىن ەدى. جۋىپ كورسىنشى سوندا ونىڭ جانىنا قارا اتتى جاۋىنگەر! اتتەڭ، اتتەڭ! وت جۇرەك، العىر ويلى، كورەگەن اكە، ەل باسىن تولىق قوسا الماي كەتتى. ەندى مىنە، توپاس ويلى بۇرىندىقتىڭ قول شوقپارى بولىپ جۇرگەنى. ونىڭ ۇستىنە، مىنە، تاعى ءبىر اياۋلى ەردىڭ اجالى موينىڭدا. قىزۋ سەزىم ۇستىندە اناعا بەرگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ سالدارىنان ەكى قىمباتتى ادام بىردەي قازا تاپتى! بۇيتە بەرسەم، ءالى دە اجال تابار كىسى از بولماس. «جوق، جوق، ويتۋگە بولمايدى. كەشىر، انام، انتىمدى قايتىپ الدىم. ولگەنگە بەرگەن ءسوز ءۇشىن، ءتىرىنىڭ ءومىرىن قۇربان ەتۋ كۇنا».
قاسىمنىڭ اناسىنا بەرگەن سەرتىن قايتىپ الۋىنا تاعى دا ءبىر سىلتاۋى بار ەدى. قولىنا تۇسكەن ماحمۋد-سۇلتانعا ونى ولىمگە بەرمەيتىنىن، ءالى-اق بوساتىپ ەلىنە قايتاراتىنىن سەزدىرگەن. جانە تىم قاپا بولماي، سابىرلىلىق كورسەتۋىن وتىنگەن. سوعان قاراماي ماحمۋد-سۇلتان شىدامسىزدىق ەتتى. قاسىمنىڭ ادال ويىن قىلمىسقا اينالدىردى. بۇل جانىبەك بالاسىنىڭ ۇعىمى بويىنشا كەشىرمەس ايىپ. ونداي ادامعا جاقسىلىق ەتۋگە بولمايدى.
— وسى كەزدە جادىكتىڭ ءسوزى قاسىمنىڭ ويىن تاعى ءبولىپ كەتتى.
— ون شاقتى كۇن بولدى، سوزاققا تەمىر بي كەلگەن.
— توسەك تارتقان اۋرۋ دەۋشى ەدى عوي جۇرت.
— اۋرۋ... ءبىراق اتقا ءوزى ءمىنىپ، ءوزى تۇسەدى.
— ءا... ءا...
— ماحمۋد-سۇلتاننىڭ قاشىپ كەتكەنىن، بۇرىندىق كوكەم باتىر ساياننان كورەدى...
— اۋ، ءوزى اجال تاپقان ادامدى قالاي كىنالاۋعا بولادى؟
— ءبارىبىر، ءوزىن دە قورعاي الماعان، ماحمۋد-سۇلتاندى دا قاشىرىپ العان باتىر سايان كىنالى دەيدى.
— ەستىمەگەن سۇمدىق ەلدە كوپ. ءيا، سوسىن؟
— سوسىن... گۇلباھرام-سۇلتان-بەگىمدى زار جىلاتىپ، بالالارىنان ايىرىپ، تەمىر بيگە بەرىپ جىبەرمەك بوپ جاتىر. اكەڭ ءابىلقايىر مەن بايىڭ باتىر ساياننىڭ جازىعى ءۇشىن دەيدى.
— اۋ، تەمىر بي ءوزى اۋرۋ. ءوزى پايعامبار جاسىنا تاياپ قالعان كارى ەمەس پە ەدى؟ ءالى ۋىتىنان قايتپاعان گۇلباھرام-پاتشايىم سۇلۋدى قايتەدى؟
— كەلگەندە تەمىر بي ات ۇستىنەن ازەر تۇسكەن قاۋساعان شال كورىنگەن، گۇلباھرام-پاتشايىمدى بەرەمىز دەگەننەن بەرى جاسارىپ كەتكەندەي اياعىن الشاڭ-الشاڭ باسادى... اتاسى قازى ءبيدى ءابىلقايىر ولتىرگەن، ەندى قىزىن الىپ، كەگىن قايىرماق دەسەدى جۇرت... العاشقى كەزدە جۇرتتان قايمىعىپ، باس تارتقانداي ەدى. اشۋعا مىنگەن حان كوكەم «جەسىر سەنىكى» دەپ قويماعان سوڭ ابدەن مالدانىپ العانداي. باتىر ساياننىڭ تۇڭعىشى، ەر جەتىپ قالعان ايان شەشەسىن ەرىكسىز تەمىر بيگە بەرەدى دەگەندى ەستىگەندە، «مەن ونى جارىپ ولتىرەيىن» دەپ قولىنا قانجارىن الا ۇمتىلىپ ەدى، حان بۇيرىعىمەن بەس كۇننەن بەرى زىندانعا جاتقىزىپ قويدى. قالىڭ الشىننىڭ ارداگەرى تەمىر بيگە قول كوتەردىڭ دەپ، كەشە حان-كوكەم ونى دارعا اسىپ ولتىرۋگە ۇكىم شىعاردى. جاڭا مەن كەتكەندە دارعا دايىنداپ جاتقان... سىزدەرگە سونى حابارلايىن دەپ شاپتىم... حان-كوكەم ءتىرى جاننىڭ ءتىلىن الار ەمەس.
قاسىم ار جاعىن تىڭداعان جوق. استىنداعى اقساڭداعىن تەبىنىپ قاپ، سوزاققا قاراي شابا جونەلدى. قاباعى قارس جابىلىپ كەتكەن. شابۋعا كەلە جاتقان قارا بۋرا ءتارىزدى. تەك ەكى كوزى قانتالاي سوزاققا قاراي ۇمتىلا تۇسەدى. قالىڭ قول سوڭىنان سوزىلا شۇبىرىپ شاۋىپ كەلەدى. ات تۇياعى كوك ءشوپتى شىتىرلاتا ءۇزىپ، ەتراق دالانىڭ شاڭىن اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. قاسىم سۇلتان سوزاقتىڭ قاقپاسىنا تايانعاندا عانا اتىنىڭ باسىن تەجەپ قاتتى اياڭعا سالدى. قاقپادان وتىسىمەن سول توقتاپ، قاسىنا نايمان رۋىنان قاپتاعاي باتىردى، كەرەيدەن قاراقوجانى، الشىن رۋىنان شىققان وڭاي باتىردى، جالايىر ءبورىباي باتىردى، قاڭلى-ىستىدان قوسىلعان اتاقتى مەرگەن سىپىرا ساداقتى ءبولىپ الدى دا، سوڭىنان تاعى ەكى ءجۇز سىپاي ەرتىپ، حان ورداسىنا قاراي بۇرىلدى. وزگە قولىنا قالا شەتىندەگى اسكەرگە ارناپ سالىنعان راباتتارعا بارىپ ورنالاسا بەرۋدى بۇيىردى. بۇلار حان سارايىنىڭ جانىنا كەلگەندە بۇكىل الاڭ ءيىن تىرەسكەن حالىق ەكەن. توپ سىپايمەن كەلە جاتقان قاسىمدى كورىپ، جۇرت:
— جولدان بىلاي تۇر! — دەسىپ، قاق جارىلىپ اراسىن اشا بەردى.
قاسىم اتتان تۇسپەي، سەرىكتەرىمەن حان سارايىنىڭ ءدال ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ەندى عانا ول جان-جاعىنا كوز تاستادى. ەسىك الدىندا جارتاستاي بوپ ءبىر توپ نوكەرلەرىنىڭ قورشاۋىندا بۇرىندىق تۇر. انانداي جەردە جولعا شىققالى ىڭعايلانعان سالت اتتىلار. ەڭ الدىندا كارى تارلان اتقا مىنگەن، ءسال بۇكىرەيگەن، كەرەگە كوز تەمىر دالباعاي كيگەن ءولى سۇستى تەمىر بي. كوشتىڭ ەڭ سوڭىندا ءبىر جاس جىگىتتىڭ اتىنىڭ ارتىنا تەرىس قاراپ وتىرعىزىلعان گۇلباھرام-پاتشايىم سۇلۋ... ەكى قولىن الدىنا بايلاعان. داۋسىن جۇرت ەستىمەسىن دەپ اۋزىن اق جىبەك ورامالمەن تۇمشالاعان. اتتان سەكىرىپ تۇسەم دەپ ارەكەت ىستەمەس ءۇشىن، كومىردەي قارا، جۇپ-جۋان ۇزىن قوس بۇرىمىن ات ۇستىندەگى جىگىتتىڭ تاقىمىنىڭ استىنان وتكىزىپ، اتتىڭ ومىراۋلىعىنان مىقتاپ ىلمەشەكتەپ قويعان. بۇل — جاۋلاسقان ەلىنىڭ قىز-كەلىنشەگىنە ىستەيتىن قالماقتان قالعان ۇلگى... اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن زاماننىڭ ايۋاندىق ءداستۇرى! بۇرىندىقتىڭ بۇنىسى ءابىلقايىر قىزى گۇلباھرام-پاتشايىمنىڭ ىنىلەرى مۇحامەد-شايباني مەن ماحمۋد-سۇلتان ءۇشىن كەك قايتارعان بولمىسى. قاسىم ەندى كوزىن وڭعا قاراي بۇرىپ ەدى، ءجۇز مىڭ ساندى جاۋىنان قورقىپ كورمەگەن جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى.
حان سارايىنىڭ ءدال الدىنا اكەپ ورناتىلعان دارىنىڭ استىندا مويىنىنا قىل ارقاننىڭ ىلمەشەك ۇشى سالىنعان، باتىر ساياننىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي اينىماعان، ەر جەتىپ قالعان بالاسى ايان تۇر. قىل ارقاننىڭ ءبىر جاق ۇشىن ۇستاپ، ەكى بىلەگىن سىبانعان، ەڭگەزەردەي حان ءامىرىن ورىنداۋشى — جان العىش. قاندى كوز تەمىر بيگە كۇڭدىككە بەرىلگەن گۇلباھرام-پاتشايىمنىڭ كوزىنشە اياندى دارعا اسۋدى بۇرىندىق ادەيى بۇيىرعان. بۇل ورىنسىز قياناتتى ىستەرىندە، ءتۇبى ايان ءوسىپ ات ۇستىنە مىنەر بولسا، بۇرىندىقتىڭ اناسىنا ىستەگەن قياناتىن كەشپەيتىنىن ەسىنە العان. «ماعان قوسار بولساڭىز، جالعىز بالاسىن كوزىنشە قان ەتىپ مە قىلاسىز، ىستەمەڭىز بۇل قىلمىستى» دەپ وتىنگەن تەمىر بيگە بۇرىندىق: «كوزبەن كورگەن قايعى تەز ۇمىتىلادى. بالا كەرەك بولسا الشىننىڭ اق يىعىنان تاعى تابار» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ات جالىن تارتىپ مىنگەلى ءومىر بويى اجال مەن قياناتتىڭ ورتاسىندا وسكەن تەمىر بي، بۇدان ءارى ءوتىنىپ قينالماعان. ەسكى كەكتىڭ سالدارىنان ءوش كوڭىلدىڭ ارمانى بولعان گۇلباھرام-پاتشايىمعا قولىن جەتكىزگەن بۇرىندىققا ەندى قارسى كەلمەگەن.
قاسىمنىڭ ايانعا كوزى تۇسكەنىن ادەيى كۇتىپ تۇرعانداي، جان العىش ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن وزىنە قاراي تارتا بەردى. ءدال وسى ساتتە قاسىم اقىرىپ:
— بوسات! — دەدى.
ەرلىگى ەلگە اڭىز بولا باستاعان ايبارلى اسكەر باسىنىڭ بۇيرىعىن ەستىپ، سۇمىراي جان العىش كەنەت ساسىپ قالدى. ارقاننىڭ ۇشىن بوساتسا دا قويا بەرمەدى.
— حان ءامىرى! — دەدى ول ەسىن جيىپ، داۋسى جاۋار كۇندەي كۇركىرەپ.
— بوسات! — دەدى قاسىم بۇرىنعىسىنان دا داۋسى ىزعارلى شىعىپ. مويىنىنداعى ساداعىن قولىنا الا باستادى. جان العىش ەندى ارقاندى جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى. بۇرىندىق تا جارتاستاي بوپ كىلت بۇرىلدى دا، جانىنداعى دايەكشىسىنىڭ الداسپانىن الدى. نوكەرىنىڭ ءبىرى انانداي جەردە ۇستاپ تۇرعان جال-قۇيرىعى جەرگە توگىلگەن تەڭبىل كوگىن الدىنا تارتا بەردى. حان اياعىن اتتاي ءتۇستى دە، كىلت توقتاي قالدى. ونىڭ كوزى كىلەڭ توقپاق جال، قۇشاق قۇيرىق جەلاياق تۇلپار مىنگەن، ءۇستى-باستارى كۇن ساۋلەسى شاعىلىسقان كوك تەمىر ساۋىت، قولدارىنا سويىل، شوقپار ۇستاعان قاسىم سۇلتاننىڭ جانىندا تۇرعان دەشتى قىپشاقتىڭ اتاقتى باتىرلارىنا اۋدى. اتىنا قاراي ۇمتىلعاندا، سولاردىڭ ىشىنەن كەنەت قولىنداعى قوزىباس قارا شويىن شوقپارىن ىڭعايلاي ءتۇسىپ، وقىس قيمىلداعان ءبورىباي باتىردى كوزى شالىپ قالدى. ونىڭ ىزعارلى ءتۇرى ەندى اياعىڭدى اتىڭا قاراي اتتاساڭ، مىنا شوقپار كوك جەلكەڭنەن تيەدى دەگەندى سەزدىردى. وزگە باتىرلاردىڭ دا ايايتىن ءتۇرى جوق. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى، قانشا الىپ كۇشتى، جاۋ جۇرەك بولعانمەن بۇرىندىق قاسىم سۇلتاننىڭ قاسىندا تۇرعان كىلەڭ ۇزىن مۇرت، تۇكسيگەن قاباق باتىرلارعا جالعىز ءوزى قارسى شىعۋعا باتا المادى.
— گۇلباھرام-پاتشايىم جەسىردى اتتان ءتۇسىرىپ، الىپ كەلىڭدەر، — دەدى قاسىم سۇلتان، جانىندا تۇرعان باتىرلارعا قاراپ. بۇل تۇرعانداردىڭ ەڭ كىشىسى وڭاي باتىر اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، گۇلباھرام-پاتشايىمنىڭ قاسىنا باردى. ۇزىن شاشىنىڭ ۇشىن ات ومىراۋلىعىنان شەشىپ الدى دا، قايعىدان تالىقسىپ وتىرعان جەسىردى كوتەرىپ جەرگە ءتۇسىردى، قولىنداعى قىل شىلبىردى ناركەسكەنىمەن كەسىپ جىبەرىپ، اۋزىنداعى ورامالىن جۇلىپ تاستادى. گۇلباھرام-پاتشايىم سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى.
— جىلاما، ارۋ، — دەدى وڭاي باتىر سىبىرلاي زەكىپ، — جاۋىڭ كوزىنشە ءوزىڭدى جاسىتپا.
گۇلباھرام-پاتشايىمدى ءبىر قولىمەن، ەكىنشى قولىمەن دار قاسىندا تۇرعان اياندى جەتەكتەپ وڭاي باتىر قاسىم سۇلتاننىڭ قاسىنا الىپ كەلدى.
— بۇيرىعىڭىز ورىندالدى، قاسىم سۇلتان، — دەدى ول.
— وسى ەكى بايعۇستىڭ جاۋ قاستىعىنان امان بولۋى، وزىڭە تاپسىرىلادى، وڭاي باتىر، — دەدى قاسىم سۇلتان.
— قۇپ، — دەپ وڭاي باتىر باسىن ءيدى.
ءدال وسى كەزدە تەمىر بي دە اتىن تەبىنىپ قاپ قاسىمنىڭ قارسى الدىنا كەلدى. قارلىققان كارى داۋسىمەنەن ىزادان تۇتىعا:
— اق يىق قىران قارتايسا، قىزىل شاقا جاس جاعالتايدان تاياق جەيدى دەگەن وسى ەكەن! اتتەڭ جيىرما بەس جاسىم قايتا ورالسا، ات كوتىنە ءبىر سالار ەدىم! — دەدى. — اكەڭ جانىبەك ءبىزدى باعىندىرا الماي كەتىپ ەدى، سونىڭ كەگىن سەن الدىڭ، قاسىم سۇلتان! ولگەن جەرىم وسى بولدى. — ول كەنەت اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، ءوز توبىن سوڭىنان شۇبىرتا، جۇرتتان سىتىلىپ شىعا بەردى، — قوش بول، بۇرىندىق حان. ساقتاناتىن جاۋىڭ مۇحامەد-شايباني ەمەس، قاسىم سۇلتان ەكەن. سونى ۇمىتپا!
ءومىر قىزىعىنان ءالى ءۇمىتى بار اۋرۋ تەمىر بي وسى ساپارىندا، اقتوبە جەرىنەن ءوتىپ بارا جاتىپ، جۇرەگى قابىنىپ كەنەت قايتىس بولاتىنىن بىلگەن جوق. ارمانىنا جەتە الماعان ايگىلى ءبيدىڭ بۇل اقىرعى وكىنىشى ەدى.
ال قاسىم توبى دا اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇردى. جۇرت اراسىنان وتە بەرىپ سۇلتان الدەكىمدەردىڭ:
— كوپ جاسا، قاسىم باتىر! — دەگەن العىس سوزدەرىن ەستىدى.
بۇل ءتۇنى بۇرىندىق حاننىڭ دا، قاسىم سۇلتاننىڭ دا كوزدەرى ىلىنبەي شىقتى.
بار قاسيەتى باتىرلىق بولعان بۇرىندىق، قانشا شابان ويلاسا دا بۇگىنگى وقيعانىڭ قايدا اپارىپ سوققانىن جاڭا ۇقتى. سوناۋ قازاقتىڭ ايگىلى باتىرلارىنىڭ قاسىممەن ۇزەڭگىلەسە قاتار تۇرا قالۋىنان، گۇلباھرام مەن اياندى قۇتقارعان سۇلتانعا جينالعان جۇرتتىڭ «كوپ جاسا، قاسىم باتىر» دەگەن ۇنىنەن قازاق رۋلارىنىڭ جانىبەك بالاسىنا اۋا باستاعانىن اڭعاردى. مۇندايدا ءوز قاتەسىن ءوزى كورىپ، «ەلىمدى قايتسەم قايتادان وزىمە تارتام» دەپ قىنجىلاتىن، اقىلعا سالاتىن بۇرىندىق جوق. باسىنا كەلە جاتقان قيىندىقتان جول ىزدەۋدىڭ ورنىنا، ول ءوزىنىڭ قايسار مىنەزىنە سالىپ، ەرەگىسە ءتۇستى. «بالەم، قاپتاعاي، وڭباعان قاراقوجا، شىرىك وڭاي، تۇرا تۇر!» دەپ كىجىنە ءتىسىن قايرادى. بۇگىنگى وقيعاعا ءوزىن ەمەس قاسىمدى كۇناكار كوردى. قايتسەم ودان ءوشىمدى الام دەپ تۇنىمەن باسى قاتتى. كوزى ىلىگىپ بارا جاتسا تەمىر ءبيدىڭ: «سەنىڭ جاۋىڭ مۇحامەد-شايباني ەمەس، قاسىم سۇلتان ەكەن! سونى ۇمىتپا!» دەگەن داۋسى ءالسىن-السىن قۇلاعىنا كەلىپ، كوزگە تىعىلعان ۇيقىسىن شايداي اشا بەردى. ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى سالت بار: «جاڭا جاۋىڭدى قۇرتام دەسەڭ، ەتىڭ ۇيرەنگەن ەسكى جاۋىڭمەن دوستاس» دەگەن. بۇرىندىق حالقىنىڭ، ەلىنىڭ الدىندا جوعالعالى تۇرعان ابىرويىن قورعاۋدىڭ ورنىنا، قاسىمدى جويۋ جولىن ىزدەپ ويعا شومدى. بۇل تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن ەسكى جاۋى مۇحامەد-شايباني، ماحمۋد-سۇلتاندارمەن دوستاسسا، تەرىس بولماس ەدى دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى. ءسويتىپ تاڭ اتا ازەر دەگەندە قور ەتە قالدى. ال قاسىم ءتىپتى بوتەن ويدا ەدى. بۇگىنگى وقيعا ونى قاتتى رەنجىتتى. جانىبەك پەن كەرەي كەزىندەگى قازاق ورداسىنداعى اۋىز بىرلىكتىڭ ەندى بۇرىندىق پەن قاسىم كەزىندە قاتتى شىتپاي باستاعانىنا كوزى جەتتى. سەبەبى نەدە؟ سەبەبى بۇرىندىقتىڭ تايىز ساياساتىندا. «ەل بىرلىگىن اقىلمەن ساقتاپ حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، شارۋا جايىن ويلاي وتىرىپ، كۇرەسكە شاقىرۋدىڭ ورنىنا، ول جۇرتتى قاھارىمەن سوڭىنان ەرگىزبەك. ەگەر ادىلەتتى بولساڭ عانا، سوڭىڭنان جۇرتتى ەرتەسىڭ. ال ورىنسىز قاتتىلىق — زور قىلمىس. بۇرىندىقتىڭ بۇگىنگى ىستەگەنى — تەك جۇرتتى وزىنەن شوشىتتىرۋ. ەگەر بۇل بۇيتە بەرسە، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءولدىم-تالدىم دەپ قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ ابىرويىن دا، ءوزىنىڭ ابىرويىن دا ءبىر كۇنى ايرانداي توگەدى. قازاق حاندىعىنىڭ ابىرويى توگىلمەگەنى كەرەك-اق! ال ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن بۇرىندىقتىڭ ابىرويلى بولعانى كەرەك پە؟ حالقىمىز ءۇشىن، ەل بىرلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاجەت. قازىرگى جاعدايدا حاننىڭ مىقتى كورىنۋى وتە ورىندى ساياسات. مۇحامەد-شايباني بولسا اناۋ، بۇكىل تۇركىستان ۋاليەتىن باسىپ قالۋعا تاياۋ... ەندى ول تاشكەنت ءامىرشىسى سۇلتان-مۇحامەد حان مەن ياسسى حاكىمى مۇحامەد-مازيت-تارحاننىڭ الا اۋىزدىعىن پايدالانىپ ياسسىنى جاۋلاپ الادى. سودان سوڭ تاشكەنتتى قولىنا تۇسىرگەننەن كەيىن، بار كۇشىن سامارقانت، بۇقار، انديجان قالالارىنا — ياعني اقساق تەمىر حاندىعىنا جۇمسايدى. ءسوز جوق، ول بۇل قالالاردى دا الادى، ويتكەنى بۇل مەدينەلەردە ءقازىر مۇحامەد-شايبانيعا قارسى تۇرار كۇش، اۋىز بىرلىك جوق. تۇركىستان ولكەسى مەن اقساق تەمىر حاندىعىن باۋىرىنا باسىپ ابدەن كۇشەيىپ بولعاننان كەيىن، ول بەتىن حورەزم مەن قوراسانعا بۇرا ما، الدە ءداشتى قىپشاققا بۇرا ما بەلگىسىز. ارينە قاي حاندىقتا اۋىز بىرلىك جوق، ءالسىز دەپ تاپسا، سوعان شابۋىل جاسايدى. ءالدى ەلدەرمەن ايقاسىپ ءمۇيىزىن سىندىرعانشا، ءالسىز ەلدەردى وزىنە باعىندىرىپ الدەنە ءتۇسۋ — قاي جاھانكەر پاتشانىڭ بولسا دا نەگىزگى ءتاسىلى. اقىلدى، ايلاكەر مۇحامەد-شايباني دا سونى قولدانادى. ەگەر قازاق جەرىنە شابۋىلعا شىقسا، ول ارينە ەڭ الدىمەن سوزاق پەن ۇلىتاۋدى شابۋعا تىرىسادى. دەشتى قىپشاق ساندىق بولسا، بۇل ەكەۋى سونىڭ كىلتى. تورعاي، اق جايىق، ەدىل، ەسىل، توبىلدارىڭنىڭ بويى سول ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتقان قازىنا. اۋزى اشىلعان ساندىقتىڭ ىشىندەگى مۇلىكتى بىرتىندەپ الا بەرۋ كىمنىڭ بولسا دا قولىنان كەلەدى. سوندىقتان بىزگە قايتكەن كۇندە دە سوزاق پەن ۇلىتاۋدى ساقتاپ قالۋىمىز شارت. بۇل بەكىنىستەردى كۇشەيتۋدىڭ ورنىنا، بۇرىندىق ەكەۋمىز قىرقىسىپ جاتساق نە بولعانىمىز؟ وندا مۇحامەد-شايباني شاباقتى جۇتقان الابۇعاداي ەكى بىردەي مايبالىقتى قىلقىتا سالادى. وعان جىبەرمەۋ كەرەك، تاماعىنان تىكەنەك بوپ قادالۋ ءجون-اق. ارينە سوعىسقۇمار بۇرىندىق، بوس جاتقانداي، مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءبىر شاھارىن باسىپ قالايىق دەپ ويلايدى. ەرتەڭ-اق جورىققا شىعىڭدار دەپ بۇيرىق بەرەدى. شىقپاساڭ — تاعى الا اۋىزدىق تۋادى. شىقساڭ — قۇر بوسقا ابىگەرلەنەسىڭ. ءقازىر ءبىزدىڭ اسكەردىڭ سانى بار دا، ساپاسى جوق. بەكىنىسى مىقتى شاھاردى الۋعا جارامايدى. ەڭ الدىمەنەن اسكەردى كۇشەيتۋ كەرەك. بۇرىندىقتىڭ ايتقانىنا قارسى كەلمەي-اق، ءار جورىقتى، ءار شابۋىلدى اسكەردىڭ سوعىسۋ ءادىسىن، ءتارتىبىن جوعارىلاتۋعا پايدالانعان اقىل.
قاسىمنىڭ ويى ءدال شىقتى. ەرتەڭىنە تاڭعى شايىن ءىشىپ وتىرعاندا بۇرىندىقتىڭ شابارمانى كەلدى.
— حان ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر، — دەدى ول.
قاسىم شايىن شالا-پۇلا ءىشىپ ورنىنان تۇرەگەلدى. كيىنىپ جاتىپ ءسال كىدىرىپ قالدى. «قولدا بيلىك باردا اقىلدىڭ كەرەگى جوق. حاننىڭ نەگە شاقىرعانىن كىم ءبىلسىن...» قاسىم جايشىلىقتا پەشپەنتىنىڭ سىرتىندا جۇرەتىن كوك قۇرىش سۇڭگى ناركەسكەنىن شەشىپ، پەشپەنتىنىڭ ىشىنەن تاقتى. سىرت ادامعا ءبىلىنىپ تۇرماي ما ەكەن دەگەندەي، قابىرعاداعى جىلتىر قارا تاس كۇزگىگە بويىن تۇزەپ ءبىر قارادى دا ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
قاسىم كەلگەننەن كەيىن بۇرىندىق تاعى دا مۇحامەد-شايبانيعا قارسى جورىققا شىعۋدىڭ قاجەت ەكەنىن ءبىلدىردى.
— ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى، — دەدى بۇرىندىق ءسوزىنىڭ اياعىندا. — نە ءبىز مۇحامەد-شايبانيدى جەڭۋىمىز كەرەك، نە ونىمەن بىتىمگە كەلىپ دوستاسۋىمىز كەرەك...
قاسىم اقىرىن ەزۋ تارتتى.
— مۇحامەد-مازيت-تارحان شەكىسپەي-اق مۇحامەد-شايبانيمەن دوستاسقان. ءبىراق ودان نە تاپتى؟
— مۇحامەد-مازيت — مۇحامەد-مازيت تە، بۇرىندىق — بۇرىندىق قوي.
قاسىم تاعى ەزۋ تارتتى. «اركىم ءوز لاعىن تەكەشىك قويادى، قورقاق يت ۇرەگەن كەلەدى. جۇرت ايتپاي، ءوزىڭدى وزگەدەن جوعارىمىن دەۋ — ادامنىڭ تەك وسالدىعىن كورسەتەدى». بۇرىندىقتىڭ «ەر شەكىسپەي — بەكىسپەيدى. مۇحامەد-شايبانيدى جەڭۋىمىز كەرەك، نە دوستاسۋىمىز كەرەك» دەگەن سوزىنە قاسىم قايتارىپ ەشتەڭە دەگەن جوق. بۇل ءسوز وزىنە قارسى، «بايقا، قاسىم، ەگەر سەن كەشەگىدەي قارسى كەلە بەرسەڭ، جاۋىڭمەنەن دوستاسىپ كەتۋىم عاجاپ ەمەس» دەگەن ماعىنادا ايتىلعانىن ءتۇسىنىپ تۇرسا دا، ۇندەمەدى.
ءبىراق بۇرىندىق:
— ماحمۋد-سۇلتاندى انەۋكۇنگى قورعاۋىڭا قاراعاندا، قاسىمجان، ءابىلقايىر بالالارىمەن تاتۋلاسۋعا سەن دە قارسى ەمەسسىڭ-اۋ دەيمىن، — دەدى، «مۇحامەد-شايبانيمەن دوستاسام» دەگەن سوزىنە ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىعىپ جاتىر عوي دەگەن ماعىنا بەرگەن بولىپ، رابايسىز كەكەتە كۇلىپ.
— جەڭىپ تۇرىپ «دوستاسايىق» دەۋ مەن جەڭىلىپ قالىپ «دوستاسايىق» دەۋ ءبىر ەمەس، حان يەم. قايتكەن كۇندە دە جەڭىلمەۋ جاعىمىزدى ويلاۋىمىز كەرەك، — دەدى قاسىم سابىرلى ۇنمەن، ءسويتتى دە حانعا كەنەت تۇيىلە قارادى. — جورىققا اتتانۋعا مەن دايىنمىن. قاشان، قاي شاھارعا شىعامىز؟
— ونى ويلانۋ كەرەك.
— تەز ويلانعان ءجون.
— نەگە؟
— ءبىز بۇ جاقتا جۇرگەندە مۇحامەد-شايبانيدىڭ ياسسىعا قايتادان شابۋىل سالۋى داۋسىز. ەگەر ءبىر قالاسىنا بارىپ تيىسسەك، انەۋكۇنگى وتىرارعا بارعانىمىزداي، مۇحامەد-شايبانيعا ياسسىنى الۋعا بوگەت ەتەمىز. امالى جوق، ءبىز بارعان قالانى قورعايمىن دەپ مۇحامەد-شايباني ياسسىدان قايتىپ كەلەدى. بۇنىمىز مۇحامەد-مازيت-تارحانعا وتە پايدالى. موعول مەن جاعاتايدىڭ وزگە حاكىم تارحاندارىمەن ءتىل تاۋىپ بىرىگىپ، مۇحامەد-شايبانيعا قارسى تۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرەمىز.
— بۇل ويلاناتىن جاي ەكەن...
قاسىمنىڭ بولجاۋى دۇرىس ەدى.
بۇرىندىق وتىراردان شەگىنەردە مۇحامەد-شايبانيمەن بىتىمگە كەلگەن. سول ءبىتىمنىڭ ءبىر شارتى بۇرىندىق حان وتىراردى الۋعا بىرگە كەلگەن مۇحامەد-مازيتتى ۇستاپ بەرمەك بولعان. قاسىم بۇل شارتقا كونبەگەن. سول كۇنى كۇندىز، حان ارالارىندا بولعان وقيعانى قۇپيا جولمەن مۇحامەد-مازيتكە جەتكىزگەن. مۇحامەد-مازيت ىمىرت ۇيىرىلە بار اسكەرىن ەرتىپ ياسسىعا قاشقان.
بۇرىندىق پەن قاسىم وتىراردان كەتكەننەن كەيىن مۇحامەد-شايباني كوپ سىيلىق بەرىپ، جاقيا بەك باسقارىپ كەلگەن سۇلتان-ماحمۋد حاننىڭ ءۇش مىڭ اسكەرىن تاشكەنتكە قايتارىپ جىبەردى. ءوزى ياسسىعا شابۋىلعا شىقپاق بولادى. وسى كەزدە وعان سوزاقتان قاشىپ شىعىپ، حانتاعى تاۋىندا تىعىلىپ جاتقان ماحمۋد-سۇلتاننان حابار جەتكەن. مۇحامەد-شايباني قولىنداعى بار اسكەرىمەن حانتاعىداعى ماحمۋد-سۇلتانعا بارىپ، ەكەۋى قۇشاقتاسا تابىسقان. سودان كەيىن ەكەۋى قوسىلىپ ساۋراندى شاپقان. قالانى العان سوڭ قاسىم سۇلتانعا ماحمۋد-سۇلتاندى ۇستاپ بەرگەن ادامداردى قاتتى جازالاعان. ءبىرازىن دارعا اسىپ ولتىرگەن. قالعاندارىن دۇنيە-مۇلىكتەرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن دۇرەلەپ، قاتىن-بالالارىن قۇلدىققا ساتقان.
وسىدان كەيىن بارىپ اعايىندى ەكەۋى ياسسىنى شاپتى. قالانى الىپ، مۇحامەد-مازيت-تارحاندى قولعا ءتۇسىردى. مۇحامەد-شايباني ونىڭ قىزى عيبادات-بەگىمگە ۇيلەنىپ وتىرعاندىقتان، قايىن اتاسىن ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتۋدەن باس تارتىپ، قول-اياعىن كىسەندەپ وتىرارعا الىپ كەلگەن. مۇحامەد-شايبانيدىڭ جەڭىسىن ەستىگەن تاشكەنتتىڭ ءامىرشىسى سۇلتان-ماحمۇت حان، مۇحامەد-شايبانيدى قۇتتىقتاماق بوپ وتىرارعا جەتكەن. ءوزىنىڭ كوپتەن بەرى مۇحامەد-مازيت-تارحاننىڭ ءىنىسى سۇلتان-احمەت حاننىڭ قىزى ايپاتشا-بەگىمگە قۇشتار ەكەنىن، سۇلتان-احمەت حاننىڭ كونبەي جۇرگەنىن مۇحامەد-شايبانيعا ايتىپ، سول قىزدى ماعان بەرمەي، مۇحامەد-مازيت-تارحاندى تۇتقىننان بوساتپا دەپ ءوتىندى. بۇعان مۇحامەد-شايباني كوندى. اقىرىندا مۇحامەد-مازيت-تارحان ءىنىسىنىڭ قىزى ايپاتشا-بەگىمدى سۇلتان-ماحمۇت حانعا بەرگىزدىرىپ، ءوزى تۇتقىننان بوساندى.
الدىن ويلامايتىن ادامنىڭ اقىلى وكىنىشىمەن ءبىر جۇرەدى. مۇحامەد-شايباني حاننىڭ قانداي ادام ەكەنىن، جولبارىستى تەمىر توردان شىعارىپ العانىن مۇحامەد-مازيت-تارحان كەش ءتۇسىندى. ال جولبارىستى قايتادان تەمىر تورعا كىرگىزۋ ءۇشىن قانشاما كۇش كەرەك، ايلا كەرەك! مۇحامەد-شايباني ياسسىنى العاننان كەيىن ەندىگى كەزەك تاشكەنتتىكى ەكەنىن سۇلتان-ماحمۇت حان دا جاڭا سەزدى. ول جانتالاسىپ موعول امىرلەرىن جيناۋعا كىرىستى. «بۇل قالپىمەن مۇحامەد-شايباني ءبارىمىزدى دە باعىندىرادى، ءالى كۇش الىپ كەتپەي تۇرعانىندا قۇرتايىق» دەپ جان-جاعىنا ات شاپتىردى. امىرلەر اقىلعا سالىپ «بۇل ىسكە قازاق سۇلتاندارىن كومەككە شاقىرۋ كەرەك، ولارسىز مۇحامەد-شايبانيعا ءبىزدىڭ كۇشىمىز جەتپەيدى» دەدى.
«ءبارىمىز بىرىگىپ مۇحامەد-شايبانيعا قارسى شىعايىق» دەپ بۇرىندىق پەن جانىبەك بالالارىنا سۇلتان-ماحمۇت حات جازىپ كىسى جىبەردى. بۇرىندىق بۇل حابارعا قۋانىپ قالدى. ءبىز موعولدارمەن ءبىرمىز دەپ قولىنا تۇكىرىپ شىعا كەلدى. قۇران كوتەرىپ، ءتوس ۇرىسىپ ۋادەلەسىپ مۇحامەد-شايبانيعا كوشە باستاعان تۇركىستان ۋاليەتىن شاپپاق بولدى. ەڭ الدىمەن ياسسىنى الساق دەسە دە، وندا مۇحامەد-شايبانيدىڭ ءوزى وتىرعاندىقتان بەتتەرىن وتىرارعا بۇردى. ءبىراق بۇلاردىڭ قولىنا وتىرار دا وڭاي تۇسە قويمايدى. وسى كەزدەگى قالانىڭ بيلەۋشىسى، ءابىلقايىر حاننىڭ كىشى بالاسى مۇحامەد-تەمىر سۇلتان وزگەلەردەن جاس بولعانمەن، سوعىس تاسىلىنە ەشكىمنەن كەم سوقپادى. ۇيالى قاسقىردىڭ بولتىرىگى — ونەردى ۇيالاستارىنان ۇيرەنەدى. جاۋىنگەر وردادا وسكەنىن ءبىلدىردى، بۇرىندىق پەن سۇلتان-ماحمۇتقا الدىرمادى. ولار ەندى اسكەرلەرىن تاشكەنت ۋاليەتىنە جاتاتىن سايرام قالاسىنا كوشىرىپ، كۇندىز-تۇنى تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ قىشلاقتارىن، ەگىنشى، مالشى، كىشىگىرىم ديحتارىن شابا باستادى. بۇنى كورگەن مۇحامەد-شايباني حان «سەندەر ۇيتسەڭدەر، مەن بۇيتەم» دەپ قالىڭ اسكەرىن دەشتى قىپشاققا جىبەرىپ، قازاق اۋىلدارىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. ەكى جاقتان دا حالىقتىڭ كوز جاسى قان بوپ اقتى. ءورت العان قالالار، مالدارىنان ايرىلىپ قۇر جەر شۇقىپ قالعان اۋىلدار، قۇلدىققا — كۇڭدىككە ايدالعان قىرشىن جاستار. ەل باسىنا شىن توزاق ەندى ورنادى. مۇنداي كۇيگە ۇشىراعان قازاق اۋىلدارى جاپپاي اتقا ءمىندى. ءبىر كەزدە جاۋعا دەس بەرمەگەن كارى شالدار، قايتادان قولىنا نايزا ۇستادى. بۇرىن تەك ان-كۇيدى عانا پاش ەتكەن قازاقتىڭ جاس ارۋلارى اعا ورنىنا ساداق تارتىپ جاۋعا شىقتى. بۇكىل قازاق نامىسىنا شاۋىپ، ەڭ اياعى الىستاعى الشىن رۋلارىنان دا توپ-توپ جىگىتتەر كەلدى. وسى كەزدە سوڭعى ۋاقىتتا ۇمىتىلا باستاعان «جالعىز كوز» باتىردىڭ اتى جەردى جارا قايتادان دالانى تىتىرەتتى. حالىق كوتەرىلىسىنىڭ باسىندا ەندى بۇرىندىق تا، قاسىم دا ەمەس، وسى حالىق ۇلى «جالعىز كوز» باتىر بولدى. ءوزى جۇرت كوزىنە كورىنبەسە دە، ونىڭ قۇرعان جاساقتارى جاۋ شەبىنە قىرعيداي ءتيدى. حالىق جارالى جولبارىستاي اقىرىپ وسىلاي جاۋىنا قارسى شىققان كەزدە، تاعى ءبىر سۋىق حابار جەتتى. «مۇحامەد-شايباني حان مەن بۇرىندىق حان اۋىز جالاسىپ بىتىمگە كەلىپتى. سوعىستى توقتاتىپ قىز الىسىپ، قىز بەرىسەتىن بولىپتى» دەگەن لاقاپ بۇكىل دەشتى قىپشاق جەرىن الىپ كەتتى.
بۇل راس حابار ەدى.
مۇحامەد-شايبانيدىڭ بۇرىندىقپەن بىتىمگە كەلۋى ءتاسىل ەدى. تۇركىستان مەن ماۋرەنناحردى ابدەن وزىنە باعىندىرىپ العانشا قازاقتارمەن جاۋلاسۋ مۇحامەد-شايبانيعا ءتيىمدى ەمەس-تى. ءبىر موعولداردىڭ جاۋلىعىنىڭ ءوزى وعان جەتەتىن. ال تۇركىستان مەن ماۋرەنناحردى بيلەۋ — مۇحامەد-شايبانيدىڭ بەر جاعىنداعى عانا ارمانى. ايلاكەر حاننىڭ تۇپكى تىلەگى ءتىپتى ارمەندە جاتقان. الدىمەن تۇركىستان مەن ماۋرەنناحردى السا، سوسىن ءداشتى قىپشاق پەن قوراسانعا قول سوزباق. بۇلاردى بىتىرگەننەن كەيىن موعولستان، ايداھاردىڭ اۋزىنا ءوزى تۇسكەن كوجەكتەي، وزىنەن ءوزى كەلەدى. بۇكىل شىعىستى بيلەگەنمەن، اتاسى ءابىلقايىردىڭ كوك ورداسىن قايتا تۇرعىزۋ — ونىڭ شىن كوكەيكەستى ماقساتى. ال بۇل ارمانعا جەتۋدىڭ جالعىز عانا جولى بار — جاۋىڭنىڭ باسىن قوستىرماي، بىرىنە ءبىرىن ايداپ سالىپ، شەتىنەن بىرتىندەپ باعىندىرۋ. مىنە وسى سەبەپتەن ءقازىر تۇركىستان مەن ماۋرەنناحردى باۋىرىنا ابدەن باسىپ العانشا ءداشتى قىپشاقپەن جاۋلاسپاۋ كەرەك. اسىقپاسا ونىڭ دا كەزەگى كەلەدى. شارتتىڭ قانشالىق قۇنى بار ەكەنىن بۇرىندىق حان سوندا كورسىن! ازىرگە تۇلىپقا موڭىرەگەن سيىرداي، «مۇحامەد-شايبانيمەن تاتۋلاستىم، ول ماعان تيمەيدى» دەپ جۇرە بەرسىن. مۇحامەد-شايباني سىرى وسى. ال بۇرىندىق بولسا، باسقاشا ويلايدى. ءقازىر بۇل ارادا كۇشتى ەكى حان بار، ءبىرى بۇرىندىقتىڭ ءوزى، ەكىنشىسى — مۇحامەت-شايباني. ءبىز ەكەۋمىز ءتاتۋ-تاتتى تۇرساق، وزگە حاندار قارامىزدان قورقاتىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە مۇحامەد-شايباني ءتارىزدى ارىستان ىسپەتتەس حانمەن جاقىنداسسام، قازاقتىڭ باتىرلارىنىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلادى. انەۋگىدەي قاسىم جاعىنا شىقپايدى. قازاق رۋلارى تەك قورىققانىن سىيلايدى. مۇحامەد-شايباني سەكىلدى وداقتاسى بار حاننان قورىقپاي كورسىنشى! كەرەك دەسە، وسى مۇحامەد-شايبانيمەن ءتوس سوعىستىرعان قۇدا بولامىن. سوندا نە ىستەر ەكەن قاسىم مەن ونىڭ سەرىكتەرى! وسىنداي دالباسا ويعا كەلگەن بۇرىندىققا شىنىندا مۇحامەد-شايباني قۇدا ءتۇستى.
ول ءالى ەشكىمگە ايتتىرىلماعان ەكى قىزىنىڭ ءبىرىن — قارا كوز كۇلبارشىن-سۇلتان-بيكەنى ماحمۋد-سۇلتانعا، جاۋھار-سۇلتان-بيكەنى مۇحامەد-شايبانيدىڭ شەشەسى بولەك كىشى ءىنىسى مۇحامەد-تەمىر سۇلتانعا بەردى. وتىز كۇن ويىنىن، قىرىق كۇن تويىن وتكىزىپ، قالىڭ كوشپەن ءبىر قىزىن، مۇحامەد-شايباني وزىنەن تارتىپ العان ساۋرانعا، ەكىنشىسىن وتىرارعا ۇزاتتى. ءبىراق بۇل قۋانىش كەيىن بۇرىندىققا قايعىعا اينالدى.
ەكى ەلدى وسىنشاما قان-جوسا ەتىپ بۇلىككە سالىپ، مال-مۇلكىن تالان-تاراج ەتىپ، ۇل-قىزىن قۇلدىق پەن كۇڭدىككە ايداتىپ، كەشە قان مايدان اشىپ ۇرىسقان ەكى حاننىڭ، بۇگىن ەلدىڭ توگىلگەن قانىنا، جەرگە تاپتالعان ار-نامىسىنا قاراماي وپ-وڭاي اۋىز جالاسىپ كەتكەنى حالىققا قورلاۋ سىندى كورىندى. اسىرەسە قازاق رۋلارى بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلاندى. جۇرت كارى-جاسى قالماي جەرىن، سۋىن، مالىن قورعاپ اتقا مىنگەنىندە، بۇرىندىق حان ولاردى الداپ كەتكەندەي بولدى. سوناۋ تالان-تاراجعا تۇسكەن دۇنيە-مۇلىك، توگىلگەن كوز جاسى، — ءبارى بىردەي تەك بۇرىندىقتىڭ قىزدارىن ءابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاقتارىنا قاتىنعا بەرۋ ءۇشىن ىستەلگەندەي تارىزدەندى. وزدەرىنىڭ كوكەيكەستى تىلەگىن، اتا جاۋىنا ساتىپ كەتكەنى ءۇشىن حالىق بۇرىندىققا تۇيىلە قارادى. ونىڭ قاھارىنان قورىقپاي، بىزگە بۇنداي ادام حان بولۋعا ءتيىستى ەمەس دەپ وكتەم-وكتەم سويلەدى. لەپىرگەن، قورلانعان، نامىستانعان جۇرت، اقىرىندا ءوزىنىڭ سۇيىكتى باتىرلارى نايمان قاپتاعاي مەن الشىن وڭايدى قاسىمعا جىبەردى. «نە بۇرىندىقتى ەلىمىزدى شاپقان، ۇل-قىزىمىزدى قۇلدىققا، كۇڭدىككە تارتىپ اكەتكەن قاس-جاۋىمىزبەن اۋىز جالاسۋىن توقتاتسىن. نە حاندىعىن تاستاتىپ ءوز جايىنا كەتكىزسىن» دەدى. حالىق اشۋى قارعىستان دا جامان... دەشتى قىپشاق ورداسىنا تۇيىلگەن بۇلىنشىلىكتىڭ تاعى دا ءبىر قارا بۇلتى شوعىرلانا ءتۇستى.
قازاقتىڭ كوپ اۋلىن شاۋىپ، مال-مۇلكىن تالاپ، بۇكىل دەشتى قىپشاق ەلىن وزىنە قارسى قويعان مۇحامەد-شايبانيمەن ءدال بۇگىن قۇدا بولا قالۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ايتىپ بۇرىندىقتى كوندىرە الماعان قاسىم، كەلگەن باتىرلاردى تىك تۇرىپ قارسى الدى.
ەل-جۇرتىمىزدى شاۋىپ، مال-مۇلكىمىزدى تالاپ، بۇكىل دەشتى قىپشاق ەلىن قورلاعان مۇحامەد-شايبانيمەن بۇرىندىق حاننىڭ قۇدا تۇسكەنى ءبىزدى قورلاعانى. حان نە قىزدارىن بەرمەسىن، نە بىزدەن كەتسىن، — دەدى حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ قارت قاپتاعاي باتىر.
— سوندا سىزدەر حاننىڭ قىزدارىن بەرگەنىنە قارسىسىزدار ما، الدە ءبىتىم جاساعانىنا قارسىسىزدار ما؟
— ەكەۋىنە دە قارسىمىز. حان حالىقتىڭ كوزى. ولاي بولسا حان قىزدارىن ەجەلگى جاۋىمىزعا بەرە الماسا كەرەك-تى. ال ءبىتىم جاسايتىن بولسا، مۇحامەد-شايباني حان تالاعان مال-مۇلكىمىزدى، قۇلدىققا، كۇڭدىككە اكەتكەن ۇل-قىزىمىزدى قايتارسىن. حان لاشكارلارىنىڭ سويىل-شوقپارىنان كۇناسىزدەن كۇناسىز قازا تاپقان مەيىربان ەرلەرىمىزدىڭ قۇنىن تولەسىن. سوندا بىتىمگە وتىرامىز. ال قىزدارىن مۇحامەد-شايبانيدىڭ ىنىلەرىنە قوسىپ، بىتىمگە كەلدىم دەپ ءبىزدى قورلاماسىن. بۇنداي ءبىتىم بىزگە كەرەك ەمەس. ەگەر ءبىز تىلەگەن بىتىمگە مۇحامەد-شايبانيدى كوندىرە الماسا ەرىكتى وزىمىزگە بەرسىن. اق نايزانىڭ ۇشىمەن، قاس باتىردىڭ كۇشىمەن ول كاززاپتى ءوزىمىز كوندىرەمىز.
— سوندا تاعى سوعىسپاقسىڭدار ما؟
جاراتىلعالى سوعىسىپ كەلە جاتقان جوقپىز با؟ بۇرىن حانعا ەرىپ سوعىسساق، ەندى حالىق بولىپ سوعىسامىز. جەرىمىز، سۋىمىز، نامىسىمىز ءۇشىن بۇكىل قازاق بولىپ كوتەرىلۋگە بارمىز.
— حان بۇل تىلەكتەرىڭدى قابىلدامايدى.
— وندا حاندى ءبىز دە قابىلدامايمىز. كوشسىن بۇل ارادان.
— قايدا كوشەدى؟
— قۇداسى مۇحامەد-شايباني جەرىنە.
ەل ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرىپ قايتەسىڭدەر. حان اداسسا دا حالىق اداسپاۋ كەرەك. قىزدارىڭدى بەردىڭ دەپ بۇرىندىقتى ەلدەن قۋساڭدار، مۇحامەد-شايبانيمەن جاساسقان ءبىتىم-شارتىن بۇزعان بولامىز. ايىپ مۇحامەد-شايبانيدىڭ وزىنەن بولسىن. شارتتى ءوزى بۇزعانشا شىداۋىمىز كەرەك. ال شارتتى ءابىلقايىر بولتىرىكتەرى الدىمەن بۇزاتىنىنا داۋ جوق. ولارعا بۇل شارت تۇركىستان مەن ماۋرەنناحردى العانشا عانا كەرەك. سودان كەيىن قاندى اۋزىن بىزگە سالماق. اتالارى ءابىلقايىر بيلەگەن دەشتى قىپشاقتى قايتارىپ الماي كوڭىلدەرى كونشىمەيتىنى حاق.
— ءبىز دە سولاي ويلايمىز. مۇحامەد-شايبانيمەن ارامىز تىم الشاق جاتىر. ءبىر مىقتاپ قان توگىسپەي ەكى جاقتىڭ داۋىنىڭ ءبىتۋى مۇمكىن ەمەس. حان بۇنى نەگە تۇسىنبەيدى؟
— حان بۇل ارادا شولاق ويلاپ وتىر. ال ءبىزدىڭ بورىشىمىز سوناۋ كەلەشەك ايقاسقا وسى باستان دايىندالۋ. قاپى قالماۋىمىز كەرەك.
— سوندا بۇرىندىقتى قايتەمىز؟
— ەكى بىردەي قىزىن بەرىپ وتىرعان قۇداسىمەن الىسۋعا بۇرىندىق ءقازىر بارا المايدى. ول بۇل تارتىستان شىعۋى ابزال. مايدانعا ءوزىمىز دايىندالامىز. ال بۇرىندىق ءوز قاتەسىن ءوزى ءتۇسىنىپ، حالقىمەن ءبىر بولعىسى كەلسە، حان ابىرويىن ساقتاپ ارقا جەرىنە، نە سارايشىققا كوشەدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ال بۇرىندىق كوشپەيمىن دەسە؟
— كوپ قورقىتادى. ەگەر وزىنە پايدالى شەشىمنەن باس تارتسا، ءوز وبالى وزىنە!
ەرتەڭىنە قاسىم سۇلتان باسقارعان ءبىر توپ رۋ باستىقتارى حان اۋلىنا كەلدى.
بۇرىندىققا حان ابىرويىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ شارتىن ايتتى.
بۇرىندىق حان شۋ دەگەندە بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلاندى. بۇل بۇلىكتى شىعارىپ جۇرگەن سەنسىڭ دەپ قاسىم اۋلىن شاۋىپ الماق تا بولدى. ايتسە دە ءارى تۋلاپ، بەرى تۋلاپ، قازاق باتىرلارىنىڭ تەمىر تەگەۋرىنىنە شىداي الماي، سارايشىققا كوشپەك بوپ ءپاتۋاعا كەلدى.
مىنە، وسى كەزدە بۇرىندىق حاننىڭ قىلىعىنا ىزالانعان «جالعىز كوز» باتىر ءبىر توپ سەرىكتەرىمەن حاننىڭ قالىڭ جىلقىسىن قۋىپ اكەتتى. كىلەڭ كوك الانى ايداپ اپارىپ ول، مۇحامەد-شايباني جاساقتارىنان جەر شۇقىپ قالعان كەدەي اۋىلدارعا ءبولىپ بەردى. «جالعىز كوز» باتىردىڭ بۇل قىلىعىنا سۇيسىنگەن قالىڭ بۇقارا قايتادان دۇرلىكتى. ءبىراق ول ءبىر تۇندە جوعالىپ كەتتى. باسشىلارىنان ايىرىلعان كىلەڭ جىرتىق تىماق، جامان شەكپەن كەدەيلەر رۋ باتىرلارىنىڭ ايتقانىنان شىعا الماي تارتىس ىركىلىپ قالدى، تۇتاسا جاۋىققان جۇرت قاتارى جۇدەپ، حالىق قوزعالىسى ەندى لاجسىز كىبىرتىكتەي باستادى.
ەكى اپتا وتكەننەن كەيىن بۇرىندىق حان جەتى قاتىنى جەتى اۋىل بولىپ، ىرعالىپ-جىرعالىپ سارايشىققا كوشتى. ءبىراق ول بوس كوشپەدى. مالىن شاپقان «جالعىز كوز» باتىردى حان التىنىنا ساتىلعان ەكى ارامزا سەرىگى بۇرىندىققا ۇستاپ بەرگەن. جۇرتقا تارالىپ كەتكەن مالىن قايتارا المايتىنىن بىلەتىن حان «مالىمنىڭ ءوشىن وزىڭنەن الارمىن» دەپ سىرت كوزدەن تاسالاپ «جالعىز كوز» باتىردى قول-اياعىن شىنجىرلاپ، تۋلاققا وراپ وزىمەن بىرگە الا كوشتى.
بۇرىندىقتان ىرگەسىن الىس سالا باستاعان جانىبەك بالالارى حان ورداسىنان الىس وتىرايىن دەپ شۋ بويىندا قالدى. كۇز اكەلەرىنىڭ ەسكى قونىسى قاراتالعا كوشىپ كەلدى. قىستاۋىنا جەتكەن كۇننەن باستاپ قاسىم سۇلتان ءبۇل اراداعى قازاق رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ، سوناۋ بولاشاق ايقاسقا قامدانۋ ارەكەتىنە كىرىستى...
قاسىم سۇلتاننىڭ بولجاعانى دۇرىسقا شىقتى. مۇحامەد-شايباني حان از جىلدىڭ ىشىندە دەگەنىنە جەتتى. سامارقانت، بۇقار، انديجاندى بيلەپ وتىرعان ابۋسەيىت ۇرپاقتارى مەن تاشكەنت، سايرام ۋاليەتتەرىن بيلەپ كەلگەن موعول سۇلتان-ماحمۇت حاننىڭ ارالارىنداعى نارازىلىقتى پايدالانىپ، سۇلتان-ماحمۇت حان بەرگەن بەس مىڭ اسكەردى ءوز اسكەرىمەن قوسىپ، ەڭ الدىمەنەن سامارقانت، بۇقار، انديجاندى الدى. سودان كەيىن بارىپ، جاعاتاي اسكەرىن ءوز اسكەرىنە قوسىپ كۇشەيتىپ، تاشكەنت ۋاليەتىنە اۋىز سالدى. تاشكەنت، تۇركىستان، سامارقانت، بۇقار، انديجان ۋاليەتتەرىن ابدەن وزىنە باعىندىرعاننان كەيىن، دەشتى قىپشاق جەرىمەن شەكارالاس حورەزمدى شاپتى. ءسويتىپ ماۋرەنناحر، تۇركىستان ولكەسىن تەگىس جەڭىپ بولىپ، ەندى ءداشتى قىپشاقتى جاۋلاۋدى ويلانا باستادى.
مۇحامەد-شايبانيدىڭ جيھانكەرلىك ارەكەتى مىنەكەي وسىلاي، قاسىم سۇلتان ويلاعانداي بوپ شىقتى. مۇحامەد-شايباني حان ەلۋ مىڭ اتتى اسكەرىمەن سوزاق پەن ۇلىتاۋعا اتتانۋعا دايىندالىپ جاتقانىن ەستىپ، قاسىم سۇلتان قاراتاۋدان قايتادان شۋ بويىنا كوشىپ كەلدى. بۇل كەزدە بۇرىندىق حان سارايشىقتا بولاتىن، ابىرويىن ايرانداي توگىپ العان حاننىڭ قۇر «حان» دەگەن اتى عانا قالعان، بۇكىل بيلىك اسكەر باسى قاسىمعا كوشكەن.
قاسىم شۋ بويىنا كوشىپ كەلىسىمەن، «بالەم، سەنى مە!» — دەپ مۇحامەد-شايبانيعا ابدەن وشىگىپ العان قازاق حالقىنا دابىل قاقتى. مۇحامەد-شايبانيدىڭ دوستىق شارتىن بۇزىپ ۇلىتاۋ مەن سوزاقتى شاپقالى جاتقانىن حابارلادى. ەگەر سوزاق پەن ۇلىتاۋدان ايرىلسا دەشتى قىپشاقتىڭ باسقا جەرلەرىن قورعاپ وتىرا المايتىندارىن ءتۇسىندىردى. مۇحامەد-شايباني حان ماۋرەنناحر مەن تۇركىستان ولكەسىنە اتتانىپ، موعول، جاعاتاي، اقساق تەمىر امىرلەرىمەن قان-جوسا بولىپ قىرىلىسىپ جاتقاندا، ەشكىممەن ءجوندى سوعىسپاي اجەپتەۋىر تىنىعىپ قالعان دەشتى قىپشاق جاۋىنگەرلەرى قايتادان اتقا قوندى. ۇران سالىپ توپتانىپ، رۋ-رۋ بوپ وزدەرىنىڭ باتىرلارىنىڭ جانىنا جينالا باستادى. ءدال وسى كەزدە مۇحامەد-شايباني ەلۋ مىڭ اتتى اسكەرمەن قوراسانعا اتتاندى. تاشكەنت ۋاليەتىن بيلەپ تۇرعان سۇيىنشىك سۇلتاندى جيىرما بەس مىڭ اداممەن ۇلىتاۋعا جۇرگىزدى. رابيۋ-بەگىمنىڭ ەكىنشى بالاسى، تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ وسى كەزدەگى ءامىرشىسى كۇشكىنشى سۇلتاندى وتىز مىڭ اسكەرمەن سوزاقتى الۋعا جىبەردى. مۇحامەد-شايباني بۇل ۋاقىتتا ابدەن كۇشەيىپ العان. ول ەندى بۇرىنعىداي قالالاردى بىرتىندەپ الۋ ساياساتىنان باس تارتقان. ءوز كۇشىنە ءوزى سەنگەن ءامىرشىنىڭ عۇرپىمەنەن وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندەگى ەكى ەلدى بىردەن جاۋلاپ الۋعا كىرىسكەن. ءبىراق مۇحامەد-شايباني حان قوراساندا جەڭىسكە جەتكەنمەن، سوزاق پەن ۇلىتاۋدا ساتسىزدىككە ۇشىرادى.
ۇلىتاۋ مەن سوزاققا كەلگەن قاسىم مەن قامبار سۇلتاننىڭ قالىڭ اسكەرى سۇيىنشىك پەن كۇشكىنشى سۇلتاننىڭ لاشكارلارىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. ەلۋ مىڭ اسكەردىڭ تەڭ جارتىسىنا تاياۋىن قىرىپ، قالعانىن سوناۋ دەشتى قىپشاقتىڭ شەكاراسىندا جاتقان قۇمايت، تاقىر قۇمدى دالالارمەن تۇركىستان مەن تاشكەنتكە دەيىن قۋدى. بۇل جەڭىلىس بۇكىل ورتا ازيانى وزىنە باعىندىرىپ، ەندى دەشتى قىپشاق پەن يرانعا اۋىز سالا باستاعان، ايبىندارىمەن تالاي ەلدى تىتىرەتكەن ءابىلقايىر بولتىرىكتەرىنىڭ كوپتەن بەرگى ەلەۋلى جەڭىلىسى ەدى. ال ءداشتى قىپشاق حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ تاستادى. ەندى قازاق رۋلارى قاسىم توڭىرەگىنە جينالا باستادى. ءدال وسى كەزدە سارايشىقتان بۇرىندىق حان بار بالالارىنىڭ اۋلىمەن كوشىپ كەلدى. قۇر عانا كوشىپ كەلگەن جوق، وزىمەن بىرگە ءبىر تايپا ەلگە باقىتسىزدىق الا كەلەدى. وتكەن قىس وتە قاتتى بولعان. اسىرەسە تيان-شان تاۋىنىڭ تەرىسكەي جاعىندا وتىرعان كوپتەگەن قىرعىز، قازاق ۇلىستارى جۇتتان بار مالىن قىرىپ العان. قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان. سول سەبەپتى دۋلات رۋىنىڭ ءبىراز اۋىلى ءوزىنىڭ جىلداعى ادەتى بويىنشا شۋدىڭ جۋانارىقتان جوعارعى جاعىنا جايلاۋعا شىعا الماي، جاڭعى قالاسىنا تاياۋ جەردەگى تالاس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى كوكوراي شالعىندى جايىلىمعا جىلجىپ كوشە سالعان. ەلدىڭ ات جالىن تارتىپ مىنەر بار جىگىتى قاسىم مەن قامبار باتىرعا ەرىپ، ۇلىتاۋ مەن سوزاقتى جاۋدان اراشالاۋعا كەتكەن. مىنە، وسى كەزدە تىنىش جاتقان دۋلات اۋلىنا كەنەت جاۋ ءتيدى. ەل جاڭا تۇنگى اسىن ءىشىپ جاتقان كەز ەدى. «بۇرىندىق!»، «بۇرىندىق!»، «كەرەي!»، «كەرەي!» دەپ سالعان ۇراننان، شاپقان ات، ايقايلاعان داۋىستان اۋىل ءۇستى ازان-قازان بولدى دا قالدى. كاپ مىنادان شىقتى. دۋلات رۋىنىڭ وسى قونعان تالاس وزەنىنىڭ كوگال ءشوپتى، قامىستى جاعاسى، بۇرىندىق حاننىڭ قىس ەرتە شىققان جىلعى دەشتى قىپشاق دالاسىنا كوشكەنشە تۇراقتايتىن كوكتەمگى جايىلىمى ەكەن. بۇرىندىق سارايشىق جاعىندا كوشىپ ءجۇرىپ بۇل جايىلىمعا كوپتەن بەرى سوقپاي قويعان. بۇل ارا بيىل بوس جاتقان سوڭ، قىستان كۇيزەلىپ شىققان دۋلات اۋىلدارى حان كەلە قويماس دەگەن ۇمىتپەن وسى جەرگە قونعان. ءبىراق جايىق جاعاسى دا بيىل قىسى قارسىز، كوكتەمى جاڭبىرسىزداۋ بوپ بۇرىندىق بەرى قاراي كوشكەن. تالاس وزەنىنە تايانعان كەزدە كوپ جىلدان بەرى كوكتەمدە قونىس ەتەتىن دۋلات اۋىلدارى وتىرعانىن بىلگەن. سوڭعى كەزدە ەل قونباي، دالاسى دا جايىلىمىنىڭ وتى باسىلماي تۇرعان شىعار دەپ كەلە جاتقان بۇرىندىق جەرىنىڭ بوس ەمەس ەكەنىن ەستىگەندە، اشۋدان ات ۇستىندە وتىرا الماعان. سوڭعى جىلدارى قازاق رۋلارى قاسىم سۇلتانعا اۋىپ كەتكەن. سىنىققا سىلتاۋ، سوعان ىشتەي ابدەن ىزالانىپ جۇرگەن بۇرىندىق «بۇل قاي قورلاۋلارى!» دەپ بۇلقان-تالقان بولعان دا قالعان. «كورسەتەيىن مەن بۇلارعا باسىنۋدى!» دەپ قولىنا تەمىر تاباندى سويىلىن العان. قاراماعىنداعى بەس ءجۇز ساربازىن ەرتىپ، اسقا دايىندالىپ جاتقان اۋىلدىڭ، قويعا شاپقان قاسقىرداي، ءبىر شەتىنەن تيگەن. شوقپارىمەن ۇرىپ سان ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەن. اۋىلدىڭ زاماتتا الەك-شالەگىن شىعارعان. «حان تاقسىر، بوس جاتقان سوڭ قونىپ ەدىك»، «قاراماعىڭىزداعى قازاعىڭبىز عوي، دەكپىرىمىزدى الماي، تاڭ اتقانشا شىداڭىز، ءوزىمىز دە كوشەيىك» دەپ جالىنعان اۋىل اقساقالدارىن دولى مىنەزدى بۇرىندىق ەشتەڭەگە قاراماي «كوش دەگەن سوڭ كوش! قارسىلاسايىن دەگەن ەكەنسىڭ!» دەپ تاباندا سويىلعا جىققان. ويبايلاعان قاتىن، جىلاعان بالا، ۇرگەن يت، ماڭىراعان قوي-ەشكى، اۋىل ءۇستى ازان-قازان بولعان. كوپتەن بەرى الىساتىن جاۋ شىقپاي، جىنىن العان باقسىداي، ابدەن قانسىراپ قالعان بۇرىندىق، جوق جەردەن سويىل سوعار قوس تاۋىپ، باۋرىن ءبىر جازدى. ات ويناتىپ، اقىرىپ راقاتتاندى دا قالدى. حان ءوز ەلىن جاۋىنان قاتتى شاپتى. تاڭ اتقانشا تالاس وزەنىنىڭ وسى اراداعى بەس-التى كەدەي اۋىلىن بالا-شاعاسىن شۇبىرتىپ، ولىكتەرىن ارقالاتىپ قۇمعا ايداپ سالدى. بۇل وقيعانى جورىقتان قايتقان ەل ازاماتتارى ەستىپ، قاندارى قىزدى، قاھارلارىنا ءمىندى، حان اۋلىن كۇلىن كوككە شىعارىپ تال تۇستە شاپپاق بولدى. جۇرت دۇرلىگىپ قول جينالدى. تەك دۋلات ەلىنىڭ اعاسى، ءبورىباي باتىردىڭ بالاسى قاسقالداق بي جۇرتقا اقىل ايتىپ، از ۋاقىتقا حالىق اشۋىن سايابىرلاتتى.
— ەل دەگەن اتىمىز بار، حان اقىماقتىق ىستەدى دەپ ءبىز اقىماق بولمايىق - بۇرىندىق حاننىڭ بۇل قىلىعىن قاسىم سۇلتانعا جەتكىزەلىك، اعا دا، حان دا وزىنىكى عوي، ادىلەتىن ءوزى شەشسىن، — دەدى.
جۇرت وسى سوزگە توقتادى.
بۇل حيكايانى ەستىسىمەن قاسىنا ءبىر توپ باتىرلارىن ەرتىپ قاسىم بۇرىندىق حان ورداسىنا اتتاندى. حان بۇلاردىڭ كەلەتىنىن كۇنى بۇرىن ەستىگەندەي اۋىل سىرتىندا قارسى الدى. استىندا اتى شۋلى، سۇلىكتەي جاراعان، جالقۇيرىعى جەرگە توگىلگەن مۇندايدا جاۋعا مىنەر قارا ايعىرى، ۇستىندە وبا تاستاي بوپ دوڭكيىپ ءوزى وتىر. ارت جاعىندا وبا تاسىنىڭ جانىنداعى بالبالالارداي ءتورت بالاسى. ءبارىنىڭ دە مىنگەنى وسى قارا ايعىردىڭ تۇقىمى، كىلەڭ توقپاق جال نارداي دۇلدۇلدەر. ۇستەرىندە كەۋدە تۇسى تۇتاسقان قالقان تەمىر، كەلتە ساۋىت، جەڭدەرى مەن شالبارلارى عانا شىنجىردان توقىعان... ءبارىنىڭ قولدارىندا شويىن شوقپار، ەر باسىنا ىلە سالعان تەمىر تاباندى قايىڭ سويىل. جاقىنداپ كەلە جاتقان باتىرلاردى ولار سول تۇنەرگەن قالىپتارىندا، مىزعىماي كۇتىپ تۇر. جايشىلىقتا ءتۇسى سۋىق، دولى بۇرىندىق اشۋلانعاندا، قاھارى بەتىنە جان قاراتپايتىن ايازداي ءتىپتى ىزبارلانا قالاتىن. بۇ جولى دا بەت-الپەتى سونداي ەدى. ەكى بەتىنىڭ تۇگى شىعىپ، قارا كۇرەڭدەنىپ، ءىسىنىپ، كوزى قانتالاپ كەتكەن.
بۇرىندىقتىڭ وسىناۋ ىزبارلى سۇسى جەڭدى مە، باتىرلار تاقا تاياماي سويىل جەتپەس جەرگە كەلىپ توقتادى.
— اسسالاۋماعاليكوم، بۇرىندىق حان، — دەدى ولار جامىراسا امانداسىپ.
بالالارى «اليكوماسسالام» دەپ ەرىندەرىن جىبىرلاتتى. بۇرىندىق سالەمدى العان جوق.
— بەرى تايا، قاسىم، — دەدى ول وڭ قولىنا ۇستاپ تۇرعان شوقپارىن ءسال وڭتايلاپ، — ايتاتىن قۇپيام بار.
تۇر-كەلبەتى — قاسىم تاياسا، قارا شويىن شوقپارىمەن سالىپ قالاتىنداي. ەگەر بۇزاۋ باس قارا شوقپاردى بۇرىندىق سەكىلدى الىپ كۇش ۇرسا، ادامنىڭ نەسى قالادى. تەمىر بالعامەن تاقتايعا شەگەنى سوققانداي ءبىرجولاتا جەرگە كىرگىزىپ جىبەرەرى حاق. ال بۇرىندىقتان مۇنداي قىلىقتى كۇتۋگە بولادى. ول اشۋ ۇستىندە قانداي قىلمىستان بولسا دا باس تارتپايدى. ويىنداعىسى ورىندالسا ءبىتتى، ءولىپ كەتۋگە بار. بۇ جاعىنان بۇرىندىق اشۋ ۇستىندە ءوزىن-وزى شاعىپ ولتىرەتىن ءبۇيى ءتارىزدى، الدى-ارتىنا قارامايدى. حاننىڭ مۇنداي مىنەزىنە قانىق قازاق باتىرلارى اتتارىن تەبىنىپ قاپ، قاسىمدى قورعاي العا شىعا بەردى. بۇنى كورگەن بۇرىندىق اقىرىپ جىبەردى.
— قايت كەيىن، كىلەڭ قاراشى! حاندار اراسىندا قارا قازاق تۇرماس! تايا بەرى، قاسىم، سويلەسەتىن ءسوزىم بار!
بۇرىندىقتىڭ داۋسى تىم قاھارلى شىقتى، باتىرلار ىركىلىپ قالدى. قاسىم ولارعا:
— كەيىن شەگىنىڭدەر، — دەدى. — ءوزىم سويلەسەيىن.
قاسىم وزگەلەردەن سۋىرىلىپ شىعىپ، بۇرىندىقتىڭ قاسىنا باردى. انانىڭ ءتۇرى تۇتىگىپ كەتكەن ەكەن. ەكى كوزىنەن قارا كۇرەڭدەنگەن بەتىن جۋا، بارماقتاي-بارماقتاي جاس تامشىلاپ ءتۇر. ىزالانعان بۋرانىڭ كوزىنەن جاس شىعاتىنىن قاسىم بۇرىن كورگەنى بار. دەنەسى مۇزداپ كەتتى. شىركىن، جان دەگەن ءتاتتى عوي، امالسىز حاننىڭ قولىنداعى قارا شوقپارعا قارادى. بۇرىندىق بۇعان كوڭىل بولگەن جوق. جانە كوزىمنەن جاس شىعىپ تۇر-اۋ دەپ قىمسىنبادى. سورعالاعان جاسىن دا سۇرتپەي قاسىمعا الار بۇركىتتەي تۇكسيە سەستەنىپ، ءسال قارلىققان داۋسىن كوتەرە سويلەپ كەتتى.
— قاراماعىڭداعى ەلىڭ تەرىس قاراپ كەتسە، حان دەگەن يت قورلىق ەكەن. ونى مەن ءابىلقايىر ۇرپاعىنا قىزدارىمدى بەرگەلى ءبىلدىم. قونىسىمدى جايلادىڭ دەپ قامسىز جاتقان ەلدى شاپسام، سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەگەنىم. ايىپ مەنەن. ءبىراق ايىپتىمىن دەپ قاراشاعا باس يەر جايىم جوق. ونى جاقسى بىلەسىڭ، قاسىم. جازىلماس كەسەلدىڭ ەمى — ءولىم. ال مەنىڭ كەسەلىمنىڭ جازاسى ولىمنەن دە اۋىر. بۇل جازانى وزىمە ءوزىم تانداپ الدىم. جازام سول! ەرتەڭ كۇيەۋ بالام مۇحامەد-تەمىر سۇلتاننىڭ قولىنا، سامارقانتقا كوشەمىن. سەن جەڭگەن جوقسىڭ، مەن جەڭىلگەم جوقپىن. جۇرتىمدى باسقارا الماعان ءوز كۇنامدى ءوزىم وسىلاي جۋماقپىن. دەشتى قىپشاقتى بيلەگەن بۇرىندىق مۇحامەد-تەمىر سۇلتاندى كۇشىك كۇيەۋ ەتىپ ءوز ورداسىنا كىرگىزۋدىڭ ورنىنا، اتا جاۋى ءابىلقايىردىڭ ورداسىنا ءوزى كۇشىك اتا بولىپ كىرمەك. بۇدان ارتىق جازا، بۇدان ارتىق ءولىم بار ما؟ ءسوز وسىمەن ءبىتسىن، انا قابىلاندارىڭدى ەرتىپ ەندى كەيىن قايت. اقىل ايتامىن دەپ، حان بولۋعا جەتكىزگەن سوناۋ اقىلدى باسىڭا مىنا قارا شوقپارىمدى جۇمساتىپ الىپ جۇرمە!
بۇرىندىق وسىلاي دەدى دە، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، اۋلىنا قاراي جۇرە بەردى. قاسىم وعان توقتا دەمەدى. ويتكەنى مۇنداي جاعدايدا بۇرىندىق شەشىمى بىردەن-بىر دۇرىس شەشىم ەدى. حالقىن باسقارا الماسا دا قايعىسىن جاسىرا ءبىلدى.
ەكى اپتا وتپەي بۇكىل دەشتى قىپشاق اۋلەتىنە بۇرىندىق حان سامارقانتتاعى كىشى قىزى جاۋھار-بيكەنىڭ قولىنا كوشىپ كەتپەك ەكەن دەگەن حابارى تاعى ەستىلدى. بىرەۋ ەر ەكەن دەدى، بىرەۋ ەز ەكەن دەدى. تەگى ەشكىم بالەندەي وكىنبەدى. ءبىراق بۇرىندىق كوشەرىندە تاعى ءبىر ۇلكەن جاماندىق ىستەدى. قارا تۇندە ءجۇز جىگىتىن جىبەرىپ ءبىر كەزدە ءوزى سالدىرعان بۇرىندىق قالاسىن «وزىمە دە جوق، بوتەنگە دە قالماسىن» دەپ كۇل-تالقان ەتىپ ورتەتتى.
ءسويتىپ ول ۋاقىتىندا كوشە الماي قالدى. ال كوشەم دەگەنىندە حالىق ونى كوشىرمەدى. قاسىم سۇلتانعا ەندى رۋ باسشىلارى، بي، باتىرلار ەمەس، كەشە نايزا ۇستاپ، جاۋىنا قارسى شىققان، جامان دالباعايلى، كون شالبارلى قارا قازاق كەلدى. ءبىراق بۇلاردىڭ كەلىسى ەل جاقسىلارىنىڭ كەلىسىندەي ەمەس، اشۋلى كەلىس ەدى. اسپاندى قاپ-قارا بوپ جاۋىپ العان قارا بۇلت ءتارىزدى، تۇرلەرىنەن ادام شوشىنارلىق، تۇنەرىپ كەتكەن. قولدارىنداعى الداسپاندارىن جاي وعىنداي جارق-جۇرق ويناتىپ، قاسىم سۇلتانعا كۇندەي كۇركىرەپ تىلەكتەرىن ايتتى.
— جوعالىپ كەتكەن «جالعىز كوز» باتىر تابىلدى! بۇرىندىقتىڭ ۇيىندە ەكەن! سارى الا توبەتىمەن بىرگە شىنجىرلاپ، ءبىر يتاياقتان اس بەرەدى ەكەن! اياۋلى باتىرىمىزدى ءقازىر بوساتىپ بەر! بوساتىپ بەرمەيدى ەكەنسىڭ، بىزگە وكپەلەمە! — دەدى.
حالىقتىڭ مۇنداي اشۋلانعان ءتۇرىن بۇرىن كورمەگەن قاسىم سۇلتان شوشىپ كەتتى. اشىنعان حالىقتىڭ وكىلى ەتىپ قاپتاعاي باتىردى ەرتتى دە، ول كوشكەلى جاتقان بۇرىندىق اۋلىنا ءوزى كەلدى.
— اناۋ سويىلدى جۇرتتى كورىپ تۇرسىڭ با، بۇرىندىق حان؟ — دەدى قاسىم اۋىلدى قورشاعان قالىڭ جۇرتتى كورسەتىپ.
— كورىپ تۇرمىن. تالاعالى جينالعان سابالاق يتتەر ءتارىزدى.
— ەگەر تالاماسىن دەسەڭ، ءقازىر وراق باتىردى بوسات!
— بوساتپاسام شە؟
قاسىم نايزالى جۇرتتى كورسەتتى.
— ءقازىر بۇكىل اۋلىڭنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارادى.
— اتتەڭ، اتتەڭ! — دەپ بارىپ بۇرىندىق ءالى جىعىلماعان قاراشا ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى.
اشىلعان ەسىكتەن قاپتاعاي بۇكىل دەشتى قىپشاققا ايگىلى، بۇرىندىقتىڭ جولبارىس الار سارى الا توبەتىمەن قاتار، شىنجىرلاۋلى وتىرعان، بەت-اۋزىندا ادام كەيپى جوق كىسىنى كوردى. وراق ەكەنىن تانىپ، قاپتاعاي ىزالانا قالدى. بەلىندەگى قانجارىنا قولىنىڭ قالاي بارعانىن بىلمەي قالدى.
— سابىرلىق، سابىرلىق! — دەدى قاسىنداعى قاسىم، شىدامدىق كورسەتىپ.
السىرەپ قالعان وراقتى اتقا وتىرعىزىپ جاتىپ، قاپتاعاي:
— ەگەر مىنا جۇرت كۇلىڭدى كوككە ۇشىرماسىن دەسەڭ، ءقازىر كوش! — دەدى بۇرىندىققا، ءسويتتى دە ءوزى بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
ءبىر اي وتپەي وسى تالاس، شۋ ماڭىنداعى قازاق رۋلارىنىڭ باسشىلارى جينالىپ، بۇرىندىقتىڭ ورنىنا بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيگىزگە كوتەرىپ، قاسىمدى حان سايلادى.
كەلەسى كوكتەمدە قاسىم حان جايلاۋعا ۇلىتاۋ ماڭىنا كوشپەك بوپ تۇرعاندا، سايرام حاكىمى قاتتىبەكتىڭ ءبىر توپ اربابى53 مەن رەسمي ۋاكىلى كەلدى. بۇلار قاتتىبەكتىڭ سايرامدى باسقارسىن دەگەن سالەمىن اكەلدى. قاسىم حان كوپ قولمەنەن سايرامعا بەتتەدى. قاتتىبەك قالانىڭ كىلتىن بەرىپ، ءوزى قاسىم حاننىڭ قاراماعىندا قىزمەتتە قالدى. ءبىر اپتادان كەيىن قاتتىبەكتىڭ اقىلىمەن بۇلار سۇيىنشىك سۇلتان باسقارىپ وتىرعان تاشكەنتتى شابۋ دايىندىعىنا كىرىستى.
وسى كەزەڭنەن قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى قونىسىنىڭ ءبىرى — تۇركىستان ولكەسىن ءوزىنىڭ قاراماعىنا قايتارىپ الۋى ءۇشىن جاڭا كۇرەس ءداۋىرى باستالدى. بۇل ءداۋىر ۇزاققا سوزىلدى. ءبىراق جەڭىستى بولىپ اياقتالدى. وعان سەبەپ قاسىمنىڭ سول داۋىردەگى ەل بيلەۋ ساياساتى عانا ەمەس، حالىقتىڭ اسقان ەرلىگى، ءوز جەرىن، ءوز ەلدىگىن قورعاۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، قاجىرلىلىعى، تاباندىلىعى ەدى.
قاسىم حان مۇحامەد-شايباني ورداسىنان تۇركىستان ولكەسىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن، دەشتى قىپشاقپەن شەكارالاس بوتەن حاندارمەن ءتاتۋ-تاتتى ساياسات ۇستاۋدى ويلادى. وزگە جۇرتپەنەن اراز بولا تۇرىپ، مۇحامەد-شايبانيمەن كۇرەسۋدىڭ قيىنعا تۇسەتىنىنە شەك كەلتىرمەدى. اسىرەسە قاسىم حان دەشتى قىپشاقتىڭ جەرىمەن شەكارالاس موعولستانمەن، اكەسى جانىبەكتىڭ وسيەتىن ورىنداپ، ۇنەمى بىرگە تىزە قوسىپ وتىرۋدى ەسىنەن شىعارمادى. ابۋسەيىت مىرزانىڭ بالاسى ومار-شايح كوگارشىن ۇشىرام دەپ مۇنارادان قۇلاپ ولگەننەن كەيىن، جۇنىس حاننىڭ قىزى باياعى نيگەر-سۇلتان-بەگىم انديجاندا جەسىر قالعان. جانىبەك وسى نيگەر-سۇلتان-بەگىمدى ءوزىنىڭ ورتانشى بالاسى ادىككە الىپ بەرگەن. اكەسى ومار-شايح قايتىس بولعاننان كەيىن انديجان دييارى54 ومار-شايحتىڭ ۇلكەن بالاسى بابۋر مىرزاعا قالعان. بۇل كەزدە سامارقانت، بۇقار ۋاليەتتەرىن ابۋسەيىتتىڭ ۇلكەن بالاسى سۇلتان-احمەت مىرزا باسقاراتىن. ادىك سۇلتان وسى سۇلتان-احمەت مىرزانىڭ سەنىمدى ادامىنىڭ ءبىرى بولىپ سامارقانتتا مۇزاليمدىق قىزمەت ەتەتىن. سۇلتان-احمەت مىرزا ولگەننەن كەيىن، ارتىنان ونىڭ كىشى بالاسى جاس بايسۇڭقار مىرزا بيلىك قۇرعان. ودان سامارقانت، بۇقار، انديجان ۋاليەتتەرىن تارتىپ الامىن دەپ سۇلتان-ماحمۇت حان سوعىس اشتى. ءبىراق جەڭىلىپ قالىپ، امالسىز ءداشتى قىپشاق جەرىنە قاشتى. ونىمەن دەشتى قىپشاق جەرىنە سۇلتان-ماحمۇت حانمەن تىلەكتەس بولعان ادىك سۇلتان دا بىرگە كەتكەن. ءبىراق قازاق جەرىنە جەتكەن كەزىندە قايتىس بولدى. سوڭىنان قۋىپ كەلگەن نيگەر-سۇلتان-بەگىم قايتادان مۇحامەد-شايبانيدىڭ جەرىندەگى وگەي بالالارىنىڭ قولىنا بارعىسى كەلمەدى. كوڭىلى ەسكى دوس قاسىم حانعا اۋدى. ارينە بۇل كۇندەردە نيگەر-سۇلتان-حانىم بۇدان ون بەس جىل وتكەن سوڭ، قاسىم حان ءولىپ، قاشقاردىڭ حانى — اعاسى سۇلتان-سەيىتتىڭ قولىنا بارىپ، ءوزى ءبىر كەزدە ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورگەن ءابدىراشيد سۇلتاننىڭ گارەمىنە جالعىز قىزىن بەرەتىنىن بىلگەن جوق. ال ءقازىر قاراقات كوز، ويماق اۋىز سۇلۋ نيگەر-سۇلتان حانىم ءومىر بويى ارمان ەتكەن، ەڭ ءبىرىنشى بەتىن اشقان قاسىم حانعا قوسىلعانىنا وتە-موتە قۋانىشتى ەدى. اعاسى ولسە جەسىرى ىنىگە مۇرا — كونە قازاق ءداستۇرى، قاسىم حان التىنشى قاتىنى ەتىپ نيگەر-سۇلتان حانىمدى الدى. سايرامنىڭ قاقپاسىن اشقاندا، ءوزىنىڭ اقرۇعىندا وسى نيگەر-سۇلتان حانىم دا بولدى. جاستاعى ارمانى ورىندالعانىنا قاسىم بۇرىنعىسىنان دا قاتتى رۋحتانىپ، ەندى حاندىق ىسكە الاڭسىز كىرىستى...
حاندىق ءىس — ول كەزدە اسكەر ءىسى، كىم دە كىمنىڭ اسكەرى كۇشتى بولسا، سول — حان جانە كۇشتى حان. قاسىمنىڭ جاس كەزىنەن ۇستاعان جالعىز سارا جولى بار. ول جول — بەيبىتشىلىك جولى — ءوز جەرىڭدى ەشكىمگە بەرمە، وزگەنىڭ جەرىن تارتىپ الما. وزگەنىڭ جەرىن تارتىپ الماۋ وڭايعا تۇسكەنمەن، كۇشتىلەر جەڭگەن وپاسىز سۇرقيا زاماندا، ءوز جەرىڭدى بەرمەۋ وڭاي ءىس ەمەس ەدى. بۇنى جاقسى تۇسىنگەن قاسىم سايرامعا كەلىسىمەنەن تەك ءوز ىقپالىن سارىسۋ، شۋ، تالاس بويىنداعى قازاق ەلىنە عانا جۇرگىزۋدى ويلاماي، بۇكىل دەشتى قىپشاق جەرىنە قۇلاش ۇردى. اكەسى جانىبەكتەي بۇل دا قازاقتىڭ بار رۋىنا «بىرىگىپ ەل بولايىق» دەپ كىسى جىبەردى. ءوزى ازىرگە ءبىر ولكەنىڭ عانا حانى بولا تۇرىپ، ەندى بۇكىل قازاقتى بيلەيتىن ۇلى حاندىق قۇرۋدى ويلادى. كىمدى حان ەتەدى؟ ونى حالىق ءوزى شەشسىن دەپ، ءوز اتىن اتاۋدان باس تارتتى. «حان اقىلى قىرىق كىسىلىك، حالىق اقىلى قىرىق مىڭ كىسىلىك: كوپپەن كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەپ بۇل ماسەلەنى حالىقتىڭ شەشىمىنە قالدىردى. اكەسى جانىبەكتىڭ ديۆان55 زاڭى ەتىپ كەتكەن «تاعاناق كەڭەسى» مەن «تۇرىمتاي كەڭەسىن» قايتادان كۇشىنە ەنگىزدى. حان بولدىم دەپ بىردەن شابۋىلعا كىرىسپەي، الدىمەن ءوزىن باسقا بىرەۋ شاۋىپ الماس ءۇشىن، سوزاق، ۇلىتاۋ، سايرام، سارايشىق بەكىنىستەرىن جوندەپ، مىقتى اسكەر قۇرۋدى ارمان ەتتى.
وسى كەزدە تاعى ءبىر ۇلى ۋاقيعا بولدى. بۇكىل تۇركىستان، سامارقانت، بۇقار، انديجان، شاحيا، حيزار، حورەزم، قۇندىز، باداحشاندى جاۋلاپ العان مۇحامەد-شايباني حان ەندى قوراسانعا اتتاندى. ادامنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان كەزدە، قانداي قيىن ءىستىڭ بولسا دا قيۋى كەلە قالادى. مۇحامەد-شايباني دا قيسىنىن تاۋىپ، قوراساندى جاۋلاپ الدى. ادام باققا، اتاققا تويعان با، مۇحامەد-شايباني بۇعان دا قاناعاتتانبادى. ولەر بالا بەيىتكە جۇگىرەدى، ول ەندى سوناۋ كارلى پاميردى جايلاعان حازار ەلىنە اتتاندى. ءبىراق حازارلار جىقپىل-جىقپىل گيندىقۇشتىڭ اراسىنا تىعىلىپ الىپ، وعان تاپتىرمادى. امال جوق، كەيىن قايتۋعا تۋرا كەلدى اۋعان جەرىندەگى ءتىلمان وزەنىنىڭ جاعاسىمەن تومەن ءتۇستى. ءبىراق بۇل وزەن بىرىمەن ءبىرى جالعاسىپ جاتقان ۇشى-قيىرى جوق شىڭ قۇز تاستاردىڭ اراسىمەن وتەدى. سوناۋ بۇلت سۇيگەن بيىكتەگى جىڭىشكە قوبا جولمەن قايتىپ كەلە جاتقان كوپ اسكەرگە قۇلاما قۇزداردان، پىشاق كەسكەندەي جىلتىر جارتاستاردان تومەن ءتۇسىپ سۋ الۋ، نە اتتارىن سۋارۋ عاجايىپ ميحناتقا اينالدى. سۋ جەتپەي ءبىراز ادامدارى قىرىلدى، اتتارى زورىعىپ ءولدى. وسىنداي قيىندىقپەن كەلە جاتقاندارىندا كۇز ءتۇستى. كەنەت اق جاۋىن باستالدى. ەندى بۇرىنعىدان دا قيىن جاعداي تۋدى. كۇندىز-تۇنى تىنباي جاۋعان اق جاۋىن تاۋ اراسىنداعى تاس جولدى جۋىپ كەتتى. اياق باسسا تايعاناپ، ادام، مال تۇڭعيىق شىڭىراۋلارعا قاراي دومالاي جونەلدى... قانشاما اسكەر اپاتقا ۇشىرادى. ءوستىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە ايتەۋىر قىس تۇسە، مۇحامەد-شايباني قالعان اسكەرىمەن قوراسانعا جەتتى. ازىپ-توزعان، ابدەن جۇدەگەن اسكەرىنە ەندى ول ەلدەرىنە قايتۋعا رۇقسات ەتتى. اشتىقتان كوزدەرى ۇڭىرەيگەن، ۇستەرىندەگى كيىمدەرىنىڭ جۇلما-جۇلماسى شىققان ءبىر كەزدەگى مۇزداي بوپ قارۋ-جاراقتانعان ايبارلى اسكەر، ەندى كەنەت قايىرشى سەكىلدەنىپ، سوناۋ يران مەن يراكتىڭ شەكاراسىنان تۇركىستان ولكەسىنە دەيىن شۇباتىلا بوستى.
بۇل ءبىر عاجايىپ كورىنىس ەدى. مۇحامەد-شايباني لاشكەرى كەلە جاتىر دەسە، بۇرىن جىلاعان بالا ۋاناتىن قاھارلى، ايبارلى اسكەر ەندى قاتىن ۇرىپ الاتىنداي توبىرعا اينالدى. ولار ءوز ەلدەرىنە جەتكەنشە كۇن كورۋ ءۇشىن، توپ-توپقا ءبولىنىپ، جولداعى بەيبىت جاتقان ديحتاردى توناي ءجۇردى. كوپتەگەن جۇرت ەندى ءوز اسكەرىنەن ءوزى قاشتى. حالىقتى ۇرەي بيلەدى.
ءدال وسى كەزدە وزگە حانداردىڭ دەمەۋىمەن يراننىڭ ءامىرشىسى شاح-ىسمايىل قوراسانعا جورىق سالدى. بۇل كەزدەگى ءوزىنىڭ استاناسى گەراتقا اسكەرسىز جەتكەن مۇحامەد-شايباني، ەندى بۇل ارادا قالۋى — قۇر ۇيدە وتىرىپ ءولۋى ەكەنىن سەزىپ، «جاۋىنگەرلەر مەرۆكە جينالسىن» دەپ جان-جاعىنا حابارشىلاردى شاپتىردى. ءبىراق ابدەن ازعان-توزعان، شارشاعان اسكەر جينالا قويمادى. ءوزى مەرۆكە كەلگەن شاقتا، سوڭىنان شاح-ىسمايىل دا قۋىپ جەتتى. امال جوق، جينالعان بار ءامىر، باھادۋر، سۇلتاندارىمەن ۇرىسقا شىعۋعا تۋرا كەلدى. «تاريحي راشيديدا»: «كىم دە كىم وزگەگە اجال ازابىنىڭ شەربەتىن قانشا ىشكىزسە، ءوزى دە سول ۋدان سونشالىق ىشەدى» دەپ ايتقانداي، ونىڭ دا ءولىم ىدىسى لىقىلداپ تولعان ەدى. وسى ايقاستا اتاسى ءابىلقايىردىڭ جاسىنا جەتپەگەن، بۇكىل ورتا ازيانى جاۋلاپ العان، اتاقتى مۇحامەد-شايباني حان جەكپە-جەكتە جاس جولبارىس شاح-ىسمايىلدىڭ قولىنان قازا تاپتى. سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە ەلىنىڭ شەتىنە سان كەلىپ، تالاي رەت تىنىش جاتقان جۇرتتى قان قاقساتقان ۇلى جيھانگەر باتىر حاننىڭ باس سۇيەگىنەن شاح-ىسمايىل شاراپ ىشەتىن ىدىس ىستەتتى.
بۇل ۋاقىتتا قاسىم حان ورداسى ابدەن كۇشەيىپ العان-دى. بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ كوپ رۋلارى ەر جۇرەك ءامىرشىسىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ، ماڭىنا جينالا تۇسكەن.
قاسىم حان بۇنىڭ الدىندا مۇحامەد-شايبانيمەن بىرنەشە رەت مايداندا كەزدەسكەن. ابدەن كەمەلىنە جەتكەن اككى اسكەر ءبىرىن-بىرى جەڭە الماي يت جىعىس كەلە بەرگەن. ال قاسىم حان قانشالىق بەيبىتشىلىك ءومىردى سۇيگەنمەنەن، ەندى ءابىلقايىر ۇرپاقتارىمەن الىسپاسقا مۇمكىندىگى قالماعان. وسىدان ەكى اي بۇرىن مۇحامەد-شايباني تۇركىستان جەرىندە قازاق ساۋداگەرلەرى ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزبەسىن دەپ جارلىق بەرگەن. بۇنىسى بۇكىل دەشتى قىپشاققا زورلىق ەدى. حالىققا قالادان كەرەك زاتىڭدى الما دەۋ ارينە، زور قيانات. وسىنداي جاعدايدا جۇرگەندە قاسىم حان مۇحامەد-شايبانيدىڭ ولگەنىن ەسىتتى. بۇل كۇندەردە قاسىم حان تۇركىستان ولكەسىن ءبىرجولاتا جاۋلاپ الۋعا دايىن ەدى. ءقازىر ونىڭ قاراماعىندا ءۇش ءجۇز مىڭداي بوپ قارۋلانعان اتتى اسكەر بار. وسى ءبىر كەز بىتىراپ جۇرگەن قازاق رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ التىن تۇعىرىنا قونىپ، شىن مەملەكەت بولا باستاعان كەز ەدى. قاسىم حاننىڭ دا ابىرويى ابدەن كوتەرىلىپ بولعان. ونىڭ دەشتى قىپشاقتىڭ ەلدىك، جاۋىنگەرلىك داڭقىن «تاريحي راشيدي» ايتقانداي، جوشى حاننان كەيىن بۇكىل شىعىسقا جايعان الۋەتتى شاعى ەدى.
كۇن ايناداي اشىق. كۇزگى سالقىن جەل سارعايىپ كەتكەن ەن دالانى ايمالاي ءسۇيىپ اقىرىن ەسەدى. ءبىر توپ باتىرلارىمەن قاسىم حان سوزاقتاعى حان سارايىنىڭ الدىندا تۇر. وسى ارادان قازاق جەرىن قايتا شاپقالى كەلە جاتقان جۇڭگو، ويرات، اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ قالىڭ اسكەرىنە قارسى ۇلى ايقاس باستالماق. قولدارىنداعى تەمىر نايزالارىنىڭ ءسۇيىر ۇشتارى مەن ارقالارىنا تاڭىپ العان بولات قالقاندارى كۇن كوزىمەن شاعىلىسىپ، حان سارايىنىڭ الدىنان مايدانعا بارا جاتقان كىلەڭ جۇيرىك مىنگەن قالىڭ اسكەر لەك-لەك بوپ ءوتىپ جاتىر. ۇشى-قيىرى جوق، بۇكىل دالانى الىپ جارق-جۇرق ەتەدى.
كەنەت قاسىمنىڭ كوزى اسكەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا كەتىپ بارا جاتقان، بەتىن قارا دالباعايىمەن جاپقان كوك ساۋىتتى باتىردى شالىپ قالدى. بۇل وراق ەدى. حان اقىرىن ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى. «حالىق قامىن ويلاعان باتىر حان قولىنا كەلىپ قوسىلسا، بۇل جاقسى ىرىم. حان ساياساتىنىڭ وندا حالىق كوكەيىنە قونعانى».
قاسىمنىڭ كوزى ەندى ءدال قاسىنان اقبوز سايگۇلىگىن ويناتىپ ءوتىپ بارا جاتقان، اق بەرەن ساۋىت كيگەن جاس باتىرعا ءتۇستى. اتىنىڭ سىمباتتىلىعىنا، جاس باتىردىڭ وتىرىسىنا سۇيسىنگەن حان كوزىن ودان كوپكە دەيىن المادى. بۇل ءوزىنىڭ بالاسى — حاقنازار ەدى. ۇرىسقا العاشقى اتتانۋى.
قاسىم ۇندەمەدى، تەك بالاسى ۇزاپ كەتكەنشە ونىڭ تۋ سىرتىنان قاراي بەردى...
ەپيلوگ
قازاق حاندارى تۇركىستان ولكەسى ءۇشىن سەكسەن جىلداي سوعىستى. اقىرىندا، وسى حاقنازار حان بولعان كەزىندە عانا تەگىس ءوز جەرىن وزىنە قايتارىپ الدى. حان استاناسىن ياسسىعا كوشىردى. سودان كەيىن بارىپ ونى تۇركىستان دەپ اتاپ كەتتى. جانە وسى حاقنازار حان كەزىندە ءۇش ءجۇز جىلدان كوپ اڭگىمە بولىپ كەلگەن جاي — بۇكىل قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى اياقتالدى. قاسىم حان وسى بالاسىن كورگەندە ءوزىنىڭ العاشقى جورىققا اتتانعانى ەسىنە ءتۇسىپ، ىشىنەن بالاسىنا «باقىتتى بول!» دەپ كۇبىرلەدى. ءيا، سار دالاسىندا، سوناۋ ۇزاق تاريحىندا قازاق حالقى نە كورمەدى. سۋعا دا باتتى، وتقا دا جاندى، ءبىراق ءتىرى قالدى، قۇرىپ كەتپەدى. وسىنىڭ بارىنە ايعاق حالىقتىڭ ەرلىگى، تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسەدى.
باعانادان بەرى اسكەرىنەن كوزىن الماي تۇرعان قاسىم حان وسىنشاما جاۋىنگەر ۇل بەرگەن حالقىنا ريزا بولىپ كەتتى.
— مىنا سۇراپىل كۇشكە قاراپ تۇرىپ ءبىر ويعا كەلدىم، — دەدى ول قايتادان جاقىندا عانا مايسارى بولعان وڭاي باتىرعا، — قازاق ەلى ناعىز ءبىر الماس قىلىش قوي، قاراشى، الماس قىلىشتان ايني ما؟ ول — جارق-جۇرق ەتىپ، بايتاق دالانى دۇبىرلەتكەن قالىڭ اسكەردى كورسەتتى.
— كاپ وسى الماس قىلىش كىمنىڭ قولىندا بولادى، سوندا عوي، — دەدى وڭاي باتىر حانعا ءسال بۇرىلىپ، — كىم ونى قالاي ۇستايدى، قانداي ارمان ءۇشىن جاۋىنا سالادى.
— ءجون ايتاسىڭ، — دەدى قاسىم، — بابىن تاپپاساڭ قىران قۇس قاسقىر الا المايدى، — ءسويتتى دە ول قالىڭ قول اتتانىپ بارا جاتقان كۇنشىعىس پەن وڭتۇستىككە قوبالجي قارادى. — ەل شەتىنە جاۋ كەلدى، الماس قىلىش تاعى قىنابىنان سۋىرىلدى... ارتى نەمەن تىنباق؟
You Might Also Like
-
دارحان ءدىلداحان — الماتىداعى اقساي ءبىلىم-يننوۆاسيا ليسەيىنىڭ (قازاق-تۇرىك ليسەيى) تۇلەگى. ليسەيدى بىتىرگەننەن كەيىن ءوز كۇشىمەن گونكونگكە وقۋعا تۇسكەن. ول قازىرگى ۋاقىتتا Chinese University of...
-
انگليانىڭ (Centre for Policy Studies) ساياساتتىق زەرتتەۋ ورتالىعى «سۋپەر كاسىپكەر قالاي پايدا بولادى؟» دەگەن تاقىرىپپەن زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ەشقانداي مۇراعا قارق بولماستان، نولدەن، ياعني كەد...
