كوشپەندىلەر. II كىتاپ
جانتالاس
تاريحي تريلوگيا
پرولوگ
قازاقتىڭ ۇلى دالاسىن كۇنگەي مەن كۇنشىعىس جاعىنان الىپ تاعاداي يىلە ءتۇسىپ، مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ بيىك تاۋلار قورشاپ جاتىر. وسى اق باستى عاجايىپ شىڭ، قۇزدار قازاق جەرىنىڭ ۇستىنەن وتەتىن ەسكەك جەلگە، ازىناعان داۋىل-بورانعا عانا توسقاۋىل ەمەس، بۇل تاۋلار كوشكەن ەلگە دە، باسقىنشى جاۋدىڭ قالىڭ قولىنا دا اسۋ بەرمەس بەرىك قامال. تەك ءبىر جەرىندە عانا بۇل عالامات قيالار، شوككەن نارداي، دالانىڭ باۋىرىنا كىرە، جاتاعان تارتقان. وسى تۇستان ازيا مەن ەۆروپانىڭ تۇيىسكەن القابىنا قاراي، جاراتىلىستىڭ ءوزى جاراتقان دولى سۇراپىلىمەن بىرگە، ارالارىنا جۇزدەگەن جىلدار سالىپ فانگفۋر ۇلى حاندارىنىڭ، ءاتيللانىڭ، شىڭعىستىڭ قۇمىرسقاداي قۇجىناعان قوسىندارى توگىلگەن. بۇل قاندى جورىقتار ەڭ الدىمەن وسى ارادا ءالميساقتان بەرى ەگىپ ەگىپ، مال باعىپ، قالا سالىپ، بەيبىت جاتقان ەلدەردى تالقاندادى. ودان ءوتىپ قازاقتىڭ كوشپەندى بايتاق دالاسىن قىزىل قانعا بوياپ، لەك-لەگىمەن كۇنباتىسقا قاراي لاپ قويدى. بۇلار باسىپ وتكەن جەردە تەك كۇڭىرەنگەن ەل، كۇيزەلگەن دالا، كۇيرەگەن قالا عانا قالدى.
بۇل جولعى شايقاس تا — سونىڭ ءبىرى ەدى.
جوڭعار قاقپاسىنىڭ ەتەگىندەگى سويقان سايدا جۇڭگو مەن قازاق اسكەرىنىڭ الىسقانىنا مىنە ءبىر جەتى بولعان. بويلاۋىق جىلقى سەكىلدى بوي بەرمەي، ەكى جاق بىردەي ارانداعاندا، تالاي قاندى اۋىز بورىلەر پۇشپاعىنان ءىلىندى. جۇرەگىنىڭ تۇگى بار تالاي باتىرلار قايقى قارا الداسپانداردان قازا تاپتى. تالاي البىرت جاس ءومىر ساباعىنان ۇزىلگەن گۇلدەي سەمدى. ءبىراق كىسى قانىن تولارساقتان كەشىپ جۇرسە دە سەلت ەتپەيتىن قولباسشىلار مايدانعا جۇرتتى توپەپ ايداي بەردى. سەگىزىنشى كۇنى جاسىل جىبەك شاتىرىن قىرىق قۇلعا كوتەرتىپ، مايدان شەبىنە جۇڭگو بوعدىحانى كانسي كەلدى. اسكەر باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ:
— ۇرىس قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ — دەپ سۇراعان.
ايەل وڭدەس، قۋ تامىرداي قاتىپ-سەمىپ قالعان، كوسە قارا اسكەر باسى يىلە ءتاجىم ەتىپ، جاۋاپ بەردى.
— الديار تاقسىر، ءالى يتجىعىس ءتۇسىپ جاتىرمىز. ەكى جاق بىردەي قىرعىندا. ءبىزدىڭ شىعىنىمىز كوپتەۋ.
اسكەر باسى وزەك جارعان شىندىعىن ايتقان. بوعدىحان شارشى توپتىڭ الدىندا ءوز اسكەر باسىن مۇقاتا سويلەدى.
— اقىماق، — دەدى ول، — ءۇش عاسىر بويى الىسىپ تان ديناستياسى جەڭە الماعان بۇل تايپانى سەن جەڭەم دەپ ويلاپ پا ەدىڭ؟
— الديار تاقسىر، سوعىس دەپ بۇيىرعان ءوزىڭىز عوي.
— سوعىس دەگەندە مەن ساعان وسىلاي سوعىس دەپ پە ەدىم؟ ءبۇيتىپ سەن ولارعا تىزە كورسەتىپ، بەتىن قايتارا المايسىڭ. ودان دا ءوزىڭ بىلاي تۇر دا، كۇندە شابۋىلداپ مازاڭدى الا بەرگەن ويرات تايپاسىن جاپ. ەكى جۇرت ءبىرىن-بىرى الا الماي، ابدەن السىرەپ، ەندى تەنتىرەپ كەتۋگە اينالعاندا، سەن ءبىر بۇيىردەن شىعا كەل دە، ەكەۋىن ەكى بۇكتەي سالىپ، بوس قالعان جەرىن باسىپ ال...
— الديار، — دەدى اناۋ باسىن بۇرىنعىسىنان دا تومەن ءيىپ، — قالجىراعان ويراتتى ولجالاۋ قيىن بولماس. ال قازاق جۇرتىن ولاي قۇرتىپ، جەرىن وپ-وڭاي باسىپ الا الامىز با؟ ار جاعىندا بىزدەن كۇشى باسىم لۋسسيا كورشىسى بار عوي. ول بىزگە قازاق دالاسىن كوپە-كورنەۋ تالاتىپ قويا ما؟
— لۋسسيا ءۇشىن قۇسا بولما. قازاق جەرى وگىزدىڭ تالىسىنداي مول، بارىمىزگە دە جەتەدى. ءبىز ەرتىستىڭ جوعارعى تۇسىمەن جەتىسۋ، تۇركىستان ۋاليەتىن، شىعىس تۇركىستاندى تەگىس باۋرىمىزعا باسامىز... قىسقاسى، كوكشە تەڭىزدىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنا دەيىن بىزدىكى، سولتۇستىك جاعاسى لۋسسيانىكى بولۋى كەرەك-تى.
— سوندا قازاق ەلى قايدا قالادى؟
— كوكشە تەڭىزدىڭ تۇبىندە! جوڭعار تايپاسىن قالاي قۇرتساڭ، قازاق جۇرتىن دا سونداي ەتىپ قۇرتاسىڭ!
— قۇپ، تاقسىر.
ءبىرىنشى ءبولىم
I
قازاق ەلى ءبۇل كەزدە كوكپارعا تارتۋعا دايىندالعان سەركە ءتارىزدى ەدى. جان-جاعىنان انتالاعان قاي جاۋىنىڭ تاقىمىندا كەتەدى؟ الدە ءوزارا قىرىلىسقان حان، سۇلتاندار قانىن سورعالاتىپ، بىرەۋى — اياعىن، بىرەۋى — قولىن، بىرەۋى — باسىن قانجىعالارىنا بايلاپ اكەتە مە، كىم ءبىلسىن؟
ەل باسىنا تونگەلى كەلە جاتقان مۇنداي اۋىر كەزەڭدى دۇرىس ۇعىپ، تەرەڭ بولجاپ، بولاشاق تاريحى مەن تاعدىرىنىڭ ءتورت جاعىنان بىردەي سوققالى تۇرعان سۇراپىلدان حالقىن قۇتقارار كىمى بار؟
مۇنداي جانتالاستا حالىق الدىڭعى شەپكە ەڭ الدىمەنەن ءوزىنىڭ تاجىريبەسىن، اقىل-پاراساتىن، تاباندىلىعىن سالۋعا ءتيىستى. ويتكەنى قازاق ەلىن كوكپار ەتىپ الا قاشۋعا دايىندالىپ جاتقان ەڭ ءبىرىنشى قاسى وعان ايقىن ەدى.
شىڭعىسحان قۇرعان مونعول حاندىعىنىڭ عۇمىرى ەكى ءجۇز جىلعا جەتپەدى. ءبىر كەزدەگى ۇلى كوشپەلى مەملەكەت — قاراقۇرىم ورداسى قۇبىلايدىڭ تۇسىندا پەكينگە كوشىسىمەن-اق مونعول حاندىعى دەلىنۋدەن قالدى. قۇبىلايدان كەيىنگى جۇڭگو بوعدىحاندارى ەندى وزدەرىن شىڭعىس مۇراگەرلەرى ساناپ، مونعولدىڭ اتامەكەن كونە قونىسى تۇگىل، «بار الەمدى تىتىرەتۋشى» جيرەن ساقالدى حاننىڭ جاۋلاپ العان جەرلەرىن دە باۋىرلارىنا باسقىسى كەلدى. بۇلار ەندى ءبىر كەزدە ۇلى جۇڭگو يمپەرياسىن شىڭعىسحاننىڭ كۇشپەن جاۋلاپ العانىن، ونىڭ كوپ شاھارلارىن تىپ-تيپىل ەتىپ قيراتىپ، ەگىستىك دالاسىن مالعا جايىلىم ەتكىسى كەلگەنىن ۇمىتتى. ال مونعول جەرىندەگى ۇلى قاراقۇرىم حاندىعى دا بولشەكتەنە باستادى. ءوزارا قىرقىس، جانجال ءبىر جاعىنان، كۇنگەي ۇردىسىندە پايدا بولعان مانچجۋر حاندارىنىڭ ۇزاق جىلعى ۇرىستارى ەكىنشى جاعىنان بەرەكەسىن الىپ، بۇلاردىڭ بۇرىنعىداي ىرگەلى ەل بولىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. ونىڭ ۇستىنە نەگىزگى كاسىبى مال باعۋ بولعان، ءار اۋلى ءور بولەك قونعان مونعول شونجارلارىنا قىس — قىستاۋ، جاز — جايلاۋ جەتپەي، ەلگە قونىس، مالعا ءورىس تاپشىلىعى تاعى ءبىر پالە بولدى. اسىرەسە باتىس مونعول تايپالارى — چوراس، ويرات، تورعاۋىت، تولەۋىت رۋلارى جۇڭگو بوعدىحاندارىنىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي اتامەكەن قونىستارىن تاستاپ، جەر ىزدەپ بوسىپ كەتكەن. ءبىر بولەگى ءسىبىر جەرىنە، قالعانى ەرتىس بويىنا، تارباعاتاي تاۋىنا قاراي ويىستى. قالماق اتالعان ءبىر بولەگى جەر ىزدەپ، كوشە-كوشە ءتىپتى ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنا ءوتىپ كەتىپ، ايدارحان (استراحان) ماڭايىندا كوشپەلى ايماق بوپ تۇرىپ قالدى. باتىسقا قاراي ىعىسقان بۇل ەلدەردى جۇڭگو بوعدىحاندارى سىبىرگە، قازاق جەرىنە جانە ورتا ازياعا ءوزىنىڭ ىقپالىن جۇرگىزۋدەگى الدىڭعى شەبى دەپ سانادى. ال ءبۇل زۇلىمدىق ساياساتقا كونگىسى كەلمەي، وزدەرىنە قارسى شىققان كەي قونتايشىلاردى اۋىل-ايماعىمەن، بالا-شاعاسىنا دەيىن قالدىرماي قىرىپ تاستاپ وتىردى. ەندى جۇڭگو زاردابىنان قورىققان جۇرت ويىسىپ كەپ، تارباعاتاي تاۋىن، ىلە وزەنىنىڭ ساعاسىن، جايسان (زايسان) كولىنىڭ ءوڭىرىن مەكەندەدى.
وسى ارادا ولار امان قالعان رۋلارىن جيناپ كوشپەلى مەملەكەت — جوڭعار حاندىعىن قۇرعان. ءبىر مىڭ التى ءجۇز وتىز ءتورتىنشى جىلى بۇل حاندىقتىڭ قونتايشىسى بوپ حارا-حۇلا باتىردىڭ بالاسى باتۋر سايلانعان. بۇل قونتايشىنىڭ ماڭىنا ەندى ەنيسەي، ەرتىس وزەندەرىنىڭ جاعاسىن جايلاعان مونعولدىڭ باسقا دا ۇساق رۋلارى جينالا باستادى. ءوستىپ جوڭعار حاندىعى ۇلكەن كۇشكە اينالعان. ول ءوزىنىڭ ورداسىن زايسان كولىنىڭ جاعاسىنا كوشىرگەن. ءدال قاسىندا پايدا بولا قالعان كوشپەلى جاۋىنگەر مەملەكەتكە جۇڭگو ساياساتشىلارى ەندى قوبالجي قارادى...
باتۋر قونتايشى ءوزى ولگەنشە ورىس پاتشالارىمەن تاتۋ بولا وتىرىپ، جوڭعار حاندىعىن كۇشەيتۋدى ارمان ەتتى. باتۋر نەگىزگى ساياساتىن جۇڭگو بوعدىحاندارىنىڭ اقىلىمەن وڭتۇستىك ءسىبىر مەن قازاق جەرىن الۋعا قۇردى. الدىمەن ول تاۋەكەل حانمەن، سوڭىنان ەسىم حانمەن سان ايقاستى، ءبىراق دەگەنىنە جەتە المادى.
باتۋر ولگەننەن كەيىن ونىڭ ورنىن ۇلكەن ۇلى سەنگە، سودان كەيىن كىشى بالاسى قالدەن باستى. قالدەن جۇڭگو يمپەراتورىنىڭ جارلىعى بويىنشا وسى كەزدە باس كوتەرىپ ەرەۋىلگە شىققان، وزدەرىمەن قانداس شىعىس مونعوليانىڭ ورتا شارقى رۋلارىن اياماي قىردى. بۇل ارا ەندى قۇلازىعان قۋ دالاعا اينالدى. سويتسە دە، جوڭعاردىڭ قاراقۇرىم بوپ ءوسىپ كەلە جاتقان مال باسىنا جايىلىم تاعى تارشىلىق ەتتى. سوندا بارىپ قالدەن بوشۇقتى جوڭعار حاندىعىن قالقا ءوڭىرىن قوسىپ الىپ، كەڭەيتپەك بولدى. وسى ساياساتپەن ول قونتايشى ورداسىن ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىنا تۋۆاداعى حەمچيك وزەنىنىڭ بويىنا، سوڭىنان قوبدا وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنا كوشىردى. بۇل كەزدە جوڭعار حاندىعىنا تيبەت، ەنيسەي وزەنىنىڭ وڭىرىندەگى قىرعىز رۋلارى مەن بۇكىل التاي تاۋىنىڭ ايماعى كىردى. وسىنشاما جەرگە قوجا بولعان جوڭعار قونتايشىسى ەندى قالقانى دا قوسىپ الامىن دەپ جورىققا اتتاندى. ءبىراق قىتايدىڭ مانچجۋر (سين) حاندىعىنان جەڭىلىپ قاپ، قالقانى جۇڭگو الدى. وسى جورىقتان تۇرماستاي بولىپ كۇيرەگەن قالدەن ءوزىن-وزى باۋىزداپ ءولتىردى. قالدەن ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان كەزىندە، ب ا ق كۇندەسىم بولماسىن دەپ اعايىن-تۋىستارىن دا اياعان جوق. باس كوتەرگەنىن قۇرتىپ جىبەرىپ وتىردى. وسىنداي قۇرتام دەگەن جاقىنىنىڭ ءبىرى، نەمەرەسى سىبان راپتان تۋرفانعا قاشتى. قالدەن قالقانى قوسىپ الامىن دەپ جورىققا اتتانعاندا، سىبان راپتان ءوز ەلىنە قايتىپ كەلىپ، بۋراتال وزەنىنىڭ بويىن جايلادى. بىرتە-بىرتە ول بۇكىل جوڭعار ەلىن وزىنە باعىندىردى. قالدەن ءوزىن-وزى ولتىرگەننەن كەيىن، ءبىر مىڭ التى ءجۇز توقسان جەتىنشى جىلى بۇكىل جوڭعار قونتايشىسى وسى سىبان راپتان بولدى. سىبان راپتان جۇڭگو ەلىنە اكەسىنىڭ ءىنىسى قالدەننەن كەم جاۋ بولعان جوق، جۇڭگو يمپەراتورىمەن سىرت بايلانىسى ءتۇزۋ سانالعانمەن، كورشىلەس قالالارىنا شابۋىلىن توقتاتپادى. ال سىبان راپتان، بالاسى قالدەن سەرەنمەن قوسىلىپ، حالش دۋانىن توناۋدان باستاپ قىتايعا قارسى سوعىس اشقاندا، دجۋنگونىڭ جاڭا سين ديناستياسىنىڭ يمپەراتورى كانسي سول جىلى جوڭعار جەرىن بۇتىندەي بۇرىنعى وزدەرىنىڭ كنيازدارىنا قايتارىپ، سىبان راپتانعا ەرتىس بويىنان عانا شاعىن جايىلىم قالسىن دەپ «فيمەن» (جارلىق) بەردى. بۇل جارلىق بويىنشا سىبان راپتان جۇڭگو بوعدىحانى وكىلىن قاتىستىرىپ، جوڭعار ەلىنىڭ قۇرىلتايىن شاقىرۋعا مىندەتتى ەدى. قۇرىلتايدان كەيىن جۇڭگو ەلىنە شابۋىل جاساي بەرگەن جوڭعار حاندىعى ەندى قازاق جەرىنە بەتتەۋگە ءتيىستى. ءسويتىپ جۇڭگو بوعدىحانى وزىمەن يتجىعىس ءتۇسىپ جۇرگەن قازاق حالقىن دا مۇقاتپاق بولدى. بۇنى ىستەمەسە، قىتايدىڭ قالىڭ اسكەرىن سىبان راپتانعا قارسى اتتاندىرىپ، جوڭعار ورداسىن ءبىرجولاتا كۇل-تالقان ەتەمىز دەپ قورقىتتى. جۇڭگو مەن جوڭعار حاندىعىنىڭ اراسىندا جويقىن سوعىس باستالاتىنى مۇمكىن بوپ قالعانداي ەدى، ءبىراق جۇڭگو شەكاراسىنداعى جوڭعار رۋلارى كانسيدىڭ قاھارىنان ىعىپ، ەندى ىلەنى قۇلديلاي تومەن كوشىپ، كوبى التىنەمەل تۇسىنا كەلىپ ورنالاسقان. قونتايشى سىبان راپتان ىلە وزەنىنىڭ كۇنگەيى، سارىن شاھارىنىڭ كۇنشىعىس تۇسىنا ءوزىنىڭ ورداسىن تىكتى.
ءبىراق، سوناۋ جۇڭگو شەكاراسىنان كوشىپ كەلگەن قالىڭ جوڭعار ەلى ءبىر ىلەنىڭ بويىنا سيار ما، ارينە، سىيمايدى. قالايدا قونىس كەڭىتۋ كەرەك... وسى كەزدە كانسي قازا تاپتى. ءبىراق كانسي ولگەنمەن، ونىڭ قالىڭ اسكەرى قالدى. جوڭعاردىڭ قىتايعا كۇش-قۋاتى جەتپەيدى، جارماسارى باياعى ۇيرەنىسكەن جاۋى، قازاق ەلى. ولاردىڭ ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرىنە ءقازىر قازاقتىڭ توتەپ بەرەر جايى جوق. ارينە، بۇل كەزدەگى جوڭعار اسكەرى قالدەن كەزىندەگى شوقپار، سويىل ۇستاعان جابايى، تاعى اسكەر ەمەس. اسكەر ساپىن ەۆروپا تارتىبىمەن قۇرعان، سوعىس ءتاسىلىن ەۆروپاشا جۇرگىزە الار زەڭبىرەگى، بىلتە مىلتىعى بار. وعان جوڭعار جاۋىنگەرلەرىنىڭ عاسىرلار بويعى ۇرىس-سوعىس تاجىريبەسىن، توزىمدىلىگىن، جانكەشتىلىگىن قوسساڭىز قانداي كۇشكە اينالادى.
جوڭعار اسكەرىن مۇنداي مىقتىلىققا جەتكىزگەن سىبان راپتان، ونىڭ جاۋىنگەر بالاسى قالدەن سەرەن مەن جالداما جۇڭگو اسكەري ماماندارى ەدى. بۇعان شۆەد وفيسەرى يوگانن گۋستاۆ رەنات تا از ۇلەس قوسقان جوق. ول جوڭعار جاساعى بۋحگولس ەكسپەديسياسىن قۇرتقان ۇرىستا وسكەمەن بەكىنىسىنىڭ جانىندا قولعا تۇسكەن كىشى وفيسەر ەدى. وسى ۋنتەر-وفيسەر سىبان راپتان اسكەرىن ەۆروپا تارتىبىمەن قۇرۋدى، سوعىستى ەۆروپا اسكەرلەرىنىڭ ادىسىمەن جۇرگىزۋدى ۇيرەتتى. ويرات ۇستالارىنا زەڭبىرەك قۇيدىردى. جوڭعار ەلى بىلمەيتىن ونەرلەرمەن تانىستىردى، ءتىپتى باسپاحانا دا اشتى. وسىنداي ون قولىنان ونەرى تامعان، كوپ عىلىمنان حابارى بار رەنات پەن قىتايدىڭ جالداما ماماندارى جوڭعار اسكەرىن سوعىستىڭ جاڭا تاسىلدەرىمەن تانىستىردى. ەندى ولار ورتا ازيا، قازاق جاۋىنگەرلەرىنە جات، جان شىداسپاس ايبارلى كۇشكە اينالدى.
بۇل تۇستا «ۇلكەن وردا» حانى بولىپ، جانىبەك حاننىڭ كەنجەسى جادەك ۇرپاعى، تاۋكە حاننىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان بولات وتىرعان. ءبىراق، بۇل بوزوكپە، ەل باسىن بىرىكتىرىپ جاۋعا قارسى قويۋدىڭ ورنىنا، ورتا ءجۇزدىڭ ازۋلى رۋلارىنىڭ تالاسىنان اسا الماي جۇرگەن شورە-شورە حان. ءوزى كوپتەن اۋرۋ، كوپ ءىستى نەمەرە ءىنىسى سامەكە اتقارادى. كىشى ءجۇزدىڭ حانى — ابدوللا سۇلتاننىڭ بالاسى ءابىلقايىر، ۇلى ءجۇزدىڭ حانى جولبارىس — ابىلقايىرمەن اكەسى ءبىر، شەشەلەرى بولەك. بۇ دا راسىندا ءقادىرى بالەندەي كۇشتى كىسى ەمەس. ورتا جۇزگە كىرەتىن قالىڭ نايمان، جوڭعار حاندىعىمەن ىرگەلەس، ءوز الدىنا جاتقان ءبىر تايپا ەل. بۇلاردىڭ باسشىلارى — ءسىبىر حاندارىنىڭ ۇرپاعىنا جاتاتىن بوكەي حاننىڭ شوبەرەسى تۇرسىننان تۋعان كوكجال ءبورى باراق پەن كۇشىك سۇلتاندار.
بۇنىڭ الدىندا تۇركىستاندى استانا ەتىپ، ۇلكەن وردا حانى بون ەسىمنىڭ نەمەرەسى جاڭگىردەن تۋعان تاۋكە وتىرعان.
تاۋكە!
ول كۇشەيىپ كەلە جاتقان جوڭعار حاندىعىنىڭ قازاق ەلىنە وتە ءقاۋىپتى ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى. سوندىقتان دا تاۋكە روسسيامەن قارىم-قاتىناسىن جاقسارتىپ، وعان ارقا سۇيەمەك بوپ، بىرنەشە رەت ارەكەت ەتكەن. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەكىنشى جىلى-اق وسكەمەن بەكىنىستەرىنە قازاق ەلشىلەرىن جىبەردى. ءبىراق ولاردى جولاي ويراتتار ۇستاپ الىپ ولتىرگەن. سودان ون ءۇش جىل كەيىن تاۋكە قارىم-قاتىناسىمىزدى جوندەيىك دەپ، ورىس پاتشاسىنىڭ قاراماعىنداعى ۋفا قالاسىنا تايقىمۇرىن ءبيدى باس ەتىپ ەلشىلەرىن قايتادان اتتاندىردى. ءبىراق ۋفادان حابار كەلگەنشە، كوپ جىلداردان بەرى سىرقات تاۋكە ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ون بەسىنشى جىلدىڭ اياعىندا قايتىس بولدى.
تاۋكە باسىنان تالاي ايقاستى وتكىزدى. تۇركىستان سايرامدى الامىن دەپ قالىڭ قولمەن كەلگەن بۇحارا، قوقان، حيۋا حاندارىنا توتەپ بەرە الدى. اسىرەسە، تاۋكە جوڭعار نوياندارىمەن كوپ الىستى. بۇل ايقاستارىندا ول ۇنەمى قىرعىز ەلىمەن بىرگە بولدى. قىرعىز مانابى تيەس ءارقاشاندا جوڭعارعا قارسى تاۋكەمەن ءبىر ساپتا شىقتى. قازاق، قىرعىز اراسىندا تاۋكە حان مەن تيەس ماناپتى بولمەي، ەكى حالىقتىڭ دوستىعىنىڭ بەينەسى ەتىپ، تاۋكە — تيەس دەپ، قوساقتاي اتادى. تاۋكە حان كەزىندە قىرعىزدىڭ كوپ-كوپ اۋىلى قازاق اۋىلدارىمەن ارالاس، ءانديجان ماڭايىن، شۋ، شارىن وزەندەرىنىڭ بويىن جايلادى.
سول كەزدەگى قازاقتىڭ العىر بيلەرى — قاراكەسەك رۋىنان شىققان، وتىزداردان جاڭا اسقان قاز داۋىستى قازىبەك، ءۇيسىن تولە بيلەر، ءاز تاۋكەنىڭ ورداسىنا ءجيى كەلىپ، حاننىڭ ەل بيلەۋ ىسىنە ارنالعان اتاقتى ەرەجەسى «جەتى جارعىسىنىڭ» جازىلۋىنا كومەكتەستى. سوناۋ باياناۋلانى جايلاعان قالىڭ قارجاسقا جاتاتىن التىنتورى رۋىنان اتى شۋلى قالقامان ۇلى تەمىرعالي — بۇقار جىراۋ جيىرما بەسىندە ءاز تاۋكەنىڭ ورداسىنا كەپ، ساراي اقىنى اتاندى. تاۋكە حان الپىستان اسا بەرىپ دۇنيە سالعاندا، بار قازاق ازا تۇتىپ، ارداقتاپ ونى قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ مازارىنىڭ تۇبىنە قويدى.
ۇلكەن تالاس-تارتىسپەن، قازاقتىڭ باستى بيلەرىنىڭ قولداۋىمەن ورتا ءجۇز تاعىنا ەسىمحاننىڭ ەكىنشى بالاسى، جاڭگىردىڭ ءىنىسى، سىرداقتىڭ نەمەرەسى كەرەي سۇلتاننان تۋعان قايىپ وتىردى. تاۋكە وقي الماي كەتكەن ورىس اكىمدەرىنىڭ سالەم حاتىن بۇل وقىدى. سول كۇنى-اق ول ۋفاعا «ۇشپۋ حاتلارىڭىزدى الىپ قۋانىپ قالدىق» دەپ جاۋاپ قايىردى. قايىپ نەمەرە اعاسى تاۋكەنىڭ ۇستاعان جولىن دۇرىس دەپ تاپتى. سول جىلى جاز توقساننىڭ اياعىندا توبىل قالاسىنداعى ءسىبىر گۋبەرناتورى گاگارينگە ەكەش ۇلى بەكبولات بي مەن ءبورى ۇلى بايداۋلەت اقساقالدى باس ەتىپ، ەلشى جىبەردى. گۋبەرناتور اق پاتشا اعزامعا جەتكىزسىن دەپ ارناۋلى حات جازىلدى. بۇل حاتتا ورىس ەلى بىزبەن ماڭگى-باقي تاتۋ بولسا ەكەن، ەكى ەل بىرلىگى، جوڭعار قونتايشىسىنا قارسى شىعالىق، وعان ءبىز جيىرما-وتىز مىڭ اتتى اسكەر بەرەر ەدىك دەگەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە زور ماڭىزى بار تىلەكتەرمەن بىرگە قازاق ساۋداگەرلەرىنىڭ توبىل قالاسىنا كەلىپ ساۋدا جاساۋىنا رۇقسات سۇرادى.
بەكبولات پەن بايداۋلەت اقساقال گۋبەرناتورعا: «قازاق جىگىتتەرى ورىس قالالارىنا تيمەيدى. ال تيەر بولسا، ولارعا ءولىم جازاسىنا دەيىن شارا قولدانىلادى. كەرەك دەسەڭىزدەر، ونداي ادامداردى ۇستاپ الىپ، توبىل قالاسىنا جۇرگىزۋگە بارمىز»، — دەگەن حاننىڭ اۋىزشا سالەمىن دە جەتكىزدى.
مۇنداي حات قازان مەن ۋفاعا دا جولدانعان. گاگارين قايىپ حاننىڭ حاتىن پەتەربۋرگكە جىبەردى. سەنات قازاق حانى مەن حالقىنىڭ ءوتىنىشىن شىن ىقىلاسپەن قارسى الدى. بۇعان ءبىرىنشى پەتر پاتشا دا قوسىلدى. تەك بىرىگىپ جوڭعار قونتايشىسىمەن سوعىسالىق دەگەن قايىپ حاننىڭ تىلەگىن قابىلدامادى. «قازاق جۇرتى بىزبەن دوس ەلدەرمەن سوعىس اشپاي، ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋ كەرەك»، — دەدى. ال قايىپ حان قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن جەر-سۋىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، كۇنشىعىسى مەن وڭتۇستىگىنەن قىسىپ كەلە جاتقان جاۋلارىنا توتەپ بەرۋدىڭ جولى — روسسيانىڭ كومەگىنە سۇيەنۋ ەكەنىن ەسىنەن شىعارا المادى. اسىرەسە، مۇنداي شەشىمگە كەلۋگە ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ون جەتىنشى جىلعى اياكوز وزەنىنىڭ جاعاسىندا وتكەن ۇرىس سەبەپكەر بولدى. بۇل ۇرىسقا قايىپ پەن ءابىلقايىر بىرىگىپ شىققان. ەكى جاقتان وتىز مىڭداي اسكەر قاتىسقان. قازاق قولى سىبان راپتان اسكەرىنىڭ وسى ءبىر بولىگىنىڭ وزىنەن جەڭىلىپ قالا جازداعان. بۇل ۇرىس سىبان راپتاننىڭ قازاق اسكەرىنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن بىلۋدەگى ەلەۋلى كۇش جۇمساعان العاشقى بارلاۋى ەدى.
قازاق ەلىنىڭ جاعدايىن دۇرىستاپ ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى پەتر پاتشانىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ءسىبىر گۋبەرناتورى گاگارين قازاق جەرىنە بوريس بريانسيەۆ باسقارعان ارناۋلى ەلشىلەر شىعاردى. بۇل ەلشىلەر توبى 1728 جىلى كوكەك ايىنىڭ بەسى كۇنى جايىق جاعاسىنداعى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىرمەن، جاز توقساننىڭ العاشقى ايىنىڭ جيىرما بەسى كۇنى تۇركىستانداعى ورتا ءجۇز حانى قايىپپەن كەزدەستى.
قازاق جەرىنە جەتكەن ەلشىلەر ەڭ الدىمەن، بۇل ارادا ساۋدا-ساتتىقتى مولايتۋدىڭ سان جولى بار ەكەنىن ۇقتى. قازاق دالاسى ارقىلى ازيانىڭ ۇلى مەملەكەتتەرىنە، اسىرەسە، ار جاعىندا جاتقان ءۇندىستانعا قول سوزۋعا بولاتىنىن كوردى. قيال قاناتتى ءبىرىنشى پەتر پاتشانىڭ دا كۇتكەنى وسى ەدى. ول ازيانىڭ ۇلى مەملەكەتتەرىنە جول اشۋ — روسسيانىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ قۇدىرەتتى پاتشالىقتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋى دەپ ۇعىنعان. ابدەن كۇشەيىپ العان جانە ءوزىنىڭ ۇلى پاتشاسى «اسپانعا شاپشىتقان» روسسيا بۇل كەزدە انگليا، فرانسيالارمەن قاتار باسقا ەلدەرىن وتارلاۋ باسەكەسىنە مولىنان كىرىسكەندى. ءبىراق قازاق دالاسى مەن ورتا ازياعا روسسيانىڭ كەلۋى — وتارشىلىق ساياساتىنىڭ تولىپ جاتقان قياناتىنا قاراماي شاعىن ەلدەرگە جۇڭگو ۇستەمدىگىنەن كورى اناعۇرلىم جەڭىل ءزابىر ەدى. بۇل قوعامدىق ارەكەت تاريح جۇزىندە ءوزىنىڭ ماڭىزدى ورنىن الدى. «شىنىندا دا شىعىس ەلدەرىندە روسسيا پروگرەسسيۆتىك مىندەت اتقارىپ وتىر... روسسيانىڭ بۇل ۇستەمدىگى قارا تەڭىز بەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ تۇسىندا، ورتالىق ازياعا مادەنيەت اكەلدى» دەپ جازدى سوڭىنان ەنگەلس.
ورىس ەلشىلەرىنىڭ تاعى ءبىر تۇيگەنى — ول قازاق حاندارىنىڭ قازىرگى كۇندە جوڭعار قونتايشىسىنا قارسى تۇرا الاتىن كۇشىنىڭ جوقتىعى بولدى. بۇل جونىندە بريانسيەۆ ەكسپەديسياسى قازاق حاندىعىنا جاردەم بەرۋ ساياساتىن قولدادى. سوندا بارىپ، ءبىرىنشى پەتر جوڭعار حاندىعىنا ەلشى جىبەرۋگە بەكىندى. ءبىراق جىبەرگەن ەلشىسى ۋنكوۆسكيي قايتىپ كەلىپ، پەتر پاتشا ءتيىستى قورىتىندى ىستەگەنشە، جوڭعار مەن قازاق اراسى الەم-تاپىرىق بولدى دا كەتتى.
ارينە، مۇنداي جاعدايدا قازاق ەلى سىبان راپتان سەكىلدى پىشاقتىڭ جۇزىندەي قىلشىلداعان، ءقازىردىڭ وزىندە جەتپىس مىڭ اسكەرى بار جاۋعا قارسى تۇرا الار ما؟ جانە جاۋى جالعىز جوڭعار حاندىعى عانا ما؟ مۇنداي قيىندىقتا تەك حان ورداسىنىڭ ماڭىنداعى اعايىن، تۋىس، تولەڭگىت سەكىلدى از عانا كۇشكە سۇيەنگەن حانداردىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ ءار ءجۇزدىڭ حانى، سۇلتانىمىن دەپ وتىرعان بولات، ءابىلقايىر، سامەكە، باراق، كۇشىكتەردىڭ ءوز وردالارىنىڭ ءىشى تولعان جانجال، باقتالاستىق، قىم-قيعاش تارتىس.
ال پاتشا ۇكىمەتى، بولعالى تۇرعان قاندى ۋاقيعالاردىڭ ەكى جاعىمەن دە ءتۇبى ءتىل تابۋ كەرەك ەكەنىن ەسىنە ۇستاپ، ورتا ازيا ىستەرىنە وتە ساقتىقپەن قارادى. قايىپ حان ولىسىمەنەن: «ارتى نە بولار ەكەن؟» — دەگەندەي كۇتۋ ساياساتىنا كوشتى.
وسىنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ باسىنا ءبىر جاماندىق اكەلگەلى تۇرعانداي ەدى.
جوڭعار قونتايشىسى جورىق الدىنداعى كەڭەسىن شاقىردى. وسى كەڭەستە قازاق ەلىن شابۋ ءتارتىبى شەشىلگەن. رەنات اقىلى بويىنشا، ەجەلدەن شىعىس جەرىندەگى جاۋدى ءبىر تۇستان شابۋ ءداستۇرى قولدانىلماي، بىردەن قوس بۇيىردەن الا باستاماق بولدى. جوڭعاردىڭ بار اسكەرىنىڭ قولباسشىسى ەتىلىپ سىبان راپتاننىڭ ءىنىسى شۇنا دابو باھادۋر بەلگىلەندى. ءبىر جاعى قاراتاۋدى باسىپ، شۋ مەن تالاس وزەنىنىڭ بويىنا تۇيىلسە، ەكىنشى جاعى شىرشىق قويناۋىنا شىقپاق. سول ءۇشىن شۇنا دابو اسكەرىن جەتىگە ءبولدى. ءار قول ەندى تاۋ بوكتەرلەرىنە، نە جاۋ جەرىنە قاراي اعاتىن وزەن باستارىنا ءوزىنىڭ تۋىن تىگىپ، اسكەرىن جورىققا دايىندادى. ءبىرىنشى قول جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ ەتەگىنە، بالقاش كولىنە قۇياتىن ءتورت وزەننىڭ باسىنا جينالدى. بۇل قولعا سىبان راپتاننىڭ بالاسى قالدەن سەرەن قولباسشى بوپ بەلگىلەندى. ەكىنشى قول التىنەمەل تاۋلارىنا تاياۋ ىلە وزەنىنىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى كوكتال مەن كوكتەرەكتىڭ ورتاسىنا تۋىن تىكتى. بۇعان قولباسشىلىققا سىبان راپتاننىڭ ءىنىسى قورەن باتىر بەكىتىلدى. ءۇشىنشى قول كەگەن وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعاسىنا، نارىن وزەنىنىڭ كۇنشىعىس جاعىندا جاتقان كەتپەن تاۋىنىڭ باۋىرىنا جينالدى. بۇعان قولباسشى قالدەن سەرەننىڭ ون جەتى جاسار نەمەرەسى امۋرسانا بولدى. ءتورتىنشى قول شەلەك وزەنىنىڭ باسىنا تۋىن تىكتى. بۇنىڭ قولباسشىسى ەتىپ، ون سەگىز جاسار جاس باتىر سىبان دورجىنى (قالدەن سەرەننىڭ ورتانشى بالاسىن) بەكىتتى. بەسىنشى قول ءتۇپ وزەنىنىڭ بويىنا، ىستىق كولدىڭ جاعالاۋلارىنا قوستارىن تىكتى. بۇل قولعا قولباسشى بوپ، قالدەن سەرەننىڭ ۇلكەن بالاسى لاما دورجى تاعايىندالدى. التىنشى قولدى شۋعا قۇياتىن ۇلكەن كەبەن وزەنىنىڭ القابىنا جينادى. بۇعان قولباسشى ەتىپ، مەركيتتەن شىققان اقسۇيەك نويان سەرەن دورجىنى تاعايىندادى. جەتىنشى قول بوپ، سىبان راپتان قونتايشى ءوز تۋىن (جوڭعار اسكەرىنىڭ باس تۋىن)، وسى كۇنگى قۇلجا قالاسىنا تاياۋ تالقى اسۋىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس تۇسىنا تىكتى.
وسىلاي، الاتاۋ بوكتەرىن جايلاعان قالىڭ ەلدى قورشاي، سىبان راپتان اسكەرى تۇردى. تەك قونتايشىنىڭ «العا!» دەگەن ءامىرى عانا قالعان.
سىبان راپتان كوكتەم تۋىسىمەن شابۋىلعا شىقپاق بولدى. بۇل كوپ جىلقىلى قازاق ەلىنىڭ تاي-جاباعىسى پىشتىرىلگەن، جاڭا اياقتانعان قوزى-لاعىنىڭ كوشكە ەرە المايتىن، ۇرىسۋعا ىڭعايى جوق كەزى ەدى.
بۇگىن كۇن بۇكىل تۇركىستان ۋاليەتى مەن جەتىسۋدىڭ كۇنشىعىس-سولتۇستىگىن اينالا قورشاپ تۇرعان قالىڭ اسكەردىڭ ىزعارى سوققانداي، ءبىر ءتۇرلى سۇستى ەدى. ءدال جەر سىلكىنەردىڭ الدىنداعىداي، وزىنەن-وزى تۇنشىعا بەزەرگەن دۇنيە. بۇل قورقىنىشتى ادامنان باسقا وزگە ءتىرىنىڭ ءبارى دە كۇنى بۇرىن سەزەدى-مىس. جىلان ىنىنەن شىعىپ، تىشقان وزەن جاعاسىنان الىس كەتۋگە تىرىسادى دەسەدى... ءدال وسىنداي ءبىر اۋىر جاعداي بۇگىن دە كۇننىڭ اشىقتىعىنا قاراماي، ادامنىڭ يىعىنان باسىپ، بۇكىل الەمدى تۇنشىقتىرىپ بارا جاتتى. جوڭعار قاقپاسىنان سوعاتىن سالقىن جەل، ادەتتەگىدەي جۇپار اڭقىعان جاسىل ءشوپ ءيىسىنىڭ ورنىنا توگىلگەن ادام قانىنىڭ جىلىمشى ءيىسىن جەتكىزدى.
ءدال وسى كۇنى تۇندە تۇركىستاندا تاعى ءبىر وقشاۋ وقيعا بولدى. حورەزم، حيۋا ەلدەرىن سايباننىڭ بالاسى تەمىر سۇلتاننان تاراعان جادىگەر، ءحادجىم، اقاتاي اتتى حاندار بيلەگەن — 1696—1697 جىلدارى حيۋا تاعىنا وسى حانداردىڭ سوڭعى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ءۋالي وتىرعان. ءبىراق ءوزىنىڭ تەنتەك، ەسەرسوق جانە ءسال ەسۋاستاۋ مىنەزىمەن جۇرتتى باسقارا الماي، قازاق جەرىنە قۋىلىپ كەلگەن. وسى كەزدەگى ورتا ءجۇزدىڭ حانى تاۋكە ونى ياسسىعا دارۋعا ەتكەن. ءۋالي تۇركىستان ءامىرى بولىسىمەنەن ءۇش ايدان كەيىن دۇنيە سالعان. تاۋكە امەڭگەرشىلىك سالتىمەنەن ونىڭ جەسىرى نۇربيكەنى ءوزى العان. جەتى ايدان كەيىن حانىم ابىلاي اتتى ۇل تاپقان... بۇل بالا، ەمشەكتەن شىقپاي جاتىپ، شەشەسىمەن بىرگە ناعاشى جۇرتى التىن حان ەلىنە كەتكەن. توركىندەپ بارعان نۇربيكە كەنەت ويلاماعان كەسەلگە دۋشار بولىپ، سول التىن حان جەرىندە قازا بولعان. جالعىز قىزىنان ايرىلعان قايىن اتاسى تاۋكە حانعا: «جالعىزىمىزدان ايرىلدىق — اققان بۇلاعىمىز سۋالدى، جانعان شىراعىمىز ءسوندى. ءوزى كەتسە دە كوزىندەي كورىپ باۋىرىمىزعا سالىپ وسىرەيىك، بۇدان دا وزگە بالالارى بار عوي، ابىلايجاندى ات جالىن تارتىپ مىنگەنشە بىزگە قيسىن. ەسىن بىلگەن سوڭ ەلىن ءوزى دە تابار» دەپ ەلشى سالعان. تاۋكە جاستارى كەلىپ قالعان قايىن اتا، قايىن ەنەسىنىڭ كوڭىلدەرىن قالدىرماعان، ەكى جاسار ابىلاي سولاردىڭ قولىندا قالا بەرگەن. سول ابىلاي ون جەتىگە شىققاندا تاۋكە حان ولەرىنىڭ الدىندا سوناۋ التىن حان ولكەسىنەن ەلىن ىزدەپ، ءوزى كەلگەن. تاۋكە ۇلان اسىر توي جاساپ، «ون بەسىندە وتاۋ يەسى» دەگەن داستۇرمەن، سول جىلى ابىلايدى ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى، قىرعىز ەلىنىڭ شوڭ مانابىنىڭ ءبىرى تيەستىڭ كىشى قىزى — ون ءتورت جاسار زەرەنگە ۇيلەندىرگەن. الدىنا قىرۋار مال سالىپ، اق وتاۋىن تىگىپ، وڭاشا اۋىل ەتكەن. جىل وتكەننەن كەيىن زەرەن ارۋدان ەگىز ۇل تۋعان. ءبىرىنىڭ اتىن ءۋالي، ەكىنشىسىنىڭ اتىن بالقى قويعان. تاۋكە حان ەكى ەلدىڭ قىز-بوزبالاسىن، باتىر-بالۋانىن، يگى جاقسىلارىن شاقىرىپ، تاعى ۇلان-اسىر توي جاساعان، ەگىز نەمەرەلەرى بولعانىنا جاس بالاداي قۋانىپ، شاتتىققا ءبىر كەنەلگەن.
ءبىراق تاۋكە ابىلايدى العاشقى كورگەن كۇنى-اق تاڭ قالدى. قارا سۇر، ات جاقتى، ۇلكەن سۇر كوزدى. ءتۇسى وراسان سۋىق. ادامنىڭ بەتىنە قاراعاندا، ەكى كوزى تاسىرايىپ، ەڭ بولماسا كىرپىكتەرىنىڭ ۇشى دا قيمىلداماي، وڭمەنىڭنەن ءوتىپ كەتە جازدايدى... ونىڭ ۇستىنە، كۇلمەس حان ءتارىزدى، ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەۋدى بىلمەيدى. تاۋكەنىڭ وزىنە دە، اتاسى ەسىم حانعا دا ۇقساماعان. الدە ارعى بابام شاعاي حانعا تارتتى ما ەكەن، — دەپ ويلايتىن كەيدە تاۋكە، — سو كىسىنىڭ ءتۇسى وسىنداي سۋىق بولعان دەۋشى ەدى قاريالار. كوپ كەشىكپەي، تاۋكە ابىلايدىڭ تاعى ءبىر جان شوشىرلىق مىنەزىن اڭعاردى. ول وزگە بالالارىنداي ەمەس، مال باۋىزداۋعا قۇمار بوپ شىقتى. بۇنى تاۋكە شىڭعىس تۇقىمىنا تارتقان قاتتىلىعى شىعار دەپ ويلادى العاشقى كەزدە، ءبىراق بەرتىن كەلە بۇنىڭ قانقۇمارلىعى مۇلدە شەكتەن اسىپ كەتتى. جاس جىگىتتىڭ قاندى كورسە، جانى جاي تاباتىنى بايقالدى. جۇرت وعان سىرتتاي «قانىشەر» دەگەن ات تاقتى.
تاۋكە ەندى ابىلايدان ءوزى شوشىنا باستادى. «بۇل قالاي؟ — دەدى ىشىنەن، — الدە التىن حان ەلى مەنىڭ ۇلىمنىڭ ورنىنا بوتەن بىرەۋدىڭ قانقۇمار بالاسىن جىبەردى مە؟ الدە مەنىڭ كەيبىرەۋگە ىستەگەن قياناتىم ءۇشىن قۇداي ماعان جازا رەتىندە وسىنداي بالانى بەرگەنى مە؟ — تاۋكە اڭ-تاڭ. تەك تاۋكە ءبىر-اق ادامدى ۇمىتقان: بۇل قاندى كوز ءۋالي سۇلتاننىڭ بالاسى ەدى.
تاۋكە ەندى ابىلايدى كورگەن سايىن، ءوز بالالارىنىڭ باسىنا ءبىر اجال قىلىشى تونگەلى تۇرعانداي، مازاسىزدانا بەردى. كەنەت حاننىڭ ەسىنە كوكەك بالاپانىنىڭ قىلىعى ءتۇستى. دۇنيەدە كوكەك قۇستىڭ ءجۇز جيىرما التى ءتۇرى بار. سولاردىڭ سەكسەن ەكىسى جۇمىرتقاسىن باسقا قۇستاردىڭ ۇياسىنا تاستاپ كەتەدى. ول قۇستى اندىپ تۇرىپ، جەم ىزدەپ كەتكەن كەزىندە، ۇياسىنا ۇشىپ كەلىپ، باسىپ وتىرعان ءبىر جۇمىرتقاسىن الىپ كەتەدى دە، ورنىنا ءوز جۇمىرتقاسىن تاستايدى. قايتا ۇشىپ كەلگەن قۇس كوكەك جۇمىرتقاسىن وزىنىكىنەن ايىرا المايدى، بالاپان بوپ، اۋزىن اشقاندا دا جەم بەرەدى. بۇل قۇستىڭ جەيتىن جەمى دە ءوزىنىڭ اناسىنىڭ جەمىمەن بىردەي بولعاندىقتان، كوكەك بالاپانى دا وسە بەرەدى. ال وسى جۇمىرتقاسىن باسقا قۇستىڭ ۇياسىنا سالاتىن كوكەكتەردىڭ بالاپانى دا تاسباۋىر كەلەدى. ول جەمقور، اشقاراق بوپ جاراتىلادى. قاۋىزىن جارىپ شىعىسىمەن-اق جۇمىرتقاداعى وزگە «باۋىرلارىنان» تەز قۇتىلۋعا تىرىسادى. مۇنداي كوكەك بالاپانى وزگە بالاپانداردان قاۋىزىن بۇرىن جارادى جانە قاۋىزىنان شىعىسىمەن-اق ۇياداعى وزگە جۇمىرتقالاردى بىرتىندەپ ۇيانىڭ شەتىنە اپارىپ، جەرگە قۇلاتادى. ءسويتىپ جەمگە ورتاق بولاتىن وزگە بالاپانداردان جۇمىرتقا كۇنىندە-اق قۇتىلادى.
تاۋكە ابىلايدى ولە-ولگەنشە، كوكەكتىڭ بالاپانىنداي جات ساناپ كەتتى. ءبىراق اكەنىڭ ءبىر زاتقا كوزى جەتپەدى. قانىشەر ابىلايدىڭ بالاسى ۋاليدەن ءابىلمانسۇر دەگەن ۇل تۋىپ، ول ون سەگىز جاسىندا «ابىلايلاپ!» جاۋعا شاۋىپ، قانىشەر اتاسىنىڭ اتىن الەمگە جاياتىنىن بىلمەدى. قازاقتىڭ «ابىلاي» اتاعان ايگىلى حانى وسى ءابىلمانسۇر ەدى. وعان ايگىلى ابىلاي اتالۋعا ءالى كوپ ۋاقىت بار. ال ازىرگە اتاسى «قانىشەر» ابىلاي قانقۇمارلى قۇلقىمەنەن تۇركىستان ماڭىن شوشىتۋمەن بولدى.
تاۋكە ولگەننەن كەيىن ابىلايدىڭ ىزعارىنان ىققان ءىنى-اعالارىنىڭ ءبىرى سايرامعا، ەكىنشىسى تاشكەنتكە قاشتى. تەك تۇركىستاندا، كوپ نوكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالا حاكىمى قۇدايبەردى ءباھادۇر قالدى. ابىلاي نوكەرلەرىن ەرتىپ ءتۇن جامىلىپ قۇدايبەردى سارايىنا كەلدى، ءبىراق جاناشىر ادامدارى حابار بەرگەندىكتەن ول سايرامعا قاشىپ قۇتىلدى.
قۇدايبەردى ءباھادۇردىڭ قاشا الماي قالعان ەمشەكتەگى جاس بالاسى مەن زايىبى ايىمبيكەنى ءوز مىسەتىنە تيگەن ۇلەس ساناپ، قاراڭعى لابازعا اپارىپ تىقتى دا، ءتىرى جانعا ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاي، تاڭ الەتىندە توسەگىنە كەپ جاتتى.
تاڭەرتەڭ شايىن ءىشىپ بولعاننان كەيىن، كەشەگى نوكەرلەرىمەن قۇدايبەردى ءباھادۇردىڭ سارايىنا كەپ ورنالاستى. حاكىمنىڭ بولمەسىندەگى قىرمىزى قىزىل كىلەمنىڭ ۇستىنە كەپ مالداسىن قۇرىپ وتىردى دا:
— بۇگىننەن باستاپ، تۇركىستانعا مەن قوجامىن! — دەدى تۇنجىراپ. ەسىككە تاياۋ جاقتاعى سەرىكتەرى شۋىلداپ قويا بەردى:
— ءيا، تاقسىر، ەندى ءسىز قوجاسىز، — دەدى.
— سەندەر ەندى مەنىڭ نوكەرلەرىمسىڭدەر، — دەدى جاڭا حاكىم.
— ءيا، تاقسىر، ءبىز ءسىزدىڭ نوكەرلەرىڭىزبىز.
— مەن تۇر دەسەم — تۇراسىڭدار، ءول دەسەم — ولەسىڭدەر.
— تۇر دەسەڭىز — تۇرامىز، ءول دەسەڭىز — ولەمىز!
بۇل سودىر، سوتقار بۇزىقتاردىڭ وزدەرىنشە بەرگەن انتى ەدى. ابىلاي:
— ءارقايسىڭا ولجا تاعايىندادىم. ونى كەش الەتىندە ەستيسىڭدەر. ال بۇگىن مەنىڭ تۇركىستانعا يە بولعان قۇرمەتىمە ۇلكەن توي جاسالسىن! — دەدى.
— قۇپ، تاقسىر، توي جاسالسىن!
— توي قۇدايبەردى ءباھادۇردى قولدايتىن ادامداردى باۋىزداۋدان باستالسىن!
ءبىراق بۇل قان ساسىعان توي باستالماي قالدى. كەنەت قوناق ءۇيدىڭ ەسىگى تارس اشىلدى دا، قولىنا نايزاسى بار، ساۋىت كيگەن الىپ دەنەلى جاس جىگىت كىرىپ كەلدى. بۇل نايمان باتىرى قاراكەرەي قابانباي ەدى.
— جاۋ كەلە جاتىر، ابىلاي سۇلتان!
— قايداعى جاۋ؟ قانشا؟
— جوڭعار قونتايشىسى سىبان راپتان! جەتپىس بەس مىڭ اسكەرى بار!
ابىلايدىڭ بەتى بۇلك ەتكەن جوق.
— تىم كوپ ەكەن! — ول ەسىگىنىڭ الدىندا وتىرعان نوكەرىنە قارادى. — ال مەنىڭ بار جاۋىنگەرىم جەتپىس بەس-اق قىلىش!
— وزگەلەرى قايدا؟ حان ورداسى كوشكەنمەن، ەل بار عوي! مۇندا بۇرىن ەڭ از دەگەندە ون مىڭ اسكەر تۇراتىن.
— بۇرىن ون مىڭ بولسا، ءقازىر ون جاۋىنگەرى قالعان جوق. ءبارى قاشىپ كەتكەن...
كەنەت قابانباي قولىنداعى نايزاسىمەن ونى وتىرعان جەرىندە جايراتىپ تاستاعىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق، ەل باسىنا كۇن تۋعالى جاتقاندا تورە تۇقىمىن ءولتىرىپ، تاعى ۋ-شۋ شىعارۋ... ول تاماعىنا تىعىلعان اشۋىن ازەر باسىپ:
— بارلىق اسكەرىڭىزدەن ايرىلىپ قالعان بولساڭىز، قالانى ەندى قالاي قورعاماقسىز؟ — دەدى.
— قالانى قورعايدى دەپ ساعان كىم ايتتى؟ جەتپىس بەس اداممەن جەتپىس بەس مىڭ اسكەرگە قالاي قارسى تۇرماقپىن؟
— سوندا نە ىستەمەكسىز؟
قاندى شەلەك ادام قورقاۋ قاسقىر ءتارىزدى ءوز باسىنا شىنداپ ءقاۋىپ تونسە، سۋ جۇرەك كەلەدى. قارا سۇر بەتىنىڭ قۋارىپ كەتكەنىنە قاراپ، بۇنىڭ قورقىپ وتىرعانىن قابانباي ەندى ءبىلدى... «ەل بيلەگەن تورەلەردىڭ ءبارى وسىنداي بولسا، جەتىسكەن ەكەنبىز! جوق، تورەلەرگە سەنۋگە بولمايدى. جاۋعا قارسى حالىقتى كوتەرىپ، ءقازىر دابىل قاعۋ كەرەك. بولات، ءابىلقايىر، سامەكە قاراماعىنداعى رۋلارعا تەزىرەك ات شاپتىرىپ حابار بەرەيىن»، — دەدى ىشىنەن قابانباي. سويتكەنشە بولعان جوق، ابىلاي ورنىنان تۇرا بەردى.
— قالاڭىزدى كىمگە قالدىراسىز؟
— ۋاليگە! سوسىن... وزدەرىڭە!
ابىلاي شىعىپ كەتتى. نوكەرى سوڭىنان تۇرا جونەلدى.
قابانباي اتىنا ءمىنىپ، قالا حالقى جينالاتىن، كىسى اساتىن دارعاسى مەن جۇرتقا حابار جاياتىن جارشىسى بار، قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىنىڭ الدىنداعى الاڭعا قاراي شاپتى.
حالىق سۋىق حاباردى بۇنسىز دا ەستىگەن ەكەن، الاڭ ءىشى ىعى-جىعى جۇرت. كەمپىر-شال، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا — ءبارى دە جەتىپتى. سويىل ۇستاۋعا جارايتىن ەركەك كىندىك تۇگەل اتتارىنا مىنگەن: قولدارىندا كوپتەن بەرى ساندىق تۇبىندە جاتقان قىلىشتارى، ەكى ءجۇزدى ايبالتالارى. كەيبىرەۋلەرى جاياۋ. بۇل جينالعان ەركەكتەر جاۋعا شاۋىپ جۇرگەن جاۋىنگەرلەر ەمەس، قالانىڭ تۇرعىن حالقى، كوپتەن بەرى قارۋ ۇستاۋدى ۇمىتىپ كەتكەن ۇستا، ديقان، شاكىرت، ءمۇريت، قوجا، مولدالار. قالاعا جاۋ كەلە جاتىر دەگەندى ەستىپ، عاسىرلار بويى بويلارىنا سىڭگەن ادەتتەرىنە باسىپ، ءبارى قولدارىنا قارۋ ۇستاپ، قالالارىن قورعاماق نيەتپەن الاڭعا جينالعان. ارينە ىشتەرىندە قالتىراي قورىققاندارى دا بار. مەشىت ماڭى ىڭ-جىڭ، داۋرىعا شىققان داۋىستار.
— قالا ءامىرشىسى قۇدايبەردى ءباھادۇر قايدا؟
— تۇندە قاشىپ كەتكەن!
— جاۋدان قورقىپ پا؟
— جوق، ءىنىسى ابىلايدان قورقىپ.
— ول ءىنىسى قايدا؟
— جاڭا ۇي-ىشىمەن اتقا قونعالى جاتقان.
— سوندا ءبىزدى كىم باسقارادى؟!
— تورەسىز قولىڭا نايزا ۇستاي المايسىڭ با؟ ءوزىمىزدى ءوزىمىز باسقارامىز!
— جوق، ۇلكەن بالاسى ءۋاليدى قالدىرىپ كەتەدى دەگەن!
— ونىسى ءبىر بوزوكپە دەيدى عوي!
— نەسىنە ابىگەرلەنەسىڭدەر؟ كەلە جاتقان ءشۇرشىت كورىنەدى عوي. ۇيرەنىسكەن جاۋ الىسۋعا جاقسى، سودان قورقامىز با، سىباعاسىن بەرەرمىز!
— بۇ جولى سىباعاسىن بەرە الساڭ جارار ەدى، وزدەرى تىم كوپ دەسەدى.
— ءشۇرشىت ەمەس، جوڭعار دەسەدى عوي.
— جوڭعار بولسا ءتىپتى جاقسى بولدى. انا جىلى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەتىپ ەدى. ءوزى كەلە جاتىر ەكەن قولىما!
قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىمەن الاڭ ورتاسىنداعى جارشى مۇناراعا بارا جاتىپ، جاڭا عانا ابىلايعا ءوزى ەستىرتكەن ءسوز حالىق قۇلاعىنا قالاي تەز جەتكەنىنە قابانباي باتىر اڭ-تاڭ. ءبىر جاعىنان، وسىنشاما جۇرتتىڭ ىپ-ىلەزدە الاڭعا جينالعانىنا توبەسى كوككە تيگەندەي قۋاندى. «مۇنداي حالىقتى جوڭعار تۇگىل، جۇڭگو دا جەڭە المايدى. تەك باسقاراتىن ەر بولسىن!» ول اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءيىن تىرەسە تۇرعان جۇرتتى قاق جارا مىنبە-مۇناراعا شىقتى.
— ۋا، حالايىق! مەن قاراكەرەي قابانباي باتىرمىن! — دەدى جۋان داۋسىن كەڭ كەرنەپ، — ەل-جۇرتىمىزدىڭ باسىنا قاتەرلى كۇن تۋعالى تۇر. كۇنشىعىسىڭ مەن وڭتۇستىگىڭنەن قاۋلاپ، قالىڭ جوڭعار كەلە جاتىر. قالا يەسى قانىشەرلەرىڭ شاھارلارىڭدى تاستاپ قاشقالى جاتىر. باستارىڭدى قوسىپ، شەپكە تۇرعىزار ەركەك كىندىك قايسىڭ بار؟!
— مەن، مەن بارمىن! — دەدى ءبىر كۇندەي كۇركىرەگەن جۋان داۋىس.
— شىق، مىنا مىنبەگە!
جۇرتتى قاق جارىپ، جولبارىس مۇشەلى، نار كەۋدەلى، جيىرما بەستەر شاماسىنداعى اقسارى جىگىت العا قاراي ۇمتىلدى. بۇل شىرشىق وزەنى بويىنان تۇركىستانداعى ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ جاتقان سىرگەلى رۋىنىڭ «بالا بالۋان» ەل اتانعان ەلشىبەك اتتى باتىر جىگىتى ەدى. ول مىنبەگە شىعىسىمەنەن، قابانباي باتىر:
— ال، حالايىق! كەلە جاتقان وسال جاۋ ەمەس، — دەدى. — ەلىمىزدى، جەرىمىزدى اقتاپ قالۋ ءۇشىن بىزدەن جۇرەكتىلىك تابىلار، تەك بىرلىك كەرەك. تۇركىستاندى جاۋعا بەرسەڭدەر، قازاق ەلىنىڭ شاڭىراعى قۇلاپ جەرگە تۇسكەنى. جاس دەپ قىرىن قاراماڭدار، ەرىڭدەر مىنا ەلشىبەك ەردىڭ سوڭىنان! تالاپتىنىڭ الدىنان نۇر جاۋار. ەل باستايمىن دەگەن باتىردان قاشاندا باتىلدىق تابىلادى!
— ەرەمىز ەلشىبەككە!
— باستاسىن ءبىزدى جاۋعا.
وسى كەزدە مىنبە جاعىنان تاعى شۋ شىقتى.
— ۋا، جول بەرىڭدەر! جول بەرىڭدەر!
— ءۋالي سۇلتاننىڭ ءوزى عوي!
جۇرت قاق جارىلىپ جول بەردى. مىنبەگە قياق مۇرتتى، اقسۇر كەلگەن، قۇندىز بورىكتى، وتىزدار شاماسىنداعى جىگىت شىقتى.
— حالايىق! — دەدى ول قالىڭ جۇرتقا قاراپ، — اكەم ون ءتورت جاسار بالام ءابىلمانسۇر ەكەۋمىزدى وسى تۇركىستانعا يە بولىڭدار دەپ تاستاپ كەتتى. قابانباي باتىردىڭ ءسوزىن تەگىس ەستىدىم. ەلشىبەك بالۋان مەنەن جاس بولسا دا، جورىق كورگەن، توپ كورگەن جىگىت. وسى كۇنگە دەيىن قولىما نايزا ۇستاعان جان ەمەسپىن... ەگەر مەن ەلشىبەككە جاردەمشى بولا السام، سەندەردىڭ دەگەن جەرلەرىڭنەن شىققانىم دەپ ويلايمىن!
ءۋالي ءسوزىن ۇناتپاعان الدەكىم:
— ۋا، سۇلتان بولعانىڭا بولايىن! تورەدەن شىعىپ، قاراعا جول بەرە مە ەكەن!
— ءقايتسىن بەيشارا، سوعىس كورمەگەنىن ايتىپ تۇر عوي! — دەسىپ جاتىر. — ەل باسىنا كۇن تۋعالى تۇرعاندا، ءقازىر تورە-قارا دەيتىن دىم دا جوق، كىم جۇرتتى جاۋعا قارسى باستاي السا، ءبىز سونىڭ سوڭىنان ەرەمىز!
— دۇرىس ايتاسىڭ، شىراعىم، — دەدى سالدەلى اقساقال. — تىلەگىڭ وڭ بولسىن! ءاۋمين!
— ءاۋمين! — جۇرت قولدارىن جايىپ، بەتتەرىن سيپادى.
— جاۋعا شابۋعا جارايتىن جۇرت الاڭدا قالىپ، وزگەلەرىڭ تاراندار! — دەپ داۋىستادى ەلشىبەك.
جۇرت تاراپ، قارۋ ۇستاعان كىسىلەر ساپقا تۇرا باستادى. قابانباي ەندى ەلشىبەكپەن، ۋاليمەن قوشتاستى.
— ەندىگى ءىستى وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر عوي، — دەدى ول انالارعا، — جان-جاقتاعى ەلگە ات شاپتىرىڭدار. ءابىلقايىر حانعا تەزىرەك حابار جەتكىزىڭدەر. ارقاداعى ەلگە ءقازىر مەن ءوزىم اتتانام! كەلە جاتقان جاۋ وتە ءقاۋىپتى. بار قازاقتى كوتەرۋ كەرەك!
— قۇپ، قابانباي باتىر! جولىڭ بولسىن! — دەدى ەلشىبەك پەن ءۋالي قوسارلاسا.
الىپ دەنەلى قابانباي اتىنا قاراي اياڭدادى. ءدال وسى كەزدە الانداعى جالعىز اشادا بايلاۋلى تۇرعان قابانبايدىڭ اتى شۋلى «كوكداۋىل» اتانعان قارا كوك اتىن جەتەلەپ، قاراتاۋدىڭ سۋسار بوركىن كيگەن سۇڭعاق بويلى، بوتا كوز اققۇبا بويجەتكەن الدىنان كولدەنەڭ تارتا بەردى.
— باتىردىڭ جولى بولار ما ەكەن، ءوزىم اتتاندىرايىنشى، — دەدى مارجانداي اپپاق ءتىسىن كورسەتە كۇلىمسىرەپ، ءسويتتى دە تىزگىندى قولىنا الىپ، ۇزەڭگىسىنە اياعىن سالعان قاس باتىردىڭ قولتىعىنان ۇستاپ، جوعارى كوتەرە باستادى.
قابانباي اتىنا مىنگەن سوڭ عانا قىزدىڭ جۇزىنە دۇرىستاپ قارادى. قىز ەكى كوزى جاۋدىراپ، قابانبايدى قيماعان ادامداي مولدىرەپ تۇر.
— راقمەت، قۇربىم، — دەدى قابانباي، جۇرەگى كەنەت دۇرسىلدەپ، — ايدىن كولدىڭ اققۋى اتتاندىردى عوي، جولىم بولادى ەكەن! —
قىز ءالى جاۋدىراي قاراپ تۇر.
— ايتقانىڭىز كەلسىن!
— قوش بول، قارىنداسىم!... — قابانباي اتىنىڭ باسىن تەجەي قالدى، — كەزدەسە الماي قالسام، ەڭ بولماسا ءبىلىپ كەتەيىن، اتىڭ كىم، قارىنداسىم؟
— اتىم گاۋھار.. باسەنتين مالايسارى باتىردىڭ قارىنداسىمىن، — قىز بۇ جولى سۇيرىكتەي ءاپپاق ساۋساقتارىن ۇسىندى. — اللا ءساۋ-سالامات كورىسۋگە جازسىن!
— ايتقانىڭ كەلسىن، قارىنداسىم! قوش بول!
— قوش بولىڭىز!
قابانباي كوكداۋىلىن تەبىنىپ قاپ، «گاۋھار... گاۋھار!...» دەپ كۇبىرلەي سولتۇستىككە قاراي جونەپ بەردى. ۇزاپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. قىز ءالى ورنىندا تۇر ەكەن. ول اق ورامالىن الىپ، جىگىتكە «ساۋ قايتىڭىز!» دەپ ەكى-ۇش رەت بۇلعادى.
— گاۋھار دەسە گاۋھار-اق ەكەن! — دەدى قابانباي، اتىنىڭ بوربايىنا قامشىنى باسىپ جىبەرىپ.
بۇل تۇركىستاننىڭ تەرىسكەي بەتكەيىنە شىققاندا، الىستان قارا-بۇيرالانىپ كورىنگەن قاراتاۋدىڭ بوكتەرىنە قاراي شۇبىرىپ بارا جاتقان سالت اتتى ادامداردى كوردى. «قانىشەر ابىلاي عوي، قاشىپ بارادى» دەدى ول، سوسىن كوكداۋىلىنىڭ تىزگىنىن ءسال بوساتىپ، قولىنداعى اق نايزاسىن بەلىنە قىستىرىپ، ۇزاق-سونار cap جەلىسكە سالىپ، شاھاردان ۇزاي بەردى.
سىبان راپتان قونتايشى باستاعان جوڭعاردىڭ قالىڭ قولىنىڭ كەلە جاتقانىن ەكى-ۇش كۇن وتپەي-اق بۇكىل ارقا، ەدىل، اق جايىق، ەرتىس، ەسىل بويىنداعى ەلدەر دە تەگىس ەستىدى. ءبىراق «اقسارباس» ايتىپ، باس قۇراپ، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاۋعا حالىقتىڭ مۇرشاسى بولماي قالدى. تاۋدان قۇلاعان تاسقىنداي، توتەننەن كەلىپ قالعان سىبان راپتاننىڭ جەتى سالالى جەتپىس مىڭ قولى جەتىسۋدىڭ وڭتۇستىگى مەن كۇنشىعىس جاعىن ءبىر ايدىڭ ىشىندە باسىپ الدى. بۇل اپات قازاق اۋىلدارى مەن قالالارىنا كوكتەن تۇسكەن جاسىلدان كەم تيگەن جوق. ەرجۇرەك ازاماتتار اقسۋ، تۇرفان سەكىلدى شاھارلارىن قورعاپ تا كوردى، ءبىراق قولدارىنان كەلمەدى. اقىرى وتىز جىلدا جەر ءۇشىن، سۋ ءۇشىن بىرىمەن-بىرى تالاسىپ، بارىمتالاسىپ، ابدەن كونىگىپ قالعان قازاق جىگىتتەرى شوقتانىپ جينالعانمەن، اپ-ساتتە ساپ تۇزەپ اسكەرگە اينالا المادى. كەي جەردە قارسىلىق ەتكەن اۋىلدار بولسا، جوڭعار جاعى ەركەكتەرىن قويداي باۋىزداپ، قاتىن-قىزىن بايلاپ-ماتاپ كۇڭدىككە ايدادى. تاۋ جايلاعان قىرعىزدارمەن كورشىلەس وتىرعان كەيبىر قازاق اۋىلدارى جاۋ اياعى باسىلمايتىن قۇز-قيالارعا قاشىپ قانا جان ساقتادى. قازاق جەرى ەندى جازىقسىز جىلاعان جۇرتتىڭ كوز جاسىمەن دىمقىلداندى. تالانعان مال-مۇلكى، ءورت العان قالالار... ون بەسىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلى قازاق ەلىمەن ۇرىسىن باستاپ، ەكى عاسىر بويى سوعىسىپ كەلە جاتقان ويرات حاندارى ەندى عانا دەگەندەرىنە جەتتى. سۇلۋ قىز-كەلىنشەكتەردى شاشتارىنان ماتاستىرا توپتاپ، باتىرلارى ايەلدىككە الدى، نايزا ۇستاۋعا جارايتىن جىگىتتەرىن قويداي باۋىزدادى، كارى-قۇرتاڭ شال-كەمپىرلەردى ايدالاعا ايداپ تاستادى. جاس بالالاردى، «ءتۇبى بۇلار دا بىزگە جاۋ بولادى» دەپ، نايزالارىنىڭ باسىنا ءىلىپ الىپ، اكە-شەشەلەرىنە كورسەتىپ قارق-قارق كۇلدى. جاس قىزدارىن كوزىنشە قاتىن ەتكەن جوڭعار شاپقىنشىلارىنىڭ قياناتىن كورگەن تالاي اتا-انا قورلانىپ شاشتارىن جۇلىپ، بەتتەرىن قان-جوسا ەتىپ تىرناپ، بۇكىل cap دالانى سارناۋعا، زارلى ۇنگە تولتىردى. نەبىر ازاماتتار اقىل-ەستەرىنەن اداسىپ، جىندانىپ كەتتى.
«قالقامان — مامىر» جىرىندا شىڭعىستاۋ توڭىرەگىندە بولعان ءبىر ۇرىس، بىلاي سۋرەتتەلەدى:
ول كەزدە جەرگە تالاس قازاق، قالماق،
اتىسىپ، اۋىل شاۋىپ، جىلقىنى الماق.
قالماقتى ءبىر سوعىستا قازاق جەڭىپ،
ءبارى دە توبىقتىنىڭ تويعا بارماق.
توي قىلعان ورتا جۇزدە سامەكە حان،
جيىلدى توي بولعان سوڭ ءبىرتالاي جان.
باي، بايبىشە، ۇلكەندەر سوندا كەتىپ،
جاس جىگىت، قىز-كەلىنشەك ۇيدە قالعان»...
«انەت باباڭ ارعىننىڭ ەل اعاسى،
ءوزى بي، ءوزى مولدا، عۇلاماسى،
ۇلگى ايتقان ورتا جۇزگە عادىل ەكەن،
سول كەزدە توقسان بەسكە كەلگەن جاسى»
دەپ، قالقامانعا قول الدىنان اتپەن شاۋىپ وتۋگە بيلىك ەتكەن انەت بابانى تانىستىرا كەلىپ، وقيعانىڭ اياعىن اقىن بىلاي بىتىرگەن:
«مىڭ جەتى ءجۇز جيىرما ءۇشىنشى جىل،
سوعىسقان قازاق، قالماق — مۇنى دا ءبىل،
قالماقتىڭ باستاۋشىسى سىبان راپتان
ءوزى باتىر، سوعىسقا تىم ايلاشىل...
شەپ قۇرىپ ۇرىسىپتى قازاق، قالماق،
قورقاققا وڭاي ەمەس شەپكە بارماق،
باباڭنىڭ بەس بالاسى ساداققا ۇشىپ،
بۇل سوعىستا قازاققا ءتۇستى سالماق.
قازاقتى بۇل سوعىستا قالماق الدى.
بەس شىڭنىڭ ءبىر ۇشەۋىن قىرىپ سالدى.
جەڭىلگەن سوڭ تۇرا الماي سىر بويىنا،
ارقاعا قازاق اۋىپ كەتىپ قالدى.
قالقامان سول قالعاننان قالدى ىزدەلمەي،
ىزدەمەيىن دەگەن جوق، شاما كەلمەي،
ول تۇگىل، انەت باباڭ كوشكە ەرە الماي،
تىرىدەي ءدوڭ باسىندا قالعان ولمەي»، —
دەپ اتا جولىن بۇزعان قالقامان — مامىرعا ۇكىم ايتقان ارعىننىڭ ءبيى انەت بابانىڭ وسى قىرعىندا تىرىدەي ءدوڭ باسىندا كوشكە ەرە الماي قالعانىن جىر ەتەدى. «قالقامان — مامىردا» ايتىلعانداي قازاق ەلىنىڭ بەستەن ءۇش بولىگى قىرىلدى. سىرتقى جاۋىنان قازاق ەلى بۇرىندى-سوڭدى مۇنداي اپاتقا ۇرىنعان ەمەس. اتاقتى جوشى حاننىڭ ارقانى، سىر بويىن الاتىن ۇرىستارىنىڭ وزىندە دە قازاق دالاسىندا قىرىلعان ەل ۇشتەن ءبىر بولەگىنەن اسپاعان. جوشىعا قازاق جەرىندە حان بولۋ ءۇشىن ەل كەرەك بولسا، سىبان راپتانعا قازاق حالقىنىڭ جەرى مەن مالى كەرەك ەدى.
كەيبىر تاريحشىلارىنىڭ ەسەبى بويىنشا، جوڭعار اسكەرى اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرىنە دەيىن، سول كەزدە ەكى ميلليونداي قازاق حالقى تۇرعان ەكەن. جوڭعار شاپقىنشىلارى سونىڭ بەستەن ءۇشىن ولتىرگەن، ياعني ەكى ميلليون ادامنىڭ ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭدايىن جوق ەتكەن. جان تۇرشىگەرلىك اپات!
ەل قونىسىنان، مال-مۇلكىنەن ايرىلدى. اتا-انا ۇل-قىزىنان ايرىلدى. الىپ قازاق جەرىنىڭ سوناۋ كۇنشىعىسى مەن وڭتۇستىگىنەن سىر بويىنا قاراي جاياۋ شۇبىرعان جۇرت جوڭعاردى قويىپ، يت پەن قۇسقا جەم بولدى. جالعىز انەت باباڭ ەمەس، قازاقتىڭ تالاي اياۋلى كەمپىر-شالى كوشكە ەرە الماي، توبە-توبەنىڭ باسىندا قالدى. نەلەر عيبراتتى ايەلدەر، جاس كەلىنشەكتەر نارەستەسىنە ەمشەكتەن بەرەر ءسۇتى بولماي، جاۋ قولىنا وزدەرى بارىپ ءتۇستى. كەشەگى اق مايدى اياعىمەن تەپكەن ەل ەندى قۇلازىعان قۋ دالادان، جاۋجۇمىر، العىر، قوزىقۇيرىق سەكىلدى ءنارى بار شوپتەرمەن قورەكتەندى. قايىڭ اعاشتىڭ قابىعىن سىدىرىپ، بەتىندەگى جەلىمىن جەپ، «قايىڭ ساۋعان» دەگەن اتقا يە بولدى. وسىلاي قازاق تاريحىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» دەپ اتالعان حالىقتىڭ ۇلى اپاتى باستالدى.
سوندا بارىپ شۇبىرعان ەلدىڭ قاندى جاسىنان تۋعان، قايعىسىنا جەر جۇزىندەگى بىردە-بىر اۋەن پار كەلمەس اتاقتى «ەلىم-اي» ءانى دۇنيەگە كەلدى.
«قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى،
ەل-جۇرتىنان ايرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
مىناۋ زامان قاي زامان — قىسقان زامان،
باسىمىزدان ب ا ق قۇسى ۇشقان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن قار بورايدى،
قاڭتارداعى كار جاۋعان قىستان جامان.
مىناۋ زامان قاي زامان — باعى زامان،
باياعىداي بولار ما تاعى زامان!
قارىنداس پەن قارا ورمان قالعاننان سوڭ،
كوزدىڭ جاسىن كول ەتىپ اعىزامىن.
قابىرعاما قارا جەر باتتى، قۇداي،
مۇنشا قىسىم قىلدىڭ عوي، قاتتى قۇداي!
جاياۋ جۇرسەم — تابانىم اۋىرادى،
تىم بولماسا بەرمەدىڭ اتتى، قۇداي!
مىنا زامان قاي زامان — قاي-قاي زامان؟
ۇل ايرىلعان اتادان — داي-داي زامان.
باۋىرىڭنان ايرىلعان جامان ەكەن،
كۇن بار ما ەكەن كورىسەر، ەسەن-امان؟»
تۇياق سەرپىپ قارسىلىق ەتۋگە شاماسى كەلمەي قالعان قازاق ەلى، جوڭعار قۇلدىعىندا قالۋدان قاڭعىرىپ ءولۋدى ارتىق كورىپ، شۇبىرا بەردى. كىشى ءجۇزدىڭ كوپ ەلى ساۋران شاھارىن اينالا قاشىپ، حيۋا، ۇرگەنىشكە، بۇحاراعا قاراي جوسىدى. سامارقانت پەن حودجەنتكە قاراي شۇبىرعان ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ كەي رۋلارى سىرداريا جاعاسىنان التى شاقىرىم جەردەگى بەتپاقدالاعا قاراي كەتكەن ۇلكەن ارىقتىڭ ەكى ايىرىلعان تۇسىنداعى الاكولگە كەلىپ قۇلادى. ەندى «اقتابان شۇبىرىندىعا» «القا كول سۇلاما» دەگەن قاناتتى ءسوز قوسىلدى. تەك ارقاداعى ارعىن رۋىنىڭ دەنى ءوز جەرىنەن قوزعالمادى؛ بۇل رۋمەن ىرگەلەس وتىرعان قىپشاق، نايمان، كەرەيلەردىڭ ءبىراز ەلى سولتۇستىككە قاراي ىعىستى. جەتىسۋدا قازاق اۋىلدارى شامالى قالدى. جوڭعار حانى قازاققا ەتكەن اۋىرتپالىعىن قىرعىزعا دا كورسەتتى. ءبىراق كۇنگەي الاتاۋدى جايلاعان قىرعىزدىڭ كەي ماناپتارى سىبان راپتانمەن ءتىل تابۋعا تىرىستى. سىبان راپتان مۇندايلاردى قازاق ەلىنە قارسى قويىپ تا كوردى. ءبىراق كوپتەن بەرى قانى مەن جانى ءبىر بولىپ قالعان ەكى ەلدىڭ اراسىنان شوق تاستاپ ءجوندى ءورت شىعارا المادى.
سىر بويىنىڭ ىزعارلى قارا سۋىعى باستالماس بۇرىن، جوڭعار شاپقىنشىلارى تۇركىستان شاھارىن قورشادى، ەلشىبەك باسقارعان قالا حالقى نارتاۋەكەلگە بەل بۋىپ قالانى قورعاپ باقتى.
... سىبان راپتاننىڭ ايبىندى اتتى اسكەرى قالا قاقپاسىنا لاپىلداپ كەلىپ، قارداي جاۋعان ساداق وعىنان سان رەت كەيىن قايتتى. كۇن ارا بيە ساۋىمىنداي عانا مەزگىل كوزىنىڭ شىرىمىن الۋعا مۇرشاسى جەتكەن ەلشىبەك، ات ۇستىنەن تۇسۋگە دە ۋاقىتى بولعان جوق. ەگەر حالىق وققا كەۋدەسىن قارسى توسسا، ونى ەشقاشان الا المايتىنىن جوڭعار اسكەرى ەندى ءبىلدى. سويتسە دە دولى شۇنا دابو جاساق ۇستىنە جاساعىن توكتى. قالا قامالىنىڭ قاسىندا تاۋ-تاۋ ولىكتەرىن قالدىرىپ، ولار تاعى دا كەيىن شەگىندى.
ۇرىس وسىلاي قىزىپ جاتقان كەزدە، كەنەت قۇمدى بوران باستالدى. ىسقىرا سوققان جەلمەن بىرگە قالا ۇستىنە قارا تۇنەك قۇم ءتوندى. بۇل داۋىل. جەتى كۇن بورادى. بۇكىل قۇدىق بىتكەننىڭ ءبارىن قۇم باستى. ەندى تۇرعىن جۇرت پەن اسكەر شولدەن قىرىلۋعا اينالدى. سوندا عانا بارىپ ەلشىبەك باتىر قالانى بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
II
«قازاق حالقى مۇنداي كۇيگە قالاي جەتتى؟ وسىدان ەكى عاسىر بۇرىنعى ايبارى قايدا؟» — بۇل سۇراق وسىناۋ سۇراپىلدا ۇلكەن-كىشىنىڭ كوكىرەگىنە ۇيەلەگەن زاپىراننان كەم بولعان جوق. كىم بۇعان جاۋاپ بەرەر؟
مىنە، بۇكىل قازاق دالاسىنا ايگىلى، بۇل كۇندە جاسى قىرىقتارعا كەلىپ قالعان شوقشا ساقالدى، كەڭ ماڭدايلى بۇقار جىراۋ دا وسىنداي تولعانىس ۇستىندە ەدى. ول ەسىككە تاياۋ وتىرعان بالا جىگىتكە سەزىكتەنە كوز تاستادى. ادامعا تەسىلە قارايتىن ۇلكەن سۇرعىلت كوزدى، ات جاقتى، اقسۇر جىگىتتىڭ توپ جىلقىنىڭ ىشىندەگى اقالتەكە، ارعىماعىنداي، بويشاڭ كەلگەن دەنە بىتىمىنە قاراعاندا، ونى ون ءتورت — ون بەس جاستاردا دەۋ قيىن ەدى. تەك وسى شامادا ەكەنىن ۇستارانىڭ ءجۇزى تيمەگەن بەت الپەتى عانا اڭعارتادى. وتىرعان وتىرىسىندا، قوزعالىس-قيمىلىندا ءبىر پاڭدىق، تاكاپپارلىق بايقالادى. اقىننىڭ قىراعى كوزى الداماسا كەرەك-تى. بالا جىگىتتىڭ ءدال قازىرگى وزدەرى وتىرعان قاراشا ۇيدە — كەدەي شارۋانىڭ ۇيىندە تۋماعانى انىق...
ۇيدە بۇلاردان باسقا تاعى ەكى كىسى بار. ءبىرى توردە وتىرعان قارا سۇر ءجۇزدى، قياق مۇرتتى، جاسى وتىزدارعا جاڭا جەتكەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر. ەكىنشىسى — بوساعادا تەرى تۋلاق ۇستىندەگى الپامساداي قابا ساقالدى، قوڭىر بەتى كۇن مەن جەلگە كۇيىپ ابدەن توتىعىپ كەتكەن موسقال كىسى. بۇل — وراز اتتى قۇل.
تۇركىستان قالاسىن قورعاۋ كەزىندە سۇلتان ءۋاليدىڭ ون ءۇش جاسار بالاسى ءابىلمانسۇر جاۋ قولىنا تۇسكەن-دى. ونى شىنجىرلاپ حيۋا بازارىنا قۇلدىققا ساتۋعا اپارعان جەرىنەن بەرى قاراي وسى وراز قۇل الىپ قاشىپ، قۇتقارىپ ەدى. ءقازىر ءابىلمانسۇر مەن وراز قۇلدىڭ ۇلى ءجۇز تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعىپ جۇرگەن شاقتارى. ەكەۋىنىڭ دە ءاتى-جونىن ەشكىمگە اشپاي، قۇپيا ۇستاعان جايلارى بار. ءابىلمانسۇر ءوزىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا نامىستانىپ، سۇلتان تۇقىمىنان ەكەنىن جاسىرسا، قۇل قوجاسىنىڭ دەگەنىنەن اسا الماعان.
بارلاۋعا شىققان ءابىلقايىر مەن بۇقار جىراۋ بۇگىن سەرىكتەرىنەن كوز جازىپ قالىپ، ءبىر سايدا جەكە وتىرعان وسى تۇيەشىلەردىڭ لاشىعىنا كەپ ايالداپ ەدى.
بۇقار جىراۋ وراز قۇلمەن بىرگە دالاعا شىعىپ، قازانعا اس سالىسىپ كىردى. ءقازىر شۇبات ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىرعان كەزدەرى. ءابىلمانسۇر تولە ءبيدىڭ تۇيەشىسى ەكەنىنەن بوتەن ءتىس جارىپ سىر اشپادى. ءبىراق قىراعى جىراۋ تۋىسى بولەك بۇل بالا جىگىتتىڭ ءتىپتى دە قاراپايىم تۇيەشى ەمەس ەكەنىن ىشتەي سەزىپ وتىر. ال بالا جىگىتتىڭ بەتى بۇلك ەتپەيدى، قۇپيا سىرىن مۇلدەم تەرەڭ تىعىپ تاستاعانداي. كەنەت ول جىراۋ ويىن وقىپ قويعانداي، ەسىك الدىندا وتىرعان وراز قۇلدى يەگىمەن نۇسقاپ:
— بۇل كىسى ماعان اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنا شەشە بولعان ادام — دەدى.
— سان اجالدان قاعىپ كەلگەن پەرىشتەم، جابىرەيىلىم...
بۇقار اعات ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى.
— ول قامقورلىق قاسيەتى ماعان ايان...
— قالايشا؟!
ءابىلمانسۇردىڭ وتكىر سۇرعىلت كوزدەرى، ساماي تامىرعا قادالعان الماس قانداۋىردىڭ ۇشىنداي، بۇقار جىراۋدىڭ بەتىنە قادالا قالدى.
بۇقار جىراۋدىڭ بويى شىمىرلاپ كەتتى.
«ءباتشاعاردىڭ كوزى قانداي وتكىر ەدى... شاعاتىن جىلاننىڭ كوزىندەي سەلت ەتەر ەمەس قوي...»
وراز اس قامداسىپ جۇرگەن ادامى داڭقى قازاق قاۋىمىنا ايان بۇقار جىراۋ ەكەنىن بىلگەن سوڭ ءابىلمانسۇردىڭ اتا-تەگىن تولىق اشپاعانمەن، وزدەرىنىڭ حيۋادان قالاي قاشىپ شىققاندارىن ايتقان-دى. جىراۋدىڭ «وراز قۇلدىڭ قامقورلىق قاسيەتى ماعان ايان» دەۋى وسىدان ەدى.
بالا جىگىتتىڭ كوزقاراسىنان شوشىنىپ قالعان بۇقار ەندى ىشتەي قوبالجي باستادى. «اۋىزدان شىققان ءسوز — اتىلعان وقپەن تەڭ، سورلىنىڭ وبالىنا قالماسام نەتسىن. شىڭعىس ۇرپاعى وزدەرىنە كىر كەلتىرەتىن، قۇپيانى بىلەتىن ادامداردى ايامايتىن ەدى، بەيشاراعا زاقىم كەلتىرىپ جۇرمەسە جارار ەدى».
جىراۋ ءابىلمانسۇرعا جالتارما جاۋاپ بەرگەنشە، بۇلاردىڭ ءسوزىن ءابىلقايىر ءبولىپ جىبەردى.
— سونىمەن بۇل كۇيگە ءبىز قالاي جەتتىك، بۇقار اعا؟ — دەدى بۇرىن باستالعان اڭگىمەنى قايتا ساباقتاپ. — قاسىم حاننان كەيىن حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينايتىن ۇل تۋماعانى ما؟..
بۇقار جىراۋ ويلانا جاۋاپ بەردى.
— نەگە تۋماسىن، تالاي ۇل تۋدى عوي... ءبىراق ەل باسىن بىرىكتىرۋ وڭاي ما... قاسىم حان كەزىندە دە اق ورداعا نوعايلى ەلى، جەتىسۋ بويى تەگىس كىرمەگەن-دى. سىر بويىنىڭ قالالارى بىرەسە مۇحامەد-شايباني ورداسىنا، بىرەسە قازاق ەلىنە الما-كەزەك اۋىسىپ، ەل اراسى تالان-تاراج بولۋى بىتكەن بە؟.. امال نە، ەسىل ەرلەر ارمانىنا جەتە الماي كەتتى عوي.
— ەل بىرلىگى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتىپ كىم شىقتى؟
— حالىقتىڭ ءوزى.
— حالىق قاشان دا بار عوي. حانداردان كىمدى اتار ەدىڭىز؟
— حاقنازار، تاۋەكەل...
— حاقنازار تۋرالى اركىم ءار ءتۇرلى ايتادى. انىعىن وزىڭىزدەن ءبىر ەستيىن دەپ ەدىم، — دەدى ءابىلقايىر. — سول اتالارىمىز جايىندا ءسوز قوزعاي وتىرىڭىز.
«وراز قۇلدىڭ ايىبىن قالاي جەڭىلدەتەمىن» دەپ وتىرعان بۇقار جىراۋ بىردەن كەلىسە كەتتى.
— وندا تىڭداي بەر. حاقنازاردىڭ تۇبىنە جەتكەن باياعى الاۋىزدىق پەن شايباني تۇقىمى ابدوللا بولاتىن...
قاراشا ۇيدە وتىرعانداردىڭ كوز الدىندا جىراۋ اڭگىمەسى عاجايىپ سۋرەتتەرگە اينالىپ، تىزبەكتەلىپ وتە باستادى...
— جالعاندا وكىنىشتەن اۋىر قاسىرەت بار ما ەكەن؟ كۇشىڭ جەتپەي، جاۋدان جەڭىلسەڭ، — بۇل ءولىم. كۇشىڭ جەتە تۇرىپ جاۋىڭدى بوساتىپ جىبەرسەڭ — بۇل جومارتتىق. ال ارتىنان سول جاۋىڭنان قاستىق كورسەڭ — بۇل وكىنىش. ولىمنەن دە اۋىر وكىنىش! — دەپ باستادى جىراۋ اڭگىمەسىن...
ون ەكى قانات اق بوز ءۇيدى باسىنا كوتەرگەن قىز-بوزبالانىڭ دۋ-دۋ سوزدەرى دە، دۇركىن-دۇركىن كۇلكىسى دە حاقنازار حاننىڭ كوڭىلىن بولەر ەمەس. وڭ تىزەسىن باسا شىنتاقتاي وتىرعان كىشى بالدىزى، اق توتىداي سىلانعان ەركە-شورا اقبالانىڭ سىبىرلاي ايتقان ءازىلى دە قۇلاعىنا كىرەر ەمەس. تەك بوساعادا تۇرعان كىسى بويىنداي قۇمىراعا وقتا-تەكتە كوزى ءتۇسىپ كەتەدى دە، ونداعى كەستەلى كونە ناقىلدى ويلانا وقيدى.
«بۇل قۇمىراعا التىن قۇيار بولار،
بۇل قۇمىراعا كۇمىس سالار بولار.
بۇل قۇمىراعا شاراپ قۇيار بولار،
بۇل قۇمىراعا كوزدىڭ جاسى تولار...»
— حان جەزدە، — دەپ اقبالا كەنەت حاقنازاردىڭ قارا سانىنان بۇراي شىمشىپ الدى. — ءتىپتى ەزۋ تارتىپ، ءتىل قاتار ەمەسسىز، ناعىز كۇلمەس حان ءوزىڭىز بولدىڭىز عوي.
سان ەتى دۋ ەتە تۇسسە دە، قىزدىڭ ءسوزى ءبارىبىر قۇلاعىنا كىرمەدى. بالدىزدىڭ بۇدان دا قياڭقى ەركەلىككە حاقى بار... حاقنازار سول قولىمەن جاس سۇلۋدىڭ مىقىنىنان قىتىقتاي ءسال وزىنە تارتتى، ءبىراق وزەگى ورتەنىپ، بار ويى وسىدان بيە ساۋىمى بۇرىن كەلگەن شابارمان حابارىنان ۇزاي المادى.
اقبالا تاعى دا سىڭعىرلاي كۇلدى.
— جاۋعا شاپقاندا جولبارىستاي باتىل دەۋشى ەدى، الدە سارايشىقتىڭ قىز-قىرقىنىنان جۇرەكسىنىپ وتىرسىز با؟ جۇرەكسىنبەڭىز... كىسى جەيتىن ادەتىمىز جوق...
قىز ءسوزىن ەندى عانا ەمىس-ەمىس ەستىدى. ەندى عانا ءوزىنىڭ قاي جەردە وتىرعانىن ەسىنە ءتۇسىردى.
السىرەي ىدىراپ قۇلاعان التىن وردانىڭ ورنىنا ءقازىر قازان، قىرىم، استراحان حاندىقتارى پايدا بولعان. ءبىر كەزدە باتىي حاندىعىنىڭ كىندىگى سانالعان، سان مەملەكەتتىڭ ساۋدا جولدارى تۇيىسكەن، تاس داربازالارىنان شىعىس پەن باتىسقا حان ومىرلەرى تاراعان ەدىل وزەنىنىڭ بويىنداعى ساراي قالاسى مۇلدە كۇيرەپ، ونىڭ ورنىنا وسى سارايشىق شاھارى سالىنعان. ءبىر كەزدە بۇل دا كاسپيي تەڭىزى ارقىلى ءوتىپ كەلىپ، باتىس پەن شىعىس ساۋداگەرلەرىنىڭ باس قوساتىن ۇلكەن ساۋدا كىندىگىنە اينالىپ ەدى. ال ءقازىر بۇل — جايىق جاعاسىنداعى ۇيشىكتەن جيىرما شاقىرىمداي جەردە جاتقان شاعىن عانا جاي شاھار.
التىن وردا السىرەپ بىتۋگە اينالعاندا، نەگىزى ماڭعىت رۋىنان قۇرىلعان نوعايلى قاۋىمى سول سارايشىقتى وزىنە استانا ەتتى. ال قازىرگى كەزىندە نوعايلى حاندىعىنىڭ ءبىر بولەگى استراحانعا، ءبىرى قازانعا، ءبىرى وزبەك ورداسىنا، قالعاندارى اق ورداعا اۋىپ، بەت-بەتىمەن ىدىراۋعا اينالعان شاعى. تەك نوعايلى دەگەن جالپى ەل اتى مەن ءالى دە بولسا ساۋدا-ساتتىعى مول سارايشىق شاھارى قالعان-دى.
وسى سارايشىق شاھارىنا ەكى سانا قولمەن بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن اق وردا حانى حاقنازار كەلگەن. سوناۋ يت ارقاسى قياننان قالىڭ اسكەرمەن ساپار شەگۋگە اق وردا حانى ءماجبۇر بولعان.
اكەسى قاسىم ءابىلقايىر مەن اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنان سەيحۇن داريانىڭ تومەنگى جاعى مەن قاراتال، سايرام، تالاس، شۋ وزەندەرىنىڭ بويىن عانا الىپ قويعان جوق، ول قازاق حاندىعىنا جەتىسۋ، ەدىل، اق جايىق بويىن دا باعىندىرماقشى بولدى.
وسى ساياساتتى كوزدەگەن قاسىم مەن استراحان حاندىعىنا قاراي بەيىمدەلە تۇسكەن نوعايلى ەلىنىڭ كوپ جۇرتىن ءوز شەڭبەرىنەن بوساتپايمىن دەگەن ويمەن، 1523 جىلى سارايشىققا كەلىپ، سونداعى ءبىر ايقاستا قازا تاپقان. سودان كەيىن-اق بۇحار حانى ابدوللا مەن موعولستان حانى ءابدىراشيتتىڭ بىرىگۋى ارقاسىندا قازاق جەرى تالان-تاراجعا ءتۇستى. كوپتەگەن رۋلار ارقا جەرىنە قاراي ويىستى.
مىنە، حاقنازار اق ورداعا وسى كەزدە حان بولدى. كوپ جەرىن بۇحارا، موعول حاندارىنىڭ باسىپ العانى از بولعانداي، ءدال وسىنىڭ الدىندا عانا جانىبەكتىڭ كەنجەسى جادىكتەن تۋعان شاعاي سۇلتان ابدوللامەن ءتىل تاۋىپ، تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ كۇنشىعىس جاعىن ءبولىپ الىپ، بۇحارا حاندىعىنا قاراپ كەتكەن.
حاقنازار اق ورداعا يە بولعاننان بەرى دە ون بەس جىلداي ۋاقىت وتكەن. ءبىراق وسى ون بەس جىل حاقنازارعا وڭايعا تيمەدى. بولشەكتەنىپ كەتكەن قازاق حاندىعىن، اكەسى قاسىمداي، قايتا بىرىكتىرۋگە كىرىستى. بۇل ءىستىڭ ءساتتى بولۋىنا ءبىر سەبەپ قازاق ەلىنىڭ نەگىزگى جاۋى جۇڭگو بوعدىحاندارى ءوزارا قىرىلىسىپ، قازاق جەرىن شابۋعا قولى تيمەدى. سونى پايدالانىپ حاقنازار قىرعىز بەن قاراقالپاق تۋىستاردى دا ءوز تۋىنىڭ استىنا جيناي باستادى. نەلەر قان توگىس شايقاس، ارپالىس، قىرعىندار ءوتتى حالىقتىڭ باسىنان. اسىرەسە، سەيحۇن داريا بويىنداعى قازاق شاھارلارىن قايتارىپ الۋ، عالامات اۋىر تارتىستارعا اينالدى.
بۇدان بۇرىن السىرەپ قالعان شايباني ورداسى، وسى ۇرپاقتان شىققان ابدوللا سۇلتان بۇحار ءامىرشىسى بولعاننان بەرى قايتادان تۋى كوككە ورلەپ، كۇشەيە تۇسكەن. ءبىراق، شايباني ورداسىنىڭ تىم داۋىرلەپ كەتۋىنە اراسىنداعى الاۋىزدىق كوپ قىرسىق ەتتى. الاۋىزدىقتىڭ نەگىزى — تاشكەنت ءامىرشىسى باباسۇلتان مەن ابدوللا اراسىنداعى تالاستان تۋعان.
بۇل تالاسقا قازاق حاندارى دا جان سالا كىرىسكەن-دى. ابدوللا جاعىندا شاعاي، باباسۇلتان جاعىندا حاقنازار. ابدوللا مەن باباسۇلتاننىڭ تالاسى، ءبىر جاعىنان حاقنازاردىڭ قازاق حاندىعىن كۇشەيتۋىنە مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشى جاعىنان، شاعاي سۇلتاندى وزىنە قارسى قويىپ، بۇكىل قازاق ەلىن بىرىكتىرۋگە ۇلكەن زيانىن تيگىزىپ كەلدى.
بۇنىڭ ۇستىنە حاقنازار قول استىنا ەنگەن قىرعىز، قاراقالپاق ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا تارتىس، داۋى دا اق وردانىڭ كۇشەيۋىنە اجەپتاۋىر كەدەرگى بولدى. وڭ قىرعىزعا جاتاتىن سارباعىش، سولتى، بۇعى، ساياق، چەرىن جەر ىڭعايىنا قاراي قازاق حانىنا قوسىلسا، سول قىرعىزعا كىرەتىن ادىگەنە، جادىگەر، بازىس، باعىش، تۇنعاتار، سارى ءتارىزدى رۋلارى بىرەسە شىعىس تۇركىستان حانى ابدىراشيتكە، بىرەسە اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ جاعىنا شىعىپ، بىرىگىپ ەل بولۋعا كوپ بوگەت ەتتى.
مۇنداي جاعدايدا حاقنازار حانعا ءبىرجولاتا بەرىلگەن سەنىمدى كۇش كەرەك بولدى. بۇل كۇش سىرداريا مەن قاراتال بويلارىنان ۇلىتاۋ، ارعىناتى وڭىرىنەن، كوكشە تەڭىز، ەسىل، ەرتىس، توبىل، نۇرا جاعالارىنان تابىلدى. ءبىراق قايتادان كۇشەيىپ كەلە جاتقان مۇحامەد-شايبانيدىڭ ورداسىنا قارسى تۇرۋعا بۇل كۇش تە ازدىق ەتەتىن ەدى. شايباني ورداسىنا توتەپ بەرەر ەدى-اۋ، التاي جاقتان ويرات قولى تونگەلى كەلە جاتىر. وڭتۇستىگىنەن جۇڭگو ءدۇبىرى ەستىلەدى. اق ەدىلدىڭ ار جاعىندا — بۇگىن بولماساڭ ەرتەڭ تۇعىرىنا قونعالى تۇرعان روسسيا...
جوق، تۋ-تالاقاي بولىپ اركىمنىڭ قولىندا كەتپەس ءۇشىن جالعىز جول — ەل بولىپ بىرىگىپ، اق وردانىڭ ماڭىنا شوعىرلانۋ كەرەك. ارقا مەن جەتىسۋ وڭىرىندەگى رۋلاردىڭ بەتى بەرى قارادى. ەندىگى كەزەك — اكەسى قاسىم دا جوندەپ كوندىرە الماي كەتكەن ەدىل، جايىق وزەندەرىنىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى كوپ ەلدى اق ورداعا قاراتۋ. سوندا عانا بۇل ەل سىرت جاۋلارعا قايمىقپاي قارسى تۇرا الادى.
وسىنداي حالدەگى اق وردانىڭ حانى حاقنازار، ابدوللا مەن باباسۇلتان اراسىنداعى شيەلەنىسكەن تارتىستى پايدالانىپ، وزىنە از تىنىس تاۋىپ، نوعايلى ەلىنىڭ كىندىگى — سارايشىق قالاسىنا كەلىپ ەدى.
نوعايلى ەلىنە اتتانۋ ءۇشىن حاقنازار سارايشىق شاھارىنىڭ تۇبىندەگى اكەسى قاسىمنىڭ زيراتىنا بارىپ قۇران وقىپ، باسىنا قايتادان كۇمبەزدى مازار سالۋدى سىلتاۋ ەتكەن. ءبىراق سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە دەگەندەي، مۇنداي قولدىڭ تەككە كەلە جاتپاعانىن ەدىل، جايىق بويىنداعى ماڭعىت، الشىن، باي ۇلى، ءالىم ۇلى، جاعالبايلى رۋلارى بىردەن سەزگەن. بۇل ەلدەردىڭ قازىرگى باس كوتەرەر ادامىنىڭ ءبىرى — اتاقتى شالكيىز جىراۋ، قالىڭ قولمەن حاقنازار كەلە جاتىر دەگەندى ەستىپ، سويىل ۇستاپ قارسى شىقپاق بولعان جەلوكپە جىگىتتەرىن باسىپ، حاندى قۇرمەتپەن قارسى الۋعا كەڭەس بەرگەن. قارت جىراۋدىڭ اقىلىن اقساقالدار دا ماقۇل كوردى. اقىرى، حاقنازار حاندى جۇرت بولىپ شىن ىقىلاسپەن قارسى العان.
كەلەسى كۇنى ەكى جاق كەلىسسوزگە كىرىستى. شالكيىز جىراۋ قارتايعان سوڭ نوعايلىنىڭ ءتۇپ قازىق ءبيى بولعان قويسارى بي تولعاۋىن باستاپ كەتتى.
— ويلاي بەرسەڭ — وي دا كوپ، ۋايىم دا كوپ. ويناي بەرسەڭ — وي دا جوق، ۋايىم دا جوق! — دەپ باستادى ءسوزىن الشىننىڭ اق ساڭلاعى. — ءبىر جايلاۋدا ىرگەلەس، ءبىر كەرۋەندە تىركەلەس ەل ەدىك، ەكى سانا قول ەرتىپ نوعايلىعا كەلۋىڭدە، حاقنازار حان، گاپ بولار. ايتكەنمەن ءسوزدىڭ باسىن سۇراقتان باستايىن. كارى قۇلاق ەمىس سوزگە دە ەمەكسيدى، اكەڭ قاسىم حاننىڭ زيراتىنا قۇران وقىپ، مازار سالعالى كەلگەن سىڭايىڭ بار سەكىلدى... قاسىم حان ساعان اكە بولسا، نوعايلىعا حان ەدى، مازارىنىڭ باسىنداعى التىن ايىنا داق تۇسىرمەي وتىرعانىمىزدى كەشە كوزىڭ كوردى، — دەپ قويسارى بي حانعا اسكەرمەن كەلۋىنىڭ توركىنى باسقا-اۋ دەگەن تۇسپالدى ءبىر اڭعارتىپ ءوتتى دە، — ءيا، قاسىم الديار جىگىتتىڭ سىرتتانى ەدى، ماڭدايىمىزعا سىيمادى، قارا جەر ونى دا الدى، — دەپ از بوگەلىپ وتىرىپ، ار جاعىن تاقپاقتاپ كەتتى: — قارا جەر جالعىز قاسىمدى الدى ما؟ ولمەسە قايدا كەتتى بۇرىنعىنىڭ كارىسى. جەردىڭ ءجۇزىن جۇتسا دا ءبىر تويمايدى، قارا جەردىڭ تالىسى. ءولىم دەگەن — ۇزاق جولدىڭ الىسى.
قويسارى بي تاعى دا توقتاپ، كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى:
— ءيا، وتكەننىڭ وكىنىشىن ايتىپ وزەگىڭدى ورتەگەنمەن، العانىن قۇداي قايتارىپ بەرمەس، بار ءۇمىت — الداعى زاماندا... الداعى كۇيدى بولجاپ، جول شەككەندەي تۇرلەرىڭ بار، ساپارىڭ وڭ بولسىن، اعايىن!
ءسوزدى حاقنازار ورداسىنىڭ توبە ءبيى — اقسوپى بي الدى.
-- نۋ قاراعاي قۇلاسا، ورنىندا قالعان شىرشاسى جاپىراق اتىپ گۇلدەنىپ، بۇتاق شىعىپ بۇرلەنىپ، قيادان ۇشقان قىران قۇس قوناقتاپ وتپەس دەمەڭىز. ايدىن شالقار سۋالسا، بۇلاق بولىپ ارقىراپ، تەڭىز تولىپ جارقىراپ، اققۋ-قازدار ۇستىنە تۇراقتاپ وتپەس دەمەڭىز. ارعىماق ولسە قۇلىن بار، اكەسى ولسە ۇلى بار. قاسىم حان قازا بولعانمەن، ارتىندا قالعان حاقنازار، التىن تۇعىرعا قونعان اق سۇڭقارداي، اكە تاعىنا وتىردى. اق وردانىڭ ىرگەسى ىدىراپ، تۇندىگىن داۋىل كوتەرىپ، ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزەڭدە، سول اق وردانىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپايمىن دەپ، حاقنازار وعلان اتقا قونعانىنا مىنە ون بەس جىل! سول ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ىدىراۋعا اينالعان اق وردانىڭ ىرگەسىن قايتا بەكىتتى، قۇلاۋعا قالعان شاڭىراعىن قايتا تىرەدى... ءبىراق ارلان بىرەۋ... — قاسقىر كوپ. اق وردانىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، ۋىق-كەرەگەسىن بۇتارلاي ءبولىپ الۋعا انتالاعان جاۋ از با؟ وزگەنى قويىپ، وسى بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە مۇحامەد-شايباني ورداسىنان كوز الارتقان ابدوللا ءباھادۇردىڭ ءوزى دە وكپە تۇسىنا وقتاي قادالدى. ءبىر ءابىلقايىر ۇرپاعى ەمەس، اقساق تەمىر اۋلەتى دە سوعان ەرۋدە. ولار تۇگىل مىنا وزىمەن قان-جىنى ءبىر شاعاي سۇلتان دا سونىمەن تىلەكتەس بولىپ ءجۇر.
ابدوللا وڭاي جاۋ ەمەس... بۇعان قارسى ءتۇرۋ ءۇشىن ويداعى، قىرداعى قازاق تايپاسىنىڭ باس بىرلىگى كەرەك. وعىز جىلدان بەرى شالعاي قونىپ، شەت جايلاپ كەتكەن نوعايلى ساڭلاقتارى، سەندەردىڭ دە قايتادان ءوز ۇيىرلەرىڭە قوسىلعاندارىڭ ابزال. سويتسەك قانا ءبىز ەن جايلاپ، ەركىن كوشكەن ەلدىگىمىزدى ساقتايمىز. بۇحار مەن حيۋانىڭ قۇلاق كەستى ق ۇلى بولۋدان قۇتىلامىز. باسىمىز دا، قوسىمىز دا ءبىر بولسىن، ەلدىگىمىز بەن بەلدىگىمىزدى ءبىر جەردەن ويلايىق، بىزگە قوسىلىڭدار. سىرىمىز دا سىڭايىمىز دا وسى. قولمەن كەلسەك، قورقىتقانىمىز ەمەس، جاۋعا قارسى قايرات كورسەتەر كۇشىمىز سەندەرگە دە كوز قۋانىش بولسىن دەپ كەلىپ وتىرمىز. ون سان ورمانبەتتىڭ ەدىل-جايىق بويىندا قالعان ۇرپاقتارى، ەندىگى ءسوز سەندەردە، — دەپ اقسوپى بي ءسوزىن تامامدادى.
بۇل باياعى اقجول ءبيدىڭ مومىن دەگەن ايەلىنەن تۋعان اقسوپى، قاراسوپى، سارىسوپى، ارىقسوپى، ءنادىرسوپى اتتى بەس ۇلىنىڭ ۇلكەنى. ارعىننىڭ اتى شۋلى قانجىعالى، توبىقتى رۋلارىنىڭ ىرگە اتاسى. جاسى سەكسەننەن اسىپ كەتسە دە، ءالى ات جالىن ءوزى تارتىپ مىنەتىن قۋاتتى قارت. ونىڭ اتالى ءسوزى مەن ادىلەتتى توقتامىن ەكى جاق بىردەي ىقىلاسپەن تىڭدادى.
قويسارى، اقسوپى بيلەر قايتادان سويلەدى. الۋان-الۋان ويلار، كەسەك-كەسەك ۇشقىر سوزدەر ايتىلدى. بۇلاردان كەيىن كەزەك تولە بي، ۇرىمتال، ۇشىمدى بيلەرگە بەرىلدى. ولاردان باسقا ءدىلمار، ءسوزۋارلار قىزىل تىلدەرىمەن سان ورنەك توقىدى. ەل بىرلىگىن تىلگە تيەك ەتكەن نەلەر اشەكەيلى تولعاۋلار ورتاعا سالىندى. ءبىر مەزەت حاقنازار اق وردانىڭ باسىنا تونگەلى تۇرعان قيلى-قيلى كەزەڭدەر بار ەكەنىن بايانداي كەلىپ، نوعايلىنىڭ اق ورداعا تۇگەل قوسىلۋىن تالاپ ەتتى.
وسىلاي ءۇش كۇنگە سوزىلعان شەشەندەر تالقىسىنان كەيىن، اق وردا مەن نوعايلى قاۋىمى ەل اراسىن الىستاتپايتىن بىتىمگە كەلدى. نوعايلى ەلى حاقنازارعا باعىنىپ ابدوللا حاننىڭ بەتىن قايتارىپ، سىر بويىنداعى قازاق قالالارىن ءبىرجولاتا اق وردا قاراماعىنا الىپ قالۋ ءۇشىن، وسى جازدىڭ وزىندە ون مىڭ اتتى اسكەر بەرمەك بولعان تۇجىرىمعا توقتادى.
مۇندايدا رۋ بىرلىگى، ەل بيلىگى قۇر سوزبەن عانا بىتپەيتىندىگى ەجەلدەن بەلگىلى. قازاق ءداستۇرى بويىنشا ءسوز بىرلىگىن سۇيەك بىرلىگىمەن نىعايتالىق دەپ، نوعايلى قاۋىمى حاقنازار حانعا قىز بەرمەك بولدى. ەجەلدەن جاعالبايلى ەلىنىڭ قىزدارى سۇڭعاق بويلى، الما مويىن، ويماق اۋىز، كوگەن كوز، سۇلۋ كەلەتىن. اسىرەسە، قاراساي بايدىڭ اقتورعىن، اقبالا اتتى قوس ارۋى بۇكىل نوعايلى ەلىنە اتى شىققان ايگىلى سۇلۋ، اسقان كورىكتى جاندار ەدى.
بيلەر قۇران ۇستاپ بىتىمگە كەلگەن نوعايلى ەلىنىڭ بەكزادالارى حان كوڭىلىن ءبىرجولا وزدەرىنە قاراتۋدى ويلاپ، ەلىنىڭ ەڭ اياۋلى سۇلۋىنىڭ ءبىرى اقتورعىندى قالىڭدىققا ۇيعاردى.
حاقنازار مەن اقتورعىننىڭ قوسىلۋ تويى بۇگىن تاڭەرتەڭ باستالعان. كۇنشىعىسىن قالىڭ اسكەر قاپتاپ، ۇرەيلەنىپ قالعان سارايشىق ءبىر تۇندە تۇلەپ شىعا كەلدى. قىز-بوزبالالار جاڭبىر جۋعان قىزعالداقتاي قۇلپىرا قالعان. كەرۋەن سارايلار، قالا اۋلالارى ان-كۇيلى، ويىن-كۇلكىلى دۋمانعا تولىپ، ەكى جاقتىڭ اسكەرلەرى بەيبىت باسەكەگە شىعىپ، ءار جەردە سايىس، كۇرەس، كوكپار، جامبى اتۋ ويىندارىنا كىرىسكەن.
قىرىققا تاياپ قالعان حاقنازاردىڭ ءتۇرۋلى شايى شىمىلدىقتىڭ استىندا اق ءدۇريا كويلەك، وقالى بەشپەنت كيگەن، باسىندا ۇكىسى بۇلاڭداعان، اسىل تاستى جاعالبايلى شوشاق تاقياسى بار قالىڭدىعىن كورگەندە، جۇرەگى شىمىر ەتە قالدى.
اقتورعىن دەسە، اق تورعىنداي-اق ەكەن! ەكى بەتى جاڭا جاۋعان اقشا قارداي، ۇزىن كىرپىكتەرىن كوتەرمەي، تومەن قاراپ وتىر. كۇيەۋ جىگىتتەر كىرىپ كەلگەندە، حاننىڭ مىسى جەڭىپ، شىمىلدىقتى جابۋدى ۇمىتىپ كەتكەن قىزدىڭ ءبىر جەڭگەسى اسىعا قيمىلداپ، شىمىلدىقتى تۇسىرە قويدى.
— كۇيەۋجان، كورىمدىگىڭدى بەرمەي جاتىپ، اققۋىما سونشا سۇقتانعانىڭ نە؟ — دەدى قىز جەڭگەسى ازىلدەي كۇلىپ.
ءدال وسى كەزدە كۇتپەگەن جاعداي بولدى. ۇيگە اسىپ-ساسىپ ءۇستى-باسىن شاڭ-توزاڭ باسقان، كيىم بولمىسى سىر بويىنان ەكەنى ايتپاي-اق تانىرلىق، شوقشا ساقالدى بىرەۋ كىرىپ كەلدى. بەت-الپەتىنەن الىس جولدان ارىپ-اشىپ جەتكەنى كورىنىپ تۇر.
— حان يەم، — دەدى ول ەسىكتەن اتتاي بەرە تىزەسىن بۇگىپ. — وڭاشا ايتار جەدەل حابارىم بار.
حان شابارماندى ەندى تانىدى:
— اۋ، قياق باتىرسىڭ با؟
— ءيا، تاقسىر.
حاقنازار دەرەۋ ورنىنان تۇرىپ، سىرتقا قاراي بەت الدى. سوناۋ قاراتالدا قالعان اق وردادان شابارمان قياق قانداي حابار اكەلدى؟ ونى حاننان باسقا ەشكىم سەزگەن جوق. كوپ كەشىكپەي، ول ۇيگە قايتا كىردى. قياق اق سابىن بولىپ كوپسىپ تەرلەگەن اتىن اۋىستىرىپ، كۇنشىعىسقا قاراي قايتادان شابا جونەلدى.
ۇيگە كىرگەن حان، سەرىكتەرىنىڭ قوبالجي قاراعان سۇراۋلى كەسكىندەرىنە جاۋاپ بەرگەندەي، جايباراقات:
— جاي حابار. توي-دۋماندى باسەڭدەتپەڭدەر! — دەدى.
اڭگىمەنىڭ ءدال وسى تۇسىندا وراز قۇل سىرتقا قازان قاراۋعا شىعىپ كەتتى. بۇقار جىراۋ وشاقتاعى توبىلعى شوعىن ءسال كوسەپ، ءۇي ىشىنە جارىق بەردى دە، «نە ويلاپ وتىر ەكەن؟» دەگەندەي ءابىلمانسۇرعا سىناي قارادى. جاس تۇيەشىنىڭ بەتى بۇلك ەتەر ەمەس. ءبىر تۇڭعيىق قيالعا شومىپ، ءۇن-تۇنسىز قاتىپ قالعان. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ول:
— حاقنازار حان شابارمانعا اسكەري تاپسىرمادان بوتەن سىر ايتتى ما؟ — دەدى ول.
بۇقار جىراۋ ءسال قوزعالدى.
— ايتسا شە؟
— قوجاسىنىڭ قۇپياسىن بىلگەن قۇل — قوينىڭا سالعان جىلانمەن تەڭ، ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى شاعىپ الۋى حاق.
بۇقار جىراۋدىڭ بويى تاعى شىمىرلاپ كەتتى.
«ياپىرماي، مىناۋ ءبىر سۇمدىقتى ايتىپ وتىر عوي. ورازعا ءبىر ءقاۋىپ ءتونىپ-اق تۇر ەكەن...»
ءابىلقايىر دا تۇيەشىگە تاڭدانا كوز تاستادى. وسى كەزدە قولىنا شىلاپشىنى مەن قۇمانىن ۇستاپ وراز دا كىردى. ۇيدەگىلەر قولدارىن جۋا باستادى. «جاسىم كىشى جالشىمىن عوي» دەپ، ءابىلقايىر حان مەن جىراۋعا ورامال ۇسىنىپ، بايەك قاققان جوق، دارەجەسى تەڭ ادامداي ءوزى دە بارىپ قۇمانعا قولىن توستى. اناۋ جاسىم ۇلكەن عوي دەپ شامدانباي، ىلتيپاتپەن سۋ قۇيدى. ءابىلمانسۇردىڭ تەگىن تۇيەشى ەمەس ەكەنىنە بۇقاردىڭ كوزى ەندى ابدەن جەتتى. بۇقار جىراۋ: «وسى بەيشارا وزىنە ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپتى سەزبەي ءجۇر مە؟» دەگەندەي قۇلعا دا سىناي قارادى. انانىڭ جۇزىنەن ابىرجىعاندىق بەلگى بارىن سەزدى. جىراۋ اياپ كەتتى.
استان كەيىن بۇقار اڭگىمەسىن قايتا باستادى. ءبىراق كوڭىلىنەن: «مىنا ءباتشاعار راسىمەن-اق قۇلىن ءولتىرىپ تاستاماسا جارار ەدى» دەگەن كۇدىك كەتپەي-اق قويدى.
قياق كەلىپ كەتكەننەن باستاپ حاننىڭ قاباعى اشىلمادى. جاڭا عانا اقتورعىندى كورگەندە لاۋلاپ تۇتانا قالعان جالىنى دا لىپ ەتىپ قايتا سەنگەندەي. ءوزىنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا وتىرعانى دا ەستەن شىققان، كوڭىلى الدەقايدا. حاننىڭ جابىرقاڭقى جاعدايىن ۇققان بالدىزى اقبالا قاسىنا كەلىپ، تىزەسىن شىنتاقتاي وتىرعاندا دا سەلت ەتپەدى. ايتىلعان ازىلگە جاي ءبىر سۇلەسوق كۇيدە جاۋاپ بەرە سالدى. حاننىڭ ۇلكەن قوبالجۋدا ەكەنىن سەزگەن سەرىكتەرى عانا سىر بەرمەگەنسىپ، ءۇي ءىشى تولعان قىز-بوزبالالاردىڭ ازىل-كۇلكىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ وتىر.
شاعاي بۇدان كوپ جىل بۇرىن ءبىر جورىقتان كەلە جاتىپ، سايرام دالاسىندا ءبىر كەزدە ءابىلقايىردىڭ اتاقتى جاۋىنگەرى بولعان قوڭىرات ۇرشى باتىر ۇرپاعىنىڭ اۋلىنا تۇسكەن. بۇل اۋىل جۇپىنى كيىنگەن كىسىنىڭ شاعاي سۇلتان ەكەنىن بىلمەيدى. جولاۋشىلار اۋىل اقساقالى ۇرشى باتىردىڭ شوبەرەسى ءابىلقاسىمنىڭ ۇيىنە تۇنەيدى. تۇندە شاعاي ءابىلقاسىمنىڭ وڭ جاقتا وتىرعان كۇنسانا اتتى بويجەتكەن قىزىن وياتادى. قىرىققا كەلىپ قالسا دا جاستىق وتى ءولى سونبەگەن سۇستى شاعايعا قىز بەرىلىپ قالادى. قىزدىڭ اشىلماعان گۇل، جارىلماعان ءبۇر بولىپ شىققانىنا ريزا بولعان شاعاي، سول ءبىر ايلى تۇندە كۇنسانانى قالىڭ مالىن تولەپ الماق بولىپ انت بەرەدى.
سۇلتان ۋادەسىندە تۇرادى. ەلىنە بارعان سوڭ ءابىلقاسىمنىڭ قىزىن سۇراتىپ كىسى جىبەرەدى. ءابىلقاسىم اۋلى حاقنازار حانعا قارايدى جانە شاعاي سۇلتاننىڭ مۇحامەد-شايباني ورداسى جاعىنا شىعىپ، تۋعان ەلىنە وپاسىزدىق ىستەگەنىنە ريزا ەمەس بولاتىن.
شاعايدىڭ ءوتىنىشىن قابىلداماعانى بىلاي تۇرسىن، ول سۇلتاننىڭ ادامدارى كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە، كۇنسانانى اتاستىرعان سوزاق تۇبىندەگى دايىر قوجاعا كىسى جىبەرىپ: «ءبىزدىڭ باقشانىڭ ميۋاسى ءپىسىپ تۇر. قىزىققان جات كوز كوپ. قارعا-قۇزعىنعا شۇقىتتىرماي، الىپ كەتسىن»، — دەپ سالەم ايتادى.
قۇدا جاعىنىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى. ءبىر اپتاعا جەتكىزبەي كەلىندەرىن اكەتكەن. شاعاي بارماعىن شايناپ قالا بەرگەن-دى. ءابىلقاسىم اۋلىن شابۋعا حاقنازاردىڭ قاھارىنان سەسكەنگەن جانە سوزاق تۇبىندەگى «پايعامبار اۋلەتى» قوجالارمەن ارازداسۋدى دا ءجون تاپپاعان.
ءبىراق سوناۋ ايلى تۇندە تولىقسىعان سۇلۋدىڭ ىستىق ەرنىنەن العان ءلاززاتتىڭ شىرىن ءدامى شاعايدىڭ ەسىنەن كەتپەي قويعان. سۋسىنى قانىپ ىشپەگەن ماحاببات ءشارباتى جۇرەگىنە سارسۋ بولىپ ۇيىپ، كەتپەس كەسەلگە اينالعان.
ءسويتىپ جۇرگەندە جىل ءوتتى. شاعاي بارعان جەرىندە كۇنسانا توعىز ايعا جەتپەي تاۋەكەل دەگەن ۇل تاپتى دەگەندى ەستىدى. ساناي كەلىپ، ول بالا — وزىمدىكى دەگەن بايلامعا بەكىدى.
ارادا تاعى دا بەس-التى جىل ءوتتى. كۇنسانا ماحابباتى دا توت باسقان اسىلداي كوڭىلدەن كومەسكىلەنە باستادى. ءدال وسىنداي مەزگىلدە ءبىر كۇنى شاعاي سوزاقتان كەلگەن كەرۋەنشىدەن دايىر قوجانىڭ بالاسى سۇزەكتەن قايتىس بولىپ، جەسىر قالعان كۇنسانانى «اعا ولسە جەڭگە مۇرا، ءىنى ولسە كەلىن مۇرا» دەگەن قازاقتىڭ كونە ءداستۇرى بويىنشا، قوجانىڭ ۇلكەن بالاسىنا بەرگەلى جاتىر دەگەن حاباردى ەستىدى. جۇرەگىندە قولامتا بولىپ سونۋگە اينالعان شوق قايتادان لاپ ەتە ءتۇسىپ ەدى. كۇنسانانى ءبىر كەزدە اتاستىرعان ەرىنە قيعانمەن، ەندى امەڭگەرلىككە قيمادى. ەل بيلەگەن دارەجەسىنە قاراماي، قاسىنا سەنىمدى ون نوكەرىن ەرتىپ ءوزى جاي ادامشا كيىنىپ، اتقا قوندى.
ءتۇن ىشىندە قاننەن-قاپەرسىز جاتقان دايىر قوجانىڭ اۋلىنا كەپ، قارۋلى ون جىگىتىمەن ساۋ ەتىپ تۇسە قالدى. شىرت ۇيقىداعى ءۇي ادامدارىنىڭ ءۇنىن شىعارتپاي، شىمىلدىق ىشىندە جاتقان كۇنسانانى جاس تاۋەكەلمەن اتقا وڭگەرىپ، الا جونەلدى. بايلاۋداعى دايىر قوجا تاڭ اتقاسىن عانا تۇندەگى بولعان وقيعانى سوزاق حاكىمىنە جەتكىزدى. حاكىم قۋعىنشى جىبەرمەك بوپ جاتقاندا، سوزاقتان ايەل الىپ قاشقان ءبىر توپ قاراقشى وتىراردان قايتىپ كەلە جاتقان حاقنازار حان جاساعىنىڭ قولىنا ءتۇسىپتى دەگەن حابار كەلدى. جاساق باستىعى قولعا تۇسكەن شاعايدىڭ ءوزى ەكەنىن ءبىلىپ، تۇتقىندى جانىنداعى ادامدارىمەن قوسا، سىعاناقتاعى حاقنازار حاننىڭ ورداسىنا الىپ باردى.
ءاعالى-ىنىلى ەكى ادامنىڭ بالاسى قاپىسىن تاۋىپ بىرىنەن ءبىرى ءوش الا بەرسە، وزگە ەل نە دەمەك؟ حاندار قانىپەزەرلىك ەتىپ جاتقاندا، ەكى ۇداي قالىڭ جۇرتقا نە توسقاۋىل؟ جوق، ەل سۇيسىنەر ۇلگى ەمەس. ەر تاتۋلىعى — ەل تاتۋلىعى...
— ات-كولىگىڭىز امان جەتتىڭىز بە، شاعاي سۇلتان؟ — دەيدى. سوسىن نوكەرلەرىنە قاراپ: — شاعاي سۇلتاننىڭ قولىن شەشىڭدەر، — دەپ بۇيىردى.
نوكەرلەر شاعايدىڭ قىل شىلبىرمەن بايلانعان قولىن بوساتتى. شاعاي ۇيىپ قالعان قولدارىن جازباق بوپ ءسال قيمىل ىستەپ ەدى، ەسىك الدىندا تۇرعان كۇزەتشىلەردىڭ ەكەۋى جالما-جان جەتىپ كەلىپ قارسى الدىنان جالاڭاش الداسپاندارىن ايقاستىرا قويدى. ونسىز دا ابىرجىپ ساسقان تۇتقىن سەسكەنىپ قالىپ، كەيىن شەگىنە بەردى. شاعايدىڭ بۇل قىلىعىنا ءسال قاباق شىتقان سۇڭعاق بويلى اققۇبا جاس ايەلدى حاقنازار ەندى اڭعاردى. بۇل كۇنسانا ەدى. جۇقا باتسايىدان مول قىلىپ تىككەن قوس ەتەك كويلەگىنەن بوتەن كيىمى جوق. ءورىمى تارقاپ كەتكەن ۇزىن شاشى جەرگە شۇباتىلىپ ءتۇسىپ تۇر. ەتەگىنە تىعىلا تۇسكەن ۇلكەن قارا كوزدى بۇلدىرشىندەي بالاسى بار. اناسىنىڭ دا، بالاسىنىڭ دا كەيپىندە شوشىعاندىق، قورىققاندىق بەلگى جوق. بولىپ جاتقان ىسكە تاڭ قالعاندىق قانا بايقالادى. شاعايدىڭ قانداي سەبەپپەن قولعا تۇسكەنىنە قانىق حاقنازار نوكەرلەرىنە:
— مىنا كىسىنى بالاسىمەن بىرگە ەلىنە اپارىپ سالىڭدار، — دەدى كۇنسانانى كورسەتىپ.
ءبىراق ايەل ورنىنان قوزعالمادى.
— حان نەم، مەن ەندى قايىن جۇرتىما بارمايمىن، — دەدى كۇنسانا حاقنازارعا جاۋتاڭداي قاراپ. — شاعاي سۇلتاننان ايىرا كورمەڭىز. بالا سونىكى، ەندى ونىمەن ماڭگى بىرگە بولۋعا بارمىن.
حاقنازار دا ءبىر سىردى اڭعارىپ قالعانداي.
— شاعاي سۇلتانمەن ماڭگى ءبىر بولۋعا بارمىن دەيسىز بە؟ — دەدى ول قاباعىن شىتىپ. — ەگەر شاعاي سۇلتاندى ەل-جۇرتىمىزدىڭ بىرلىگىن بۇزعان كۇناسى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرساق، وندا دا بىرگە ولۋگە بارمىسىز؟
— ءيا، بىرگە ولۋگە بارمىن!
— مىنا نارەستەڭىزدى قايتەسىز؟
— جازمىش سولاي بولسا، قولدان كەلەر نە بار؟
حاقنازار ويلانىپ قالدى. مىناۋ كەلبەتىنە كوز تويارلىق سۇلۋ ايەل نە قايىن جۇرتىنان وراسان قورلىق كورگەن جان، نە شاعايعا ولەردەي قۇمار...
— سۇلتان، — دەگەن حاقنازار قاباعىن شىتىپ، — نە ولەسىڭ، نە بىزبەن بىرگەسىڭ! ال ەندى اق وردامەن ءبىر بولامىن دەسەڭ، ءقازىر بوساتامىن! ەكى شەشىم جوق، تاڭداعانىڭدى ال!
— ۇكىمىڭە ريزامىن، حاقنازار حان! جان ساۋعا! جان ساۋعا! — دەدى قۋانعانىنان كوزىنەن جاس اعىپ. — ايىبىمدى ادال قانىممەن جۋامىن! ولە-ولگەنشە سەندەرمەن ءبىرمىن! كورمەگەنىم ابدوللا بولسىن! مىنە انتىم! مىنە قۇران!
مۇنداي كۇرت شەشىمدى كۇتپەگەن حاقنازار حاننىڭ ءوزى دە ابىرجىپ قالدى. شاعاي تۋرالى بۇرىن دا: «قورقاۋ قاسقىر سەكىلدى ءبىر تويۋ ءۇشىن قانداي ولىمتىكتەن دە باس تارتپايدى؛ ونىڭ ويى ەل-جۇرت ەمەس، قارا باسىنىڭ قامى»، — دەگەندى سان رەت ەستىگەن. ءبىراق ءدال مۇنداي قورقاق دەپ ويلامايتىن. الدە ەل-جۇرتىنان بولىنگەنى جانىنا باتىپ ءجۇردى مە ەكەن؟ حاقنازار بەتىن شاعايدىڭ سەرىكتەرىنە قاراي بۇردى: كىلەڭ باسكەسەر، ۇيات-ار دەگەندى بىلمەيتىن، ەڭگەزەردەي قاراقشى نوكەرلەرى دە، قوجالارىنىڭ مىنا قىلىعىنا ۇيالاعانداي، تومەن قاراپ قالىپتى.
حاقنازار ەندى ءجۇزىن كۇنساناعا اۋداردى. ونىڭ قۇپ-قۋ تۇسىنەن ەشبىر سىر ۇعۋعا بولار ەمەس، بەتىن شاعايدان ءسال بۇرىپ، تاس ءمۇسىن ءتارىزدى قاتىپ قاپتى. تەك كوزىندە عانا الدەنەدەن جيىركەنگەندەي ءبىر قينالىس ۇشقىنى بار... ءدال وسى ساتتە حاقنازار شاعايدىڭ قۇنسىز جاۋ ەكەنىن ۇقتى.
— بۇل جولى جادىك سۇلتاننىڭ ارۋاعى ءۇشىن بوساتتىم، — دەدى حاقنازار. — ەگەر بۇدان بىلاي تاعى دا بابامىز جانىبەك حاننىڭ ورداسىنا وپاسىزدىق ەتەر بولساڭ، بۇل ەلگە وكپەلەمە!
شاعاي سۇلتان ءوز ورداسىنا جەتكەن كۇنى ءوزىنىڭ حاقنازاردان قورقىپ، جالعان انت بەرگەنىن كورگەن نوكەرلەرىن ءبىر تۇندە باسقا جەندەتتەرىنە باۋىزداتىپ تاستادى. جاڭا عانا قۇشاعىنان شىققان كۇنسانانى دا ولتىرۋگە بۇيرىق بەردى. سۇلتان ويىن سەزىپ قالعان كۇنسانا جەندەتتەر ايداپ بارا جاتقاندا، حان ەسىگىنىڭ الدىنان وتە بەرىپ:
— تورەم، ەش جازىعىم جوق قوي، قۇلىنىم تاۋەكەل ءۇشىن مىنا جەندەتتەرىڭنەن الىپ قال! — دەپ جالىندى.
ءبىراق شاعاي كۇنسانانىڭ ءسوزىن ەستىسە دە ەستىمەگەن بوپ، توسەگىندە تەرىس قاراپ جاتا بەردى. بۇل قاندى وقيعانى بوتەن بولمەدە شىرت ۇيقىدا جاتقان جاس تاۋەكەل بىلمەدى.
ەرتەڭىندە اناسىن ىزدەپ زار جىلادى. سۇلتان ونى ەر جەتكەنشە اسىرا دەپ، ءبىر بەكزاداسىنىڭ ۇيىنە بەرىپ جىبەرەدى. ءوزى ابدوللادان جەدەل اسكەر الدىرىپ، قاراماعىنداعى ەلدى ەرىكسىز كوشىرىپ، تاشكەنت ۋاليەتىنە ءوتىپ كەتەدى.
بۇل وقيعانى ءبىر شابارمان ءدال بۇگىنگىدەي ءبىر توي ۇستىندە حانعا جەتكىزگەن. حاقنازار وندا تەك:
— ابدوللا حاننىڭ جەرىنە قانشا ءتۇتىن كوشتى؟ — دەپ سۇراعان.
— ون بەس مىڭداي...
— بۇل الپىس مىڭداي جان عوي، — دەگەن كۇرسىنىپ. — ايتەۋىر، شاماسى كەلگەنشە قازاقتى جىرىمداپ جاتىر-اۋ بەكزادالار...
سول كۇنى دە ءدال بۇگىنگىدەي ونىڭ جان سەزىمىن وكىنىش بيلەگەن. ون بەس مىڭ ءۇيدى ابدوللا حاننىڭ ەرىكسىز ايداپ كەتكەنىنە، جاس تاۋەكەلدى جەتىم قالماسىن دەپ، قاس جاۋىنا اياۋشىلىق ەتكەنىنە وكىنگەن. كوز الدىنان «اپالاپ!» شىرقىراعان جەتىم بالانىڭ بەينەسى كەتپەي قويعان.
ودان بەرى دە تالاي ۋاقىت ءوتتى. ادامدى اياعىش كۇيرەك سەزىمدەر ءقازىر قۋ تومارداي مۇجىلعان. قىرعىن سوعىستار ازالى جانىنا قاياۋ سالىپ تاسباۋىرلىققا ۇيرەتكەن. بۇل كەز اق وردانىڭ دا، حاقنازاردىڭ دا بۇكىل ءداشتى قىپشاق، ماۋرەنناحر جەتىسۋعا ابدەن ايگىلى بولعان كەزى ەدى. سويتسە دە شابارمان قياقتىڭ بۇگىنگى اكەلگەن حابارى اۋىر ءتيدى.
وسى ۋاقيعانىڭ الدىندا عانا ابدوللا حاننىڭ قول استىندا جۇرگەن باباسۇلتان تاشكەنت شاھارىنا قالىڭ قولمەن اتتانعان حاقنازاردىڭ قاھارىنان قورقىپ، ەندى قازاق حانىمەن وداقتاسۋعا ۋادە بەرگەن. حاقنازار ودان قانتوگىس سوعىسسىز، تاشكەنت ۋاليەتىنە جاتاتىن ياسسى، ساۋران قالالارىن سۇراعان.
بۇل كەزدە قازاقتارعا قارسى تۇرار بالەندەي اسكەرى جوق باباسۇلتان ءبىر امالىن تاپپاق بولىپ: «ءسال شىداڭدار، اقىلعا سالايىن» دەيدى. ابدوللا حانعا دۇستەم ءبيدى اتتاندىرادى: «ۇلى مارتەبەلى حانعا بەرگەن انتىمىزدا تۇرامىز، پەندەشىلىگىمىزدى كەشسىن. ءداشتى قىپشاقتىڭ حانى قاراماعىمىزداعى ۋاليەتتەن جەر سۇرايدى. قارسى تۇرار بىزدە كۇش جوق. نە ىستەۋىمىز كەرەك؟» دەگەن ساۋال ايتادى.
ءوزىنىڭ ابدوللا جاعىندا ەكەنىن بۇلداعىسى كەلگەندەي، ءانديجان ءامىرشىسى ەتۋدى ءوتىندى. بۇل كەزدە چاردجوۋ ماڭايىندا، جەيحۋنداريانىڭ جاعاسىندا اندا جۇرگەن ابدوللا باباسۇلتاننىڭ بۇل حابارىن ەستىپ، بۇلقان-تالقان اشۋلانادى. باباسۇلتانعا ءانديجاندى بەرمەيتىنىن بىلدىرەدى. باباسۇلتاننان كەلگەن ەلشى دۇستەم ءبيدى ۇستاپ قالىپ، ونىڭ اكەسى بولتىرىك ءبيدى تاشكەنتتىڭ جاعدايىن انىقتاۋعا جىبەرەدى.
بولتىرىك بي كەلىپ، ابدوللانىڭ: «قازاقتارعا جەر بەرۋشى بولما» دەگەن بۇيرىعىن جەتكىزگەنشە، قازاقتىڭ قالىڭ اسكەرىنەن قورىققان باباسۇلتان حاقنازارعا ياسسى، ساۋران شاھارلارى مەن سول ماڭايداعى جەرلەردى سوعىسسىز بەرىپ، ونىمەن قويماي ابدوللاعا قارسى سوعىسۋعا ۋادە بايلاسادى.
حاقنازار قايىن اتاسى ءجالىم سۇلتان مەن ونىڭ بالالارىنا قوسىپ ءوزىنىڭ ون بەس-ون التى جاستاعى ەكى ۇلىن تاشكەنتكە جىبەرەدى. ونداعى ويى — حاقنازار حاننىڭ باباسۇلتانمەن شىن وداقتاس ەكەنىن سەزدىرۋ ەدى. ال قايىن اتاسى ءجالىم سۇلتانعا باباسۇلتاننىڭ تاعى ابدوللا جاعىنا شىعىپ كەتپەۋى تاپسىرىلادى.
رامازان ايىندا ابدوللانىڭ سوعىسقا شىقپايتىنىن جانە ابدوللامەن كۇرەسۋگە كۇشىنىڭ ءالى دە جەتە قويماعانىن بىلگەن حاقنازار ەدىل — جايىق بويىنداعى قالىڭ قازاقتان قول جيناماق بولىپ، سارايشىققا ساپار شەككەن.
ءسويتىپ نوعايلى ەلىمەن بىتىمگە كەلىپ، اقتورعىن ارۋمەن بىرگە ون مىڭ قول الماق بوپ كوڭىلى حوش وتىرعاندا، قياق شابارمان سۋىق حابار اكەلگەن.
— شابارماننىڭ ايتۋى بويىنشا، حاقنازار سارايشىققا كەتكەن كەزدە ەلدەگى جاعداي كىلت وزگەرىپتى، — دەدى جىراۋ.
ابدوللا حان رامازان ايى وتپەي بۇحاراعا قايتىپ كەلە جاتىپ، باباسۇلتاننىڭ قىلىعىن ەستيدى. ءدال وسى كەزدە بالقىدا ناعاشى جۇرتىنا كەلگەن باباسۇلتاننىڭ ون بەس جاسار قىزىن ابدوللانىڭ ادامدارى ۇستاپ الىپ، حانعا اكەلەدى. جاس قىز ابدوللانى قانشا قىزىقتىرسا دا، حان ءوزىن-وزى ۇستايدى. باباسۇلتاننىڭ قىزىن قوڭىرات قوسقۇلاق بيمەن بىرگە امان-ەسەن تاشكەنتكە قايتارادى جانە اكەسىنە سالەمىن قوسا ايتىپ جىبەرەدى: «ەگەر باباسۇلتان بىزبەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرام دەسە، ماڭايىنا جينالعان سامارقانت سۇلتاندارىن قۋسىن، قازاقتاردان دا ءبىرجولاتا ات قۇيرىعىن كەسسىن. ال بۇنى ىستەمەسە ءوز وبالى وزىنە!» — دەيدى.
ابدەن ساسقان باباسۇلتان تاشكەنتكە ءىنىسى تاحير سۇلتاندى باس-كوز ەتىپ قالدىرادى دا، ءوزى تۇركىستانعا ساپار شەگەدى. ونداعى ويى حاقنازاردىڭ اسكەرىمەن بىرىگىپ، ابدوللا حانعا شىعۋ ەدى...
باباسۇلتان كەتكەننەن كەيىن، قوسقۇلاق بي تاشكەنتتىڭ بيلىگى قولىندا قالعان تاحير سۇلتاندى ازعىرادى: «بار پالە شاح-سايد وعلاندا، ول سامارقانت سۇلتاندارىمەن بايلانىستى، ەگەر سەن ونى تۇتقىنداپ، ابدوللا حانعا جىبەرسەڭ، حان كۇنالارىڭدى كەشىپ، كەيىن قايتادى»، — دەيدى. بۇل سوزگە سەنگەن تاحير سۇلتان اعاسى باباسۇلتانعا كوپ جىل ەڭبەك سىڭىرگەن، بۇحار حانىمەن كۇرەستىڭ ءبىر باسىندا جۇرگەن شاح-سايد وعلاندى ۇستاپ الىپ، قول-اياعىن بايلاپ، قوسقۇلاق بيدەن بەرىپ جىبەرەدى. ابدوللا حان قاس ادامدارىنىڭ ەڭ باستىسىنىڭ ءبىرى وپ-وڭاي قولعا تۇسكەنىنە قۋانادى، سوزگە كەلمەي بىردەن باسىن الدىرىپ، تۇركىستانداعى باباسۇلتانعا جولدايدى.
قياق ءسوزىن تىڭداپ تۇرعان حاقنازاردى ءمالىمسىز قورقىنىش بيلەپ كەتتى. باباسۇلتانعا كەنەت كۇدىكتەنە قالعان حان:
— ال، ءقازىر جاۋ اسكەرى قاي جەردە، — دەپ سۇرادى.
قياق مۇدىرمەي جاۋاپ بەردى.
— ابدوللانىڭ نەگىزگى اسكەرى تاشكەنت تۇبىندە. كەي قولى ياسسى، سايرام، وتىرارعا بەتتەۋدە.
— ءجالىم وتاعاسى باباسۇلتان سارايىنان قايتىپ پا ەدى؟
— جوق. ءسىزدىڭ قوس حانزاداڭىز — حاسەن مەن قۇسايىن دا باباسۇلتان قوسىمەن بىرگە...
ءجالىم سۇلتاننىڭ قىزى ايگەرىمنەن تۋعان بۇل ەگىز ەكى بالاسىن حان وتە جاقسى كورۋشى ەدى. ەكەۋى دە ون بەسكە بيىل شىققان، حاننىڭ وزگە بالالارىنداي ەمەس، مومىن، قاتىگەزدىك قىلىقتارى جوق.
سول ەكى بالاسىنىڭ باسىنا ءبىر ءقاۋىپ تونگەنىن حاقنازار بايقاعان سياقتى. ءبىراق، سىر بەرمەي، قياقتان تاعى دا ءمان-جايدى سۇراستىردى.
— ابدوللا ءامىردىڭ ءوزى قايدا؟
— جەزاقتا.
— ال اسكەرىن كىم باستاپ كەلەدى.
— شاعاي سۇلتاننىڭ بالاسى تاۋەكەل ءباھادۇر.
تاعى تاۋەكەل! ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە تاۋەكەل ءوز ەلىنە قارسى قول باستاپ شىعارىن بىلسە، حاقنازار ونى سوناۋ شاعايدى بوساتقان كۇنى باسقا ەلگە جىبەرمەگەن بولار ەدى-اۋ. قايتسە دە ءوز قاراماعىنا الىپ قالار ەدى... تاۋەكەلدىڭ بۇلاي كەتەرىن بايقاسا، حاقنازار سول تۇندەگى اياۋشىلىعىن ىستەر مە ەدى؟ جاۋىن اياعان — جارالى دەگەن وسى.
ەندى مىنە، ءوز قولىنان ءومىر بەرگەن سول ەكەۋىنەن قانشا قازاقتىڭ قانى توگىلمەك! قۇر عانا قارا قازاقتىڭ قانى ما، ءوزىنىڭ ەكى بالاسىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان جوق پا؟
ونىڭ قۇلاعىنا تاعى دا بالدىزى اقبالانىڭ سىلق-سىلق كۇلگەن داۋسى ەستىلدى.
— كۇلمەس حان جەزدەم، — دەدى ول ازىلدەپ. — سىزگە نە بولعان، الدە اقتورعىن اپامنىڭ ءجۇزىن كورگەننەن كەيىن، ءتىلىڭىز بايلانىپ قالدى ما؟
قىز قالجىڭى تاعى قۇلاعىنا كىرمەدى. باباسۇلتان قولىنداعى قوس قوزىسى مىلتىق اۋزىندا تۇرعانداي جۇرەگى سىزداپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي وتىر الدەنىپ قالعان ورداعا قان مايداننان تايسالىپ، باباسۇلتاننىڭ ياسسى، وتىرار ديحتارىن ءوز ەركىمەن بەرگەنى حاقنازاردىڭ كۇشتىلىگىنىڭ ايعاعى. ءقازىر بۇنىڭ قاراماعىنا، اكەسى قاسىم حاننىڭ سوڭعى كەزىندەگىدەي، سوزاق، سايرام، ساۋران شاھارلارى تەگىس كىرگەن. ياسسىنى استانا ەتكەننەن بەرى حاقنازاردىڭ ابىرويى ءتىپتى قارىشتاپ كەتتى.
ءيا، سولاي. ياسسى ماڭايىندا قازاق جەرىندەگى ءدىن وشاعى بولعان قارناق، سۋناق ديحتارى دا مۇسىلمان قاۋىمىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى. سول سەبەپتەن دە استراحان حاندارىنىڭ قاراماعىنا ءبىرجولا كىرۋگە اينالعان سارايشىقتاعى نوعايلى قاۋىمى دا قۇتلىق تەمىر اۋلەتىنىڭ تەگەۋرىندى تەمىر شوقپارىنان جاسقانباي، حاقنازار جاعىنا شىعىپ وتىرعان جوق پا؟ ەل بىرلىگى — جۇمىلعان جۇدىرىق. سول جۇدىرىق ءقازىر شىن اشىلماستاي بولىپ جۇمىلىپ تۇر ما؟ جوق. راس، قىرعىز-قازاق ءبىر وداققا بىرىگىپ، شايباني ورداسىنىڭ تەگەۋرىنىنە ءىلىنىپ قالماۋ قامىندا. ءبىراق شاعاي سەكىلدى بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ ابدوللا حانعا جاعىنىپ جۇرگەندەر از با؟ ەجەلگى جاۋ ەل بولماس، شاعاي شىرىگەن ءبىر جۇمىرتقا... ءبىراق ونىڭ ارتىندا قاسقىردىڭ بولتىرىگىندەي بەس بالاسى بار-ay! اسىرەسە جيىرما جاسار تاۋەكەل. بولعالى تۇر، شىركىن!
تاعدىر دەگەن قىزىق، بىرەۋدىڭ جولىنا ءوزىنىڭ جاسىل جىبەك كىلەمىن توسەيدى، ال ەندى باسقا بىرەۋدىڭ بارار جەرى، باسار تاۋىن قالاقاي مەن تىكەنەك ەتەدى. مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق قويايىق. دايىر قوجانىڭ اق بوز ۇيىندە كۇنسانادان تاۋەكەل تۋعان كۇنى، حاقنازار ورداسىنىڭ ەسىگىندە جۇرگەن ايقارا قۇل مەن قويسانا كۇڭنەن باعاناعى شابارمان قياق تۋعان.
ال ەندى ءبىر كۇندە تۋعان سول ەكى بالانىڭ تاعدىرى قانداي قىم-قيعاش؟ تاۋەكەل سۇلتان — ابدوللا حاننىڭ اسكەر باسشىلارىنىڭ ءبىرى. ال قياق بولسا، ەرلىگى دە، اقىلى دا تاۋەكەلدەن كەم بولماسا دا، شابارمان عانا. بۇعان كىم ايىپتى؟ جازىعى قۇلدان تۋعانى ما؟
بۇقار جىراۋ اڭگىمەسىنىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە ءسال كىدىردى.
— قوجاسىنىڭ سىرىن بىلگەن قۇل — قوينىڭداعى جىلانمەن تەڭ دەپ مەن بەكەر ايتقان جوقپىن، — دەدى تاعى دا ءابىلمانسۇر. — قياق تاۋەكەلدىڭ كىمنەن تۋعانىن بىلسە، ءتۇبى سۇلتاندى ءبىر مىقتاپ شاعار-اق...
بۇقار جىراۋدىڭ جۇرەگى تاعى مۇزداي بوپ سۋىپ كەتتى. «ءباتشاعار، وراز قۇلعا ارناپ قاندى پىشاعىن قايراپ-اق قويعان ەكەنسىڭ عوي، ءتىرى قالدىرماسسىڭ» دەدى ىشىنەن، سويتسە دە:
— بەكەر ولاي جوريسىڭ، — دەدى تۇيەشىگە، — قياق تاۋەكەلدىڭ ءتۇبى ءوز ۇيىرىنە قوسىلۋىنا سەبەپكەر بولادى.
جاس تۇيەشىنىڭ كوزى قارا كولەڭكەدە جارق ەتتى.
— قۇل اقىلىمەن ءۇيىرىن تاپقان سۇلتان تىم ۇزاق ءومىر سۇرمەس-تى...
بۇقار جىراۋ باسىن كوتەرىپ الدى.
— نەگە ۇيدەيسىڭ؟ حان حالقىمەن عانا كۇشتى.
كۇندىككە تۇنجىراپ وتىرعان ءابىلقايىر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— باسسىز دەنە قايدا بارادى؟ — دەدى ول، سويدەدى دە اڭگىمەنى بۇزعىسى كەلمەي، — جىراۋ، شەجىرەڭىزدى جالعاي بەرىڭىز! — دەپ بۇيىردى.
بۇقار جىراۋ ءسوزىن باستاماستان بۇرىن كوز قيىعىن وراز قۇلعا اۋداردى. سۇپ-سۇر بوپ، باسى تومەن سالبىراپ كەتكەن ەكەن، «بەيشارا، بۇل دا سۇمدىقتى سەزىپ قالعان ەكەن، ەندى ەسەبىن تاۋىپ قاشىپ كەتەر» دەدى ىشتەي قۋانىپ.
اڭگىمە قايتا باستالدى. قازاق ەلىنىڭ عاجايىپ تاريحى ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ كوز الدىنان تاعى دا تىزبەكتەلىپ وتە بەردى.
— وردا ماڭىنداعى قول باستار باتىرلاردىڭ ساناتىنا ىلىگۋ ءۇشىن، سوڭىڭنان ەرگەن رۋىڭ، ەلىڭ بولۋى كەرەك. ال قياقتىڭ كىمى بار؟ ءالى دە سول كۇڭ قالپىنداعى كارى شەشەسى — قويسانا عانا. تاۋەكەل مەن قياق تالايىنىڭ كەرەعار بولۋىن تاعدىر ءوزى كۇنى بۇرىن شەشكەندەي ءبىرىنىڭ اناسىنىڭ اتى كۇنسانا، ەكىنشىسىنىڭ شەشەسىنىڭ اتى قويسانا دەگىزۋىن قاراشى! مۇندا دا جازمىشتىڭ ءبىر ۇيعارعانى بار ءتارىزدى...
ءبىراق جازمىش دەگەن نە؟ قياق سەكىلدى مىڭنىڭ تاعدىرى بۇل كۇندە حاندار قولىندا ەمەس پە؟ ارينە، سولاي. قياق سەكىلدى وجەت جىگىتتى حاقنازار ۇزەڭگىلەس ەتىپ كوتەرسە، كىمنىڭ شاڭىراعى قۇلاپ، جەرگە تۇسەدى؟ جوق، ويتۋگە بولمايدى. قۇلدان شىققان جىگىتتىڭ باسىنا ب ا ق قۇسىن قوندىرامىن دەپ، بۇكىل سۇلتان، بي، ماناپتاردى نارازى قىلۋدىڭ قانشا كەرەگى بار؟
— ەرتەڭىنە حاقنازار اقساقالدارمەن تاعى ۇزاق اڭگىمەلەستى. اقىرىندا مىناداي تۇجىرىمعا كەلدى. الاساپىران جاۋگەرشىلىك مەزگىل، بۇل جاقتا حاقنازاردىڭ ۇزاق، ايالداۋىنا بولمايدى. ول ەرتەڭ تاڭ اتا، ءوزىنىڭ ەكى سانا اسكەرىمەن، سارايشىق ماڭىنداعى نوعايلى قاۋىمىنىڭ مىڭعا تارتا اتتى اسكەرىن ەرتىپ، ەلىنە قايتپاق. نوعايلىنىڭ قالعان اسكەرى ءبىر اپتادان كەيىن اقتورعىن سۇلۋدى ىرعالتىپ-جىرعالتىپ كوشىرىپ، ياسسىعا ساپار شەكپەك. ات تۇياعى جەتپەيتىن جەر جوق، بۇدان بىلاي قاراي ەكى ەلدىڭ اراسى ءجيى قاتىناسىپ تۇرماق. ازىرگە وسىنداي بايلانىس ارقىلى سارايشىققا جاتاتىن ەل حاقنازار حانعا باعىنىشتى ەكەنىن بەكەم ۇستاماق.
اقساقالدار اڭگىمەسى بىتكەن كەزدە، بەسىن نامازى دا بولىپ قالعان ەكەن. جۇرت دارەت الۋعا تىسقا شىقتى. ءبىر توپ سەرىكتەرىمەن حان سارايىنىڭ سىرتىندا تۇرعان حاكنازار شاھارعا قاراي شاۋىپ كەلە جاتقان شابارماندى جۇرتتان بۇرىن كوردى. اتقا وتىرىسىنان، حان حابارشىسىنىڭ بەلگىسى — ورامالداي اق جالاۋدى نايزا ۇشىنا ىلگەن نىشانىسىنان بۇل كەلە جاتقان قياقتىڭ تەتەلەس ءىنىسى تۇياق ەكەنىن حان بىردەن تانىدى. شابارمان شابىسىنىڭ سىڭايىنان قاراپ، حان ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزدى، كوڭىلى الابۇرتىپ، سەرىكتەرىن كەيىن تاستاپ، جولدىڭ ەرنەۋىنە قاراي تايادى.
استىنداعى قۇلاگەرىن قۇيقىلجىتا جەتىپ، تۇياق جەكە تۇرعان حاندى كورىپ، الىسىراقتا ات ۇستىنەن اسىعا ءتۇستى. تىزگىنىن تاستاي سالدى دا، حاقنازارعا قارسى ءجۇردى. سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن حان:
— جات ەلدە جۇرت كوزىنە تۇسەتىن قيمىل جاساما. اۋىزشا ايتا بەر، نە بولىپ قالدى، جارقىنىم؟ — دەدى.
تۇياق سول تىزەرلەگەن قالپىندا:
— قايعىلى حابار، حان يەم! — دەدى ەرنى كەزەرىپ.
— ايتا بار.
— حاسەن مەن حۇسايىن... — تۇياق ايتۋعا اۋزى بارماي، كۇمىلجىپ قالدى.
حاقنازار بۇرىنعىسىنان دا سۇرلانا ءتۇستى.
— كىمنىڭ قولىنان قازا بولدى؟
— باباسۇلتاننىڭ.
— قالايشا؟
جىگىت ورنىنان تۇرەگەلىپ، بولعان وقيعانى باستان-اياق ايتىپ بەردى. شاح-سايدتىڭ باسىن وزىنە جىبەرگەن ابدوللانىڭ قاھارىنان، باباسۇلتان ولەردەي قورقادى. قايتادان بۇحار جاعىنا شىعۋدى ويلايدى. ابدوللا قۇر سوزىمە سەنبەس، دەپ اتاسى ءجالىم مەن قولىنداعى حاقنازاردىڭ ەگىز ۇلىن ولتىرمەك بولادى.
وزىنە قۇرىلعان قاقپاننان قاننەن-قاپەرسىز ءجالىم باباسۇلتانمەن تىزە قوسىپ، ابدوللاعا قارسى شىعۋعا شارابحانا وزەنىنىڭ جاعاسىندا اتقا قونادى. جاڭا عانا اللاعا اقسارباس قوي ايتىپ، جاۋعا قارسى بىرگە اتتانباق بوپ ءباتۋالاسقان باباسۇلتان ءبىر توپ اسكەر باسى باتىر ادامدارىمەن ەشبىر كۇمانسىز تۇرعان ءجالىم سۇلتاننىڭ قاسىنا كەلىپ، اتىنىڭ شاۋجايىنان ۇستاي الادى. ءبىر سۇمدىقتى سەزگەن سۇلتان قىنابىنان قىلىشىن سۋىرعانشا، ونىڭ ارت جاعىنان كەلگەن جانقۇلا بي الداسپانمەن باسىن قاعىپ تۇسىرەدى. سول ساتتە وزگە باتىرلار، ابايسىز تۇرعان ءتورت بالا جىگىتتى نايزالاپ ولتىرەدى. ال كۇنى بۇرىن دايىندالعان باباسۇلتان لاشكارلارى ءبىر ساپتا جاۋعا اتتانعالى شىققان وزگە قازاق جىگىتتەرىن دە زاماتتا جان-جاعىنان قورشاپ الىپ، قارسىلاسۋعا مۇرشا بەرمەي، قويداي قىرىپ سالادى. بۇل كۇتپەگەن ايقاستان ىلۋدە بىر-ەكەۋى عانا قاشىپ قۇتىلادى.
«شارافنامەيي-شاحي» شەجىرەسى ايتقانداي، كەڭ دالا قىزعالداق گۇلدەرىمەن بەزەنگەندەي، قىزىل قانعا بويالادى...
كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي كورەتىن ەگىز ۇلى — حاسەن مەن حۇسايىننىڭ قالاي قازا تاپقانىن ەستىگەن حاقنازار، جۇرەگى ۋ ىشكەندەي ورتەنىپ تۇرسا دا سىر بەرمەدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— ابدوللا حان تاشكەنتتى شاپتى ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەدى تۇياق كەنەت بويىن جيناپ الىپ.
شاح-سايد وعلاندى تاحير سۇلتان ۇستاپ بەرگەننەن كەيىن، ابدوللا حان ونى ءوز جاعىنا شىققان ەكەن دەپ، حات جازىپ، كىسى جىبەرگەن. حاتىندا: «سىزگە سەنىمىم زور. باس ءيىپ، الدىما كەلىڭىز، نە بولماسا قالانى تاستاپ، ءوز بەتتەرىڭمەن كەتىڭدەر» دەگەن. شاح-سايد وعلاندى بوسقا ۇستاپ بەرگەنىنە ەندى وكىنگەن تاحير سۇلتان ءبۇل بۇيرىققا كونبەگەن. جەدەل شارا قولدانىپ، تاشكەنت شاھارىن بەكىنىسكە اينالدىرۋعا كىرىسكەن. وسىنداي جاعدايدا وعان باباسۇلتاننىڭ قازاق سۇلتاندارىن ولتىرگەن حابارى جەتكەن.
حاقنازار تۇياق ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— باباسۇلتان قازاق جىگىتتەرىن قىرىپ جاتقاندا بۇزاحۇر سۇلتان قايدا ەدى؟
— ونى باباسۇلتان كوپ اسكەرمەن ءسىزدىڭ جولىڭىزدى اڭدۋعا جىبەرىپتى دەسەدى... قاپەلىمدە ءسىزدى ءولتىرىپ، اسكەرىڭىزدى قىرىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەرگەن كورىنەدى.
— ءيا، سوسىن، قازاق جىگىتتەرى قىرىلعانىن ەستىگەننەن كەيىن ابدوللا حان نە ىستەپتى؟ — دەدى حاقنازار.
— باباسۇلتانعا كىسى سالىپ «قازاق سۇلتاندارى سەنىڭ دە، مەنىڭ دە ورتاق جاۋىمىز ەدى، جاقسى ىستەپسىڭ. ال ەندى بىزبەن وداقتاس بوپ تاشكەنت ۋاليەتىن ءوز قاراماعىڭا قالدىرعىڭ كەلسە، ەكىنشى جاۋىمىز بۇزاحۇر سۇلتاندى ۇستاپ بەر، نە ءوزىڭ ءولتىر. ەگەر مۇنى ىستەمەسەڭ، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ساعان كەشىرىم بولمايدى، قولىمىزعا تۇسكەن ساعاتىڭدا باسىڭدى الامىز»، — دەپتى.
باعانادان بەرى تاس مۇسىندەي مىزعىماي تۇرعان حاقنازار ءسال العا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى. كوزىندە اشۋ ۇشقىنى جارق ەتتى.
— ال باباسۇلتان قانداي جاۋاپ قايىرىپتى؟
— اعايىن، دوستىعىن ۇمىتىپ قورىققانىنان ابدوللاعا بۇزاحۇردى ۇستاپ بەرەمىن دەپ ۋادەسىن بەرىپتى. جانە ونى ۇستاپ اكەلۋگە ءبىر توپ لاشكار مەن دۇستەم ءبيدى جىبەرىپتى.
— ال بۇل كەزدە بۇزاحۇر قايدا ەدى؟
— بۇدان ەكى اپتا بۇرىن تالاس بويىنداعى ءسىزدىڭ جىلقىلارىڭىزدىڭ ءبىرازىن ايداپ اكەتكەن. باباسۇلتاننىڭ ابدوللا جاعىنا شىققانىن ەستىگەننەن كەيىن جەتىسۋعا قاشىپتى دەگەن سىبىس بار...
— قان ءيىسى شىققاندا قاراپ وتىرا المايتىن ەدى، قورقاۋ قاسقىر شاعاي سۇلتان قايدا؟..
— بابا مەن بۇزاحۇر اراسىنىڭ نە بولارىن كۇتىپ، قالىڭ قولمەن تالاس ماڭىندا كۇتىپ جاتىر دەگەن حابار بار.
— باسە، ءوزىم دە سولاي دەپ ويلاپ ەدىم. قانداي زۇلىم ەدى ابدوللا! وزىنە قاس سۇلتاندارىن بىرىنە-بىرىن ايداپ سالىپ، وپ-وڭاي جەڭىسكە جەتپەك قوي! ءيا، بۇل ونىڭ نەگىزگى ايلاسى... وسىلاي ول سامارقانت سۇلتاندارىن دا قۇرتپاق... ايتپاقشى، تاۋەكەل ءباھادۇر قايدا ەكەن؟
— شاعاي سۇلتاننىڭ قولىمەن ءبىر كورىنەدى.
حاقنازار ءسال ءۇنسىز تۇردى دا، تۇياققا بۇيىرا سويلەدى:
— ماعان اكەلگەن حابارىڭدى ءتىرى جان ەستىمەسىن. ءقازىر ارعى بەتتەگى اسكەرلەرگە جەت. جولعا دايىندالسىن دە! كۇن باتا قوزعالامىز.
— قۇپ، تاقسىر!
ەگىز ۇلىنىڭ ولگەنىن ەستىرتكەندە، ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاعان حاقنازار تۋرالى: «تاستا تامىر، حاندا باۋىر جوق» دەگەن وسى ەكەن عوي، دەدى ول ىشىنەن.
حاقنازاردىڭ ۇستامدىلىعىن تاس باۋىرلىققا جورىعان اڭقاۋ باتىر وسىدان ەكى اپتا وتكەننەن كەيىن، حاننىڭ كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى تۇندە ەگىز ۇلىنىڭ زيراتىنا كەلىپ، جاس قابىردى قۇشاقتاپ، اعىل-تەگىل جىلارىن قايدان ءبىلسىن!
حاقنازار تۇياق ويىن ءبىلىپ تۇرعانداي:
— كىمنىڭ قاس، كىمنىڭ جاۋ ەكەنىن سوڭىنان ۇعارسىڭ، ال ءقازىر اسكەرگە جەت، بۇيرىقتى ورىندا! — دەدى.
ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن شىققانداي ساسىپ قالعان تۇياق:
— قۇپ، تاقسىر! — دەپ، ەنتىگى باسىلعان قۇلاگەرىن بوربايلاي وزەننىڭ ارعى بەتىنە قاراي شابا جونەلدى.
سول كۇنى تۇندە، اي تۋا حاقنازار نوعايلى ەلىنىڭ جەدەل جيناعان اسكەرىمەن بىرگە قالىڭدىعى اقتورعىندى الىپ، تۇركىستان جەرىنە قاراي قاۋىرت ساپارعا شىقتى. بۇلار جورىقتاعى سالتپەنەن ەش جەرگە ۇزاق توقتاماي، ون ءۇش تاۋلىكتە ياسسىعا جەتتى. جولاي حاقنازار ءاعالى-ىنىلى ەكى سۇلتاننىڭ كەزدەسكەن حابارىن الدى. ەكى جاقتا كوپ اسكەر قىرىلىپ، بۇزاحۇردىڭ قولعا تۇسپەي كەتكەنىن، ءبىراق ابدوللانىڭ الدىندا «بۇزاحۇردىڭ باسىن اكەپ بەرەمىن» دەپ بابانىڭ ۋادە بەرگەنىن ەستىدى. باباسۇلتاننىڭ وشپەندىلىگىن ۇمىتپاعان ابدوللا، تاشكەنت ءامىرشىسىنىڭ وسى ءبىر السىرەگەن تۇسىن پايدالانىپ، شاعاي سۇلتانعا ونى ولتىرۋگە كەلىسىم بەردى.
ەكى اسكەر ەندى تالاس بويىندا كەزدەستى. قان تاعى سۋداي اقتى. ءومىر ءۇشىن ەمەس، ءولىم ءۇشىن ۇرىسقا شىققان باباسۇلتان جارالانعان بارىستاي جان اشۋىمەن قيمىلداپ، شاعاي اسكەرىن جەڭدى. سودان كەيىن بارىپ، بۇزاحۇردى ۇستاپ بەرگەن كۇندە دە، ابدوللامەن بىتىمگە كەلە المايتىنىنا باباسۇلتاننىڭ كوزى جەتتى. ەندى ول سايرامعا قاراي بەت بۇردى. ونداعى ويى — ار جاقتاعى سامارقانت اسكەرىمەن قوسىلىپ، ابدوللاعا تاعى قارسى شىعۋ ەدى.
بابا، بۇزاحۇر، شاعاي سۇلتانداردىڭ وسى قىم-قيعاش ۇرىستارى، از ۋاقىت بولسا دا، ابدوللاعا حاقنازار حاندى ۇمىتتىردى. ال حاقنازار قولىمەن ياسسىعا امان-ەسەن جەتتى.
ياسسىعا كەلگەننەن كەيىن حاقنازار تاعى قالىڭ ويعا شومدى. بابا، بۇزاحۇر سۇلتاندار مەن وزىنە قارسى اقساق تەمىر ۇرپاقتارى — سامارقانت امىرلەرىن ءبىرجولا جەڭىپ الماي، بۇحار ءامىرشىسى ابدوللا قازاق حاندىعىنا قارسى ءقازىر سوعىس اشپايدى.
ال جاۋ قاي جاقتان؟ جاۋ باباسۇلتان مەن بۇزاحۇر جاعىنان. ءبىراق بۇلار دا ءقازىر ابدوللامەن الىسىپ ءجۇرىپ، قازاق قاۋىمىنا بەت بۇرار حالدە ەمەس. مەيلى ولار بەت بۇرماعانمەن، حاقنازار بەت بۇرادى. التىن باسى قارا جەرگە كىرگەنشە، سوناۋ شارابحانا جاعاسىندا جازىقسىز توگىلگەن قاندى، كۇناسىز باۋىزدالعان قوس بوزداعىنىڭ كەگىن باباسۇلتانعا كەشپەيدى! عازيز جانداردىڭ كەگىن قايتارادى!
كۇنشىعىس قاشقار ءامىرشىسى ءابدىراشيتتىڭ اكەسى — اقسۋ حانى سۇلتان-سايد قازا بولعاننان كەيىن، بۇل تاققا ون ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى ءابدى-لاتيف سۇلتاندى وتىرعىزعان. قازاق حاندارى مەن ءابدىراشيت اراسىنداعى جەتىسۋ ءۇشىن تالاس ەندى ءابدى-لاتيفقا كوشكەن.
باباسۇلتان مەن ءابدى-لاتيف ابدوللا مەن قازاق حاندارىنا قارسى جۇرگىزگەن ساياساتتارىندا ۇنەمى وداقتاس بولىپ كەلگەن. باباسۇلتاننىڭ جەڭىلۋى — ءابدى-لاتيفتىڭ جەڭىلۋى. ال ءابدى-لاتيفتىڭ كۇيرەۋى — باباسۇلتاننىڭ كۇيرەۋى. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزدە قازاق ەلىمەن وداقتاس قىرعىز قاۋىمى دا، جاسىلكول جانىنداعى جەرلەرى ءۇشىن كۇرەسۋگە قۇلشىنىپ وتىرعان.
حاقنازار وسى ءبىر قىم-قيعاش تارتىس كەزىن پايدالانىپ، قىرعىز، قازاق بوپ بىرىگىپ، اقسۋدى شاپپاق بولدى.
حاقنازاردىڭ ورتەنگەن جۇرەگى ەندى ءسال تولاستادى. ءبىراق ول، بۇل شەشىم ءتۇبى ءوزىنىڭ ولىمىمەن تىناتىنىن بىلمەدى. تۇلا بويىن وشپەندىلىك بيلەگەن حاقنازار ەندى قارا ءتۇندى جامىلىپ، قوس پەرزەنتىنىڭ ءقابىرىنىڭ باسىنا باردى. ۇزاق وتىردى. ءون بويىن دەرت باسقان، جانى جارا، كوڭىلى نالا حاقنازار، بولاشاق تارتىستىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاپ، توي سارايىنا كەلدى.
بۇل كەزدە تويعا جۇرت ابدەن جينالعان ەكەن. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن عانا شارابحانا وزەنىنىڭ بويىندا قازا تاپقان اياۋلى ۇلدارىن جەرلەپ، قان جىلاپ، قارا جامىلعان جۇرت از كۇننىڭ ىشىندە بار قايعىسىن ۇمىتا قويماپتى.
حان تويى بولعان سوڭ امالسىز كەلگەن ءتارىزدى... قىز كۇلكى-نازى تۇنشىعىپ، جىگىت ءازىل-وسپاعى سىبىرلاپ شىعادى. ايتسە دە، قارالى حاننىڭ كوڭىلىن كوتەرگىسى كەلگەندەي، حاقنازار ۇيگە كىرىسىمەن جۇرت ءبىر مەزەت جادىراي ءتۇسىپ، جيىن-دۋمان ءسال قىزعانداي بولدى.
حاقنازار اقتورعىندى تاعى كوردى. تاعى جۇرەگى العاشقى كورگەندەگىدەي ءدىر ەتە قالدى. ەندى ول وزىنە-وزى تاڭدانا ءتۇستى. جاڭا عانا قوس ارلانىنىڭ جەكە ءقابىرىن قۇشاقتاپ، ۇلىعان اش قاسقىرداي ءىشىن تارتىپ، وكسىگىن باسا الماي، ۇزاق جىلاعانىندا تىرشىلىكتىڭ قۇنى كوك تيىنعا تاتىماي قالىپ ەدى. ال ءقازىر... جاڭادان كۇن شىققانداي، دۇنيە قايتادان جارقىراپ سالا بەردى. بۇل قانداي قۇدىرەت، ءتاڭىرىم-اۋ. ءدال ءقازىر ءلاززات ىزدەيتىن ۋاقىت پا؟
سول كۇنگى ءتۇن ەكەۋىنىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇنى بولدى...
ءابدى-لاتيف حاقنازار حانمەن سان مارتەبە كەزدەسكەن. قازاق اسكەرىن سان مارتەبە جەڭگەن دە. ءبىراق وسى جولعى التىن ەمەل تۇسىنداعى كەزدەسۋ وزگەشە ءوتتى. حاقنازار باسقارعان قالىڭ قىرعىز-قازاق اسكەرى ورداسىندا ۇيىقتاپ جاتقان ءابدى-لاتيفتى ءتۇن ورتاسىندا شاپتى. جار قۇشاعىنداعى حاندى توسەگىنەن تۇرعىزباي، ايبالتامەن شاپقىلاپ ءولتىردى. اقسۋدىڭ مال-مۇلكىن تالاپ، قازاق-قىرعىز قولى جاسىلكولگە قاراي كوتەرىلدى.
بۇل لاڭدى ەستىگەن ءابدى-لاتيفتىڭ اعاسى، قاشقار حانى ءابدىراشيت قاسىرەتتەن وت باسىندا تۇنەرىپ ۇزاق وتىردى. ءايلا-تاسىلى تاۋسىلىپ، اقىرى قاراماعىنداعى ەلدىڭ بار جىگىتىن ەرتىپ، جاسىلكول جاعاسىندا ارتىش دەگەن جەردە بەكىنىپ جاتقان قازاق-قىرعىز قولىنا كەپ ءتيدى. قارسى جاقتىڭ بەكىنىسىن بۇزىپ، قازاق-قىرعىز اسكەرىمەن تىكتەسە ۇرىسقا شىقتى. ەكى جاقتان قان كول-كوسىر اقتى. مايدان ەكى اپتاعا سوزىلدى. اقىرىندا ءابدىراشيت جاعى جەڭدى. سويقان ۇرىستا قازاقتىڭ باستى-باستى بىرنەشە باتىرى مەن حاقنازار حان قازا تاپتى. ءبىراق ولەر الدىندا اق وردا حانى، باسىندا وتىرعان تۇياق باتىرعا تاۋەكەل سۇلتاننىڭ تاريحىن اشىپ كەتتى.
— ءابىلقايىر مىرزا، — دەدى بۇقار جىراۋ ءسوزىن اياقتاپ، — ءسىز بۇل كۇيگە قالاي جەتتىك دەيسىز؟.. ەل بىرلىگى جوق جەردە بۇدان دا سوراقى كۇيزەلىسكە ۇشىراۋ تاڭ ەمەس. ءمۇيىزى شاڭىراقتاي حاقنازاردىڭ دا قولىنان كەلمەدى بار قازاقتىڭ باسىن قوسۋ. — جىراۋ اۋىر كۇرسىندى. — بىرىكتىرە بىلسەڭدەر، حالىق دەگەن قارا تاستان دا بەرىك قوي. ءبىراق ءقازىر ونى ىسكە اسىرا الاتىن كىم بار؟
قاراشا ۇيدە جانعان توبىلعى شوعى الدەقاشان سونگەن. بۇقار جىراۋ اڭگىمەسى دە الدەقاشان بىتكەن. ۇيىقتاپ كەتكەن ادامداردىڭ پىسىلدارى مەن ءۇيدى اينالا قورشاي شوككەن تۇيەلەردىڭ اندا-ساندا ۇيقىلى-وياۋ ىڭىرانعاندارى عانا ەستىلەدى. تەك بۇقار عانا وياۋ جاتىر. شاڭىراقتان جىبىرلاعان كوپ جۇلدىز كورىنەدى. جىراۋ اۋىر ويدا: «قازاق ەلىنىڭ باسىنان تالاي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەر ءوتىپ ەدى، ءبىراق ەڭ قورقىنىشتى قاۋىپكە ەندى تاپ بولماسا نە قىلسىن! شىعىس تۇركىستاندى جۇتار-جۇتپاستان، بەرى قاراي جۇڭگو ايداھارى جىلجىپ كەلەدى. ال قىتايدان ىعىپ، التاي تاۋىنان قۇلاعان جوڭعار قاۋىمى بولسا مىناۋ.
روسسيا دا بۇرىنعى بولشەكتەنگەن روسسيا ەمەس. الەمدى شارلاۋعا شىققان ەكى باستى سامۇرىق قۇس ءتارىزدى ابدەن بەكىنىپ العان. قاناتىنىڭ سەرپىنى سوناۋ، جاعاسىن بالىقشىلار جايلاعان ء ۇلى مۇحيتقا دا جەتىپ قالدى. سوندا... قازاق ەلى قانداي كۇيدە؟ جۇرتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جاۋىڭا قارسى شىعار كىم بار؟ بولات، سامەكە، باراقتار ما ەلگە تىرەك بولار؟... جوق، ولارعا قاراعاندا وسى ءابىلقايىردا ءبىر ءۇمىت تۇر ما، قالاي؟ ءاي، بىلمەيمىن. حالىقتى سوڭىنان ەرتۋ ءۇشىن كەمەڭگەردىڭ اقىلى كەرەك قوي ادامعا! الدە قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، بۇل دا ءبىر بۇيىرگە بۇرا تارتىپ جۇرە مە، كىم ءبىلسىن؟ جىراۋدىڭ بەزەك قاققان ۇشقىر ويى — ەلىنىڭ تاعدىرىن قولىنا الار جاڭا قايراتكەرىن ىزدەپ شارق ۇردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ قيالى جانىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ، قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ءابىلمانسۇرعا قايتا-قايتا ورالا بەردى.
— ءبىتىسى بولەك ەكەن، ۇل تۋسا وسىندايلاردان تۋار... — دەدى ول اقىرىن كۇبىرلەپ. — حان بولسا نەسى بار. اسىل تاستان، اقىل جاستان. ءبىراق قاپتاعان سامەكە، باراق، ءابىلقايىرلار بۇعان جول بەرەر مە؟ كىم بىلەدى، العىرلىق، ەرلىك كەيدە وزىنە-وزى جول سالاتىن دا كەزى بولاتىن ەدى.
جىراۋ قالجىراپ جاتىپ، تاڭ اتا ۇيىقتاپ كەتتى.
كۇن شىعا ويانعان بۇقار ءۇي سىرتىنداعى قىبىرلاپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءابىلقايىر نوكەرلەرى ەكەنىن ءبىلدى. جانىندا ءابىلمانسۇر سول قالپىندا ۇيىقتاپ جاتىر. تەك كوزىنە وراز قۇل تۇسە قويمادى. جۇرەر الدىندا قولتىعىنان كوتەرىپ اتىنا مىنگىزگەن ءابىلمانسۇردان:
— ۇلكەن تۇيەشىنى كورە المادىم-اۋ، ول قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— قايدا ەكەنىن مەن ايتپايىن، ءسىز سۇراماي-اق قويىڭىز.
بۇقار جىراۋ اۋىر كۇرسىندى. «ءيا، سۇرقيا، سۇم بۇل زاماندا قۇل بەيشارالاردىڭ تاعدىرى، مىنە، وسىلاي شەشىلەدى».
— ول سەنىڭ جاۋىڭ ەمەس ەدى عوي...
— جۇرتتىڭ ءبارى ءقازىر مەنىڭ جاۋىم.
— ولاي بولسا، سەنىڭ ءورىسىڭ دە ۇزاققا بارمايدى ەكەن. — بۇقار جىراۋ جاس تۇيەشىگە تۇكسيە قارادى. — ءبىزدىڭ ءقازىر ەكى-اق جاۋىمىز بار. ءبىرى — سىرتقى جاۋ. ەكىنشىسى، جۇرتتىڭ باسىن قوستىرتپاي، بولشەكتەپ بيلەگەلى جۇرگەن بي، سۇلتاندار. ەل قامقورى بولام دەگەن ادام بۇنى بىلسە كەرەك. قايراتىڭ تاسىپ بارا جاتسا، حالىقتىڭ ادال ۇلدارىنىڭ قانىنا ورتاق بولعانشا، قولىڭا قارۋ الىپ، جاۋعا نەگە شاپپايسىڭ؟
— كەزەگى كەلگەندە جاۋعا دا شابامىز. ال وراز قۇلدى مەن ولتىرگەنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— كوزىڭ ايتىپ تۇر.
— ەندەشە ەشكىمگە ءتىس جارۋشى بولماڭىز.
— نەگە؟
ءابىلمانسۇر بۇقار جىراۋدان كوزىن الماي تەسىلە قارادى.
— ءتۇبى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى مەن بولامىن، بۇقار اعا. ال ءسىز قازاق حالقىنىڭ ەل بولعانىن تىلەيسىز عوي...
بۇقار جىراۋ جۇرمەكشى بوپ ىڭعايلانا بەردى.
— بۇگىننەن باستاپ مەن ەندى ءابىلمانسۇر ەمەسپىن! — دەدى جاس تۇيەشى.
بۇقار جىراۋ وعان تاڭدانا كوز تاستادى.
— كىمسىڭ سوندا؟
— ابىلايمىن!..
— ابىلاي؟.. قانىشەر ابىلاي سەنىڭ اتاڭ ەدى عوي! قازاق ەلى بۇل اتتان قورقاتىن...
— مەنەن دە قورىقسىن!
تۇركىستاندى جاۋ قولىنا بەرۋ — نامىسقور ەلشىبەككە قازاق ورداسىنىڭ شاڭىراعى كۇيرەپ، جەرگە قۇلاعانداي كورىنگەن. بارماعىن شايناي-شايناي بۇل اۋىرتپالىققا دا كونۋگە ءماجبۇر بولدى. كوزىندە جاسى، جۇرەگىندە اشۋى، سوناۋ ەڭ اقىرعى سۇراپىل داۋىلدى قارا تۇندە امالى جوق، شاھاردى تاستاپ، ەڭ سەنىمدى دەگەن ءبىر توپ جىگىتىمەن قازاقتىڭ كونە استاناسىنىڭ ءبىرى ساۋرانعا بەتتەدى. جاۋىنان تۇركىستاندا الا الماعان كەگىن ساۋراندا الماق. بۇل قالانى كەۋدەسىنەن جانى شىققانشا قورعاماق...
ەلشىبەككە ەرمەگەن جۇرتتىڭ ءبىرازى ساۋراندى اينالىپ ءوتىپ، تاشكەنتكە قاراي شۇبىردى. ءبىرازى تۇركىستاننان ۇزاماي، سىرداريانىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ قامىسقا بارىپ تىعىلدى.
ەرتەڭىنە بوران دا تىيىلدى، بوس قالعان شاھارعا كۇن شىعا ءشۇنو-دابو اسكەرى دە كىردى.
تۇركىستاندا سىبان راپتان قونتايشى كەڭەسىن شاقىردى. ءوزىنىڭ باستى باھادۇرلەرى مەن نوياندارىنىڭ اقىلى بويىنشا، بۇلار ەندى سىرداريا مەن امۋداريانى جاعالاي وتىرىپ، جايىق، ەدىل وزەندەرىنە دەيىن ءوتىپ، سوناۋ ايدارحان (استراحان) تۇبىندەگى قالماق ايماعىمەن ۇشتاسپاق بولدى. بۇل جولدى رەنات تا ماقۇلداعان. ارقا جەرىندە بەتپاقدالا، قاراقۇم ارقىلى ءجۇرۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ەسكە الىپ، ول جاققا كەلەسى جازدا ەرتىس بويىنداعى تولەۋىت (اق قىرعىز)، تەلەس، مۇنداس، ەنيسەي قىرعىزى، قۇمان چەلكان سىندى ويرات تۇقىمداس باتىس سىبىردە تۇراتىن ۇساق رۋلاردى قوسا وتىرىپ قازاق جەرىنە ەسىل، توبىل وزەندەرى جاعىنان ءتيۋدى ويلادى. ءسويتىپ، سوناۋ جۇڭگو شەكاراسىنان سولتۇستىكتەگى توبىل، ەسىل وزەندەرىنە دەيىن، كۇنباتىستا ەدىلدىڭ بەرگى جاعاسىنان، كۇنشىعىستا ەرتىستىڭ ارعى بەتىنە دەيىن جايلاعان قازاق ەلىن ءبىرجولاتا وزىنە باعىندىرىپ، سىبان راپتان اتاسى باتۋردىڭ قولىنان كەلمەگەن ۇلى جوڭعار حاندىعىن قۇرماق بولدى. بۇل بۇل ما، قازاق جەرى تاقياسىنا تار كەلگەندەي، ول روسسيا پاتشالىعىنا جاتاتىن تۇمەن، قازىرگى كراسنويارسك، كۋزنەسك قالالارىن دا ءبىرىنشى پەتر پاتشا ءوز ەركىمەن بەرسە — قولىنان، بەرمەسە — جولىنان سوعىسىپ تارتىپ الامىز دەستى.
ون بەس كەز اناكوندا دەگەن ءاپجىلان وزىنەن بەس ەسە جۋان بۇقانى جۇتادى ەكەن. وسىنشاما جەردى باسىپ العان قازاق ەلىنەن حالقى ءۇش ەسە از سىبان راپتان، وزىنەن ءجۇز ەسە حالقى كوپ قىتايمەن سوعىسامىن دەپ جۇرگەن سىبان راپتان، راسىندا دا وسى اناكوندا ءاپجىلانى ءتارىزدى ەدى. قازاق ەلىن ءدال وسى بىت-شىت بولىپ جۇرگەن كەزىندە جۇتىپ جىبەرۋى دە عاجاپ ەمەس-تى. ءبىراق بۇل «وگىزدى» قاي جاعىنان جۇتۋ كەرەك؟ اناكوندانى ۇستاۋعا شىققان ادامدار وگىزدى قارسى جىبەرمەيدى، جانىنان قاشىرادى. قاشىپ بارا جاتقان بۇقانى اناكوندا ارت جاعىنان جۇتادى، بۇقانىڭ الپامساداي بۇكىل دەنەسىن قىلعىتىپ جىبەرگەنمەن تاماعىنان شاڭىراقتاي قوس ءمۇيىزى وتپەيدى. بۇقانىڭ دەنەسىن نە قۇسىپ تاستاي الماي، نە جۇتىپ جىبەرە الماي، قاقالىپ جاتقان قوماعاي اناكوندانى ايداھار ۇستاۋشىلار، اۋزىنان شىعىپ تۇرعان قوس مۇيىزدەن سۇيرەپ اكەپ، تەمىر تورعا ءبىر-اق كىرگىزەدى. سىبان راپتان دا وسىناۋ قازاق جەرى دەگەن الىپ «وگىزدى» قاي جاعىنان جۇتقانىن اڭعارماي قالدى. الىپ دالانىڭ قوس ءمۇيىزى تارىزدەس سوناۋ روسسيامەن شەكتەس ەدىل مەن جايىققا جەتكەنىندە، ونى ءارى قاراي جۇتا الماي قالاتىنىن ەسكە العان جوق. ويتكەنى، وسى قوس مۇيىزگە جەتۋىن ادەيى كۇتىپ وتىرعان روسسيا اتتى الىپ كۇش جاتقان-دى. ەگەر سىبان راپتان وسىناۋ قالىڭ قوسىنىن جايىققا قاراي ەمەس، ۇرگەنىشكە بۇرعانىندا، كىم بىلەدى ونىڭ قاندى سەمسەر — كوشپەلى حاندىعى ءوز اشقاراقتىعىنا ءوزى تۇنشىقپاس پا ەدى، قايتەر ەدى...
ءبىراق ادامدى قۇداي اداستىرار الدىندا ەڭ الدىمەن اقىلىنان ايىرادى. كۇزتوقساننىڭ ەڭ اقىرعى ايىندا سىبان راپتاننىڭ بالاسى قالدەن سەرەننىڭ قولى تۇركىستاننان شىعىپ، جاڭاقورعانعا بەتتەدى. بۇ جولى ونىڭ قاراماعىندا قىرىق مىڭ اتتى اسكەر بار-دى. وزگە اسكەرىن جاۋلاعان جەرىن يەمدەنۋگە قالدىرعان. ءبىراق، جاڭاقورعانعا تاياعان كەزدە، بۇكىل اسكەرىنە كىلت توقتاۋعا تۋرا كەلدى. ءبىر كۇن بۇرىن العا جىبەرگەن قىزى حوچا باسقارعان بارلاۋشى توپتان: «الدىمىزدا قاپتاعان قازاق اسكەرى كەلە جاتىر» دەگەن حابار جەتكەن. سىبان راپتان تاڭ قالدى. قايداعى اسكەر؟ كىم باسقارىپ كەلەدى؟ سوناۋ قۇلجادان اتتانعالى التى ايدان بەرى قارسى كەلەر ءجوندى كۇشتى كورمەي ابدەن اسقىنىپ العان سىبان راپتان قىزىنا كىسى شاپتىردى... «قايداعى اسكەر؟ ونداي قالىڭ اسكەر شىعاراتىن قازاقتىڭ كوبى قىرىلعان. سەنىڭ كورگەنىڭ ءسىرا كوپ مالى بولار. ابايلاپ قارا، ەگەر كورگەنىڭ شىنىندا مال بولسا، وندا ايداپ الۋعا قانشا ادام جىبەرەيىن، تەز حابارىن بەر»، — دەدى. ءوزى ەندى اسكەرىنە تاعى العا قاراي جۇرۋگە بۇيرىق بەردى. ءبىراق حوچادان تاعى حابار كەلدى. «الدىمىزداعى بىزگە قارسى كەلە جاتقان قازاقتىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ اسكەرى ەكەن. باسىندا ءابىلقايىر حان... از دەگەندە وتىز مىڭداي... وسىنداي قالىڭ قول وڭ جاعىمىزدان، ورتا جۇزدەن دە بۇگىن-ەرتەڭ كەلمەك كورىنەدى. ونى بولات حاننىڭ ءىنىسى سامەكە باسقارادى دەيدى قولعا تۇسكەن جىگىت... ەكى جاقتىڭ اسكەرى شيەلى تۇسىندا تۇيىسپەك. ءابىلقايىر اسكەرى ءقازىر وسى شيەلى جاعاسىنا قوستارىن تىكتى. شاماسى، سامەكەنىڭ قولىن كۇتپەك... جاۋ قاراسى ابدەن شوعىرلانعانشا، سول جەردە ايالداۋ كەرەك. كەلە جاتقان جاۋدى كۇتپەگەن جەردەن شابۋىلداساق، جەڭىس بىزدىكى بولاتىنىنا داۋ جوق» دەپتى قىزى.
سىبان راپتان الدىندا جاۋ بار ەكەنىن ەندى ۇقتى. ءبىراق قىزىنىڭ بەرگەن اقىلىنا قارق-قارق كۇلدى. «وتىز مىڭ اسكەرگە كەلەتىن تاعى وتىز مىڭ اسكەردى كۇت دەيدى. سوسىن بارىپ ولارعا ويلاماعان جەردەن قارسى شىعا كەل دەيدى. اقىلىڭا بولايىن! ايەلدىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا دەگەن، مىنە وسى! ەگەر ءابىلقايىردىڭ وتىز مىڭ اسكەرى بولسا، مەنىڭ قىرىق مىڭ جاۋىنگەرىم بار. جانە قانداي كوكجالدار! كىلەڭ سەن تۇر — مەن اتايىن! مۇنداي قىرىق مىڭ قولمەن قاشان دا بولسا وتىز مىڭدى جەڭۋگە بولادى. ءابىلقايىردىڭ وتىز مىڭىنا سامەكەنىڭ وتىز مىڭى قوسىلۋىن مەن نەگە كۇتەمىن؟ ودان دا ولار قوسىلماي تۇرىپ، ءابىلقايىردىڭ اسكەرىن نەگە قىرىپ تاستامايمىن؟ مەيلى، كەلە بەرسىن، سودان كەيىن سامەكەنىڭ وتىز مىڭى. ونىمەن دە ايقاسۋعا كۇشىم جەتەدى». ول وسىنى بالاسى قالدەن سەرەن مەن رەناتقا ايتتى.
رەنات:
— ەگەر ءبىز بارعانشا، ار جاعىنان سامەكەنىڭ اسكەرى جەتىپ قالسا قايتەسىز؟ — دەدى.
— قايتكەن كۇندە دە ءابىلقايىر اسكەرىنە سامەكەدەن بۇرىن جەتۋىمىز كەرەك! بار ايلا وسىندا.
— ءبىز سوعىسىپ جاتقاندا سامەكە اسكەرى جەتسە قايتەسىز؟
— سامەكە اسكەرى جەتپەي تۇرىپ ءابىلقايىردى جەڭۋىمىز كەرەك.
— بۇل ءبىزدىڭ ويىمىز عوي. ال سامەكە اسكەرى بىزدەن بۇرىن جەتىپ، نە بولماسا ءبىز الىسىپ جاتقاندا جەتتى دەلىك؟
— وندا ءبىز جەڭىلدىك.
سوزگە قالدەن سەرەن ەندى عانا كىرىستى.
— ونداي ءقاۋىپ تۋاتىن بولسا، وسى ارادا كىدىرە تۇرىپ، ارت جاعىمىزدان تاعى جيىرما مىڭ اسكەر الدىرعانىمىز اقىل ەمەس پە؟ الپىس مىڭعا الپىس مىڭ، جەڭىس ءارقاشان دا ءبىزدىڭ جاقتا بولادى.
— ونسىز دا ءبىز جەڭىلەمىز.
— قالايشا؟
سىبان راپتان قارقىلداپ كۇلدى.
— قانشا جەر، قانشا قالا العانىمىزدى بىلەسىڭ بە؟ سوندا العان جەرىڭدى الاقانىڭمەن باسىپ وتىراسىڭ با؟ بار اسكەردى مۇندا الدىرساق، قورىققانىنان باعىنىپ وتىرعان ەل ۇندەمەي وتىرا ما؟ جوق، قالدەن نويان، قارسى كەلگەن ون بەس جاۋىنگەردەن ارتىڭنان اندىپ مىلتىق اتقان ءبىر ادام ءقاۋىپتى! جيىرما مىڭ — العان جەرىمىزدى باسىپ قالۋعا كەرەك. ال ونداعى اسكەرىمىز ءقازىر جيىرما مىڭنان ءسال عانا اسادى... التى ايدىڭ ىشىندە ون مىڭ قالماق وققا ۇشتى. بەس مىڭدايى دالا قازاعى، تاۋ قىرعىزىمەن ايقاستا قازا تاپتى. ولاردىڭ ورنىن وسى جورىقتان قايتقان سوڭ، قىستى كۇنى عانا تولتىرامىز. ال ءقازىر نارتاۋەكەل. وتىزعا — قىرىق! ءبىز جەڭۋىمىز كەرەك!
رەنات اقىرىن جىميدى.
— ونىڭىز راس. سامەكەدەن بۇرىن جەتىپ، جاۋدى جەڭۋ — بىزگە قالعان جالعىز جول.
ول ىشتەي سىبان راپتاننىڭ قولباسشىلىق دارىنىنا تاڭ قالدى. شىعىستان شىققان ۇلى اسكەري قولباسشىلار — ءاتيللا، شىڭعىسحان، باتۋ، اقساق تەمىر — ءبارى دە حات تانىماعان، وزىنەن بۇرىن وتكەن ەلدەردىڭ اسكەر قۇرۋ، سوعىسۋ تاسىلدەرىن دە بىلمەگەن ادامدار. ءبارى دە ءوز جولدارىن وزدەرى سالعان. ولار قاشاندا بولسا، جاۋىن جەڭۋدى بىلگەن. بۇكىل الەمگە ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ دۇنيە ءجۇزىن بيلەيمىن دەپ تالپىنعاندا نەبارى ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرى بولعان. سونىمەن قانشا ەلدى، قانشا جەردى باسىپ الدى! وعان قاراعاندا، سىبان راپتاننىڭ ءىسى بالانىڭ ويىنشىعى ءتارىزدى. جوڭعار حاندىعى ءارى كەتسە ءجۇز مىڭ اسكەر شىعارا بىلەر. سومداي اسكەرمەن، ارينە، ءبىر قازاق جەرىن وزىنە قاراتۋ — سىبان راپتاننىڭ قولىنان كەلەدى. قازىرگى ويلاپ تۇرعانى دا سول ۇلى سەنىمنىڭ قامى. تەك بۇنى قولداي ءبىلۋ كەرەك.
— ال، باستىق اتقا قامشىنى، — دەدى سىبان راپتان ەندى بوتەن سوزگە كەلمەي، — قاراڭعى تۇسە ءبىز دە جاۋ شەبىنە جەتۋىمىز كەرەك!
قاتتى جەلىسكە سالىپ، قىرىق مىڭ قول شاڭقاي تۇستەن بەسىنگە دەيىن ءجۇردى.
كۇن ەڭكەيە سىبان راپتاننىڭ الدىڭعى شەبى شيەلى وزەنىنە جيىرما شاقىرىمداي جەردەگى ءبىر قوعالى كولگە كەلىپ جەتتى.
وسى ارادا قىزى حوچا باسقارىپ كەتكەن بارلاۋ توبىنا كەزدەستى. جوڭعار بارلاۋشىلارى قالىڭ قامىس اراسىنداعى قوستارىنان شىعىپ، ات ۇستىندەگى قونتايشىعا ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى. حوچا اكەسىن اتىنان ءتۇسىرىپ، ءوز شاتىرىنا قولتىقتاپ الىپ كىردى. ازدان كەيىن قالدەن سەرەن مەن رەنات تا كەلىپ، ەسىك جاقتان ءبىر تىزەرلەپ ورىن الدى. قىز ءۇن-تۇنسىز، بوساعادا تۇرعان تورسىقتى ءپىسىپ-پىسىپ جىبەرىپ، شارا اياقپەن الدىمەنەن اكەسىنە، سودان كەيىن اعاسى قالدەن سەرەن مەن رەناتقا قىمىز قۇيىپ بەردى. سىبان راپتان قىمىزدى سۋسىنىن قاندىرا ۇزاق جۇتتى دا، ەسىك الدىندا ۇيمەلەپ تۇرعان بارلاۋشىلارعا كوز جىبەرىپ:
— شاڭگەرەك نويان قايدا؟ — دەدى.
حوچا اكەسىنىڭ بوساعان شارا اياعىنا تولتىرا قايتادان قىمىز قۇيىپ، قولىنا ۇستاتتى دا:
— شاڭگەرەك نويان قوس سىرتىندا ءولىپ جاتىر، — دەدى.
سىبان راپتان قىمىزدان تاعى ءبىر جۇتتى.
— كىم ءولتىردى؟
— مەن ءولتىردىم...
سىبان راپتان قىزىنان «نەگە ءولتىردىڭ!» دەپ سۇراعان جوق. قىمىزىن ءىشىپ بولدى دا، سىرتقا شىقتى.
— قايدا؟ — دەدى ول قىزىنا.
حوچا ءۇن-تۇنسىز اكەسىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، ەلۋ قادامداي جەر ءجۇردى دە، قامىس قورشاعان الاڭدا شالقاسىنان سۇلاپ جاتقان جىگىتتى كورسەتتى.
— مىنە.
جىگىت سوم دەنەلى، جيىرما بەستەر شاماسىندا ەكەن. ۇستىندەگى كيىمى دە، قارۋ-جاراعى دا بۇل جىگىتتىڭ جوڭعاردىڭ بەلدى رۋىنان شىققانىن كورسەتەدى. ونىڭ ءدال جۇرەك تۇسىنان قادالعان ساداق وعى سول قادالعان قالپىندا تۇر. سۋىرىپ الماپتى.
— ءيا؟ — دەدى سىبان راپتان قىزىنا قاباعىن تۇيە قاراپ.
— جازىعى بولدى، ءولىم جازاسىنا بۇيىردىم، — دەدى حوچا ايىلىن دا جيماي.
— شاڭگەرەك نوياندى ءولىم جازاسىنا بۇيىرۋ ءۇشىن تىم ۇلكەن ايىپ كەرەك. نە ىستەدى ول؟
جيىرما بەس جاسار شاڭگەرەك نويان سىبان راپتاننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى، جوڭعار حاندىعىنىڭ ەڭ ءبىر باي ادامى مەركىت رۋىنىڭ ءباھادۇرى دودا جوردجيدىڭ جالعىز بالاسى بولاتىن. بىلتىر اكەسى سىبان راپتانعا كەپ قۇدا تۇسكەن. حوچانى سىبان راپتان شاڭگەرەك نويانعا بەرمەك بولعان. ەكەۋىنىڭ قوسىلۋ تويى قىسقا بەلگىلەنگەن. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، حوچا شاڭگەرەككە كۇيەۋگە شىققىسى كەلمەيتىنىن اكەسىنە بىلدىرگەن-دى. قىزىنىڭ ەرلىگى، وجەتتىگى ءۇشىن وتە جاقسى كورەتىن سىبان راپتان ونىڭ بۇل سوزىنە ءمان بەرمەي، جاي اشەيىن «قۇلاپ ءتۇستى» دەمەسىن دەپ ايتىپ جۇرگەنى شىعار دەگەن دە قويعان. راسىندا دا، شاڭگەرەك نويان اتا جاعىنان دا، بايلىعى، ەرلىگى جاعىنان دا حوچادان كەم ەمەس ەدى. حوچانىڭ ونى سۇيمەيمىن دەۋى كىمگە بولسا دا ادام نانعىسىز ءسوز ەدى. راسىندا، قىزدى شاڭگەرەك نويان ۇناتا قويعان جوق. ونىڭ ومىردەن كۇتكەن جارى مۇنداي ەمەس. ءبىراق، بۇكىل جوڭعار ەلى قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرعان قونتايشى سىبان راپتاننىڭ قاھارىنان قورقىپ، ول حوچانى المايمىن دەي المادى. ارينە، جىگىتتىڭ ءوزىن مەنسىنبەگەنىن ۇققان حوچا قاتتى قورلانعان. اكەسىنە مەنى ۇناتپايدى دەۋگە ارلانىپ، «مەن وعان كۇيەۋگە شىققىم كەلمەيدى» دەگەن. اكەسى العاشقى كەزدە بۇل سوزگە ءمان بەرمەسە دە، بەرتىن كەلە «وسىلاردىڭ اراسىندا ءبىر پالە بار ما؟» دەگەن ويعا كەلىپ ەدى. قاتار ءجۇرىپ، ءبىرىن-بىرى ۇقسىن، جاۋدان ءبىرىن-بىرى قورعاي بىلسە، ەرلىك ارقىلى ءتىل تابىسار دەپ، شاڭگەرەك نويانمەن بىرگە، حوچانى دا بارلاۋعا جىبەرگەن، ءوز ويىنىڭ اقتالماعانىنا كوزى جەتكەن سىبان راپتان بويىن الا باستاعان اشۋدان ەكى بەتى تۇكتەنە ءتۇسىپ:
— يە؟! — دەدى قىزىنا قاراپ. — قانداي ايىبى بولدى؟
— ايىبى مىنا جىگىتتەن باستالدى، — دەدى حوچا، ءسويتتى دە اياعىن جىلدام باسىپ بارىپ، شاڭگەرەكتىڭ ار جاعىنداعى توپ قامىستىڭ اراسىن اشتى. سىبان راپتان، قالدەن سەرەن، رەنات ۇشەۋى ءۇستى-باسى قان-قان بوپ ءولىپ جاتقان قازاق جىگىتىن كوردى.
— ءيا؟! — دەدى سىبان راپتان.
— كەشە تاڭەرتەڭ وسى كولدىڭ تۇسىنان ءابىلقايىر اسكەرىنە قاراي شاۋىپ بارا جاتقان ءبىر قازاقتىڭ قىزىن كورىپ قالدىق. اتى جۇيرىك ەكەن، مەنىڭ «قۇماي ءتوسىم» زورعا قۋىپ جەتتى. تاياي بەرىپ، قىزدىڭ موينىنا ارقانىمدى لاقتىرىپ ازەر ۇستادىم. قىزدىڭ قارۋ-جاراعى جوق... ءبىراق ءوزى تىم كەلبەتتى ەكەن. ونى ءبىر كورگەننەن شاڭگەرەك نويان ەسىنەن ايرىلعانداي كۇيگە جەتتى. — حوچا اشۋدان سويلەي الماي، تۇتىعىپ تۇرىپ قالدى.
— سوسىن؟ — دەدى اكەسى قاباعىن قارس جاۋىپ.
— قىزدىڭ ءابىلقايىر اسكەرىنە ءبىزدىڭ كەلە جاتقانىمىزدى حابارلاۋعا بارا جاتقانى ءسوزسىز. بۇنداي ەرلىك قازاق قىزىنىڭ كوبىنەن شىعادى. مەن ودان جاۋاپ العىم كەلىپ، بىرنەشە سۇراق قويدىم. قىز ءبىر ايتقان سوزىنەن تانبادى. «مەن سەندەرگە ەشتەڭە ايتپايمىن، ولتىرسەڭدەر — ولتىرە بەرىڭدەر». قايسارلىعىنا ىزا بولىپ، ونى ءولىم جازاسىنا بۇيىردىم. ءبىراق، شاڭگەرەك ارا ءتۇستى. «ازىرگە ولتىرتپەڭىز، بۇگىن ايتپاعانمەن، سىرىن ەرتەڭ ايتادى، ءقازىر ىزادان كونبەي تۇر» دەپ ماعان جالىندى. مەن شاڭگەرەككە قىزدىڭ وتە ۇناپ قالعانىن ءتۇسىندىم. ەندى شاڭگەرەكتىڭ دە جۇرەگىن ورتەگىم كەلدى: «ءقازىر ءدال وسى ارادا قىزدى ولتىرىڭدەر!» — دەدىم جىگىتتەرگە. شاڭگەرەك «ولتىرمەڭدەر!» — دەپ بۇيىردى. مەن: «ولتىرىڭدەر!» دەدىم. بارلاۋشى جىگىتتەردىڭ كوبى مەركىت رۋىنان بولعاندىقتان با، الدە قىزدى ايادى ما، ەندى ءبارى ماعان جالىندى. «قايتەسىز قارۋ-جاراعى جوق ءبىر قىزدىڭ قانىن توگىپ، ودان دا قونتايشىعا تارتۋعا اپارايىق» دەدى. وتىنىشتەرىن ورىنداماسام، ىزادان وزىمە زاقىم كەلتىرىپ جۇرەر دەپ ايتقاندارىنا كوندىم. ءبىر جاعىنان قىزدى قالدەن سەرەنگە الىپ بەرىپ، شاڭگەرەكتىڭ جۇرەگىن ءبىرجولاتا كۇيدىرەيىن دەدىم. ويتكەنى قىز مەنىڭ ولجام عوي، كىمگە بەرسەم دە ەركىم بار ەمەس پە؟
— ءيا، سوسىن؟
— قىز شىن ادەمى ەدى. ونى ءولتىرۋدىڭ ءوزى دە سۇلۋلىققا ىستەلەتىن ءبىر ۇلكەن قيانات بوپ كورىندى ماعان. ءبىراق، شاڭگەرەكتى قىزعاندىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قىزدى ولتىرتپەك تۇگىل، ونىڭ قول-اياعىنا كىسەن دە سالعىزبادىم. ەندى كۇزەتىن باسقا جىگىتتەرگە بۇيىرىپ، شاڭگەرەككە تەك قىزدىڭ اتىنا يە بولۋدى تاپسىردىم...
— سوسىن؟!
— سوسىن... كولدىڭ ارعى بەتىندەگى بارلاۋشىلارىم تاعى ءبىر قازاقتىڭ جىگىتىن ۇستاپ اكەلدى... بۇ دا سۇراعىما جاۋاپ بەرمەدى. مەن ەندى جىگىتتىڭ تاقىمىنا قىل ارقان سالعىزىپ بۇراتتىم. تۇتقىن قىزدىڭ سۇلۋلىعىنا كۇيىندىم بە، «سەن نازىك سۇلۋسىڭ عوي، باۋىرىڭدى قۇلىنداي شىڭعىرتىپ جاتقاندا، سەنىڭ سۇلۋ ءتۇرىڭ قانداي بولادى ەكەن كورەيىن» دەپ جىگىتكە قىل بۇراۋدى تۇتقىن قىزدىڭ كوزىنشە سالعىزدىم. قىل شىلبىردى بىر-ەكى رەت بۇراعاندا-اق جىگىتتىڭ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا جەتتى. قىزدىڭ بەتىنە قاراپ ەدىم، سۇپ-سۇر بوپ ەرنىن تىستەپ قاتىپ قالىپتى. «بالەم، سولاي ما ەكەن!» دەدىم ىشىمنەن. ەندى ونىڭ كوزىنەن اققان جاستى كورگىم كەلىپ كەتتى. جىگىتتەرگە «تاعى بۇراڭدار!» دەدىم. سول كەزدە تۇتقىن جىگىت شىداي المادى.
— سۇراعاندارىڭنىڭ ءبارىن ايتايىن، — دەدى جالىنىپ.
قىزدىڭ بەتىنە قاراپ ەدىم، ونىڭ اناۋ تۇتقىن جىگىتكە جەركەنىشپەن، وشىگە قاراپ تۇرعانىن بايقادىم.
مەن جىگىتتەن جاۋاپ الا باستادىم.
— سەن كىمسىڭ؟
— ءابىلقايىر حاننىڭ بارلاۋشىسىمىن، — دەدى ول.
— ءابىلقايىر اسكەرى قاي جەردە؟
— شيەلى تۇبىندە...
— قانشا قول؟
— وتىز سانا...
— بەرى قاراي قاشان اتتانباق؟
— ورتا ءجۇز اسكەرىنىڭ كەلۋىن كۇتۋدە...
— سامەكە قانشا قولمەن كەلمەك؟
— وتىز ساناداي.
— قاشان كەلىپ قوسىلماق؟
جىگىت جاۋاپ قايتارىپ ۇلگەرگەن جوق، جانىمدا تۇرعان قازاق قىزى ءبىر-اق اتىلىپ تۇتقىننىڭ جانىنا باردى، مەن ونىڭ جوعارى كوتەرىلگەن قولىنان جارق ەتكەن الماس كەزدىكتى كورىپ قالدىم. جۇگىرىپ جانىنا جەتكەنىمشە، ول قولىنداعى كەزدىكتى تۇتقىن جىگىتكە سىلتەپ تە ۇلگىردى. جىگىتتىڭ تاقىمىنا قىل بۇراۋ سالىپ تۇرعان مەنىڭ جىگىتتەرىم نە بولعانىن بايقاپ تا ۇلگىرگەن جوق. تۇتقىن جەرگە سۇلق قۇلادى. قىز كەزدىگىن ءدال جۇرەك تۇسىنان قاداپتى.
— سوسىن؟!
— سوسىن نە بولسىن... سامەكە اسكەرىنىڭ ءبۇل اراعا قاشان كەلەتىنىن ءبىز بىلە الماي قالدىق. مەن ەندى قىزدى ولتىرگىم كەلمەدى. ەلدىڭ نامىسى ءۇشىن قانداي قيىندىققا بولسا دا شىدايتىن قايسار سۇلۋ ەلىنىڭ نامىسىنىڭ قالاي توگىلگەنىن ءوز كوزىمەنەن كورسىن دەپ، ادەيى ءتىرى ساقتاعىم كەلدى. قول-اياعىن كىسەندەپ، سەندەر جەتكەنشە، تۇنىمەن كۇزەتىپ شىعۋدى نوكەرلەرگە بۇيىردىم.
— سوسىن؟! — بۇ جولى سىبان راپتاننىڭ داۋسى تەمىر تور ىشىندە تۇرىپ ىزالانعان جولبارىستىڭ گۇرىلىندەي تىم قاتتى شىقتى.
— سوسىن... سوسىن شاڭگەرەك نويان مەن بارلاۋعا كەتكەندە، كۇزەتتەگى مەركىت جىگىتتەرىنە بۇيرىق بەرىپ، قىزدىڭ قول-اياعىنداعى كىسەنىن الدىرىپ بوساتىپ جىبەرەدى... شاڭگەرەك نويانعا قىز: «ەگەر ءتىرى كەزدەسسەك، بۇل جاقسىلىعىڭدى وتەيمىن» دەپ راقمەتىن ايتىپ، اتىنا ءمىنىپ، ءابىلقايىر حاننىڭ اسكەرىنە قاراي ءبىر-اق تارتىپتى.
— دەمەك، ءابىلقايىر حان ءبىزدىڭ كەلە جاتقانىمىزدى بىلەدى ەكەن عوي؟
— ارينە.
— قاپ! سوسىن؟!
— سوسىن... مەن شاڭگەرەك نوياننان قىزدى نەگە بوساتتىڭ دەپ سۇرادىم.
«قىزدى مەن بوساتپاعانىمدا، سەن ونى ءبارىبىر ولتىرەتىن ەدىڭ عوي» — دەدى ول.
مەن: «ولتىرسەم شە؟»، — دەدىم. ول «ودان ءوزىمنىڭ ولگەنىمدى ارتىق كوردىم»، — دەدى. مەن: «قىزدى ولتىرمەي-اق ءوزىمنىڭ اعا-ىنىلەرىمنىڭ بىرىنە بەرەتىن ەدىم عوي»، — دەدىم. ول: «وندا مەن سەنى دە، ءوزىمدى دە ولتىرەتىن ەدىم»، — دەدى. سوندا عانا بارىپ مەن شاڭگەرەك نوياننىڭ ول قىزعا شىن عاشىق بولىپ قالعانىن ۇقتىم. ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي، ونى ءولىم جازاسىنا بۇيىردىم...
— بەكەر ەتكەنسىڭ... اكەڭ قونتايشىنىڭ شەشىمىن كۇتۋ كەرەك ەدى...
باعانادان بەرى سازارا سويلەپ تۇرعان حوچا:
— اكە، مەندە دە جۇرەك، سەزىم، نامىس بار ەمەس پە؟ — دەپ، وكىرىپ قويا بەردى.
تاس جۇرەك سىبان راپتان قىزىنىڭ شاڭگەرەك نوياندى قانشالىقتى جاقسى كورىپ كەلگەنىن ەندى عانا ءتۇسىندى.
— ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ وعان شىقپايمىن دەگەن؟ — دەدى ول كەنەت ءسال بوساڭسىپ. — ءجا، بولدى، ونداي جىگىت سەنىڭ ءبىر تامشى جاسىڭا تۇرمايدى! بۇكىل جوڭعار حالقىنىڭ تىلەگىن ءبىر قىزدىڭ سۇلۋلىعىنا ساتاتىن بالا وسىرگەن دودا جوردجيدىڭ ءوز وبالى وزىنە!
قونتايشى كىلت بۇرىلىپ، جۋان قامىت اياقتارىنىڭ وكشەسى بىرىنە-بىرى ءتيىپ، اتىنا قاراي جۇرە بەردى. تەك قاڭتارىپ قويعان ەر باسىنان تىزگىنىن الىپ، اياعىن ۇزەڭگىگە سالا بەرىپ، بالاسى قالدەن سەرەنگە:
— حوچا قازاق قىزىن ولتىرىڭدەر دەگەندە، ولتىرتپەي ءتىرى الىپ قالعان مەركىت جىگىتتەرى ءبىرى قالماي وسى ارادا اجال تاپسىن! — دەدى.
— قۇپ!
— قونتايشى الپىستان اسىپ كەتكەنىنە قاراماي، بۇلاڭ قۇيرىق تورى ايعىرىنا، ۇزەڭگىسىنە اياعى تيەر-تيمەستەن ىرعىپ ءمىندى دە، باتىسقا قاراي جەلە جورتىپ جۇرە بەردى. حوچا مەن رەنات سوڭىنان ەردى. بۇگىنگە دەيىن جوڭعار ەلىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن جان قيىپ كەلگەن جەتپىس جىگىتتى ءبىر ءسات قانا كوڭىلشەك بولعاندارى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان سىبان راپتاننىڭ قاتىگەزدىگىنەن جانى تۇرشىكسە دە، رەنات وزىنشە تۇجىرىم ىستەدى: «وزگەگە ءامىرىن جۇرگىزەم دەگەن ادام وسىنداي تاس جۇرەك بولۋى كەرەك. بۇنداي بولماعان كۇندە شىڭعىسحان الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن باسىپ الا الماس ەدى» دەپ ويلادى.
حوچا توبىنا كەزدەسىپ، شاڭگەرەك نوياننىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعان — ەرلىگىمەن جۇرت كوزىنە تۇسە باستاعان باسەنتين مالايسارىنىڭ قارىنداسى گاۋھار ەدى. ارعىن رۋىنىڭ ءبىر تارماعى باسەنتين ول كەزدە ۇلىتاۋ توڭىرەگىن جايلايتىن. ماڭايىندا ساۋدا-ساتتىق ەتەتىن ۇلكەن شاھار بولماعاندىقتان، ۇلىتاۋ، ارعىناتى ماڭايىنداعى قالىڭ قازاق اۋىلدارى تۇركىستان، تاشكەنت قالالارىنا كىرە تارتىپ، ءجۇن-جۇرقاسىن، تەرى-تەرسەگىن، كەيدە ۇيىرلەپ جىلقىسىن، قوتانداپ قويىن ايداي كەپ، بازارلارىنا ساتىپ، دۇكەندەرىنەن قانت-شايىن، كيىم-كەشەگىن، قالا بەردى، اقىرەتتىك بوزىنە دەيىن الىپ قايتاتىن. كەي جىلدارى بۇنداي قالا شىققان كەرۋەندەر بۇحار، حيۋاعا دەيىن دە باراتىن. بيىل مالايسارىنىڭ اۋىلى تۇركىستان بازارىنا كەرۋەن تارتقان. كەلەر جىلى ەسىل بويىنداعى ءبىر اۋقاتتى ادامنىڭ بالاسىنا بەرمەك بوپ وتىرعان گاۋھاردى اكە-شەشەسى، قۇتتى جەرىنە قونار الدىندا قۇربىلارىمەن بارىپ بوي جازىپ قايتسىن جانە ءوز كوڭىلىنە ۇناعان جاساۋىن السىن دەپ، كەرۋەنگە ىلەسىپ ساياحات قۇرىپ بارا جاتقان ءبىر توپ قىز-بوزبالالارعا قوسىپ جىبەرگەن.
كەرۋەن تۇركىستانعا جەتكەننەن كەيىن ەكى بولىنگەن. ءبىر بولەگى، مالدارىن قۇندىلاۋ ەتىپ ساتقىلارى كەلگەن اۋقاتتىلاۋ جاعى تاشكەنت بارىپ قايتپاق بولعان. ەكىنشى جارتىسى ولاردىڭ قايتا ورالۋىن كۇتىپ، تۇركىستاندا قالىپ قويعان. سول تۇركىستاندا قالعان توپتا گاۋھار دا بار ەدى. تۇركىستان توڭىرەگىندەگى قازاق اتاۋلى شاھاردى قورعايمىز دەپ جاتقاندا، باسەنتين جىگىتتەرى كەمەدەن قاشقان ەگەۋقۇيرىق تىشقانداي، ەلگە كەتىپ قالۋدىڭ رەتىن تابا المادى. تۇركىستاندى قورعاۋشىلارعا قوسىلدى. گاۋھار دا سولارمەن بىرگە قالدى. امال جوق، ەلشىبەك قالانى بەرگەننەن كەيىن ارقا جىگىتتەرىمەن بىرگە گاۋھار دا سىرداريانىڭ قالىڭ قامىسىنىڭ اراسىنا تىعىلدى. ءدال وسى كەزدە بۇلارعا ءابىلقايىر اسكەرىنىڭ كەلە جاتقانى، وعان جاقىندا اركادان سامەكە باستاعان قالىڭ قول كەلىپ قوسىلماق دەگەن حابار جەتتى. ىلە-شالا «ۇزىن قۇلاق» سىبان راپتان ءابىلقايىرعا قارسى قىرىق مىڭ جاۋىنگەرمەن اتتاندى دەگەن سۋىق ءسوزدى اكەلدى. بۇعان قوسا «ءابىلقايىر اسكەرى سىبان راپتاننىڭ شىققانىن بىلمەيدى ەكەن، ولار شيەلى بويىندا سامەكە اسكەرىنىڭ كەلۋىن كۇتىپ جاتقاندا، جوڭعار قونتايشىسى اڭداۋسىزدا ۇستەرىنەن تۇسپەك ەكەن» دەگەن تاعى دا سۋىق سىبىس ەستىلدى. حابارسىز جاتقان قازاق اسكەرىنىڭ، جاۋدىڭ تۇتقيىل شابۋىلىنان قاتتى اپاتقا ۇشىرايتىنىن بىلگەن نازىك سەزىمدى، ەر جۇرەكتى گاۋھار ەندى شىداي المادى. ءابىلقايىر اسكەرىنە حابار بەرمەك بوپ اتقا قوندى. ءبىز ەرەيىك دەگەن سەرىكتەردى ەرتپەدى. ناشار كيىنگەن جالعىز اتتىنى ەشكىم اڭعارا قويماس دەگەن. ارقا جىگىتتەرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى جۇيرىگىن ءمىنىپ جولعا شىقتى. سىر بويىن قۋالاي ءتۇنى بويى شابىستان تانباعان گاۋھار، تاڭ قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقاندا، حوچالار قوس تىككەن قوعالى كولدىڭ جانىنان وتە بەرىپ قولعا تۇسكەن. جىگىت دەپ ۇستاعانى قىز بولىپ شىققاندا حوچا تاڭ قالدى. قىز بولعاندا قانداي! سان ايقاستان وتكەن، سوناۋ قىتايدىڭ شەكاراسىنداعى حالقادان تۇركىستانعا دەيىن ادامزاتتىڭ نەلەر سىمباتتىسىن كەزدەستىرگەن قالماق جاۋىنگەرلەرى گاۋھاردى كورگەندە، ءمولدىر سۋ تۇبىندە جاتقان جارقىراعان گاۋھار تاستى كورگەندەي ەستەرى شىقتى. شاڭگەرەك نوياننىڭ بىردەن گاۋھاردى ولىمگە قيماي اراشا ءتۇسۋى دە وسىدان ەدى.
گاۋھار بوسانىپ شىعىسىمەن سول كۇنى ساسكە كوتەرىلمەي-اق ءابىلقايىر قولىنا كەپ جەتتى. حانعا سىبان راپتاننىڭ قىرىق مىڭ اسكەرى كەلە جاتقانىن ايتتى. ءابىلقايىر دابىل قاعىپ، اسكەرىن ساپقا تۇرعىزدى. حان كەڭەسىن شاقىردى. تۇتقىن جىگىت حوچالارعا ءابىلقايىردىڭ وتىز مىڭ اسكەرى بار دەپ بىلمەگەندىكتەن ايتقان. ءابىلقايىردىڭ بار اسكەرى ون بەس مىڭعا دا جەتپەيتىن. مۇنداي شاعىن قولمەن قىرىق مىڭ جاۋىنگەرى بار سىبان راپتانعا قايدان قارسى تۇرا الادى؟
بۇلاردىڭ بار سەنگەنى قالىڭ قازاق جايلاعان ارقا قولى بولاتىن. سول قولعا سەنىپ جورىققا اتتانعان. سول قولدى كۇتىپ، شيەلى بويىنا قوس تىككەن. ەندى جاۋدىڭ تاياپ قالعانىن ەستىگەن جونە وعان توتەپ بەرە المايتىنىنا كوزى جەتكەن ءابىلقايىر ءبىر سەبەپتەن كەيىن شەگىنۋدى دە ويلادى. ءبىراق اداي مەن تامانىڭ باتىر جىگىتتەرى وعان كونبەدى. ولار الشىن رۋىنىڭ التىن ۇشتى نايزاسىن جوڭعار قانىنا مالماي كەيىن قايتپايمىز دەپ كەسىپ ايتتى. ءابىلقايىر، امال جوق، اسكەرى از بولسا دا، سىبان راپتانعا قارسى شىعۋعا بەل بۋدى. تەك وزدەرىنىڭ از ەكەنىن ايتىپ، «تەزىرەك جەتسىن» دەپ، كەلە جاتقان سامەكە حاننىڭ اسكەرىنىڭ الدىنان تاعى ات شاپتىردى.
بولات حاننىڭ ورداسىنا قابانباي باتىر جەتكەندە، حان جازعى جايلاۋ نۇرا بويىندا بولاتىن. ءبىراق ءوزى توسەك تارتقان اۋرۋ ەكەن. بۇل ەل سۋىق سوزدەن بۇرىن دا حاباردار بوپ شىقتى. حان جوڭعارعا قارسى شىعۋدى ءىنىسى سامەكەگە تاپسىردى. ول بۇكىل ارقا بويىنداعى ورتا ءجۇز رۋلارىنا كىسى جۇرگىزدى. «قازاق جەرىنە جاۋ شاپتى، اتتان!» دەگەن حاباردى ەستىگەن قالىڭ ەل لەزدە دۇرلىگە قالدى. قازاق دەگەن اتقا يە بولىپ، ەدىل مەن ەرتىستىڭ، الاتاۋ مەن ەسىل، توبىلدىڭ اراسىن جايلاعان ەلگە ەجەلدەن سوعىس دەگەن ءسوز جات ەمەس-تى. عاسىرلار بويى بۇل ەلدىڭ سوعىسسىز وتكەن بىردە-بىر جىلى جوق. سوڭعى ەكى ءجۇز جىلىن سىرداريا بويىنداعى قالالارى ءۇشىن ءابىلقايىر، مۇحامەد-شايباني وردالارىمەن، سامارقانت، بۇقار امىرلەرىمەن ايقاستا وتكىزگەن. بۇنىمەن قاتار ون بەسىنشى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوڭعار، جۇڭگو حاندىقتارىمەن الىسىپ كەلەدى. ءالى الدارىندا قانشا قىرعىن اپات بار! وسىنىڭ بارىنە ەتى ءولىپ كوندىككەن حالىق، بۇ جولى دا «جەر شەتىنە جاۋ كەلدى!» دەگەن سۋىق ءسوزدى ەستىگەندە، ەلەڭ ەتە ءتۇستى. ءبىراق جەرىنىڭ شالعايلىعىمەن بايلانىستى زاماتتا جينالا قويمادى. قىردا جاتقان جىلقىلارىنان جورىققا مىنەتىن اتتارىن الدىرتىپ، بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان سويىلدارىن تاقىمدارىنا باسقانشا ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. تەك ءبىر اي مولشەرىندە وتىز مىڭعا جۋىق جىگىت جينالدى. وسى جىگىتتەردىڭ ىشىندە، بۇكىل قازاق ەلىنە اتتارى ءمالىم، حالقىن جوڭعار شاپقىنىنان قۇتقارۋعا جان سالعان ايگىلى باتىرلارى: ارعىننىڭ ءبىر تارماعى قانجىعالى رۋىنان شىققان بوگەنباي، باسەنتين رۋىنان شىققان سىرىمبەت، مالايسارى، تاراقتى رۋىنان شىققان بايعوزى، شاقشاق رۋىنان شىققان جانىبەك، ۇلىتاۋ بويىنداعى نايماننىڭ ءبىر تارماعى — باعانالى رۋىنان ورازىمبەت يمانتاي كەلدى. وزدەرى جاس بولعانمەن، كەيبىرەۋلەرى قاستارىنداعى توپ جىگىتكە باسشى بولۋعا جاراعانداي. بۇلاردىڭ ۇستىنە باياناۋىل مەن كوكشەتاۋ دالاسىنداعى وباعان وزەنىن جايلاعان ۋاق رۋلارىنىڭ جىگىتتەرىن ەرتىپ، بۇرىن دا ىلە بويىندا جوڭعارلارمەن سان الىسقان، ارقانىڭ ارداگەرى باتىر باياننىڭ ءوزى دە بۇگىن-ەرتەڭ جەتپەك. بۇلار كەلە باستاعاننان كەيىن، سوناۋ ەرتىس بويىنداعى قاراكەرەيدەن وزىنە سەرىك جىگىتتەردى جيماق بولىپ، قابانباي باتىر ەلىنە قايتتى.
ءارقايسىسى ءار تاۋدى مەكەندەگەن قازاق رۋلارىنىڭ اسكەرلەرى جينالعانشا، جاز ورتاسى دا بولىپ قالدى. جۇت جەتى اعايىندى دەگەندەي، ارقانىڭ جاۋىندى-شاشىندى مەزگىلى بيىل جىلداعىسىنان ەرتە ءتۇستى. سامەكە اسكەرىنىڭ تەگىس جينالۋىن كۇتپەي، باتىر بايان ءۇش مىڭ سالت اتتى ىعاي مەن سىعاي ەر جىگىتتەردەن قۇرىلعان جاۋ جۇرەك قولمەن سىر بويىنا بەتتەدى. بۇلار ساپارعا شىعار الدىندا عانا سامەكەنىڭ سالەمىن الىپ، كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىرعا شابارمان جىبەرىلگەن. ەكى حاننىڭ ۋادەسى بويىنشا قازاق قولى قاراشانىڭ ورتا شەنىنەن قالماي شيەلى مەن جاڭاقورعان اراسىنداعى سىر بويىندا باس قوسپاق-تى. وسى ارادان ەل بولىپ بىرىگىپ، جوڭعارعا قارسى اتتانباق ەدى. جەرى شالعاي ارقا جىگىتتەرى ءدال بۇگىن-ەرتەڭ جينالا المايتىندارىنا كوزى جەتكەن باتىر بايان، ابىلقايىرمەن كەزدەسەتىن مەزگىلدەرى تاياپ قالعاندىقتان، «ارقانىڭ اسكەرىنىڭ الدى كەلە باستادى» دەپ كىشى ءجۇزدىڭ كوڭىلىن كوتەرە تۇرۋ ءۇشىن، ءوزى ادەيى بۇرىنىراق شىققان. بۇل كوكشە تەڭىزدى جاعالاي قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي تۇسىنا جەتكەن كەزدە، سامەكە دە جيىرما بەس مىڭعا جۋىق قولمەن نۇرادان قوزعالعان.
اقىلىمەن، ەرلىگىمەن ەمەس، بايلىعىمەن ەر اراسىنداعى تارتىستا ءوزىن جاقتايتىن شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس شونجارلاردىڭ دەمەۋىمەن كوزگە تۇسكەن سامەكە بولات حان اۋىرعالى ابدەن لەپىرىپ العان. وتكەن جىلى عانا كەنجەسى قۇدايمەندەنى بوكەي سۇلتاننىڭ ۇرپاعىنا ۇيلەندىرىپ، ءۇش ءجۇزدى شاقىرعان ۇلان-اسىر تويدىڭ قىزۋى باسىلماي، ءالى كوكىپ جۇرگەن سامەكە ىرعالىپ-جىرعالىپ قالىڭ قولمەن جورىققا اتتانعانشا، قىردىڭ بوراندى-شاشىندى، جەلى وڭمەنىڭنەن وتەتىن قارا سۋىق كۇزى دە باستالىپ قالعان-دى. كوكشە تەڭىزگە جەتىپ، ونىڭ كۇنباتىسى مەن سىر بويىنا قاراي بەتتەگەن كەزىندە، بۇكىل قازاق جەرىنىڭ قاراقۇم، قىزىلقۇم، سارىقۇمىن ءدال وسى تۇسقا اكەلىپ ۇيگىسى كەلگەندەي، ادام ايتقىسىز قارا داۋىل سوقتى. اسپانعا كوتەرىلگەن قۇم، توپىراق، قيىرشىق تاس، تۇبىرىمەن جۇلىنعان بايالىش، جىڭعىل، قاڭباقتان دۇنيە ءجۇزى كورىنبەي كەتتى. ۇيىر-ۇيىرلەپ ماتاستىرعان جىلقىنىڭ كەي توبى جەل وتىنە شىداي الماي ىعۋعا اينالدى. تەك ءومىر بويى جىلقى باعىپ وسكەن ارقا جىگىتتەرىنىڭ ەرەكشە ەرلىك قيمىلدارىنىڭ ارقاسىندا عانا امان قالدى. بۇل قارا سۇراپىل ەكى كۇن دەگەندە ازەر باسىلعان. ازىققا دەپ ايداپ شىققان قوتان-قوتان قويدىڭ ءبارى تەگىس قىرىلدى. تەك تۇيەلەرگە ارتقان بيداي، تارى، قۇرت، جەنت، ماي امان قالدى. قول قايتادان قوزعالدى. بۇرىنعى تاقىر دالا ەندى اتتىڭ شاشاسىنا دەيىن كومىلگەن كۇمعا اينالىپ، جايىلىسقا ۇيرەنگەن جۇيرىكتەر جۇدەپ-جاداپ، سەگىزىنشى كۇن دەگەندە سىردىڭ تەرىسكەي تۇسىنا اقمەشىتتەن ءبىر كۇندىك جەرگە كەپ توقتادى. سامەكە وسى ارادا ەر قاجاپ تاستاعان اتتاردىڭ جاراسىنا ماي جاعىپ، ابدەن قاجىعان جىگىتتەرىن تىنىقتىرىپ الۋ ويىمەن ءسال ايالدادى. وسى ارادا سول سىبان راپتاننىڭ اسكەرى ءابىلقايىر قولىمەن جاڭاقورعان ماڭايىندا كەزدەسىپ، قاتتى قىرعىن سوعىس بولعانىن، ءابىلقايىر قولى جەڭىلىپ كەيىن قايتقانىن ەستىدى.
سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ كەلە جاتقان سامەكە ەندى جالت بەردى. «قىس بولسا كەلىپ قالدى. جوڭعار اسكەرى دە ۇرىسىن توقتاتادى. ارقا جاققا ءبارىبىر بەتتەمەيدى. ءوزىمىز بارىپ ءتيىسۋىمىز — شىن اقىلسىزدىق بولار. ءابىلقايىردىڭ قولىن جەڭگەن سىبان راپتان، ءبىزدىڭ جاداپ-جۇدەپ ازەر جەتكەن اسكەرىمىزدىڭ بىت-شىتىن شىعارۋى داۋسىز. تەككە قۇريمىز. ودان دا «ەسىڭ باردا — ەلىڭدى تاپ» دەگەن، بوسقا قىرىلماي تۇرعاندا ەلىمىزگە قايتايىق. قۇداي بۇيىرسا، جوڭعارمەن كەلەسى جازدا كەزدەسەرمىز. وعان دەيىن قالىڭ قول جيناپ، ابدەن مىقتالايىق» دەدى سامەكە. شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس رۋ باسشىلارى بۇل كەڭەستى ماقۇلدادى. راسىندا دا سامەكە اسكەرى، وسى كۇيىندە سىبان راپتانعا قارسى شىعار بولسا، تەككە قانجوسا بولاتىنى ايدان انىق ەدى. ءبىر جاعىنان، ءابىلقايىر قولىنىڭ كەيىن قايتقانى ارقا جىگىتتەرىن رۋحاني السىرەتسە، ەكىنشى جاعىنان، الىس جولدان جاداپ-جۇدەپ كەلگەن ءالسىز جۇرت مۇزداي بوپ دايىندالعان، وزدەرىنەن ەكى ەسە كوپ جوڭعار اسكەرىنە توتەپ بەرە المايتىنى دا حاق. كۇرەسكە تۇسۋگە دارمەنىڭ جەتپەسە قۇر جۇرەكتىلىك كىمدى مۇراتقا جەتكىزگەن. ارقا جاۋىنگەرلەرى سىبان راپتانمەن كەزدەسپەي كەيىن قايتتى.
قىرىق مىڭ قولمەن سىبان راپتاننىڭ كەلە جاتقانىن گاۋھاردان ەستىگەن ءابىلقايىر دابىل قاقتىرىپ بار اسكەرىن ساپقا تۇرعىزىپ، «تاۋەكەل!» دەپ سىبان راپتانعا قارسى جۇرگەن. بۇل جولى سىبان راپتان ەمەس، ونى ءابىلقايىر ويلاماعان جەردەن شاپتى. اسكەرى شۇبالاڭقى كەلە جاتقان جوڭعار قونتايشىسى كۇتپەگەن جەردەن تيگەن جاۋدان ءشۇۋ دەگەندە سەسكەنىپ قاپ، ءسال كەيىن شەگىنسە دە، قازاق قولىنىڭ اناعۇرلىم از ەكەنىن كورىپ، تەز-اق ەسىن جيعان. جوڭعار اسكەرىنىڭ سوڭعى شەپتەرى دە جەتىپ، كىشى ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى قانشا ەرلىك كورسەتىپ قارسىلاسقانمەن دە، ەرىككە قويماي، قازاق اسكەرىن كەيىن قاراي ىعىستىرا تۇسكەن. ەندى بۇلاردى جەڭۋگە اينالدىم عوي دەپ، اقىرعى قيمىلىنا كىرىسكەن كەزدە، كەنەت «قابانباي!»، «قابانباي!» دەپ ۇرانداسىپ، قامىس اراسىنان قابانباي باتىر باستاعان نايماننىڭ ەكى سان قولى جوڭعار شەبىنە ءدال وكپە تۇسىنان تيگەن. اۋەلدە ارقانىڭ قالىڭ اسكەرى كەلىپ قالعان ەكەن دەپ ابىرجىعان سىبان راپتان، بۇيىرىنەن تيگەن جاۋ جاڭادان جەتكەن شاعىن جاساق ەكەنىن تۇسىنىسىمەن، تەز-اق بويىن جيناپ العان.
جوڭعار قولى قايتادان شابۋىلعا شىقتى. ۇرىس شيەلەنىسە ءتۇستى. كۇن ەكىندىگە تاياپ قالعان كەز. قازاقتىڭ بۇدان باسقا اسكەرى جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن سىبان راپتان، ءوزىنىڭ كوپتىگىن كورىپ، اسكەرىنە «بىردە-بىر قازاق جاۋىنگەرى قۇتىلۋشى بولماسىن، جان-جاعىنان قورشاپ الىڭدار!» دەپ بۇيرىق بەردى. جوڭعار اسكەرى قونتايشىسىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداعان. ۇرىسقا قىزۋ كىرىسكەن ءابىلقايىر وزدەرىنىڭ قورشاۋدا قالعانىن كۇن باتىپ بارا جاتقاندا ءبىر-اق ءبىلدى. قانداي قاقپانعا تۇسكەندەرىن اڭعارعان كىشى ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى قاشىپ قۇتىلا المايتىندارىن تۇسىنىسىمەن-اق، ولىمگە ءبىرجولاتا بەل بۋعان. جاستىقتارىن الا ولمەك بولدى. قازاق جىگىتتەرىنىڭ ەرلىگى، قايسارلىعى بۇرىنعىسىنان ون ەسە، ءجۇز ەسە ارتا ءتۇستى. جاۋىنىڭ وڭاي بەرىلمەيتىنىنە كوزى جەتكەن جوڭعار جاۋىنگەرلەرى دە بارىن سالدى. ەكى جاقتان دا بىردەي باتىل قيمىل، قان-جوسا كەسكىلەسۋ باستالدى. ءبىراق ءابىلقايىر قولىنىڭ جان-جاعىنان تەمىر قورشاۋ بىرتە-بىرتە تارىلىپ، قازاق جىگىتتەرىنىڭ شەڭبەردەن شىعا الماي قىرىلاتىنى شىندىققا اينالا باستادى. سوندا دا ايگىلى اداي، تاما، نايمان جىگىتتەرىنىڭ قورشاۋىندا، ماڭىنا جان جۋىتپاي جۇرگەن ءابىلقايىر «جەڭىلدىم» دەپ قول كوتەرمەدى. بۇعان ىزالانعان سىبان راپتان «قازاقتىڭ بىردە-بىر جاۋىنگەرى ءتىرى قالماسىن!» دەپ تاعى جارلىق بەرگەن. قاندى كورگەن قاسقىرداي، قازاقتى قىرۋعا ابدەن قۇنىعىپ العان جوڭعار قونتايشىسىنىڭ بۇل بۇيرىعىن ورىندار ما ەدى — قايتەر ەدى، كەنەت سولتۇستىك جاقتان «ارۋاق!»، «ارۋاق!»، «اقجول!»، «اقجولداعان!» ايبارلى ۇران شىقتى. بۇل كەزدە كۇن دە باتىپ بارا جاتقان-دى. ويلاماعان جەردەن ايبارلى ۇران ەستىلگەندە سىبان راپتان شىن ساسىپ قالدى. سامەكەنىڭ قولى جەتكەن ەكەن دەپ ويلادى. ال بۇل جەتكەن — بار بولعانى ءۇش مىڭ جاۋىنگەرى بار باتىر بايان ەدى. ول ىلە بويىندا بۇرىن دا قالماقپەن سان ايقاسقان، سان جەڭگەن، جاۋ جاعىنا بۇرىننان بەلگىلى باتىر. اقبوز اتىن قول الدىندا كوسىلدىرە سالىپ كەلە جاتقان جىگىتتى كورگەندە، جوڭعارلار «باتىر بايان!» دەپ شۋ ەتە ءتۇستى. جاۋ شەبىنىڭ ءبىر جاعى شەتىنەي باستادى. سول شەتىنەگەن تۇستان ءابىلقايىر اسكەرى قورشاۋدان بوسانىپ شىعا بەردى. بۇل كەزدە قاس قارايۋعا اينالعان. زاماتتا قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى. ەندى ەكى جاق تا ۇرىستارىن توقتاتىپ كەيىن شەگىندى. وسىلاي باتىر باياننىڭ ويدا جوقتا پايدا بولۋىنىڭ اركاسىندا ءبىر قىرعىننان ساۋ قالعان ءابىلقايىر اسكەرى، مايداندا تەڭ جارتىسىن كومۋسىز تاستاپ ءارى شەگىنە بەردى. باتىر باياننىڭ اسكەرىن قوسقاننىڭ وزىندە قولىنىڭ سانى بار بولعانى ون مىڭعا جەتەر-جەتپەس. مۇنداي شاعىن كۇشپەن ءۇش ەسە كوپ جوڭعارعا نە ىستەيسىڭ؟
سامەكەنىڭ الىستا جاتقانىن بىلمەگەن سىبان راپتان ءابىلقايىر قولىن قۋمادى. ارتىمنان سامەكە اسكەرى تۇرە سوعار دەپ قورىقتى. سودان، ەكى اسكەر ەكى جاققا قاراي شەگىندى. كوپ كەشىكپەي جاڭبىرى جوق، قارى جوق، كۇپىلى ادامنىڭ وكپەسىنەن وتەتىن، بۇكىل سىر بويىنىڭ جۇرتىنا ءمالىم كۇزگى قارا سۋىعى دا باستالادى.
ساۋران قالاسى وتىرار، سىعاناقپەن قاتار سالىنعان قازاق ەلىنىڭ كونە بەكىنىسى. بۇل قامال جاعالاي قازىلعان، ۇزىندىعى جيىرما بەس، تەرەڭدىگى ون بەس كەز، تىپ-تىك ورمەن قورشالعان. وردىڭ تۇبىنەن قامالدىڭ جوعارعى ەرنەۋىنە دەيىنگى بيىكتىگى ەلۋ گيازداي1. ونىڭ ۇستىنە ءار ءامىر، ءار داۋىردە بۇل شاھاردىڭ قورعانىن وزىنشە كۇشەيتە تۇسكەن. سوندىقتان دا قامالدىڭ عاسىرلار بويى كەلە جاتقان قابىرعالارىن شىڭعىس حان شابۋىلى كەزىندە دە تاس اتقىش ماشينالار بۇزا الماي قويعان دەگەن لاقاپ بار. اڭىزعا قاراعاندا، ساۋران شاھارىنا شىڭعىس حان اسكەرى كىرە الماعان. تەك قالانى قورعاۋشىلاردىڭ ءبىرى قالماي اشتان قىرىلعاننان كەيىن بارىپ، مونعول باسقىنشىلارى يە بولعان.
تۇركىستاندى تاستاپ كەتكەن ەلشىبەك باتىر، تۇندە قامىس اراسىندا تىعىلىپ جاتىپ، كۇندىز ءجۇرىپ، ءۇش كۇن دەگەندە سەرىكتەرىمەن وسى ساۋران بەكىنىسكە ازەر جەتكەن.
قالا حاكىمى تۇرسىنبەك جوڭعارلاردان قورقىپ ءانديجانعا قاشىپ كەتىپ، شاھار تۇرعىندارى ابىگەردە ەكەن. بۇل ماڭايعا ايگىلى ەلشىبەك باتىردىڭ كەلگەنىنە ولار قۋانىپ قالدى. ءبىر داۋىستان ءبارى شاھاردى قورعاۋ جۇمىسىن ەلشىبەككە تاپسىردى. باتىر بىردەن جاۋعا تويتارىس بەرۋ جابدىعىنا كىرىستى.
جەر بەتىن ادىلەتسىزدىك بيلەگەن سوناۋ قۋ زاماندا، تاريح قياناتى ءالسىن-السىن قايتالانا بەرەتىن. وسى سۇرعىلت بالشىقتى ۇلى بەكىنىس سول قياناتتى ءار ءجۇز ەلۋ جىلدار اراسىندا ۇزبەي كورىپ وتىرعان. ول قياناتتى شىڭعىسحان كەزىندە دە، اقساق تەمىر، ءابىلقايىر، ابدوللا شابۋىلدارىندا دا باستارىنان وتكىزگەن. مىنە، بۇگىن جوڭعار باسقىنشىلارى دا سول قياناتتى تاعى قايتالاماق. ال قالا تۇرعىندارى ءبىرى قالماي قىرىلعاندارىنشا، شاھارلارىن جاۋعا بەرمەي قورعاپ كەلگەن. بۇگىن دە سۇيتپەك.
ءبىر كەزدە وسى بەكىنىس ۇستىندە تاس ءمۇسىن ءتارىزدى كۇزەتتە وراق باتىر تۇرعان. سودان ءجۇز ەلۋ جىل كەيىن، قۇل مەن كۇڭنەن تۋعان، جالاڭ ءتوس باتىرلار قياق پەن تۇياققا كەزەك كەلگەن. ءقازىر قورعان ۇستىندە وسى قوس باتىردىڭ ۇرپاعى، الپامساداي الىپ دەنەلى، قۇرىشتاي بەرىك ناۋان ۇستا تۇر.
ناۋان ۇستانىڭ بار كۇن كورىسى — كورىگى مەن بالعاسى. ارمانى — ارعى باباسى وراق پەن قياق، تۇياق سالعان ادىلەتتىك پەن ەرلىك جولىن ادال ۇستاۋ. ال حالقى ءۇشىن جان قيعان ەرلەر جايىنداعى ەل اڭىزى ونىڭ انا سۇتىمەنەن قانىنا سىڭگەن.
اڭىز؟ جوق، قياق پەن تۇياق ەرلىگى اڭىز ەمەس، شىندىق! ونى ۇرپاقتان ۇرپاققا ەرتەگى ەتىپ ەل ايتادى، سول باتىردىڭ قانى تامعان سۇرعىلت توپىراقتى جەر ايتادى. باستارىنا قويىلعان قۇلپىتاس پەن ەرلىكتەرىن وتكىزگەن وسىناۋ بەرىك قامال — بەكىنىس جىر ەتەدى.
اتا-باباسىنىڭ ەرلىگى ۇمىتپاستاي بوپ ۇرپاقتارىنىڭ جۇرەكتەرىندە ساقتالىپ، مويىندارىنا تۇمار بولىپ تاعىلعان.
كۇزەتتە تۇرعان ناۋان ۇستانىڭ قاسىنا ەلشىبەك باتىر مەن بۇقار جىراۋ كەلدى.
مۇسىلمانشا حات تانيتىن بۇقار جىراۋ — قازاق تاريحى قامتىلعان كونە كىتاپتاردى كوپ وقىعان ايگىلى شەجىرە. ۇلى ارمانىنىڭ ءبىرى سول حالقىنىڭ ەرلىگىن ۇلكەن داستان ەتۋ ەدى. ول قازاق ەلىنىڭ باسىنان وتكەن كۇندەرىن عانا ەمەس، بۇگىنگى كۇرەسىن دە، ەرلىگىن دە جىرلاماق. ءۇش ايدان بەرى ساۋراننىڭ جاۋعا بەرىلمەي تۇرعانىن ەستىپ، كەشە قارا ءتۇندى جامىلىپ، جاۋ شەبىنەن وتكەن. سودان بەرى قالاسىن جاۋدان قورعاعان، اشتىققا دا، اجالعا دا كونگەن قارا بۇقارا جۇرتىن كورىپ، مۇقالعان كوڭىلى ءبىر جاسارىپ قالعان. جىر شۋماعى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، قيالىندا داستان دا تۋا باستاپ ەدى.
— ارسىز با، بۇقار-ەكە! — دەدى ناۋان ۇستا قوس قولىن كەۋدەسىنە قويىپ.
بۇقاردىڭ مايدان باسىنا كەلگەنىنەن حاباردار جۇرت لەزدە جينالىپ قالدى.
— بارسىڭدار ما، ورەندەرىم! — بۇقار سۇيسىنگەندەي بارلىق جۇرتتى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، ناۋانعا بۇرىلدى. — ارعى اتالارىڭ قياق پەن تۇياق باتىرلاردىڭ ەرلىگىنە قانىق ەدىم، ءوز ەرلىگىڭدى كوزىممەن كورگەلى، شىبىن جانىمدى شۇبەرەككە بايلاپ، ادەيى ىزدەپ كەلدىم، ارىسىم...
— حالقىڭىزدىڭ ءحالى قىل ۇستىندە تۇرعاندا كەلگەنىڭىز — بىزگە ون سان قول قوسىلعاننان كەم بولماس! — دەدى ناۋان ۇستا. — ءىسىمىز وڭ بولار.
— ايتقانىڭ كەلسىن! — كەنەت بۇقار جىراۋ توڭىرەگىنە بۇرىلا قارادى. — ءبىر كەزدە وسى ساۋراندى ابدوللا امىرشىدەن سەنىڭ بەسىنشى اتالارىڭ قياق پەن تۇياق قورعاپ ەدى، ءقازىر، ناۋان ۇستا، جوڭعاردىڭ جولىندا ءوزىڭ تۇرسىڭ. شاپقان جاۋدىڭ ەكپىنىنە قاراعاندا ءبىز الدەقاشان قۇرىپ كەتۋگە ءتيىستى ەدىك، ەل بولىپ ءالى كەلە جاتىرمىز، قۇدايدىڭ بۇنىسىنا دا شۇكىرشىلىك!
— ۋا، جىراۋ! — دەپ ناۋان ۇستا ءسال العا اتتادى. — جاڭا ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي، مەنىڭ بابالارىم وسى ساۋراندى قورعاعان دەپ. بۇگىن جاۋ جاعى تىنىش جاتىر عوي، قاجىعان كوڭىلگە قۋات بەرە مە ەكەن، سولاردىڭ ەرلىگىن ايتساڭىز قايتەر ەدى؟
جۇرت شۋلاپ قويا بەردى.
— ءيا، جىراۋ!..
— بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن ۇلگى ەتەلىك!..
— نالىعان كوڭىلگە ءنار بولسىن!
حالقىنىڭ وتكەن ەرلىگىن ءبىر ايتاتىن كەز وسى ەكەنىن ۇققان جىراۋ، كوپ كۇتتىرمەي، ءسوزىن باستاپ تا كەتتى.
— قازاقتىڭ باسىنان قانداي سوراقى كۇندەر وتپەگەن، — دەدى تولعانىپ. — سونىڭ ءبىرى وسىدان ءجۇز ەلۋ جىلداي بۇرىن تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا بولىپ ەدى.
بۇحار ءامىرشىسى ابدوللا ءوز ورداسىندا وتىر. كەنەت كوزى كۇلىمسىرەپ، سۇلۋ مۇرتى تىكىرەيە قالدى. ويدا-جوقتا بىردەمەگە قۋانىپ كەتكەندەي. ءبىراق ءامىرشىسى اشۋلانسا كەنەت كوزى كۇلىمسىرەپ، بەتىنە قان جۇگىرە باستايتىنىن كوپ جىلدان بەرى بىلەتىن اقىلشىسى حاسەن-قوجا تاعى دا جازىقسىز بىرەۋدىڭ قانى توگىلگەلى تۇرعانىن ۇقتى. ءۋازىر ءامىرشىسىنىڭ بۇل قاسيەتىنە ۇيرەنە الماي-اق قويعان. الدىندا تۇرعان كوجەكتى جەر الدىندا اجداھانىڭ سىلەكەيى كوزىنەن جاس بوپ اعادى دەيدى. امىرشىنىكى دە سول ءتارىزدى قىلىق... سوندا بۇل جولى كىمدى جۇتپاق؟ ءقازىر حان سارايىندا حاسەن-قوجادان بوتەن جان جوق. سوندا... مۇنىڭ قانداي جازىعى بار؟ بار ايىبى — باباسۇلتاننان تالاس بويىنداعى ۇرىستا شاعايدىڭ جەڭىلىپ قالعانىن ەستىرتكەنى مە؟
ابدوللا كەنەت ورنىنان تۇرىپ، تەرەزە الدىنا باردى. مۇنارا بيىكتىگىنەن حان سارايىنىڭ ەتەگىندەگى، قالىڭ باۋ-باقشاعا بولەنگەن بۇقار شاھارىنىڭ قيىر شەتىنە كوز جىبەردى. ءار جەردە سىرتىن سان ءتۇرلى بوياۋلارىمەن ورنەكتەگەن، ەرنەۋلەرى قۇران سۇرەلەرىمەن بەزەنگەن كۇمبەزدى مەشىتتەر، كالون، چار، مينەر مۇنارالارى، ۇلىقبەك سالدىرعان سالتاناتتى مەدرەسەلەر كورىنەدى. حان سارايىنىڭ اۋلاسى ورىك، ءجۇزىم، الما، المۇرت، ءىنجىر اعاشتارىمەن سىڭسىعان جاسىل باۋ... اعاش اراسى سىلدىراپ اققان كۇمىس قوڭىراۋ بۇلاقتار. بۇل وزبەك ەلىنىڭ سامارقانتتان كەيىنگى ۇلكەن شاھارى. ءبىر كەزدە بۇل شاھاردى سامارقانتپەن بىرگە ابدوللانىڭ باباسى مۇحامەد-شايباني اقساق تەمىر ۇرپاعىنان تارتىپ العان. مۇحامەد-شايباني قازا تاپقاننان كەيىن، بۇقار قايتادان اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنا كوشكەن. 1557 جىلى، ياعني حادجري ەسەبى بويىنشا 964 جىلى، جيىرما ءتورت جاسار ابدوللا ەكىنشى رەت جاۋلاپ الدى. سودان كەيىن ول بۇحاردى ءوزىنىڭ استاناسى ەتكەن. وسىلاي بۇقار حاندىعى تۋعان.
— بۇحار ءامىرشىسى ابدوللا وزبەك حالقىنىڭ قانىن قانداي سورسا، سىرداريانىڭ ورتا شەنىندەگى قازاق ەلىنىڭ دە قانىن سونداي سورماق بولدى. بابالارى ءابىلقايىر مەن مۇحامەد-شايبانيدىڭ قازاق جەرىنەن شىققانىن سىلتاۋ ەتىپ، سىر بويىنداعى قالالارىن وزىمە قاراتامىن دەپ تالاي رەت شاپتى، — دەدى جىراۋ.
ابدوللا تەرەزە الدىنان كەيىن بۇرىلىپ، جان-جاعىنا ويلانا قارادى. ءبىراق ونىڭ كىرپىك قاقپاي تەسىرەيە قالعان شەگىر كوزىنە — ءزاۋلىم ساراي ەدەنىنە توسەلگەن قىرمىزى قىزىل پارسى كىلەمدەرى دە، اشەكەيلى ورنەكتى سافيان ورىندىقتار دا، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان بولات اسپاپتارى مەن التىن زەرلى قىلىش، قانجارلارى دا، بۇرىشتاعى دوڭگەلەك ارشا ۇستەلىنىڭ ۇستىنە ءشاربات ىشۋگە قويىلعان فارفور كەسەلەر دە، يمەك مويىن كۇمىس قۇمىرالار دا — بىردە-بىرى كورىنبەدى. ونىڭ شەگىر كوزى حان سارايىنىڭ ءمارمار قابىرعالارىن تەسىپ، الدەقايداعى كوكجيەككە شانشىلا قاراعانداي.
— قوجا، سەنەن اقىل سۇراعىم كەلىپ تۇر، — دەدى ول، تاعى كوزى كۇلىمدەپ. — دوس بولامىن دەپ انت بەرگەن جاۋىم، باسقا جاۋلارىما دوستىق كورسەتسە، مەن قانداي شارا قولدانۋىم كەرەك؟
— ونداي الدامشى دوستاردىڭ باسىن العان ءجون، تاقسىر حان.
— سولاي دە.. ءبىزدىڭ جاققا شىققان شاعاي مەن ونىڭ بالاسى تاۋەكەل، قاس جاۋىم باباسۇلتان مەن بۇزاحۇردىڭ باستارىن ماعان اكەپ بەرگىلەرى كەلمەدى. ال، ولاردىڭ باسىن قازاق قالالارىن جاۋلاپ العان سوڭ مەن كەسۋىم كەرەك...
باباسۇلتاننىڭ وپاسىزدىعىن سىلتاۋ ەتكەن ابدوللا ءبىر مىڭ بەس ءجۇز سەكسەن ەكىنشى جىلى، تامىزدىڭ سەگىزى كۇنى ساۋران بەكىنىسىنىڭ ەتەگىندەگى قالىڭ توعايدىڭ اراسىنا كەپ شاتىرىن تىكتى.
تاڭ اتىپ كەلە جاتقان مەزگىل. ءبىر كەزدەگى اتاقتى ءابىلقايىر باباسىنىڭ لاشكەرلەرىندەي، كىلەڭ كوك تەمىر قۇرسانعان، توگىلگەن جال، قۇلاش قۇيرىق جۇيرىك مىنگەن ەلۋ مىڭ اسكەر لەك-لەك بوپ، بەكىنىستى قورشاي ساپقا تۇرا باستادى. شاھاردىڭ سول جاعىندا اق بوز، قارا كوك سايگۇلىك مىنگەن، باستارىنداعى بولات دۋلىعالارى شىعىپ كەلە جاتقان كۇنمەن شاعىلىسقان ۇبايدۋللا سۇلتاننىڭ جاۋىنگەرلەرى. تەرىسكەي جاقتا كۇن بەلگىسى بار قارا تۋدى جەلبىرەتىپ ۇستاعان ابدوللانىڭ بالاسى ءابدى-مۋمين سۇلتاننىڭ لاشكەرلەرى. تۇستەرى سۋىق، قاھارلارى ىزعارلى. كۇنگەي تۇستا ۇبايدۋللانىڭ بالاسى اسفانديار سۇلتاننىڭ، ءىربىز باسىنىڭ سۋرەتى سالىنعان القارا كوك تۋىنىڭ استىنا ابدوللا قاراماعىنداعى كەلدەش بي، جانداۋلەت بي، تۇرسىن بي، بيكە بي سەكىلدى بەلگىلى امىرلەردىڭ جىگىتتەرى تىزىلگەن. دەنى قازاق رۋلارىنان شىققان امىرلەر بولعاندىقتان، بۇلاردىڭ اسكەرلەرىنىڭ سىرت بەينەسى دەشتى قىپشاق سىپايلارىنا ۇقسايدى. نايزالارىنىڭ باسىنا تۋ ەتىپ تۇتام قىلشىق بايلاپ العان. تاقىمدارىنىڭ استىندا بۇزاۋباس شوقپارلارى.
ساۋران شاھارىنىڭ قۇبىلاسىنداعى توعايلى الاڭىندا ابدوللا ءامىرشىنىڭ القىزىل جىبەك شاتىرى كورىنەدى. بۇ جاقتا دا قالىڭ اسكەر. بۇل اسكەرلەر وزگەلەردىكىنەن گورى سالتاناتتى. جىگىتتەرىنىڭ كيگەن ساۋىتتارى دا ەرەكشە زەرلەنگەن. بەلدەرىندە كىلەڭ قوراسان بولاتىنان سوعىلعان بۇحاردىڭ ۇزىن قيسىق قىلىشى. يىقتارىندا ۇزىن مويىن بىلتەلى بۇقار مىلتىعى. اسكەر كەيپى ءساندى دە، سۇستى دا.
شاھار بەكىنىسىنىڭ ۇستىندەگى كەرەگە كوز الاڭدارداعى قالا قورعانشىلارى: قالا حاكىمى ءابدى-ساتتار، قياق، تۇياق باتىرلار... كەنەت بۇكىل الەمدى باسىنا كوتەرە بارىلداعان كەرنەي ءۇنى شىقتى. وعان شيقىلداعان زۇرنانىڭ اششى داۋسى قوسىلدى. جۇزدەگەن داۋىلپاز قاعىلىپ، زاماتتا دۇنيە بىتكەن الەم-تاپىرىق ۇنگە تولدى دا كەتتى.
... ەندى بۇحار ءامىرشىسىنىڭ قىزىل جىبەك شاتىرىنىڭ ار جاعىنداعى شاعىن توعايدان ءبىر توپ سالت اتتىلار كورىندى. ۇستەرىندەگى بولات ساۋىتتارى كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. جالاڭاش قىلىشتارىن باستارىنا كوتەرە ۇستاعان. قوراسان قۇرىشىنىڭ جۇزىندە كۇن ساۋلەسى ەمەس، اجالدىڭ سۋىق ىزعارى ويناعانداي. ەڭ الدىندا ءون بويى كۇمىس شىنجىرلى ساۋىتپەن جابىلعان ەسىك پەن توردەي اق بوز اقالتەكە ارعىماق مىنگەن، قىرىقتارعا جاڭا جەتكەن، سۇلۋ مۇرتتى، تۇلعالى ادام كەلە جاتىر، وزگەلەردەن بۇنىڭ قۇر عانا ايبارلى ءپىشىنى، اتقا تاكاپپار وتىرىسى، اسىل قارۋ-جاراعى عانا ەمەس، تاعى دا ءبىر ايىرماسى بار. استىنداعى اقبوز تۇلپارىنىڭ توقپاقتاي كەكىلىنىڭ ۇستىنە كونە زامان عۇرپىمەن «ب ا ق قۇسى» — اپپاق سۇتتەي تۇرىمتايدى وتىرعىزىپ العان. ەگەر تۇرىمتاي جاۋ كورگەندە قورقىپ ۇشىپ كەتپەسە، باتىردىڭ جولىنىڭ وڭ بولارى حاق. ال جاۋ قاراسىن كورگەننەن تۇرىمتاي قاشا جونەلسە، وندا باتىرعا بۇل ايقاس ءقاۋىپتى. باقسى-بالگەرلەر زامانىندا جامان ىرىمنان سەسكەنىپ باتىرلار اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرادى.
اتتى جاساق شەتكى اسكەر الدىنا جەتە بەرگەندە، قايتا دابىل قاعىلىپ، كەرنەي، زۇرنالار قايتادان ىشەگىن تارتا بارىلداپ، شيقىلداپ، بۇكىل الەمدى ازان-قازان ەتتى.
قامال باسىنداعى جۇرت بۇل توپ بۇحار ءامىرشىسى ابدوللانىڭ توبى ەكەنىن، ءبارىنىڭ الدىندا اقبوز اقالتەكەسىن ويناقتاتىپ كەلە جاتقان ايبىندى ءباھادۇردىڭ ءوزى ەكەنىن ءبىلىپ سەسكەنە قالعان.
ءامىرشى توبى سول قىلىشتارىن كوتەرگەن قالپىندا ابدوللانىڭ سوڭىنان قۇرىق تاستام جەردە جۇبىن جازباي جەلە شاۋىپ، قورعاندى قورشاعان قالىڭ اسكەردىڭ الدىنان توقتالماي ءوتىپ كەلەدى. جان-جاقتارىنا قارار ەمەس. تەك ابدوللا توپتىڭ الدىندا تۇرعان سۇلتاندارىن، باتىرلارىن، بيلەرىن كورگەندە عانا سولارعا قاراي موينىن بۇرادى. ءامىر، سۇلتاندار: «مارتەبەلى بولىڭىز، ء ۇلى ءباھادۇر!» دەپ باستارىن ءيىپ ءتاجىم ەتەدى. ءامىرشى اتىن ويناقتاتقان قالپىندا اسكەر الدىنان وتە بەردى. سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتقان توپتىڭ ۇستىنەن التىن اي بەينەسى سالىنعان مۇحاممەد پايعامباردىڭ جاسىل تۋى بۇكىل اسپاندى جاپقىسى كەلگەندەي، جەلمەن ويناپ جەلپىلدەيدى. اق بوز ارعىماقتىڭ كەكىلىندەگى «ب ا ق قۇسى» بايلاپ قويعانداي تىرپ ەتەر ەمەس.
— ءبىز جەڭىلىپ، ول جەڭەدى ەكەن، حالايىق، — دەيدى قۇستىڭ ۇشپاعانىن كورگەن بىرەۋ.
ەندى ابدوللا توبى ءابدى-ساتتار تۇرعان قابىرعانىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىر. ەكى توپتىڭ اراسى ساداق وعى جەتەر-جەتپەستەي مولشەردە.
— ول ءبىزدى جەڭگەنشە...
قالا حاكىمىنە تاياۋ تۇرعان قياق باتىر ءسوزىنىڭ اياعىن ايتپاي قايىڭ ساداعىنا ساۋىت بۇزار جەبەسىن سالىپ جىبەرىپ، ابدوللاعا قاراي شىرەنە تارتا باستادى.
— اتپا! — دەدى ءبىر زور داۋىس.
قياق باتىر «اتتەڭ، اتتەڭ!» دەپ، جەبەسىنىڭ ۇشىن جەرگە قاراتتى.
— ولاي بولسا! — دەدى اعاسىنىڭ سول جاعىندا تۇرعان تۇياق باتىر ساداعىن كوتەرە بەرىپ، تارتىپ قالدى.
قۇلادىن قاۋىرسىنىنا بايلاعان قوزى جاۋرىن جەبە زۋ ەتتى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، بۇحارا ءامىرشىسىنىڭ استىنداعى اق بوز سايگۇلىكتىڭ كەكىلىندە وتىرعان اق تۇرىمتاي جالپ ەتىپ جەرگە ۇشىپ ءتۇستى.
— مەرگەن ەكەن! — دەدى ابدوللا جۇزىنەن ەشبىر قوبالجۋ بەلگىسىن كورسەتپەي.
— تۇرىمتاي ءوزى ۇشقان جوق اتىپ قۇلاتتى عوي، بۇل ساناققا الىنبايدى. باسقاسىن وتىرعىزىڭدار.
نوكەر كەيىن شاۋىپ، زاماتتا قايتا ورالدى. ءامىرشى اتىمەن قاتارلاسا جەلىپ، اق بوز جۇيرىكتىڭ كەكىلىنە باسقا ءبىر اق تۇرىمتايدى وتىرعىزدى.
ابدوللا ەرتەڭىنە تاعى مايدانعا شىقتى.
تاعى كۇن شىعىپ كەلە جاتقان كەز. قامال ۇستىندە باياعى ادامدار... تاعى كوك تەمىر اسىنعان قالىڭ اسكەر. كەنەت دابىل قاعىلىپ، كەرنەي، زۇرنالار ءىشىن تارتىپ بارىلداپ، بۇكىل الەمدى ازان-قازان ەتتى. تاعى كەشەگىدەي سەس كورسەتىپ، جالاڭ قىلىشتارىن باسىنان جوعارى كوتەرە، نوكەرلەرىن سوڭىنان ەرتىپ جاسىل تۋىن جەلبىرەتە، قامالدى جاناي اق بوز اقالتەكەسىن ويناتقان ابدوللا ءامىرشى... ءبىراق بۇ جولى كەشەگىدەي ەمەس، الىس كەتىپ بارادى. ءسىرا، تۇياق مەرگەننىڭ جەبەسىنەن قورىققانداي.
ابدوللانىڭ اق بوز اتىنىڭ كەكىلىندەگى اق تۇرىمتاي الىستان ءبىر ءۇن ەستىگەندەي قاناتىن قاعىپ جىبەردى دە كەنەت جوعارى كوتەرىلە بەردى. قاس قاققانداي ۋاقىت وتكەنشە ول قامالعا تاياي ءتۇستى دە، كەنەت كىلت بۇرىلىپ كەيىن ۇشتى. شاماسى، ات كەكىلىنە قايتا بارىپ قونباق. ءبىراق ول ويناعىسى كەلگەندەي، ويلاماعان جەردەن ءبىر بۇتاعا بارىپ قوندى.
— ۇستاپ اكەلىڭدەر، — دەپ بۇيىردى ابدوللا.
ءبىر نوكەرى شاپقان بويى، جەردەن تەڭگە العانداي، بۇتا باسىنداعى تۇرىمتايدى قولىمەن الىپ، قاعىپ كەيىن قاراي زىمىرادى.
— لاشكارعا ەمەس، قۇسقا وبال بولدى-اۋ! — دەپ وكىنگەن داۋىس شىقتى. سويتكەنشە بولعان جوق، تۇياق قولىنداعى ساداعىن كوزدەمەي تارتىپ قالدى. ابدوللاعا ءجۇز قادامداي قالعان لاشكار قولىنداعى تۇرىمتايمەن بىرگە جەرگە جالپ ەتتى. ابدوللا قورعان جاققا تاڭدانا قارادى دا، اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرا سالا، شاتىرىنا قاراي شابا جونەلدى.
— جاۋ تۇرىمتايىنىڭ دەنەسى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە قالدى، جاقسى ىرىم! — دەدى، باعانادان بەرى بولىپ جاتقان وقيعاعا ءۇن-تۇنسىز قاراپ تۇرعان ءابدى-ساتتار سۇلتان.
— ايتسە دە، ات كەكىلىندە وتىرعان تۇرىمتاي كەنەت نەگە بىزگە قاراي ۇشتى؟ — ول تۇياققا سەزىكتەنە قارادى.
تۇياق ءسال ەزۋ تارتتى دا، قولىن اۋزىنا اپارىپ، ناعىز ءبىر بالا كۇنىندەگى قۇس شاقىراتىن ادەتى ەسىنە تۇسكەندەي، اقىرىن ىسقىردى.
حاكىم ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— سەنىڭ قۇپياڭدى ەشكىم بىلمەي-اق قويسىن — دەدى ول، — قۇس دەنەسى ءبىزدىڭ جەردە قالدى. بۇعان حالىق تا سەنسىن...
— جاۋ قانداي ايلا قولدانعانمەن، قامالدى الا المادى، — دەدى بۇقار جىراۋ. — باسقىنشىلارى قارا تۇندە ۇرلانىپ كەلىپ، قابىرعاعا باسپالداق قويسا، قورعاۋشىلار ۇستەرىنەن مايلى ءوت-دارى لاقتىردى. بەكىنىس استىنان جاۋ ور دا قازىپ كورگەن، ءبىراق ساۋران بەكىنىسىنىڭ قابىرعالارى ون بەس كەزدەي جەر استىنان قالانعاندىقتان، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. تەرەڭ جىرا وتكىزىپ، سىردىڭ سۋىمەن قالانى تۇنشىقتىرۋدى دا ويلادى. قالا بيىكتە تۇرعاندىقتان، سۋى جوعارى كوتەرىلە الماي، ەرنەۋىنەن اسىپ، ابدوللانىڭ ءوز شاتىرىن سۋ اكەتە جازدادى. وسىلاي ارپالىستا ءۇش اي وتكەندە، سايرامنان ازىق-تۇلىك كەلۋ توقتاتىلدى. ابدوللا توناعان جۇرت سايرامعا جينالىپ، قالا ماڭىندا بۇلىك كوبەيدى. ەندى ونسىز دا تاماققا جارىماي جۇرگەن بۇحارا اسكەرىنىڭ ءحالى ءتىپتى قيىنعا اينالدى. ازىق-تۇلىكتەن ادا بولا باستاعان اسكەردىڭ اراسىندا «وسى سوعىس كىمگە كەرەك؟» دەگەن كۇڭكىل دە تۋا باستادى. كوپ كەشىكپەي بار استىق ءبىتتى. اسكەر اشارشىلىققا ۇرىندى. ەندى جىگىتتەر زەرەبە ۇستاسىپ، ۇتىلعان سەرىكتەرىنىڭ اتىن سويىپ جەۋدى شىعاردى.
ساۋراندى قورشاپ بولعان ابدوللا قورعاندى الۋدىڭ جاڭا جولىن ويلاي باستادى. ەڭ الدىمەن ول ءبىر كۇنى تۇندە بۇحار ايماعىنىڭ ءامىرى كاماليددين حۇساينديۆانعا ات شاپتىردى. تەزىرەك ساۋرانعا ازىق-تۇلىك پەن رۋحادي ۇستا قۇيىپ جاتقان «قارا بۋرا» تاس اتقىش قازانىن جەتكىز دەپ بۇيىردى.
جەر اراسى شالعاي، جاردەم تەز كەلە قويمادى. ابدوللا اسكەرىنىڭ ءحالى كۇننەن-كۇنگە ناشارلاي ءتۇستى. اسكەر اراسىندا بۇلىنشىلىك تە شىعۋعا تايادى.
بۇل سوعىستىڭ قاجەتى جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن كەي جىگىتتەر قازاق دالاسىنا قاشتى. سوناۋ بۇحارا مەن قازاق جەرىنىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا، سىرداريا مەن امۋداريانىڭ قامىستى جاعالارىندا وزبەك، قازاق، تۇركىمەن، قىرعىز جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان بىرنەشە الامان جاساعى پايدا بولدى. ولار تەك قانا باي مەن ماناپتاردىڭ مال-مۇلكىن تالاپ قويمادى، ساۋراندى قورشاعان ابدوللا اسكەرىنە بارا جاتقان، ازىق-تۇلىك تيەلگەن كەرۋەندەردى دە شاپتى.
ابدوللا اسكەرىنىڭ ءحالى كۇننەن-كۇنگە قورقىنىشتى بولا باستادى.
ءبىر كۇنى ءامىرشى ۇستىنە جامان شاپان كيىپ، ءتۇسىن وزگەرتىپ، اسكەر شەبىن ارالادى. توپ جىگىتتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ولاردىڭ نە سويلەسىپ تۇرعانىن ەستىمەك بوپ توقتاي قالدى.
— قاشان بىتەر ەكەن بۇل سوعىس؟ — دەدى ءبىر جاس داۋىس.
— ساۋراندى ال، سوسىن بىتەدى، — دەپ جاۋاپ بەردى كارى جاۋىنگەر.
— ساۋراندى الساڭ، «سايرامدى ال!» دەيدى. سوندا مەنىڭ تابارىم نە؟ سوعىستان ولجا ەتىپ الىپ بارعان ازعانتاي ماتاڭ مەن اقشاڭدى ەلگە قايتىسىمەنەن، «سوعىسقا كەرەك» دەپ سالىق جيناۋشى تارتىپ اكەتەدى.
— بەرمە!
— بەرمەي كور!
— ءبارى اللادان جانە وزىڭنەن...
— وزىڭنەن؟ توپ ءيتتى جولبارىس باسقارسا، ءبىرازدان كەيىن يتتەر جولبارىسقا اينالادى. توپ جولبارىستى يت باسقارسا، جولبارىستار ءتۇبى يت بوپ كەتەدى. بىزدەن نە شىعادى، يت بوپ كەتتىك قوي. ايتسە دە مۇرات بالۋان ءوز جولىن ءوزى تاۋىپتى... الامان بوپ جۇرگەن كورىنەدى. جاقىندا حان كەرۋەنىن توناپتى. ەندى حاننىڭ ءوزى كەزدەسسە ەكەن دەيتىن كورىنەدى.
— نەگە؟
— وعان ساقتاپ جۇرگەن وعىم بار دەپتى...
— اقىرىن...
ابدوللا ءارى قاراي جۇرە بەردى. ءبىر ادامدى جازالاعانمەن نە شىعادى؟ بىرەۋىنىڭ باسىن كەسسەڭ، ونى نارازى بولادى. ونىنىڭ باسىن كەسسەڭ، ءجۇزى بۇلىك شىعارادى. ءقازىر اسكەر اراسى قۋراعان قۋراي سەكىلدى، بولماشى ۇشقىن تۇسسە بولعانى لاپ ەتە قالعالى تۇر.
قيىن جاعدايدان ءامىرشىنى بۇحاردان كەلگەن جاردەم قۇتقاردى. ەكىنشى ءجۇمادىل ايىنىن ونى كۇنى بىرنەشە «قارا بۋرا» تاس اتقىش قازاندارى مەن توقسان تۇيەگە تيەلگەن ازىق-تۇلىك جەتتى. ابدوللانىڭ جارلىعى بويىنشا، ءتورت قازان ساۋراننىڭ سىرتىندا ءتورت جەرگە ورناتىلعان. ابدەن ىزا بولعان ءامىرشى «قارا بۋرا» تاس اتقىشى دايىندالىپ بىتىسىمەن-اق رادەندازانلارعا (زەڭبىرەكشىلەرگە) «اتىڭدار!» دەپ بۇيرىق بەردى. دابىل قاعىپ، زۋرنا، كەرنەيلەر بارىلداي جونەلدى. ال «قارا بۋرا» قازاندارى استىنان كوتەرىلگەن بۋ مەن جالىننان گۇرسىلدەي اقىرىپ، قويداي-قويداي تاستاردى عاسىرلار بويى مىزعىماعان قامال قابىرعالارىنا دۇڭك-دۇڭك ۇردى. كەنەت اقىرزامان ورناعانداي دۇنيە ءجۇزى الەمتاپىرىق بولىپ كەتكەن. ەندى «قارا بۋرالار» قالا ىشىنە اتىلىپ، ءار جەردە ءورت شىعا باستادى. سوندا دا قالا قورعانشىلارى «كوندىك!» دەپ قول كوتەرمەدى. قياق پەن تۇياق باسقارعان ەكى ءجۇز مەرگەن قورعانعا تاياۋ قويىلعان تاس، اتقىش جانىنداعى ساربازدارعا وقتى قارداي بوراتتى.
دۇنيە وسىلاي استان-كەستەڭ بوپ جاتقان كەزدە ساۋرانعا ياسسىدان حات تاسيتىن كوگارشىن ۇشىپ كەلگەن. كوگارشىننىڭ موينىنا بايلانعان قاعازدان ساۋران تۇرعىندارى وزدەرىن قۇتقارىپ الۋعا، نوعايلى ەلىنەن جينالعان قالىڭ قولمەن باباسۇلتان مەن بۇزاحۇر كەلە جاتىر دەگەن قۋانىشتى ءسوزدى وقىدى. بۇل ءسوز قالا قورعاۋشىلارىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ تاستادى. ەندى ولار «باۋىرلارىمىز، سەندەر جەتكەنشە قالانى بەرمەيمىز» دەپ، بۇكىرەيگەن شالى مەن ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن قايتادان قامال ۇستىنە شىقتى. بۇلاردىڭ باعىنا قاراي، كەيىنگى كۇندەردە «قارا بۋرالار» دا داۋسىن سيرەك شىعارا باستاعان. ويتكەنى، قازانداردى قىزدىراتىن بۇحاردان الىپ كەلگەن مايلارى تاۋسىلۋعا اينالىپ ەدى.
— ال، ياسسىدان كەلگەن حابار جالعان حابار ەدى، — دەدى بۇقار جىراۋ. — وقيعا بىلاي بولعان: باباسۇلتان مەن بۇزاحۇر سۇلتان ابدوللادان قاشىپ مۇعاجار تاۋلارىن بوكتەرلەي وتىرىپ سارايشىققا جەتكەن. ءبىراق وسىنىڭ الدىندا عانا نوعايلى ەلى باعىنىپ وتىرعان استراحان حاندىعى قۇلاپ، استراحان قالاسى بۇل ۋاقىتتا ايبارلى ورىس پاتشاسى جاندارالدارىنىڭ قولىنا كوشكەن. استراحان حاندىعىنىڭ بيلەرى ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا ەنگەن. بۇلارعا كونگىسى كەلمەيتىندەردىڭ ءبىرازى قىرىمعا، گەرەي حاننىڭ جەرىنە قاشقان، ال كەيبىرەۋلەرى نوعايلى ەلىن پانالاعان.
بۇحار حاندىعىنا قارسى كۇرەسۋگە تۇركىستان سۇلتاندارىنا اسكەر بەرۋگە قارسى بولعان وسى استراحان بيلەرى ەدى. بۇلاردىڭ ءسوزىن ماڭعىت رۋىنىڭ بەدەلدى اقساقالدارى، شونجارلارى قولدادى.
— نوعايلى ەلىنىڭ جىگىتتەرى ورىس پاتشاسىنان استراحاندى قايتارىپ الۋعا كەرەك، — دەدى استراحان بيلەرى، — نوعايلى جۇرتىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى وسى جەردە، كۇشى مول قىرىم حانىنا جەتەتىن جولدا. ءبىز قىرىم حانىمەن بىرىگىپ، نوعايلى جەرىن ساقتاۋىمىز كەرەك. ايدالاداعى ابدوللامەن سوعىسىپ ءبىزدىڭ قانداي شارۋامىز بار؟
اقىرىندا نوعايلى ەلىنە كەلىپ كوپ اسكەر الامىن دەگەن باباسۇلتان، شاعىن قولمەن عانا ءۇي ءىشىن ەرتىپ، ءوز باسىن ولىمنەن ازەر قۇتقارىپ، تۇركىستانعا قاراي بەتتەگەن.
ساۋران قورعاۋشىلارىنا جەتكەن «باباسۇلتان كەلە جاتىر» دەگەن وسى حابار ەدى. ءبىراق الدەكىمنىڭ دۋالى اۋزىمەنەن وزگەرىپ جەتتى. قاستىعى ما، دوستىعى ما، كىم ءبىلسىن؟...
— باباسۇلتاننىڭ كەلە جاتقانىن ابدوللا دا ەستىدى، — دەدى بۇقار، انتالاعان جۇرتقا قاراپ، — دەرەۋ تاۋەكەلدى جۇمسادى.
ول ون كۇن وتكەننەن كەيىن باباسۇلتاندى ءولتىرىپ، قولعا تۇسكەن بالاسى لاتيفتى الدىنا سالىپ ايداپ ساۋرانعا كەلدى. جىبەك شاتىرىنىڭ الدىندا، حان تاعىندا وتىرعان ابدوللا ءامىرشىنىڭ اياعىنىڭ استىنا باباسۇلتان مەن جالمۇحاممەد اتالىقتىڭ باستارىن تاستاي سالدى دا، ءوزى ءبىر تىزەرلەپ ءتاجىم ەتتى.
ابدوللا ءامىرشى تۇرەگەلىپ، اياعىنىڭ استىندا جاتقان جاۋلارىنىڭ باستارىنا كوز جىبەرىپ ءسال تۇردى دا، ۇستەرىنەن اتتاپ، انانداي جەردە تىزە بۇگىپ وتىرعان تاۋەكەلدىڭ قاسىنا كەلدى.
— ەڭ قاس جاۋىڭدى ولتىرگەن ادام ەڭ جاقىن تۋىسقانىڭنان دا قىمبات! — دەدى سۇرلانا قاراپ. — تاۋەكەل سۇلتان، سەن ەندى ماعان باۋىرىم ۇبايدوللا مەن دۇستەم سۇلتاننان كەم ەمەسسىڭ. وسى ەڭبەگىڭ ءۇشىن ءوزىمنىڭ تۋعان قالام افريكەنتتى سىيلادىم.
— كوپ راحمەت، مارتەبەلى ءامىرشىم، — دەپ تاۋەكەل ورنىنان تۇرەگەلدى.
ابدوللا جيدي باستاعان باستاردى بۇزىلىپ كەتپەس ءۇشىن، بالعا تولى كۇبىگە سالدىردى. سول مەزگىلدەن باستاپ، بۇحار ءامىرشىسىنىڭ باس جاۋىنىڭ قۇرىعانى ءۇشىن ۇلكەن توي باستالدى. ءتۇنى بويى ساۋران قورعانشىلارى جاۋ جاعىنىڭ ۋ-شۋىن، شاتتانا شىرقاعان ان-كۇيىن ەستىپ شىقتى. شاراپتان ابدەن ەلىرىپ العان ءبىر لاشكار قامال ەتەگىنە كەپ: «بۇگىنگى ءتۇن سەندەردىڭ اقىرعى تۇندەرىڭ! ەرتەڭ جان بىتكەننىڭ ءبارى جوق بولادى!» دەپ ايقاي سالدى. قامال باسىندا تۇرعان ءبىر جىگىت اشۋ قىسىپ كەتىپ، وعان قاراي قولىنداعى قامىستان جاسالعان ءوق-دارىسىن لاقتىردى. ماس لاشكار ۇستىنە ءتۇسىپ، لاپ ەتىپ جانعان وق-دارىمەن بىرگە لاپىلداپ ورتەنىپ شىر-كوبەلەك اينالدى دا قالدى.
كەشەدەن بەرگى قاندى وقيعادان حابارى جوق سۇلۋ كۇن ادەتتەگىسىندەي تاعى دا الەم بەتىنە التىن نۇرىن توگە شىقتى. دۇنيە ءجۇزىن تاعى دا مەرەيلى شاتتىق بيلەدى...
«قارا بۋرا» گۇرسىلى سول توقتاپ، بولماشى تىنىس العان، شوعىرلانعان توبىلعى، بايالىش اراسىنداعى قارا تورعايلار كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇندى قۇتتىقتاعانداي، الەمدى ءتاتتى ءبىر اۋەنگە بولەي، ءان شىرقاتتى.
جىبەك شاتىرىنان ابدوللا ءامىرشى دە شىقتى. ول نوكەرلەرىنە ءامىر بەردى.
كوپ كەشىكپەي قامالعا قاراي قارا كۇبى قويىلعان ات-اربا بارا جاتتى. اربامەن قاتارلاسا قول-اياعى كىسەندەۋلى لاتيف سۇلتاندى ءبىر كىسىگە سۇيرەتىپ، ءبىر كىسىگە ايداتىپ قامال ەتەگىنە قۇلبابا كوكىلتاش تا جەتتى. قامال ۇستىندە ءابدى-ساتتار مەن ساۋران ءبيى جانبولات تورە تۇر. قاستارىندا ساۋران اقساقالدارى، قياق پەن تۇياق... اياق-قولى كىسەندەۋلى سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان تۋعان ءىنىسىن كورگەندە، ءابدى-ساتتار ءبىر مەزەت ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ تۇرىپ قالدى.
— ۋا، اعايىن! اسقار تاۋ، سەندە ءبىر ءمىن بار، اسۋعا جول بەرمەيسىڭ. تاسىعان سۋ، سەندە ءمىن بار، وتۋگە وتكەل بەرمەيسىڭ. ساۋران شاھارىنىڭ جاقسىلارى، سەندەردە دە ءبىر ءمىن بار، جەڭىلگەنىڭدى كورمەيسىڭ! — دەپ باستادى قۇلبابا كوكىلتاش، — جەڭىلگەنىڭ ەمەي نەمەنە، نوعايلىدان اسكەر اكەلەدى دەپ سەنگەندەرىڭ باباسۇلتان بولسا، الدارىڭدا تۇر...
— باباسۇلتان قايدا؟
— دەنەسى قايدا دەيسىڭدەر مە؟ ءبارىمىز باراتىن قارا جەردە... ال التىن باسى مىنا بال سالىنعان قارا كۇبىدە...
ءابدى-ساتتار ىنىسىنە قاراپ:
— مىنا قاقپاستىڭ ايتىپ تۇرعانى راس پا، لاتيف سۇلتان؟ — دەدى ءدىر-دىر ەتىپ.
— راس...
— ەستىدىڭدەر مە، اعايىن؟ — دەدى داۋىستاپ قۇلبابا كوكىلتاش. — ەندى سەنەتىن كىمدەرىڭ قالدى؟ ودان دا تاعدىردىڭ دەگەنىنە كونىپ، ءوز ەرىكتەرىڭمەن بەرىلىڭدەر! سوندا عانا ۇلى مارتەبەلى ابدوللا ءامىرشى كۇنالارىڭدى كەشەدى.
— ال بەرىلمەسەك نە ىستەيسىڭدەر؟ — دەدى جانبولات تورە داۋىستاپ.
— ەڭ الدىمەن وز كوزىڭشە مىنا تۇرعان باۋىرىڭ لاتيف سۇلتاندى باۋىزدايمىز، ءابدى-ساتتار مىرزا! سودان كەيىن بارىپ زىنداندا قۇرت-قۇمىرسقا جەپ جاتقان تاحير سۇلتاننىڭ باسىن الامىز.
— ءابدى-ساتتار سول سازارعان قالپىنان وزگەرمەدى:
— سوسىن؟
— سوسىن... وسى قامالدى قورشاپ الىپ، ءبىرىڭ قالماي اشتان ولگەنشە، توي تويلاپ، بي بيلەۋدە بولامىز.
كەنەت لاتيف سۇلتان شىنجىرىن سۇيرەتە العا ۇمتىلدى دا، بار داۋسىمەن ايقايلاپ جىبەردى.
— ءبىز ءۇشىن ساۋراندى بەرمەڭدەر! ابدوللا ساۋراندى العاننان كەيىن سەندەردى دە ولتىرەدى. ءبورىمىزدىڭ قانىمىزدى ىشپەي تىنبايمىن دەگەن انتى بار؟
— اكەت كەيىن، مىنا جولبارىستى!
ەكى جىگىت لاتيف سۇلتاندى ورنىنان قوزعالتا المادى. ەڭگەزەردەي لاشكار ونى تىزەسىنەن تاياقپەن ۇرىپ قۇلاتتى دا، ءبارى جابىلىپ كەيىن سۇيرەي جونەلدى. ول سۇيرەتىلىپ بارا جاتىپ:
— كەشىرىم ەتەدى دەگەن سوزدەرىنە سەنبەڭدەر! — دەدى بار داۋسىمەن. — شىداڭدار! بەرىلمەڭدەر! كوپ كەشىكپەي سەندەرگە جاردەمگە ياسسى، سايرام، وتىرار، اقرۇق...بۇكىل قازاق دالاسى كەلەدى.
بۇقار جىراۋ وسى تۇسقا كەلگەندە، تىڭداپ تۇرعان جۇرت تولقىپ كەتتى:
— ارۋاقتارىڭنان اينالايىن بابالارىم-اي؟!
— ءولتىرىپ جاتسا دا شاھاردى جاۋعا بەرمەپتى عوي.
— ءبىز دە سولارداي بولۋىمىز كەرەك! جىراۋ ءسوزىن قايتا باستاپ كەتتى.
ەرتەڭىنە كۇن شىعا تاعى دابىل قاعىلىپ، زۇرنا، كەرنەيلەر بارىلداپ، ادەتتەگىدەي، بار الەمدى باسىنا كوتەردى.
ابدوللا شاتىرىنان شىقتى دا، الدەكىمگە قولىمەن ءامىر ەتتى. سول ساتتە ەڭ ۇلكەن «قارا بۋرا» گۇرس ەتىپ اتىلدى. بۇ جولى ونىڭ اۋزىنان قامالعا تاس ورنىنا ءسىرى قاپشىق ۇشتى. بۇندا باباسۇلتان، تاحير، لاتيف سۇلتاندار مەن جالمۇحاممەد اتالىقتىڭ باستارى بار ەدى. قاپشىق جارىلىپ كەتپەسىن دەپ سىرتىنان كيگىزبەن قاپتاعان. ىشىندە ابدوللانىڭ قولىنان جازىلعان «ۇلكەن-كىشىلەرىڭە قاراماي ءبارىڭنىڭ دە باستارىڭدى ءدال وسىلاي كەسەرمىن» دەگەن حات بار ەكەن. ساۋران تۇرعىندارى اق كيگىزگە ساپ، ءتورت باستى ءابدى-ساتتار مەن قياق، تۇياق باتىرلاردىڭ الدىنا الىپ كەلدى.
دەنەسى جوق ءتورت باستى قالا تۇرعىندارى قادىرلەپ، مۇسىلمان عۇرپىمەن جەرلەدى. باباسۇلتان حيكاياسى وسىلاي ءبىتتى.
ولىكتەرىن جەرلەگەننەن كەيىن، نوعايلىدان كۇش كەلمەيتىنىنە كوزى جەتكەن ءابدى-ساتتار كەشكە قاراي قياق پەن تۇياقتى شاقىردى.
— جىگىتتەر! — دەدى ول. — ساۋراندى كوپ بولسا ەكى اپتاداي عانا قورعاۋعا كۇشىمىز جەتەدى. اشارشىلىق جايلاي باستادى... ءبىراق، جاۋدىڭ دا ءحالى بىزدەن ارتىق ەمەس. كۇزدىڭ قارا سۋىعى، جاۋىن-شاشىن باستالعالى تۇر. ار جاعىندا قىس تا تاياۋ... ابدوللانىڭ اسكەرىنىڭ دەنى ىستىق جاقتان. بۇل ارانىڭ قارا سۋىعىنا شىداي المايدى. جانە كۇزگى باتپاقتى جولمەن ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ دە ولارعا وڭايعا تۇسپەيدى. كۇزگە دەيىن شىداساق، ابدوللا قورشاۋدان ەرىكسىز بوساتادى.
— بوساتپاي جۇرسە قايتەمىز؟ — دەدى تۇياق.
— وندا ءبارىمىز دە قىرىلامىز.
ۇشەۋى ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. قياق ءبىر وي تۇبىنە شومىپ كەتكەندەي، جەردەن كوزىن الماي تۇرىپ-تۇرىپ، الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەردى.
— مەنىڭ ءبىر ويىم بار.
— سويلە، باتىر.
— باقانىن الساڭ، شاڭىراق جەرگە قۇلايدى...
— سوندا... سەن...
— انادا ءبىر ىڭعايى كەپ قالىپ ەدى...
— قالايشا؟
— مەنىڭ جەبەم وزگەلەردىكىنەن ەكى ەسە الىسقا ۇشادى. تەك الدەكىمنىڭ «اتپا!» دەگەنىنەن كىدىرىپ قالدىم. بەكەر تىڭداعان ەكەم. سوعان ءوزىم دە قاتتى وكىنەم... ال ءقازىر ابدوللا بىزگە اسپانداعى جۇلدىزدان دا الىس... قولىمىز جەتپەيدى. ونىڭ شاتىرىن جۇماقتى قورعاعانداي قورعايدى. مايدانعا ۇنەمى قالقانمەن شىعادى... مەنىڭ ويىم ابدوللا ەمەس، باسقا ادام جايىندا. و دا بۇحار اسكەرىنىڭ ءبىر تىرەگى...
— كىمدى ايتىپ تۇرسىڭ، باتىر؟
— تاۋەكەل سۇلتاندى... حاقنازار حاندى جاسىلكول جاعاسىندا ءوز قولىمنان قويدىم. حان ولەر الدىندا ماعان تاۋەكەل تۋرالى ءبىر قۇپيا سىر ايتىپ ەدى...
— وندا... ءوزىڭ بىلەسىڭ، باتىر... جاستىعىنا قاراماي تاۋەكەل ابدوللانىڭ وڭ قولى ەكەنى راس. جانە تاۋەكەلدىڭ سوڭىنان ەرگەن قازاقتار دا از ەمەس. قىس تۇسكەندە، ابدوللانىڭ وزگە اسكەرى شىداي الماعانمەن، بۇلار شىدايدى. مەن تاۋەكەل جاساقتارىنان سول جاعىنان قاۋىپتەنەمىن.
— رۇقسات ەتىڭىز، سۇلتان، وندا ءبىز جولعا شىعايىق.
— رۇقسات، جولدارىڭ بولسىن!
— سول كۇنى تۇندە ابدوللانىڭ تۋعان اعاسى ۇبايدوللانى، ونىڭ بالاسى اسفاندياردى، ابدوللانىڭ جالعىز ۇلى ءابدى-مۋميندى، اقىلشىسى حاسەنقوجانى، ەگەر اقىلعا كونبەسە تاۋەكەل سۇلتاندى دا جانسىز بارىپ ولتىرۋگە، ساۋراننان جۇپىنى كيىنگەن بەس تاس جۇرەك جولعا شىقتى. بۇلار كەتىسىمەن، بيە ساۋىمداي مەزگىل وتپەي ءابدى-ساتتار سۇلتاننىڭ ايەلى اينار سۇلتان-بيكە ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنەن جاۋ جاعىنا حات تاسۋشى كوگارشىن ۇشتى. كوگارشىننىڭ قاۋىرسىنىنا بايلانعان قاعازدان اينار سۇلتان-بيكەنىڭ اكەسى ۇبايدوللا وزدەرىنە جىبەرىلگەن بەس جىگىتتىڭ حابارىن ءبىلدى. ءابدى-مۋميندى، اسفاندياردى، حاسەنقوجانى ولتىرۋگە كەلگەن ءۇش جىگىت بىردەن قولعا ءتۇستى. سول ساعاتتا باستارى كەسىلدى. ال ۇبايدوللانى ولتىرۋگە كەلگەن تۇياق ءقاۋىپتى دەر كەزىندە سەزىپ قاپ، ۇستاۋعا شىققان لاشكارلارمەن اتىسىپ، قورشاۋدان ازەر قۇتىلدى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە تاڭ اتا ساۋران قامالىنا جەتتى. ەشكىمنىڭ قولىنا تۇسپەي تاۋەكەلدى اڭدىپ، ياسسى جاعىنا تەك قياق قانا ءوتىپ كەتتى. ءبىراق بۇ دا الدىنان كۇتىپ تۇرعان جاساقتان قۇتىلا المادى.
تاۋەكەل بۇل كۇندەردە شاعاي سۇلتاننىڭ قاراماعىنداعى قوسىنمەن ياسسى بەكىنىسىن شاپپاق بوپ جاتقان. قول-اياعى بايلاۋلى قياقتى تاۋەكەلدىڭ الدىنا الىپ كەلدى. جاڭا سوققان الداسپانىن سىناماق بوپ، سۇلتان شاتىرىنىڭ الدىندا ءبىر قۇشاق جاس توبىلعىنى شاپقىلاپ تۇرعان. ول قىلىشىن تاستاماي تۇتقىننىڭ قاسىنا كەلدى. جىگىتتىڭ قانداي قىلمىسى بارىنان بۇرىننان دا حاباردار ەدى. ەندى تۇتقىننىڭ سىمباتتى دەنە بىتىسىنە، وتكىر كوزدى قايسار جۇزىنە سۇقتانا قارادى. «ءابدى-ساتتار سۇلتان مەنىڭ باسىمدى الدىرۋعا كىمدى جىبەرۋدى بىلگەن ەكەن. جەركەنە قاراعان كەلبەتى قانداي سۇستى؟ بۇعان مەن نە جازدىم؟ ءناسىلى، سەبەبىن بىلگەن ءجون بولار... بوستان-بوس مەنى ولتىرۋگە شىقپاعان شىعار... جانە ءوزىنىڭ جاسى دا مەنىمەن تەڭدەس پە، قالاي؟»
تاۋەكەل سۇلتان ىزالانا قاراعان قياقتان كوزىن الماي ءبىراز تۇردى دا:
— اتىڭ كىم؟ — دەدى.
قياق تا كوزىن تايدىرماي:
— اتىم قياق، اكەم جاۋباسار باتىر! — دەدى.
تاۋەكەل مىرس ەتىپ كۇلدى.
— «جامان ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى». جاۋباسار دەگەن باتىردى ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن. قاي رۋدانسىڭ؟
— ارعىننىڭ باتىر رۋى التايمىن.
التايدىڭ قاي ءبيىنىڭ بالاسىمىن دەدىڭ؟
— جاۋباسار دەگەن ق ۇلىنىڭ بالاسىمىن.
— و!.. قانشاعا كەلدىڭ؟
— اكەم مارقۇم شاعاي سۇلتاننىڭ وگەي بالاسى تاۋەكەل تۋعان كۇنى سەن دە تۋعانسىڭ دەيتىن...
«وگەي بالاسى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، بىرەۋ جۇرەگىنە قانجار سالىپ العانداي، تاۋەكەل سۇرلانىپ كەتتى. وسىنداي جانىنا باتاتىن ءبىر سۋىق ءسوزدى ول بالا كەزىندە دە ءبىر ەستىگەنى بار... ءبىراق، ودان بەرى كوپ جىل ءوتتى عوي... ناعاشى اكەسى ءابىلقاسىمنىڭ ۇيىنەن اكەسى شاعايدىڭ قولىنا قايتىپ كەلگەلى، مۇنداي جانىن كۇيدىرەر لەبىز قۇلاعىنا ءتيىپ كورگەن جوق... ال مىناۋ قۇلدىڭ ايتىپ تۇرعانى نە ساندىراق؟
ول قىلىشىمەن قياقتىڭ قول-اياعىن بايلاعان شىلبىردى قيىپ جىبەردى.
— وتىر! — دەدى بۇيىرىپ. — ال سويلە بىلگەنىڭدى!
— مىنا جات كوزدەرىڭ كەتسىن...
— جاقسى، ولاي بولسا شاتىرعا كىر، — دەدى تاۋەكەل قياققا، سوسىن كۇزەتشى جىگىتتەرگە بۇرىلدى. — سەندەر سىرتتا قالىڭدار.
سۇلتاننىڭ ايتقانىن ورىنداپ كۇزەتشى لاشكارلار سىرتتا قالدى. تەك شەتكى، قاباعى قاتىڭقى موسقال لاشكار عانا، قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ، ەسىك الدىنا بارىپ كۇزەتكە تۇردى. ىشتەگى ءسوز سىرتقا تەگىس جەتپەگەنمەن، جان كۇيىگىنەن اشىنا شىققان كەيبىر ۇندەر تالماۋسىراپ كۇزەتشىگە ەستىلىپ جاتتى.
تاۋەكەل ۇيگە قياقتى الىپ كىرگەننەن كەيىن، دەرەۋ سوزگە كىرىسكەن.
— ال ايتشى، ماعان قاستىق ويلارداي قاي باۋىرىڭدى ءولتىردىم، قاي قالىڭدىعىڭدى قورلادىم؟
— قازاق بالاسى دەگەن باۋىرىمدى ءولتىردىڭ، قازاق قىزى دەگەن قالىڭدىعىمدى قورلادىڭ! ابدوللا امىرشىگە ەرىپ تۋعان ەلىڭدى قان-جوسا ەتتىڭ. سول ءۇشىن مەن سەنى ولتىرۋگە ءتيىستى ەدىم.
— تۋعان ەلىمنىڭ قانىمەن مەنىڭ قولىم بويالعان جوق. باباسۇلتاندى ولتىرسەم، و دا سەنىڭ اتا جاۋىڭ! شارابحانا وقيعاسىن ۇمىتتىڭدار ما؟
— ءيا، ول سولاي... ءبىراق باباسۇلتان قازاق ەلىنە تۇركىستان ۋاليەتىن سوعىسسىز قايتارىپ بەردى عوي، ابدوللا ونى سوعىسپەن تارتىپ الماق. سول ما سەنىڭ جانىڭنىڭ اشىعانى؟ مولدا، قوجا باسىنىڭ ساقيناسى بار ادامدى «قانى تاسىپ كەتىپتى» دەپ تامىرىنان قان اعىزىپ ەمدەيدى. قازاقتىڭ قانى تاسىپ كەتتى دەگەنىڭ بە، حالقىڭنىڭ قانىن سۋداي اعىزعانىڭ؟ قولىم قاندى ەمەس دەيسىڭ، كەندىرلىك، كەڭگىر بويىنىڭ اۋىلدارىن شاۋىپ، اقىرعى كۇن كورىس مالىن ابدوللا اسكەرىنە اكەپ بەرگەنىڭدە دە قولىڭ قاندى بولمادى ما؟ باباسۇلتانعا ەرگەن تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ قازاق جىگىتتەرىن جىلانشىق وزەنىنىڭ بويىندا قان-جوسا ەتىپ قىرعانىڭدا، ەكى قولىڭ بىردەي ءوز باۋىرلارىڭنىڭ قانىنا بويالعان جوق پا ەدى؟ ياسسىنى شاپقالى وتىرسىڭ، سوندا كىمدى مۇقاتپاقسىڭ؟ باياعى ءبىر سورلى قازاق ەلى ەمەس پە؟ وسىنىڭ ءبارىن جاۋباسار قۇلدىڭ بالاسى قياق تۇسىنگەندە، شاعاي سۇلتاننىڭ اسىراندى ۇلى، تاۋەكەل، سەن نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟
قياق باتىردىڭ جەر-جەبىرىنە جەتە ايتقان سوزدەرى جانىنا سەگىز تاسپالى قامشىنىڭ وسۋىنداي باتىپ تۇرعان تاۋەكەل، «شاعاي سۇلتاننىڭ اسىراندى ۇلى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە جۇرەگى تاعى قابىنىپ كەتتى. بەلىندەگى قانجارىنا قولىنىڭ قالاي بارعانىن بىلمەي قالدى. ايتسە دە ول ءوزىن-وزى ۇستاپ:
— جارايدى، ەگەر مەنىڭ قولىم تۋعان ەلىمنىڭ قانىمەن بىلعانسا، جاۋىنىڭ قانىمەن جۋىپ اعارتۋعا بارمىن، — دەدى داۋسى قىرىلداي شىعىپ، — بۇنى سوڭىنان ۇعىسالىق. ال سەن ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس مەنىڭ بەتىمە «شاعاي سۇلتاننىڭ وگەي بالاسى» دەگەن اۋىر ءسوزدى كىنا ەتىپ باستىڭ. بۇل قاي ءسوزىڭ؟ ەگەر جالعان ايتىپ، جالا جاپساڭ... — تاۋەكەل ءسوزىن اياقتاماي توقتادى.
— جاقسى، سەن سۇرادىڭ، مەن ايتايىن. جالعان بولسا حالقى حاقنازار دەپ اتاعان اقنازار حاننىڭ ارۋاعى اتسىن. بۇل ءسوزدى سول حاننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. مەنىڭ انام اتى كۇڭگە لايىق قويسانا بولسا، سەنىڭ اناڭنىڭ اتى حانشاعا لايىق كۇنسانا ەكەن، — دەپ باستاعان قياق، ءوزىنىڭ تاۋەكەل جايىندا بىلگەنىن تەگىس ايتىپ بەردى. اناسى كۇنسانانى وگەي اكەسى شاعايدىڭ قالاي ولتىرگەن جەرىن ەستىگەندە، تاۋەكەل قانجارىن سۋىرىپ الىپ، اقىرىپ جىبەردى.
— توقتات! — دەدى ول. تاۋەكەل ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىنىڭ تىم تاياۋ تۇرعانىن جاڭا عانا اڭعاردى. — ەگەر ەندى ءبىر ءسوز ايتار بولساڭ...
قياق كىلت توقتادى. تاۋەكەل دە سول جالاڭاش قانجارىن جوعارى كوتەرگەن قالپىندا دەمىن ازەر الىپ، مەلشيدى دە قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ قانجارىن قىنابىنا سالدى.
— وسىنشاما قۇپيانى بىلگەنىڭ ءۇشىن، ءتىرى قالماۋعا ءتيىستى ەدىڭ... ايتسە دە، ءبىر جولعا كەشتىم. ال سەن ايتقان سىردى باسقانىڭ اۋزىنان ەستىر بولسام، ماعان وكپەلەمە!
تاۋەكەل جەدەل باسىپ باردى دا، «سادىق» دەپ داۋىستادى. ۇيگە كۇزەتشىلەردىڭ باسشىسى ۇزىن بويلى، اشاڭ ءجۇزدى لاشكار كىردى.
— سادىق، — دەدى تاۋەكەل، — مىنا جىگىتتى اۋقاتتاندىر دا، استىنا ات بەرىپ، قاس قارايا بارار جاعىنا اپارىپ سال. وزىڭنەن بوتەن ءتىرى جان بىلمەسىن.
— قۇپ!
تاۋەكەلدىڭ كوزى كەنەت ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىنىڭ الىستاۋ بارىپ تۇرعانىن شالىپ قالدى. ەندى ول سىبىرلاپ سويلەدى.
— ال مىناۋ جارقىن ساربازدى... بۇگىن تۇندە جوق ەت!
— قۇپ!
— سۇلتان سىبىرى ءوزى جايىندا ەكەنىن كۇزەتشى دە سەزدى. ءىشى مۇزداپ كەتتى. ايتسە دە، سىر بەرمەدى. قاس قارايا سادىق تۇتقىندى شىعارىپ سالۋعا كەتكەن كەزدە، بۇ دا باسقا جولمەن ساۋرانعا قاراي تارتتى. سادىقتىڭ قايتىپ كەلىپ، ءوزىن ءولتىرۋىن كۇتكەن جوق. ول اتىن اندا-ساندا ءسال تىنىقتىرىپ، ءتۇنى بويى شاۋىپ وتىرىپ، تاڭ اتا ساۋران تۇبىندەگى شاعاي سۇلتانعا جەتتى. ەستىگەن ءسوزىنىڭ ءبارىن ايتىپ بەردى. سۇلتان ءلام-ميم دەمەي، ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ شىقتى. قاشقىن بار بىلگەنىن جەتكىزىپ بولىپ، مۇندايدا ايتىلاتىن العىستى كۇتىپ، باسىن تومەن يە بەرگەندە ءدال جۇرەك تۇسىنان كەگى الماس قانجار قادالدى. قاشقىن ءسال ەڭكەيە بەردى دە، ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۋستى. جالعىز رەت اۋناۋعا عانا مۇرشاسى جەتتى، كوزى شاراسىنان شىعا جازداپ ءبىر ىشقىندى دا، سوزىلىپ جۇرە بەردى. شاعاي ەڭكەيىپ جارقىننىڭ كەۋدەسىنە قادالعان قانجارىن الدى دا، جانىنا جۇگىرىپ كەلگەن دايەكشى جىگىتكە:
— مىنانىڭ ولىمتىگىن شىعارىپ تاستاڭدار! — دەدى. — «بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەرسىڭ» دەگەن وسى.
ساسكە كوتەرىلە شاعاي ابدوللانىڭ شاتىرىنا كىردى. حانعا كارى سۇلتاننىڭ نە ايتقانى بەلگىسىز. تەك قاھارىنا مىنگەن ابدوللا تاۋەكەلگە جەندەتتەرىن جىبەرىپ، ۇستاپ اكەلۋگە بۇيىرعانىندا، سۇلتان ءوز شاتىرىندا بولماي شىقتى. حان ءۇش ءتۇن وتكەسىن بارىپ، تاۋەكەلدىڭ ءداشتى قىپشاق جەرىنە قاشقانىن ەستىدى.
سويتكەنشە كۇزدىڭ قارا سۋىعى دا كەلدى. ساۋراندى الا المايتىنىنا كوزى جەتكەن ابدوللا، اكەسى ەسكەندىردىڭ قاتتى ناۋقاس ەكەنىن سىلتاۋ ەتىپ بۇحارعا كايتتى.
— حالىق تاباندىلىعى دەگەن، مىنە، وسى! — دەدى ەندى بۇقار جىراۋ، — بۇحار حانىنىڭ كوك تەمىر قۇرسانعان اتاقتى اسكەرى دە ازعانتاي قالا تۇرعىنىنا ەشتەڭە ىستەي الماعان! تاباندى بولساڭ جوڭعارلار دا كەيىن شەگىنەدى.
حالىق تاعى شۋلاپ قويا بەردى.
— تاباندى بولامىز!
— ءبىرىمىز قالعانشا شاھارىمىزدى بەرمەيمىز!
— جاۋعا قۇل بولعانشا، ولگەنىمىز جاقسى!
شۋ باسىلعان كەزدە ءبىر جاس جىگىت:
— سوسىن نە بولدى! — دەپ سۇرادى، — قياق، تۇياق باتىرلار قايتادان ابدوللاعا قارسى سوعىسقا قاتىستى ما؟ باباسۇلتان ۇرپاقتارى نە ىستەدى؟ جاۋىنان اكەلەرىنىڭ كەگىن قايتارا الدى ما؟
— باباسۇلتان ۇرپاقتارى ەمەس، حالىق ءوز كەگىن ابدوللادان سان رەت قايتاردى، دەدى بۇقار جىراۋ. — باباسۇلتان حيكاياسى سونىمەن تىنعان. قۇمكەنتكە تاياۋ، ءۇشباس پەن قاراباس وزەندەرىنىڭ توعىسقان قويناۋىندا وسى وقيعادان جيىرما بەس جىل وتكەننەن كەيىن، سۇلتاننىڭ كەنجەسى ىسقاق «اكەمنىڭ ولگەن جەرى» دەپ، مەشىتى مەن مەدرەسەسى بار «بابا» دەگەن شاعىن قالا سالدىرعان. ءوز باسىنىڭ قامى ءۇشىن حالقىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان باباسۇلتاننىڭ اتىن ءقازىردىڭ وزىندە ەشكىم بىلمەيدى. ال قياق پەن تۇياقتىڭ اتى حالقىنىڭ جۇرەگىندە ساقتالىپ كەلەدى. ولاردىڭ ەرلىگى اسىرەسە سوڭىنان حان بولعان تاۋەكەل تۇسىندا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ... — دەپ كەلە جاتتى دا بۇقار جىراۋ كىلت توقتادى.
ويتكەنى وسى كەزدە، قامال ءۇستىن گۇرسىلدەپ جارىلعان زەڭبىرەك وتتارى قاپتاپ كەتتى.
— تەزىرەك تىعىلىڭدار؟ — دەۋگە عانا ەلشىبەكتىڭ شاماسى كەلدى. جۇرت جاپا-تارماعاي بەكىنىستىڭ زەڭبىرەك وعى وتپەيتىن، قالىڭ شىم قۋىستارىنا جۇگىردى. ەلشىبەك تە بىرەۋىنە كىرىپ ۇلگىردى. — باسە، تىم تىپ-تىنىش بولا قالىپ ەدى، بىزدەردى الداپ ۇرعىلارى كەلگەن ەكەن عوي!
ءيا، تاريح ادىلەتسىزدىگى قايتالاپ وتىرعان. ءبىر كەزدە ساۋران بەكىنىسىنە شىڭعىسحاننىڭ تاس اتقىش قارۋلارى، ابدوللا حاننىڭ رۋحادي ۇستا جاساعان «قارا بۋرا» بۋ قازانى قويداي-قويداي شويىن تاستارىن لاقتىرسا، بۇگىن جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ شۆەد ۋنتەر وفيسەرى رەنات پەن جۇڭگو شەبەرلەرى قۇيعان بولات زەڭبىرەكتەرىنىڭ قورعاسىن وقتارى جاۋىپ تۇر. سوناۋ الىس كەزەڭدە وسى بەكىنىسكە توقپاق جالدى الاسا جىلقى مىنگەن جوشىنىڭ قانىشەر جاۋىنگەرلەرى سۇر توپىراقتى كوككە كوتەرىپ، «گۋ-گۋلەپ!» اتوي سالسا، بۇگىن سول جىلقىنىڭ تۇلپار تۇياقتى تۇقىمىن مىنگەن جوڭعار جاۋىنگەرلەرى شابۋىلعا شىقتى! ءبارىنىڭ دە ماقساتى بىرەۋ-اق: شاھاردىڭ كۇلىن كوككە شىعارىپ، حالقىن قىرماق، ۇلىن — قۇل، قىزىن — كۇڭ ەتپەك! وسىنشاما وشىگەردەي بۇلارعا ايدالادا، تۇركىستاننىڭ سۇرعىلت دالاسىندا، وزىمەن-وزى بولىپ، تىنىش جاتقان وسىناۋ ەڭبەكشى جۇرت نە ىستەدى ەكەن؟ بار جازىعى ەگىنىن ەگىپ، باقشاسىن سۋارىپ، ءوز الدىنا ءومىر سۇرگىسى كەلگەنى مە؟ ءيا، سولاي... بۇل كۇشتىلەر زاڭى: ادامدى ادام جەۋ كەرەك. ادامدى ادام كۇل ەتۋى كەرەك. كۇشتى كۇشسىزدىڭ جەرىن، مالىن تارتىپ الىپ، ءالسىزدىڭ ار-نامىسىن اياعىنىڭ استىنا تاپتاۋدى ارمان ەتەدى. سول ءۇشىن سىبان راپتان دا جورىققا شىقتى، سول ءۇشىن ارلان قاسقىردىڭ سوڭىنان ەرگەن اش بولتىرىكتەرى دە شاماسى جەتكەنشە قازاق ەلىن قويداي قىرىپ، ىستىق قانىنا تويىنۋعا اسىعادى.
زەڭبىرەك وقتارى بەكىنىس ۇستىنە كەپ، تىنباي جارىلىپ جاتىر. سىرتقا شىعارار ەمەس.
ەلشىبەك قامال ساڭىلاۋىنان قالا سىرتىنداعى دالاعا قارادى. ۇران سالىپ، قاپتاپ كەلە جاتقان جاۋ اتتى اسكەرىن كوردى. كەيبىر توبى ۇزىن-ۇزىن باسقىشتاردى كوتەرىپ، قاتارلاسا شاۋىپ كەلەدى. ەلشىبەك جاۋ ويىن بىردەن ءتۇسىندى. زەڭبىرەك وقتارى باس كوتەرتپەي، قالا قورعانشىلارى قۋىستا تىعىلىپ تۇرعاندارىندا، جوڭعار جاۋىنگەرلەرى باسقىشتارىن قابىرعاعا سۇيەي، اتىس باسىلىسىمەن بەكىنىس ۇستىنە شىقپاق. زەڭبىرەك وتىن قالقان ەتىپ، شابۋىلعا شىعۋ جوڭعارلارعا رەنات ۇيرەتكەن ەۆروپا ءادىسى ەدى.
— ساق بولىڭدار! — دەدى ەلشىبەك ايقايلاپ. — زەڭبىرەك توقتاسىمەن، جاۋ جوعارى ورمەلەيدى! اياماڭدار! بەكىنىس ۇستىنە بىردە-بىر جوڭعار شىقپاسىن!
زەڭبىرەكتەر كەنەت تىنا قالدى. قابىرعاعا باسقىشتارىن سۇيەپ ۇلگىرگەن جوڭعارلار، ەندى قۇمىرسقاداي قاپتاپ، جوعارى قاراي تىرمىسىپ، كوتەرىلە بەردى.
تاريح جاماندىعىن عانا ەمەس، جاقسىلىعىن دا قايتالاۋعا ءتيىس.
شىڭعىس حان، مۇحامەد-شايباني، ابدوللا كەزىندەگىدەي ساۋران قورعانشىلارى تاعى عاجايىپ ەرلىك كورسەتتى. جاۋعا قارسى بىلتەلى مىلتىق، شوقپار، سويىل، الداسپان، الماس قىلىشتارىمەن قاتار، قارا تاس، قازان-وشاق، قولعا تۇسكەن قاتتى زاتتىڭ ءبارى جۇمسالدى. بىردە-بىرىن قامال ۇستىنە شىعارمادى. قورعانشىلار ەرلىگىنە شىداي الماعان جوڭعارلار قامال تۇبىنە كوپتەگەن ولىكتەرىن قالدىرىپ، كەيىن قاشتى. سوندا عانا بارىپ بۇقار جىراۋ، وزىنە تاياۋ قامال شەتىندە، كىندىك تۇسىنا جاۋ نايزاسى قادالعان ناۋان ۇستانى كوردى. جۇگىرىپ قاسىنا باردى. نايزاسىن سۋىرىپ الايىن دەپ ەدى، سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن ۇستا ونىڭ قولىن كەيىن يتەردى.
— تيمەي-اق قوي، — دەدى داۋسى ازەر شىعىپ، — ءبارىبىر ولەمىن. وكىنبەيمىن... جوڭعاردىڭ قۇرىعاندا جيىرماسىن جايراتتىم بىلەم. اتتەڭ دۇنيە، اڭگىمەڭىزدى تەگىس ەستي الماي كەتتىم... — ەلشىبەككە قارادى. — انا ارتىمدا قالعان جالعىزىما ايت: اكەڭ بابالارىنىڭ جولىنان تايعان جوق دە... — سونى ايتتى دا، ناۋان ۇستا سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
جوڭعارلار سول كۇنى دە، كەلەسى كۇنى دە وسى تاسىلمەن سان رەت شابۋىلعا شىقتى. ءبىراق بەكىنىستى الا المادى. اقىرى كۇزدىڭ قارا سۋىعى باستالعان كەزدە، ساۋراندى تاستاپ، ياسسىعا قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇقار جىراۋ دا وسى وقيعاعا ارنالعان «تاس قامال» اتتى داستانىن شىعارىپ ەلىنە قايتتى. اتتەڭ نە كەرەك، اسىل مۇراسىن ساقتاپ ادەتتەنبەگەن كوشپەلى ەل بۇل اسىلىن دا بىزگە جەتكىزە المادى.
كەلەر جازدى كۇتكەن باتىر بايان جىگىتتەرى دە بۇ جولى ەلدەرىنە قايتا الماي، قازالىداعى ءابىلقايىر ورداسىنا قىستاپ قالعان.
قابانباي باتىر مەن گاۋھار وسى كىشى ءجۇز جەرىندە قوسىلدى. بۇلار نەكە قيارىن ازىناعان داۋىلدى تۇندە جاۋ مالىن ايداپ الۋدان باستادى.
قازاقتىڭ ەجەلگى اتا مەكەن قونىسى جەتىسۋ مەن سىرداريا بويىنداعى سان قالاسىن، cap دالاسىن جوڭعار باسىپ العان، بەيبىت قازاق ەلى بوسىپ كوشكەن اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلامانىڭ» اياعى اق تۇتەك بوران، اق جورعا بوراسىن، سارى اياز، قىزىل شۇناق ۇسكىرىك قىسقا ۇلاستى. بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ايداھارى سىر بويىنا جينالىپ، اۋزىنان قار بوراتىپ، ىسقىرىنىپ جاتقانداي، قاتتى بوران بىردە-بىر تولاستامادى. جاۋ شاۋىپ سورلاعان ەلگە سوپاق استاۋ تاپ بولدى. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىقتىڭ كەرى كەپ، جەتى اعايىندى جۇت جەتتى. ارامنان جينالعان اس بولمايدى. حالىقتى جىلاتىپ تارتىپ العان قازاقتىڭ قىرۋار مالى، ءشوپ جەتپەي، مىڭ-مىڭداپ قىرىلدى... جوڭعارلار بار تابىسىنان ايرىلدى. ال قازاق ەلىنىڭ بۇل جىلعى كورگەنىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. تەك سان ايقاستى باسىنان كەشكەن باتىر ەل بۇل اپاتتان دا تەگىس قىرىلماي، اۋپىرىمدەپ امان قالدى.
جوڭعار قىرعىنىنان قازاق ەلى تەك ەكى جىل وتكەن سوڭ بارىپ ەسىن جيىپ، باسقىنشىلارعا قارسى تۇرۋعا جارادى.
ەڭ العاشقى جەڭىستى كىشى ءجۇزدىڭ تايلاق باتىرى مەن ونىڭ جيەنى — ۇلى ءجۇزدىڭ وشاقتى رۋىنان شىققان ساڭىراق باتىر اكەلدى. بۇلار بۇلانتى مەن بولەنتى وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى «قارا سيىر» دەگەن جەردە جوڭعاردىڭ قالىڭ قولىن بەتپە-بەت ايقاستا ويسىراتا جەڭدى. كوپ جوڭعار وسى ارادا قازا تاپتى. جوڭعار مەن قالماقتى ءبىر سانايتىن قازاق «قارا سيىردى» ەندى «قالماق قىرىلعان» دەپ اتادى. بۇل جەڭىس قازاق ەلىنىڭ رۋحىن كوتەردى، قاندى كەككە شاقىردى.
جىل وتكەننەن كەيىن، ۇلكەن ءبىر ايقاستا، اۋىل ادامدارى «سابالاق» دەپ ات قويعان، ون سەگىز جاسار تۇيەشى «ابىلايلاپ!» ات قويىپ، جاۋىن قاشىرىپ، بۇكىل ەلىنە «ابىلاي» دەگەن اتپەن ايگىلى بولدى. سوندا بارىپ، ءابىلقايىر حان بۇل ابىلاي باياعى بۇقار جىراۋ ەكەۋى بارلاۋدا جۇرگەندە كەزدەستىرگەن تولە ءبيدىڭ تۇيەشىسى ءابىلمانسۇر ەكەنىن ءبىلدى.
وسى كەزدەن باستاپ قازاق ەلى ەل بوپ بىرىگىپ، جوڭعارعا قارسى جاپپاي اتقا قوندى.
ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرى جاۋىمەن العاشقى رەت بالقاش كولىنىڭ كۇنگەيىندەگى الاكولدىڭ تۇسىنداعى حان تاۋى دەگەن جەردە كەزدەستى. ۇلكەن وردا حانى بولات پەن بار قازاق اسكەرىن باسقارعان كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر ۇلكەن جەڭىسكە جەتتى. شۇنو-دابو باسقارعان قالىڭ جوڭعار جەڭىلىپ، ىلە وزەنىنىڭ بويىمەن شىعىسقا قاراي قاشتى. بۇل جەڭىستى قازاق جۇرتى ارتىنان، جوڭعارلار اڭىراعان «اڭىراقاي» جەڭىسى دەپ اتادى. الاكول جاعاسىنداعى ۇرىس بولعان جەردە قىرقا، بەلەس، اسۋلارعا «ءابىلقايىر»، «سۇمقايتتى»، سوڭىنان «سۇڭقايتتى» بولىپ وزگەرگەن ات قويدى.
ءبىراق كازاك ەلى بۇل جەڭىسىن ۇلعايتا المادى. وسى ۇرىستان كەيىن بولات حان و دۇنيەگە ساپار شەگىپ، ۇلكەن وردا حانىن سايلايتىن جاعداي تۋدى. تۇرىك-مونعول ءداستۇرى بويىنشا «ۇلكەن وردا» حانى بولۋعا تەك بايبىشەدەن تۋعان بالالاردىڭ عانا حاقى بار. قازاق ەلى بۇل ءداستۇردى بەرىك ۇستاپ كەلگەن. ال ءابىلقايىر بولسا جانىبەك حاننىڭ توقال ايەلدەرىنەن تاراعان ۇرپاققا جاتادى. وسى سەبەپتى جۇرت ۇلكەن وردا حانى ەتىپ، بولاتتىڭ شاڭىراققا يە بالاسى ابىلمامبەتتى سايلادى.
بۇعان نامىسقوي ءابىلقايىر اشۋلانىپ، بار اسكەرىمەن مايداننان كەيىن شەگىندى. ءوزىنىڭ ورداسىن ەندى ول قازالى قالاسىنان كوشىرىپ، تورعاي بويىنداعى ارعىن-قىپشاقتىڭ باس باتىرى، تۋعان جەزدەسى شاقشاقتان شىققان قوشقار ۇلى جانىبەكتىڭ جەرىنە ىرگەلەس ىرعىز وزەنىنىڭ بويىنا اكەپ تىكتى.
بولات قايتىس بولعاننان بەرى ءوزىن ورتا ءجۇزدىڭ حانى ساناعان، جەتپىس بەس مىڭ جىلقى بىتكەن سامەكە دە قالىڭ اسكەرىمەن ارقا جەرىنە بەتتەدى.
كەرميىق سارى دالا ولىك ءتارىزدى ۇرەيلى، مولاداي ازىناعان سۋىق. اشۋلى جەل قىردىڭ قۇمدى توپىراعىن بەتكە اكەپ ۇرادى. ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەس بوزعىلت ءشولدىڭ شەتىندەگى تاقىردا جەل قۋىپ اكەلگەن ادامنىڭ باس سۇيەكتەرى جاتىر. اتامزاماندا قىرىلعانداردىڭ باستارى، ەزۋ تۇستارى مەن كەڭسىرىك سۇيەكتەرى مىلجالانىپ قالعان. مۇمكىن، شىڭعىسحان نوياندارى، ەلدە ءابىلقايىر لاشكارلارى شاپقان سىپايلاردىڭ سۇيەكتەرى شىعار. قۇمدا كوشىپ جۇرگەن قازاق اۋىلدارىن ءشۇرشىت جەندەتتەرى تۇتقىنداعاندا كەسكەن باستار بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ايتەۋىر كونە زامان قياپاتتارىنىڭ قالدىعى.
ال بۇل باستاردىڭ قاتارىندا تاعى بوتەن باستار كورىنەدى. بۇلار ءالى كۇنگە كۇيىپ، جاڭبىرعا جۋىنىپ ۇلگىرمەگەن. كۇمانى جوق، جوڭعار قونتايشىلارى قىرعان ادامداردىكى. ءارى كەتسە الدىڭعى جىلى بولعان قاندى وقيعالاردىڭ كۋالارى.
وگەي اناداي تۇنەرگەن اسپانعا بۇقار جىراۋ تۇكسيە قارادى. ول بۇگىن دە ساپارعا جالعىز شىققان. كەيدە وسىلاي جالعىز ءجۇرۋ جىراۋدىڭ ادەتىنە اينالعان، وزىمەن-وزى سىرلاساتىن وڭاشا ساتتەر وتكەن-كەتكەنگە كوز جىبەرۋگە دە قولايلى، الداعىنى بولجاۋعا دا ىڭعايلى. ال cap دالاسى بولسا، ۇستىندەگى توپىراعىن جەل ۇشىرعان ادام سۇيەكتەرىن الدىنا جايىپ تاستاپ، جەلمەن بىرگە حالىقتىڭ ۇزاق شەجىرەسىن بوزداپ، جىراۋ كوڭىلىن تىنشىتار ەمەس.
ىمىرت ۇيىرىلە باستادى. بۇقار اي تۋعانشا كوزىنىڭ شىرىمىن الا تۇرماق بوپ، اتىن تۇساپ تاستاپ، ەرىن جاستىق، توقىمىن توسەك ەتىپ، سەكسەۋىلدىڭ تۇبىنە قيسايا كەتتى. ءبىراق گۋىلدەي سوققان كارلى جەل ۇيقى بەرمەدى. جىراۋ ەندى شالقاسىنان ءتۇسىپ، ءدال ۇستىنەن قارا قازانداي توڭكەرىلگەن قاپ-قارا اسپانعا قاراپ جاتىپ، حالقى جايىندا مازاسىز ويعا شومدى.
كونە زاماندا وتكەن ارعى بابالارىنىڭ جازۋ، سىزۋ تاڭبالارى الدەقاشان ۇمىتىلعان. تەك ەل كوكەيىندە ولاردىڭ قايعىلى ارماندارى عانا قالعان. كىم بىلەدى، حالىق مۇنى دا ۇمىتار ما ەدى، قايتەر ەدى، تەك زارجاق جىراۋلارى ۇمىتتىرماعان. ءسويتىپ، ەل شەجىرەسى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ وتىرعان. حالىقتىڭ جىراۋلاردى توبەسىنە كوتەرىپ قۇرمەت تۇتاتىن سەبەبى دە، ءسىرا، وسىدان بولسا كەرەك. بۇقار جىراۋ دا سولاردىڭ ءبىرى. ساۋران قورعانىسى جايىندا جازعان «تاس قامال» داستانى كەيىن سان ۇرپاققا تارادى. وسى داستاننان ۇرپاقتاردىڭ تاعى ءبىر بىلگەنى: جوڭعار شابۋىلى باستالماستان بۇرىن ورىس ساۋداگەرلەرىنىڭ اكەپ ساتقان مۋشكەتتەرى مەن وق-دارىلەرى ساۋران بەكىنىسىنىڭ جاۋعا بەرىلمەۋىنە سەبەپكەر بولعانى.
ەگەر سول ءبىر مۋشكەتتەر مەن وق-دارىلەر قازاق ەلىنە دەر كەزىندە كوبىرەك ساتىلسا، ءشۇرشىت زەڭبىرەگى تىنىش جاتقان ەلدىڭ ويران-اسىرىن شىعارا الماس ەدى. اتتەڭ نە كەرەك، يگىلىكتى ءىستىڭ كوبى — مەزگىلى وتكەن سوڭ بارىپ ىستەلەدى.
جوڭعار شاپقىنشىلارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن بار حالىقتىڭ باسىن قوسۋ كەرەك. ول ءۇشىن وسى ەلدى بولە-جارىپ جەكە بيلەپ جۇرگەن، ەسىل-دەرتى حان تاعىنا جەتۋ بوپ كەلگەن قاپتاعان سۇلتان، بي، شىنجىر بالاق، ءشۇبارتوس مىقتىلاردى ءبىرجولاتا تىزگىندەۋ ارمان. مۇنداي قامال بۇزارلىق قاسيەت قانداي ۇلدان تابىلادى؟ بۇقار جىراۋ كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى. ونىڭ كوز الدىنا باياعى ءوزى كورگەن تولە ءبيدىڭ جاس تۇيەشىسى — جىرتىق شەكپەندى ءابىلمانسۇر تۇرا قالدى.
جوق، ءقازىر ءبۇل ءابىلمانسۇر ەمەس، ابىلاي. جانە بۇل ءقازىر تۇيەشى ەمەس، بار قازاق دالاسىنا ايگىلى جاس سۇلتان. ءيا، ونىڭ العاشقى اياق الىسى دا شىڭعىس تۇقىمىنا لايىقتى اياق الىس ەدى. ءوزىن قۇلدىقتان قۇتقارعان وراز قۇلدى باۋىزداپ ءولتىردى. سودان كەيىن بارىپ، قۇلاشىن الىسقا سەرمەيتىنىن اڭعارتقىسى كەلگەندەي، انا جىلاعان بالاسىن ۋاتاتىن، قانىشەر اتاسىنىڭ اتىن الدى.
بۇقار جىراۋ تاعى كۇرسىندى. وسىناۋ قاتال زاماندا وسى ابىلاي ءتارىزدى قاتىگەز ادامنىڭ ەل تىزگىنىن ۇستاعانى، مۇمكىن، ءجون دە شىعار؟..
قۇس ۇشىپ وتە الماس شەكسىز cap دالادا حالىقتىڭ قانى تەلەگەي-تەڭىز بوپ تاعى توگىلگەلى تۇر-اۋ! قازاق حالقىنىڭ الدىندا ءبىر عانا جول بار. ول — قان مايداندا باياعى بابالارىنشا ايانباي شايقاسۋ. سول شايقاستا جان بەرۋ، نە ەل بولىپ، ەلدىگىن ساقتاپ قالۋ. باسقا جول جوق.
انا جولى ءابىلقايىر حاننىڭ وتىنىشىمەن بۇقار جىراۋ حاقنازار تۇسىنداعى اق وردا شەجىرەسىن ايتىپ بەرگەن. سوندا ءبىر اڭعارعانى — كىشى ءجۇز حانى قان مايدانداعى حالىقتىڭ ەرلىگىنەن كورى، حان تاعىنىڭ ماڭىنداعى تارتىسقا كوبىرەك كوڭىل بولگەن. ال كەشە جىراۋ، ناۋان ۇستانىڭ تىلەگى بويىنشا، ساۋران بەكىنىسىن وتكەن زاماندا قالاي قورعاعانىن جىر ەتكەندە، جۇرت حالىقتان شىققان قياق پەن تۇياق باتىرلاردىڭ قيمىلىن قۇنىعا تىڭداعان. بۇقار جىراۋدىڭ ءبىر تۇجىرعانى: حان، سۇلتان، بيلەردى قىزىقتىراتىن تاريح بار دا، حالىقتى قىزىقتىراتىن تاريح بار ەكەن. ول حالىقتىڭ ءوز تاريحى، ءوزىنىڭ اراسىنان شىققان، ەلى مەن جەرى ءۇشىن كۇرەسكەن قاھارماندارىنىڭ ەرلىگى.
ەكىنشى ءبولىم
I
قازاق ەلىنىڭ باتىس تۇسىندا ءدال ءقازىر الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان بالەندەي قورقىنىش بولماعانمەن، سولتۇستىك جاعى تاعدىرىنا ەلەۋلى اسەر ەتەردەي ۋاقيعالارعا تولى ەدى. ۇشى-قيىرى جوق سۇستى ءسىبىر ولكەسىندە ەجەلدەن-اق مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن، بالىقشىلىق پەن اڭشىلىقتى كاسىپ ەتەتىن تۇرىك جانە مونعول تەكتەس كوشپەلى حالىقتار مەكەن ەتەتىن. ءبىراق بۇلاردا باياعى تۇرىك قاعاناتىنان كەيىن قالىپتاسقان مەملەكەت بولماي كەلگەن.
سول سەبەپتەن و جاققا ءوزارا رۋ تالاستارىنان تاياق جەگەن قازاقتىڭ ەر-ازاماتتارى عانا ەمەس، ءوز ەلىندە جاپا شەككەن قازان، استراحان حاندىقتارىنىڭ، كونە ەدىل بويى مەن باشقۇرت، تاتار تورەلەرىنىڭ سان ءتۇرلى ادامدارى قاشىپ بارعان. سو جاقتان پانا ىزدەگەن قۇل-تولەڭگىتتەر، ۇلتىن ايىرىپ بىلۋگە بولمايتىن نە قيلى بوسقىن تۇتقىندار، بويارلار مەن كنيازداردىڭ قىسپاعىنا شىداي الماعان ورىس جىگىتتەرى ءسىبىر جەرىن اتام زاماننان ابدەن باۋىر باسىپ العان-دى. بۇلار ازداي، پاتشا اعزامنىڭ قياناتىنا شىداماعان كەيبىر ورىس قارا شەكپەندەرى اۋىل-ايماعىمەن ورال تاۋىنان اسا، ءتىرى جان باسىپ كورمەگەن ءسىبىردىڭ مىلقاۋ تۇكپىرلەرىنە قاراي شۇبىرۋدى شىعارعان. سوڭعى كەزدە اسىرەسە بۇ جاققا پاتشانىڭ ادىلەتسىز زاڭى قىر سوڭىنا تۇسكەن، پاتشا جاندارمدارىنىڭ تاياعى ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن جابىرلەنگەن سوقا باستى ادامدار دا كوپ قاشقان. بۇلار ءار ءتۇرلى ۇلتتان ەدى، ءبىراق تەز ءتىل تابىسىپ، زاماتتا ۇعىسىپ كەتەتىن. ءبارى بىرىگىپ، وزدەرىنە كازاك دەگەن ات قويىپ، تىرشىلىك ەتۋگە كىرىسكەن. بۇلار كونە قازاق ەلىنىڭ اتىن العاندا، وزدەرىنىڭ سول جاۋىنگەر كوشپەلى ەلدىڭ ەشكىمگە باعىنبايتىن ەركىن سالتىمەن ءومىر سۇرەتىندەرىن اڭعارتقان. ولاردىڭ جاساقتاعى باعىنۋ ءتارتىبى دە قازاقتىڭ كونە كەزدەگى ءوز باتىرلارىنا عانا باس يەتىن ادەتتەرىنە ۇقساس ەدى.
وسىنداي، ءارقايسىسىنىڭ جەكە اتاماندارى بار ونداعان، جۇزدەگەن جاساقتار كوشپەلى ەلدەردىڭ الاماندارى ءتارىزدى كورشىلەرىنىڭ مالىن بارىمتالاپ، باي ساۋداگەرلەردىڭ كەرۋەندەرىن توناپ، ءتىپتى بولماسا بىرىمەن ءبىرى ايقاسىپ، ۇشى-قيىرى جوق ەركىن دالادا ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ جاتتى.
ايتكەنمەن، بۇلار ەجەلگى كوشپەلى ەلدەرمەن ارالاسىپ، بىرتىندەپ وتىرىقشى جۇرتقا اينالا باستاعان. ءسويتىپ ءسىبىر جەرى ەرتە كەزدەن-اق ۇلى روسسيانىڭ ءبىر بولەگىنە اينالدى. بەرتىن كەلە ورىس پاتشاسى بۇدان تۇسەر پايدانى بىردەن ۇقتى. ۇشى-قيىرى جوق ءسىبىر جەرىن تەك اسكەري كۇشپەن بيلەۋدىڭ قيىندىعىن تۇسىنگەن اق پاتشا، ەندى وسىناۋ باس كەسەر وجەت قازاق جاساقتارىن ءوز ساياساتىنا جۇمساۋدى ويلادى. وسىلار ارقىلى بۇكىل ءسىبىردى ءوز قولىنا الماق بولدى. ەندى ولاردى شەكارا كۇزەتۋ ىسىنە دە پايدالانۋعا كىرىستى.
وسى كەزدە، بۇكىل ءسىبىر جەرىندە ستروگان دەگەن كىسىنىڭ اتى جەر جاردى. بۇل ءسىبىر جەرىن اق پاتشا قاناۋعا بەرگەن ستروگانوۆ ساۋداگەردىڭ ەسىمى ەدى. ول بۇكىل ءسىبىردىڭ شەتىنە ساۋدا قالالارىن، قويمالارىن سالا باستادى. سول قويمالاردى جانە جان-جاققا جۇرگىزە باستاعان ساۋدا كەرۋەندەرىن قورعاۋعا ستروگانوۆ تەك كازاك-ورىس جاساقتارىن پايدالانىپ قويعان جوق، كورشىلەس قازاق اۋىلدارىنىڭ كوپ جىگىتتەرىن دە جالدادى. بۇل قازاق جىگىتتەرى ءسىبىر ساۋداگەرلەرىنە قازاق ەلىنىڭ جىلقىسىن، قويىن، جۇن-تەرىسىن ءبىرىنشى ساتۋشىلارى بولدى. ارينە، ورىس شەكاراسىنداعى ساۋداگەرلەر قازاق ەلىنىڭ ءولى زاتىن تىم ارزان باعامەن الدى، ءبىراق بۇل ساۋدا-ساتتىق دالا جۇرتىنا تەك بۇحار، حيۋا، ۇرگەنىشتەرگە عانا ەمەس، وزىمەن شەكارالاس ورىس ەلىنە دە ءوزىنىڭ ارتىق مالىن، شيكىزاتىن ساتۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسىنداي ساۋدا جولى ارقىلى، قازاق حالقىنىڭ ورىس ەلىمەن العاشقى قارىم-قاتىناس ارەكەتتەرى باستالعان.
ال جوڭعار اسكەرىنىڭ قازاق جەرىنە ەنۋى تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، ونىمەن كورشىلەس ەلدەرگە دە قيىن ءتيدى. ءسىبىر قالالارىندا سۋىق جەلدىڭ لەبى سەزىلدى. قىرعىزدار تاۋ اراسىنا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. قاراقالپاقتار ىعىسىپ، قازاقتىڭ بوسقىن اۋىلدارىنا قونىس بەردى. جوڭعارلاردى ەندى تاشكەنتتەن بەرى قاراي اتتانار دەپ قاۋىپتەنگەن وزبەكتەردىڭ دە بەرەكەسى كۇنى بۇرىن كەتتى...
اسىرەسە بۇل جاعداي ەدىل بويىنداعى قالماقتارعا قيىن ءتيدى. ەدىل مەن جايىق بويىنداعى قازاقتاردىڭ جايىلىمىن باسىپ قالۋدى ارمان ەتكەن قالماقتار، جوڭعار شابۋىلىنىڭ العاشقى كەزىندە قازاقتاردىڭ ويراتتاردان جەڭىلۋىن تىلەگەن-اق ەدى. ءبىراق بۇل ۇمىتتەرى اقتالمادى. جوڭعاردان شەگىنگەن قازاقتار مالىنا جايىلىم ىزدەپ، ەندى ەدىل مەن جايىق وزەنىنىڭ بويىنا قاراي بەتتەۋگە شىقتى. ال روسسيا ساياساتشىلارى كۇنشىعىس-وڭتۇستىك جاعىنداعى قازاقتىڭ ۇلى دالاسىندا بولىپ جاتقان ۋاقيعالاردى سىرتتاي باقىلاۋمەن بولدى. روسسيانىڭ بۇل كەزدەگى ارەكەتتەرى وزگە كەزدەگىسىنەن ءتىپتى باسقاشا كەلدى. ونىڭ ءار قيمىلىندا ەندى سابىرلىلىق، الىستىڭ ارتىن باعۋشىلىق بايقالدى.
ارينە، قازاق ەلىنىڭ باسىنا قارا تۇنەك تۋعان قيلى كەزەڭدە، كۇنشىعىسىنان جوڭعار اسكەرى، كۇنباتىسىنان — ەدىل بويىنداعى قالماق نوياندارى، سولتۇستىگىنەن باشقۇرت بەكزادالارى، وڭتۇستىگىنەن ورتا ازيا حاندارى قازاق دالاسىن بورشا-بورشا ەتىپ ءبولىپ السا — روسسيا سەكىلدى ۇلى مەملەكەت ءوزىنىڭ قوماقتى ۇلەسىن، ارىستان ۇلەسىن، وزگەلەردەن الدەقاشان تارتىپ اكەتكەن بولار ەدى. ءسويتۋدىڭ ءقازىر دە كەزى كەلىپ تۇر. ءسوز جوق، ءبىرىنشى پەتردەن بۇرىنعى روسسيا پاتشالارىنىڭ قايسىسى بولسا دا ءدال وسىلاي ىستەر دە ەدى. ال، ءبىرىنشى پەتر پاتشادان باستاپ شىعىس ىستەرىندەگى روسسيا ساياساتى باسقاشا قۇرىلا باستاعان. بۇل تەرەڭ دە جانە الىسقا قول سەرمەگەن ساياسات ەدى. ونىڭ كوپ شەشىمدەرى سوناۋ ءتورت مۇحيتتىڭ جاعالارىنا بىردەي قانات جايعان وزگە ۇلى مەملەكەتتەردىڭ ساياساتتارىمەن قات-قابات كەلىپ ءتۇيىسىپ جاتقان. سول سەبەپتەن روسسيا، ازيانىڭ جۇرەگى — ورتا ازياداعى ارەكەتتەرىن ازىرگە دوستىق قارىم-قاتىناس پەن ساۋدا-ساتتىقتى جوندەۋگە جۇمساپ، الداعى بولاشاق ۋاقيعالاردىڭ تابيعي شەشىمدەرىن كۇتۋدە ەدى.
ءبىراق بۇل ساياسات قازاق ەلىن باسىپ الۋعا شىققان جوڭعار شابۋىلىن توقتاتقان جوق. قازاق ەلى باتىسىنان دا، شىعىسىنان دا تىكەلەي جاردەم الا المادى. تەك ءوز كۇشىنە سەنۋگە تۋرا كەلدى.
بوگەنباي باتىر قاتتى تولقۋ ۇستىندە ەدى. ول اۋىل سىرتىنا شىعىپ، كوپ ءجۇردى. ءقازىر، مىنە، توبە باسىندا وتىر. وي-قيالى سان ساققا جۇگىرىپ، كوز الدىنان جوڭعار شابۋىلى باستالعاننان بەرگى تالاي شايقاستار ەلەستەپ ءوتتى، اسىرەسە شۇنو-دابو نويانمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ايقاس ەسىنەن كەتپەدى.
... قۇز باسىنا بىتكەن شىنارداي، مىزعىماس بەرىك بوگەنباي اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ الدى. استىنداعى ومىراۋى ەسىكتەي بيىك كۇرەڭ ايعىر، وراعىتا بۇرىلدى دا، تۇياعىنىڭ استىنداعى قۇمدى وشاقتاي ويىپ، قايتادان شاپتى.
نارداي اق بوز تەكەجاۋمىت مىنگەن شۇنو-دابو نويان دا اتىنىڭ باسىن بۇرىپ ۇلگىرگەن ەكەن. و دا ازىناتىپ كەلە جاتىر...
بوگەنباي مەن شۇنو-دابو اتتارى ۇزەڭگىلەسە تاقالىپ كەپ قالعاندا، قولدارىنداعى بۇزاۋباس قارا شوقپارلارىن بىرىنە-بىرى تاعى سىلتەدى. بۇ جولى شوقپارلاردىڭ شويىن باستارى بىرىنە ءبىرى ءدال ءتيدى، اياماي ۇرعان قوس باتىردىڭ الىپ كۇشىنە شىداي الماي قىل مويىندارىنان شورت سىنىپ، ەكى جاققا ۇشىپ ءتۇستى.
اتتارىنىڭ باسىن قايتا بۇرىپ، ەكى باتىر بىر-بىرىنە قارسى ۇمتىلعاندا، بۇلاردىڭ قولدارىندا ەندى سالا قۇلاش كوك قۇرىش الداسپاندارى جارق-جۇرق وينادى. ۇزەڭگىلەس كەلىپ ەكەۋى الداسپاندارىن قاتار سەرمەدى. ءبىراق قىلشىلداعان كوك قۇرىش قانشا قان ساعىنعانىمەن، ەكى باتىردىڭ دەنەلەرىنە دارىمادى. ءبىرىنىڭ جۇزىنە ءبىرى ءتيىپ، شاق ەتىپ وتە بەردى. باتىرلار اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ قايتا شاپتى. بۇل جولى ولار اق كوبىك اتىپ، قارا تەرگە مالىنعان جۇيرىكتەرىن ءبىر ورنىندا شىر كوبەلەك ويناتىپ، ۇزاق ۋاقىت قىلىشتاستى... اقىرىندا الداسپاندارىنىڭ جۇزدەرى مايىرىلىپ، ەكەۋى دە بۇل الىس-جۇلىستان اينىپ شىقتى. ەكى باتىر ەڭ العاشقى كەزدەسكەن بەتتەرىندە-اق ساداق تارتىسىپ، نايزا سالىسقان. ساداقتارىنىڭ جەبەلەرى شىنجىر ساۋىتتارىن بۇزىپ وتە المادى. ال نايزالارىنىڭ ءسۇمبىل ۇشتارى بولات قالقاندارىنا شاق-شۇق ءتيىپ، تەز-اق مايىسىپ، ىستەن شىعىپ قالدى.
وسىنداي ءبىرىن-بىرى جەڭە الماعان تەكە-تىرەس، بيەنىڭ ەكى ساۋىمىنداي ۋاقىتقا سوزىلدى. وزدەرى دە ابدەن السىرەپ، قارا تەرگە مالىندى، اتتارى دا بولدىرۋعا اينالدى.
ەندى بۇلار اتتارىنان سوزىلا ءتۇسىپ، قىلشىلداعان اق سەمسەرلەرىن جالاڭداتا بىر-بىرىنە قارسى جاياۋ ۇمتىلدى. تەڭ كۇش بۇ جولى دا ءبىرىن-بىرى جىبەرمەدى. قارۋلى قولداردىڭ سىعۋىنا شىداسپاي، الاقاندارى جازىلىپ، بولات قانجارلار جەرگە سۋسىپ ءتۇسىپ، اقىرى بۇلار قويان-قولتىق الىسا كەتتى. توبىقتان كەلەتىن جۇمساق قۇمدى كەشىپ ءجۇرىپ، ءبىرىن-بىرى جامباسقا دا الدى، ىشتەن دە شالدى، كوتەرىپ اپ جەرگە دە ۇردى. ءبىراق بۇدان دا ەشتەڭە شىقپادى. پارا-پار كەلگەن الىپ كۇش بىرىن-بىرىنە جەڭدىرمەگەن. كۇن شىعا الىسقان قوس ارلان ساسكە اۋعان ۋاقىتتا عانا بارىپ، ابدەن دىمدارى قۇرىپ، ەكەۋى ەكى توبەشىك قۇمنىڭ ۇستىنە السىرەي قۇلادى. بىرىنە-بىرى الدىرمايتىنىن سەزگەن قوس باتىر مايدانعا قايتا شىقپادى. ورىندارىنان تالتىرەكتەي تۇرەگەلىپ، اناداي جەردە تۇرعان اتتارىنا كەتىپ بارا جاتىپ، ۋادەلەسكەندەي ەكەۋى دە بىردەي كىلت توقتاپ، ارتتارىنا قارادى.
— بوگەنباي باتىر، — دەدى شۇنو-دابو، — جەكپە-جەك الىسىپ كوردىك، ەكەۋمىزدىڭ دە ارىمىز تازا. ەندىگى جەردە كىمدە-كىم جولىن تابادى، سول ولتىرەدى. ابايسىز ءجۇرىپ، قاپى قالما!
— جارار. سەن دە ارماندا كەتتىم دەمە!
وسىدان كەيىن ەكەۋى اتتارىنا ءمىنىپ، ءبىرى كۇنشىعىسقا، ەكىنشىسى سولتۇستىككە قاراي جەلە جورتىپ كەتە بارعان.
بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىك، جاس شۇنو-دابونىڭ قازاق جەرىنە ەڭ العاشقى شابۋىلعا شىققان كەزىنەن باستالعان. سودان بەرى بۇلار سان ايقاستا بەتپە-بەت كەزدەستى. ءبىراق ءبىرىن-بىرى جەڭە الماي-اق قويدى. بويعا بىتكەن الىپ قۋات پەن ىزالى كەك اقىرى اكەپ جەكپە-جەككە شىعاردى. ءبىراق بۇ دا ەرەگەس ءباسىن شەشپەدى.
ايتكەنمەن قاستاسقان قوس باتىر بەس جىلدان كەيىن قايتا كەزدەستى. ارىس پەن بادام وزەنىنىڭ اراسىنداعى ادىرلى، بۇيراتتى ويلى-قىرلى كەڭ دالا ءۇش ءجۇزدىڭ اتتى اسكەرىنە لىق تولعان. بادام وزەنىنەن بەس شاقىرىم جەردەگى «وردا باسى» دەگەن بيىكتىڭ ۇستىندە قازاق جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى — اق بوز اتتى ءابىلقايىر تۇر. الدى دا، ارتى دا، كوز جەتكەن جەرگە دەيىن، الاقانداعىداي ايقىن كورىنەدى. كۇنگەي جاعىندا قارا بۇلتتاي تۇتاسقان جوڭعار اسكەرى. ءبورىنىڭ الدىندا شۇنو-دابو نوياننىڭ ءوزى. تاۋ ەتەگىندە ەسىك پەن توردەي قارا كوك سايگۇلىك مىنگەن بوگەنباي. ەكى كوزى اسكەرىنىڭ الدىندا جۇرگەن شۇنو-دابودا. ساسكە كوتەرىلە دابىل ۇرىلدى. ەكى جاق بىردەي لاپ قويدى.
بۇ جولى ۇرىسقا وتىز مىڭداي جاۋىنگەر قاتىستى. سوعىس بەسىنگە دەيىن سوزىلدى. ادام قانى تاعى دا سۋداي اقتى. تاعى سان انا بالاسىز، سان بالا اكەسىز قالدى. بۇل اڭىراقايدان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن ايقاس ەدى. قازاقتار بۇ جولى دا جوڭعار اسكەرىن وڭدىرماي جەڭدى. كۇن ۇياسىنا قونا جوڭعار اسكەرى بادام وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە قاراي قاشتى. مىنە، وسى ارادا بوگەنباي مەن شۇنو-دابو تاعى كەزدەستى. بۇلاردىڭ بۇ جولعى كەزدەسۋى ۇزاققا سوزىلمادى. ءادىسىن تاپقان بوگەنباي، جوڭعار نويانىنىڭ ءدال قولتىعىنىڭ استىنان كوك ءسۇمبىلى نايزاسىن مىقتاپ قادادى. قولتىق استىنىڭ ساۋىتى جۇقالاۋ ەدى، ۇشى بىزدەي كوك قۇرىش شۇنو-دابونىڭ وڭمەنىنە ءبىر-اق جەتتى. نويان ات جالىن قۇشىپ قالدى. جەرگە قۇلاپ تا تۇسەتىن ەدى، يەسىنىڭ تىزگىنىن بوساتىپ جىبەرگەنىنەن ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزگەن قارا ايعىر مول سۋلى، كوبىك اتقان بادامعا كۇمپ بەردى.
قولتىعىنان شاپشىعان قىزىل قانى ات جالىن بوياعان شۇنو-دابو كەنەت ەسىن جيدى. ارعى بەتكە تاياپ قالعان ەكەن. بۇنىڭ كەلۋىن كۇتىپ جاعادا تۇرعان نەمەرە ءىنىسى قالدەن سەرەندى كوردى. قولىندا شويىن باستى شوقپارى. شۇنو-دابو جانتالاسىپ اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرعىسى كەلدى. ءبىراق سول ساتتە ەسىنەن قايتا تانىپ كەتتى. استىنداعى ايعىرى قوس اياعىن جار ەرنەۋىنە زورعا ءىلىندىرىپ، ارعى بەتكە شىعا بەردى. سول ساتتە قالدەن سەرەن دە شويىن شوقپارىمەن شۇنو-دابونىڭ ءدال ماڭدايىنان قوس قولداپ كەپ ۇردى. ميى بۇرقىراپ، باسى كۇل-تالقان بوپ ۇشىپ كەتكەن نوياننىڭ دەنەسى ات ۇستىنەن سىرعىپ، سۇرعىلت تولقىنعا كۇمپ ەتتى. كوبىك اتىپ بۇرقىراعان اساۋ اعىس تىرىسىندە قولى جەتپەگەن قازاق جەرىنە ەندى ونىڭ ولىگىن الىپ كەتتى.
— بار! بار! — دەدى قالدەن سەرەن، سۇرعىلت سۋدى قىزىل قانعا بوياپ اعىپ بارا جاتقان ولىكتىڭ سىرتىنان شوقپارىن بىلەپ، — كور ەندى التىن تاقتان دامەتىپ!
ءسويتتى دە كۇنشىعىسقا قاراي شابا جونەلدى. وزەن جاعاسىنان ۇزاي بەرە، وعان باسقا ءبىر نويان قارسى كەزدەستى.
— شۇنو-دابو ءباھادۇردى كورمەدىڭىز بە؟ — دەدى ول. — اتى اسكەر سوڭىنان شاۋىپ بارادى... جاۋ قولىنان قازا تاپپاسا يگى ەدى.
— قازا تاپسا ەستىلەر ەدى عوي، — دەدى قالدەن سەرەن. — اتى بوس كەتىپ بارا جاتسا، ءوزى قازاق اراسىندا قالعان بولار...
قالدەن سەرەن ارتىنا بۇرىلىپ قاراماستان، اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
«شۇنو-دابو قازاق جەرىندە قالىپ قويىپتى» دەگەن اڭىز، مىنە، وسىلاي تۋعان.
بوگەنباي باتىر حالقىن قان-جوسا ەتكەن قاسىنان، قالدەن سەرەن ءوزىنىڭ جوڭعار تاعىنا باسەكەلەس تۋىسىنان وسىلاي قۇتىلعان.
توبە باسىندا وتىرعان بوگەنبايدىڭ ەسىنە ەندى بۇقار جىراۋ ايتقان ءبىر اڭگىمە ورالدى. «وسى ءبىزدىڭ بۇقار شىنىندا اۋليە عوي!» دەپ ويلادى ىشىنەن. ول سوناۋ «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىنىڭ وزىندە-اق: «ءبىز جوڭعارلاردى تۇبىندە جەڭەمىز» دەپ ەدى. سول ايتقانى ءدال كەلدى.
شۇنو-دابو ولگەن ۇرىس شىنىندا دا، جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ قازاق قولدارىنان مىقتاپ تويتارىس الۋىنىڭ باسى ەدى.
تاۋكە حاندى ءوز كوزىمەن كورگەن بۇقار جىراۋ بىردە جورىقتان كەلە جاتىپ، بۇعان:
— ەسىڭدە بولسىن، قۇرتامىن دەپ قىلىشىن سۇيرەتىپ كەلگەن جاۋ، ءارقاشان دا وزىنە سول جەردەن اجال تابادى. حالقى قوشتاماعان ادىلەتسىز سوعىس، ءتۇبى، جوڭعار قونتايشىسىنىڭ كۇيرەۋىمەن بىتۋگە ءتيىس.
— سىبان راپتاننىڭ بۇل شابۋىلىن حالقى قولداماي وتىر ما؟
— قولداسا، سوعىستان ولجا تابام دەپ، بالا-شاعاسىن شۇبىرتىپ، بار جوڭعار وسى ماڭعا كوشپەس پە ەدى؟.. قازاق جەرىنە قونتايشىلارىنىڭ دۇمپۋىمەن تەك اسكەرى عانا كەلدى... ءبىراق باسقىنشى اسكەر، قانشا ايبارلى بولعانمەنەن، جات جەردە ۇزاق ورنىعىپ وتىرا المايدى. حالقى جاقتاماعان سوعىس قاشان دا شاپقىنشىلاردىڭ كۇيرەۋىمەن بىتكەن. بۇل — تاريح قاعيداسى. اتتەڭ نە كەرەك، ەل باسقارۋشى كۇشتىلەر سول تاريحي ساباقتى ەستەرىنەن شىعارىپ الادى. باسقانى بىلاي قويىپ، قازاق حاندارىنىڭ كەيبىرەۋى بوتەننىڭ جەرىن باسىپ الام دەپ ءجۇرىپ، سول جات جەردە قازا تاپقان.
— ءسىز كىمدى ايتىپ وتىرسىز؟ سوناۋ كونە زاماندا بولماسا، ءوزىم ەس بىلگەلى قازاق اسكەرى بوتەن ەلدى شاپتى دەگەندى ەستىگەم جوق.
— ەستىمەسەڭ مەن ايتايىن، تىڭدا.
بوگەنباي قورجىنىن شىنتاعىنىڭ استىنا ساپ، ىڭعايلانىپ جاتتى. بۇل اڭگىمە جوڭعار قولىن اڭدىعان ءبىر ۇلكەن جورىقتا بولعان. جىراۋ حاقنازار حان ولگەننەن كەيىنگى حيكايانى باستاپ تا كەتتى.
— ەر ازباي، ەل ازسا — ايدىن كولدىڭ سۋالعانى. ەل ازباي، ەر ازسا — زور بايتەرەكتىڭ قۇلاعانى، — دەپ باستادى بۇقار جىراۋ قازاق ەلىنىڭ ۇلى شەجىرەسىنىڭ ءبىر تارماعىن. — بايتەرەگىڭ قۇلاسا — اعاش ورنىنا اعاش وسەدى. ايدىن كولىڭ سۋالسا نەمەن تولار ەسەسى؟ ەر بۇزىلسا دا ەل بۇزىلماسىن. بۇزىلعاندى تۇزەتەدى. تۇزەلمەسىن جەر ەتەدى.
— تاۋەكەل سۇلتان ابدوللا حاننان قاشقان بەتىمەن، — دەدى ول ءسوزىن جالعاپ، — تالاس وزەنىنىڭ بويىنداعى دۋلات ەلىنە كەلگەن. مۇندا ەسىم سۇلتاننىڭ شەشەسى، شاعايدىڭ وزىنە ەرمەي قالعان بايبىشەسى بالعايىم بيكەنىڭ اۋلى بار ەدى. سودان كەيىن تاۋەكەل قايىن جۇرتى قاراسپانداعى قىپشاققا باردى. ودان سارايشىققا ساپار شەكتى. مۇندا امەڭگەرلىك داستۇرىمەن، حاقنازاردان ايرىلسا دا، ءالى دە بولسا تولىقسىپ وتىرعان اقتورعىندى توقالدىققا الدى. اقىرى، ادۋىندى بالعايىم بيكەنىڭ ىقپالى جۇرەتىن جەتىسۋدىڭ تەرىسكەي وڭىرىندەگى ۇلى ءجۇزدىڭ رۋلارى مەن نوعايلى، قىپشاق، قوڭىرات بيلەرىنىڭ قولداۋى ارقىلى ارادا ءۇش جىل وتكەندە ۇلكەن وردا تاعىنا حان بوپ كوتەرىلدى.
— قازاق ەلى تاۋەكەلدىڭ وتكەن كۇناسىن كەشىرىپ، ۇلكەن وردا توڭىرەگىنە شوعىرلانا باستادى، — دەدى بۇقار جىراۋ. — ويتكەنى وعان باسىن قوسار ەر كەرەك ەدى. ويپاتتى تاسقىن باسقاندا، نە ورماندى ءورت العاندا قاسقىر مەن قويان، بۇعى مەن جولبارىس اپاتتان قۇتىلماق بوپ بىرگە قاشادى. قازاق ەلى ول كەزدە وسىنداي جاعدايدا ەدى. جان-جاعىنان قاپتاعان جاۋدان قۇتىلۋدىڭ جولى — تاعى دا تەك باس بىرلىگى. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءبىر ەردىڭ سوڭىنان ەرۋ قاجەت بولاتىن. ونداي ادام ابدوللا جاعىنداعى اكەسى شاعايدان بولىنگەن باق-داۋلەتكە قاراماعان ەر ازامات تاۋەكەل. وسىلاي دەپ بەكزادالار حالىقتى ۇعىندىرعان. وسىلاي دەپ بۇكىل تۋعان-تۋىسى، اعا-ىنىلەرى دە دارىپتەيدى. جالعىز ءقاۋىپ شاعاي بولسا، و دا جاقىندا دۇنيە سالعان.
بۇل كەزدە، ارينە، بۇحار حانى ابدوللا دا تەككە قاراپ جاتپادى.
بۇحارعا قارسى كوتەرىلگەن ەڭبەكشى جۇرتتى قانعا بوياپ، باستى. حاندىعىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى باداحشاندى، باتىسىنداعى قوراسان، گيليان، حورەزمدى وزىنە ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الدى. شىعىس تۇركىستانعا اتتانىپ، قاشقار مەن جاركەنتتى اياماي شاۋىپ، كوپ مال-مۇلىكتەرىن ولجالاندى. ەندى الدىندا سىردىڭ ورتا جانە اياق شەنىندەگى قالالاردى باعىندىرۋ عانا قالدى.
وسى ەكى ارادا ابدوللا حان مەن ونىڭ بالاسى ءابدى-مۋمين اراسىندا ءبىر حاندىقتى ەكىگە بولگەن ارازدىق قاۋلاپ كەتتى. ابدوللا حان بولعان كۇننەن باستاپ، ءابدى-مۋمين بۇكىل بالحىنى مەڭگەرىپ كەلگەن. وعان ەندى بۇل بيلىك از كورىندى، بۇكىل حاندىقتى بيلەگىسى كەلدى.
ءسويتىپ بۇحارا حاندىعىنىڭ كۇشى ەكىگە ءبولىندى.
وسى جاعداي ەندى قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىنە، تۇركىستان ساياساتىنا تىكەلەي قاتىناسۋىنا كوپ كومەك بەردى.
سويتكەنمەن دە قازاق دالاسىنىڭ ءحالى قيىنداي باستادى. جۇڭگو بوعدىحانى ايداپ سالعان جوڭعار اسكەرى قازاق اۋىلدارىن شابۋدى ۇدەتتى. سان ءتۇرلى جاۋىزدىق ءادىس قولدانىپ، جۇڭگو ساياساتكەرلەرى كوشپەلى حالىقتاردىڭ اراسىنا وت جاعىپ، بىرىنە-بىرىن ايداپ سالىپ، ولاردىڭ شۇرايلى جەرلەرىن وزىنە الا بەردى. ءوزارا ايقاسپەن قالجىراۋعا اينالعان بۇل حالىقتار قىتايدىڭ تارتىپكە قويىلعان اسكەرلەرىنە ۇزاق قارسىلىق بىلدىرە المادى. جۇڭگو ايداھارى سوزىلا جىلجىپ، قازاق جەرىنە ءتۇستى.
ال قۇبىلاسى مەن تەرىسكەي جاعىنان ءدال ءقازىر ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپتى تاۋەكەل حان كورمەدى. ءتۇبى جۇڭگو بوعدىحانىمەن، جوڭعار قونتايشىسىمەن الىسا قالار كۇن تۋسا، بۇل جاقتاعى ايبارلى كورشىسى روسسيانىڭ كەرەگى بولار دەپ ويلادى ول. ءتىپتى ابدوللامەن سوعىسقان كەزدە دە ورىس پاتشاسىنىڭ تىنىش جاتقانى قاجەت-اق. وسى جاعدايلاردى ەسەپكە aپ، ول تۇمەنگە ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى ورازمۇحاممەد باتىردى ەلشىلىككە جىبەردى. ءبىراق ورازمۇحاممەد تۇمەن قالاسىنا بارعان سوڭ، وسى قالاداعى ماسكەۋگە قارسى ارەكەت جاساپ جۇرگەن نوعايلى بيلەرىنىڭ توبىنا قوسىلىپ كەتىپ، قولعا تۇسكەن. ورىس پاتشاسى تۇتقىنداردى ايداپ ماسكەۋگە الىپ كەلىپ، نوعايلى ەلىنىڭ بيلەرىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ، «دجامشي ءال-تاريحيدى» جازعان جالايىر ءقادىر ءالبي مەن ورازمۇحاممەدتى ءتىرى قالدىرادى. ورازمۇحاممەدتىڭ اكەسى بوريس گودۋنوۆتىڭ قاراماعىندا ءبىراز جىل قىزمەت ىستەپ، پاتشاعا ەڭبەگى سىڭگەن ادام ەدى. سول سەبەپتەن ونىڭ بالاسىنا تيمەگەن. ال تاۋەكەل حان نەمەرە اعاسى ورازمۇحاممەدتى بوساتىپ الامىن دەپ كوپ ارەكەتتەندى. ماسكەۋ پاتشالىعىمەن كەلىسىم ءسوز دە جۇرگىزدى. ەلشىلىك تە جىبەردى. ءبىراق پاتشا ورازمۇحاممەدتى بوساتپادى دا جانە ولتىرمەدى دە. اقىرىندا ورىس جەرىنە قۋىلىپ بارىپ، قىزمەتىمەن ۇناعان توقتامىس حاننىڭ نەمەرەسى قاسىم سۇلتاننىڭ اتى بەرىلگەن كاسيموۆكا (كارمەك-شاحار) قالاسىنا ورازمۇحاممەدتى ءامىرشى ەتتى. ەندى تاۋەكەل حان تىنىش جاتقان جولبارىستىڭ قۇيرىعىن باسقىسى كەلمەي، ماسكەۋ پاتشاسى بوريس گودۋنوۆپەن ءتىل تابۋعا تىرىستى. بۇعان ورازمۇحاممەد تە از جاردەم بەرگەن جوق. قۇبىلاسى تىنىشتالعان تاۋەكەل، اكەسى مەن بالاسىنىڭ اراسىنداعى وشپەندىكتى پايدالانىپ، ابدوللاعا قارسى سوعىس اشپاق بولدى. ارينە، سوعىس اشۋعا حاندارعا قاشان دا بولسا سەبەپ تابىلادى، ءتۇبى سىر بويىنداعى قازاق شاھارلارىنا تۋاتىن ءقاۋىپ وسى حان جاعىنان تۋادى دەپ سەنگەن تاۋەكەل. سودان كەيىن بارىپ، قازاق جەرىنە كوزىن تىككەن جۇڭگو، ويرات حاندىقتارىمەن الىسپاق بولدى.
— ياسسى شاھارى ءبۇل كەزدە تۇركىستان شاھارى دەپ اتالعان. تاۋەكەل حاننىڭ استاناسى دا وسى تۇركىستان. حان سارايى قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىنىڭ كۇنشىعىس جاعىندا، قالىڭ باۋ-باقشانىڭ اراسىنا سالىنعان. كۇيگەن كىرپىشكە سان ءتۇرلى بوياۋمەن اشەكەيلەپ جازىلعان قۇران سۇرەلەرى، سىرلى ادەمى ورنەكتەر. وڭتۇستىكتىڭ اڭىزاق ىستىق جەلى ەش اسەر ەتە الماس، قالىڭ قابىرعالى كەڭ بولمەلەر. تۇركىستان حان سارايى سامارقانت پەن بۇحار پاتشا سارايلارىنداي التىن كۇمبەزدى، ايبارلى بولماعانمەن، بىركەلكى سىپايى، سالتاناتتى.
ال ءقازىر، جاسىل توككەن مايدىڭ ساۋلەتىنە قاراماي، سوعىسقا دايىندالعان قالا ادەتتەگىسىنەن ءبىر ءتۇرلى سۋىق، ىزعارلى. جاساق جالعىز تۇركىستان ىشىندە عانا ەمەس، سوناۋ قارناق پەن سۋكەنتتەن باستاپ، تۇركىستان ماڭىنداعى ديح، قىشلاقتاردىڭ بارىنە دە لىقىلداپ تولعان. اق جايىق، ەسىل، نۇرادان كەلگەن جۋان قونىش باتىرلار، جاركەنت، اقسۋدان دا كەلگەن قىتايى قىلىش بەزەنگەن جاۋىنگەرلەر.
كەشە حان كەڭەسى بولعان. بۇل كەڭەستە تاۋەكەلدىڭ قاراماعىنداعى قالىڭ اسكەر ءۇش ساپقا ءبولىنىپ، ابدوللاعا كۇش جيناۋعا مۇمكىندىك بەرە الدىمەن تاشكەنتكە، ونان كەيىن سامارقانتقا اتتانىلسىن دەپ شەشىلگەن. بۇل قالالاردى العاننان كەيىن بارىپ بۇحار حانىمەن كەلىسىم ءسوز جۇرگىزىلسىن دەلىنگەن.
تۇركىستاننان شىعاتىن اسكەردىڭ باسشىلارى ارينە حان تۇقىمىنان بولماق: وڭ قولىن تاۋەكەلدىڭ ءىنىسى باتىر قۇدجەك، سول قولىن ءقازىر جيىرماعا جەتكەن، جۇرت: «ەڭسەلى بويلى ەر ەسىم» دەپ اتاي باستاعان ەسىم سۇلتان باسقارماق. اسكەردىڭ ورتاداعى كىندىك قولىنىڭ تۋىن تاۋەكەل حان ءوز شاتىرىنا تىكپەك. وسىلاي ءۇش ءتىستى وتكىر ايىرداي قالىڭ قول تاشكەنتتى قورشاماق. بۇنداي جاعدايدا قانداي ۇلكەن شاھار بولماسىن، تەك ءوز كۇشىمەن عانا قارسىلاسا الادى. ولارعا سىرتتان جاردەم كەلمەيدى. ال ابدوللا اسكەرىنىڭ دەنى جالداما اسكەر. سان ءتۇرلى ۇلتتىڭ قانقۇمار، بۇزىق، تەنتەكتەرىنەن قۇرىلعان. بۇنداي جالداما اسكەردىڭ وزىنەن كۇشتى كولعا قارسى جانقيارلىق كورسەتە قويۋى ەكىتالاي. ونىڭ ۇستىنە قالا تۇرعىندارى بۇحار حاندىعىنىڭ اۋىر الىم-سالىعىنان ابدەن جاداپ-جۇدەگەن. بۇعان شىداي الماعان شارۋالار قاتىن، بالاسىن شۇبىرتىپ قازاق دالاسىنا قاراي قاشاتىن. ابدوللاعا ءبىر كەزدە قىزمەت ىستەپ، بۇحار جۇرتشىلىعىنىڭ قانداي اۋىر كۇيدە ەكەنىمەن جاقسى تانىس تاۋەكەل، تاشكەنت، سامارقانت جاتاقتارىنا: ەگەر شاھارلارى بۇعان كوشەتىندەي كۇن تۋسا، الىم-سالىقتان مۇلدەم بوساتامىن دەپ ۋادە بەردى. بۇ دا قالا تۇرعىندارىنىڭ بىرىگۋىنە ىرتكى سالدى.
جەڭىس ءوز جاعىندا بولاتىنىنا كوزى جەتكەن تاۋەكەل عيبادات بولمەسىنە كىرىپ، اقتورعىننىڭ توسەگىندە ۇيقىسى قانىپ شىققان.
ءبىراق تاڭەرتەڭگى اسقا وتىرار الدىندا وعان تاعى ءبىر جامان حابار جەتتى. ول وزىنە سەرىك ادامداردىڭ بىردە-بىرىن شاقىرتپاي، حان سارايىنا جيەمبەت جىراۋدى العىزدى.
تاڭەرتەڭگى نامازىن وقىپ، شايىن ءىشىپ حان سارايىنا كەلسە، جيەمبەت جىراۋ ەسىك الدىنداعى باۋدا كۇتىپ وتىر ەكەن.
تاۋەكەل ۋازىرىنە:
— جىراۋ كىرسىن، — دەدى.
بۇل باياعى ۇستاي قالساڭ شوقتاي كۇيىپ تۇرعان جيەمبەت ەمەس. ءتۇرى سولعىن، وتىزدان جاڭا اسىپ بارا جاتسا دا قويۋ قارا ساقالىنا اق تۇسە باستاعان. باسىنداعى بوركى دە جاس كەزىندەگىدەي قىپ-قىزىل قىر تۇلكىسىنىڭ تەرىسىنەن كومكەرىلمەگەن، سۇرعىلت ءجۇندى قاراتاۋ قارساعىنىڭ پۇشپاعىنان جاسالعام. ۇستىندەگى شەكپەنىنىڭ دە جاعاسى مەن جەڭدەرى قىرقىلعان. تەك ۇكىلى دومبىراسى عانا جاپ-جاڭا. ءسىرا، حان ورداسىنا قازىقۇرتتان جول شەگەرىندە دومبىراسىن ادەيى جاڭارتقانداي...
جيەمبەت ساراي جىراۋى بولعىسى كەلمەگەن. ول ءىندىر ماڭىنان قاراتاۋ تۇسىنا كوشىپ كەلگەنمەن، حان ورداسىنا اندا-ساندا عانا قاتىناپ تۇراتىن. كەلگەن سايىن تاۋەكەل وعان ات مىنگىزىپ، شاپان جاپتىراتىن. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق» دەگەندەي، تاۋەكەلدىڭ ءوزى قاشقىن بولىپ جۇرگەن كەزىندە جاس جيەمبەت ونىڭ سوڭىنا ەردى. نوعايلى جەرىندە تاۋەكەلدى العاشقى ماداقتاعان دا وسى جيەمبەت. جىراۋدىڭ ودان باسقا دا تاۋەكەلگە كەرەك جەرى بار.
جيەمبەت جىراۋ قىزىق ادام. ول تاۋەكەل حان بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە جوق بولىپ كەتتى. سوڭىنان حان جىبەرگەن قۋعىنشىلار، جىراۋدى ارى-بەرى ىزدەپ تابا الماي قايتقان. سول جيەمبەتتى ەكى جىل وتكەننەن كەيىن الدەكىمدەر قول-اياعىن قىل شىلبىرمەن ماتاپ، تاۋەكەلدىڭ الدىنا الىپ كەلدى. تەكسەرگەن ۋاقىتتا وقيعا بىلاي بولىپ شىقتى. ەلىنە قايتقان جيەمبەت باي ۇلى رۋىنىڭ اتاقتى ءبىر شونجارىنىڭ ون جەتى جاسار ەسەنبيكە اتتى قىزىمەن كوڭىل قوسادى. استىنداعى جالعىز اتى، قولىنداعى ەكى شەكتى دومبىراسىنان بوتەن قالىڭ مال تولەر قايراتى جوق جيەمبەت ءىندىر تاۋىنا قىزدى الىپ قاشادى.
قانشا وت اۋىزدى، وراق ءتىستى بولعانمەنەن، جىراۋدى وزىنە تەڭ كورمەي باي جىگىتتەرىن جىبەرىپ، قىزى مەن جيەمبەتتى ۇستاپ اكەلدىرەدى. ءبىراق جىراۋدىڭ تاۋەكەل حانعا جاقىندىعى بارىن ەستىگەن قىز اكەسى اتا عۇرپىن بۇزعان اقىنىن ءوزى جازالاسىن دەپ، قول-اياعىن بايلاپ حان الدىنا الىپ كەلگەن.
— ءيا، سويلە جىراۋ! — دەگەن، تاۋەكەل كۇرسىنىپ جيەمبەتتى كورىسىمەن.
— قول-اياعى بايلاۋلى جىراۋ قالاي سويلەيدى؟ — دەدى جيەمبەت حانعا تەسىلە قاراپ.
تاۋەكەل جىگىتتەرىنە «بوسات» دەگەن يشارات ءبىلدىردى.
بوسانعان جيەمبەت كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇرعان حان دومبىراسىن الىپ، شىرقاي جونەلگەن:
«ءۇش اي توقسان كەزىندە
قاق كوكتەمنىڭ كەزىندە
قوشقار مەنەن بۋرا ماس،
ايعىر مەنەن بۇقا ماس.
جاس بولجامى جەتكەندە
قىزدار مەنەن جىگىت ماس —
سول ماستىقتىڭ جونىمەن
الدىڭا كەلگەن مەن ءبىر جاس، —
كەسسەڭىز، حانىم، مىنە باس!»
سوندا تاۋەكەل ەزۋ تارتىپ:
— قىز بەن جىگىت ەكەۋى دە ايىپتى ەكەن، ەكەۋى دە جاستىققا ماس بولعان ەكەن، دەگەن قىز اكەسىنە قاراپ، — ەكى بالاڭدى بىردەي دۇرەلەپ، بايەكە، ەلگە جاقسى ات الا الماسسىز، بولعان ءىس بولىپ قالعان ەكەن، بۇلاردى ايىرعانمەن، سىنعان توباتاي قايتا بۇتىندەلمەس. ءبىر جولعا كۇناسىن كەشىرىڭىز.
جازادان قۇتىلعانمەن بايدىڭ اشۋىنان سەسكەنگەن جيەمبەت سۇيگەن جارى ەسەنبيكەمەن ءىندىر جاعىنا بارماي، قازىقۇرت ماڭىنداعى ەل اراسىندا قالىپ قويعان. ول توي-دۋماندا تەك جارلىنىڭ جوعىن جوقتاپ، حالىقتىڭ سۇيىكتى جىراۋىنا اينالعان. كەشە حان كەڭەسى كەزىندە ءۇستىرت جاعىنان تاۋەكەلگە كومەككە كەلگەن كىشى ءجۇزدىڭ شاعىن قولىنىڭ ىشىندە جيەمبەت جىراۋ دا بار دەگەندى تاۋەكەل ەستىپ قالعان. ەل ارالاعان اقىن، جىراۋدان قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ وزىنە دەگەن ويىن، العىسىن، قارعىسىن ءبىلىپ تۇرۋ حانداردىڭ قاشاننان بەرگى ادەتى. وسى ءداستۇر بويىنشا «حالىق قۇلاعى، كوزى» دەپ سانالاتىن جىراۋدى وزىنە شاقىرىپ، جورىق الدىندا جۇرت اڭىسىن بىلگىسى كەلدى.
امانداسىپ بولعاننان كەيىن تاۋەكەل:
— سويلە، جىراۋ! ءبىزدىڭ جورىعىمىز جايىندا ەل-جۇرتىڭ نە دەپ جاتىر؟ — دەدى.
— قۋانىشتى ەل-جۇرتتى كورمەدىم...
— ايتا بەر، جىراۋ.
— بىزگە بوتەن ەلدىڭ جەرى كەرەك ەمەس دەپ جاتىر جۇرتىڭ. بۇحار، سامارقانتتى الامىز دەپ — حالىقتىڭ قانىن توگۋ قيانات، حان مەن سۇلتانداردىڭ بۇل ادىلەتسىز جورىعىن قوستاماۋىمىز كەرەك. الدا-جالدا تاشكەنت، سامارقانتتاعى حان سارايلارى كەرەك بولسا، سۇلتانداردىڭ ءوزى بارىپ سوعىسسىن دەيدى حالقىڭ. راسىندا دا، تاۋەكەل حان، سەن جاقسىلىققا باستاپ وتىرعان جوقسىڭ. سوڭىڭنان جۇرت ەرسە، ءوز ەلىن، ءوز جەرىن قورعايمىن دەپ ەردى. ال سەن... بۇل بۇلىنشىلىكتىڭ اياعى نەگە بارىپ سوعاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ەندى وزبەك قالالارى عانا ورتەنىپ قويمايدى، قازاق دالاسىن دا ءورت الادى!
حان سۇپ-سۇر بوپ كەتتى، ءبىراق سىر بەرگەن جوق.
— ايتارىڭ بولسا تاعى ايت!
— قىس ۇزاققا سوزىلسا مال قىرىلادى، حان يەم. دالادا يىن-تىرەسكەن ءشوپتى شابۋدىڭ ورنىنا، ەر ازاماتتارىڭ سوعىسقا اتتانعالى جاتىر. بۇدان جۇرتىڭا قانداي پايدا بار؟
— ايت، ايتا ءتۇس، جىراۋ!
جيەمبەت كىلت توقتادى.
— جوق، مەن بولدىم، — دەدى. — سەن بۇيىرساڭ دا حان يەم، بۇل ءسوزدى ايتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ اتىن مەن ساعان ەستىرتپەيمىن.
— ەستىرتىپ قاجەتى جوق، — دەدى تاۋەكەل ەزۋ تارتىپ، ءقازىر ولاردى ءوز كوزىڭمەن كورەسىڭ... سوزدەرىن ءوز قۇلاعىڭمەن ەستيسىڭ...
— سوسىن!؟
— ولاردىڭ كۇماندانۋى دۇرىس پا، تورەلىگىن ءوزىڭ ايتاسىڭ...
تاۋەكەل ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىلەرگە يشارات ەتتى. سول ساتتە ەسىكتىڭ ار جاعىنان شىنجىردىڭ شىلدىرلاعان ءۇنى ەستىلدى.
ازدان كەيىن ون شاقتى كۇزەتشى قورشاعان ەكى باتىر ۇيگە كىردى. اياق، قولدارى كىسەندەۋلى. جيەمبەت جىراۋدىڭ جۇرەگى ويناي جونەلدى. بۇل اتاقتى ەگىز جىگىت قياق پەن تۇياق ەدى. جاقىندا عانا حان ەكەۋىن مىڭ باسى ەتكەن. تاۋەكەل اق وردانىڭ قالدىعىن جيناپ، قازاق حاندىعىن قايتا قۇرعانعا دەيىن، ەكەۋى دە وعان ايانباي قىزمەت ەتىپ كەلگەن. تاۋەكەل قياق باتىرعا ءومىر بويى بورىشتى دا ەدى. سويتكەن قوس باتىر، مىنە، ەندى حان الدىندا ايىپتى بوپ، كىسەندەۋلى تۇر.
جورىق الدىندا حالىق اراسىندا سەنىمسىزدىك تۋعىزىپ، الگى ءسوزدى ايتىپ جۇرگەن ەرلەرىڭ، مىنە، مىنالار، — دەدى تاۋەكەل، — «قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ باس بولماس» دەگەن دە، مىنە وسى! قان مايداندا قان توگىلسە تەك قۇلداردىڭ عانا قانى توگىلە مە؟ ايقاستا اجال قاراسىڭ با، تورەسىڭ بە، تاڭداپ جاتپايدى. قان توگىلمەي حاندىق قۇرۋعا بولادى دەگەندى كىم ايتقان؟!
جيەمبەت بار سىردى بىردەن ۇقتى. ەڭگەزەردەي كۇزەتشىلەردىڭ ورتاسىندا شوقتىعى اناعۇرلىم بيىك قوس باتىر تاپجىلماي تۇر. قول-اياقتارى كىسەندەۋلى. سوندا دا تاكاپپار باستارىن تومەن يەر ەمەس. وسىنداي ۇلى جورىقتىڭ الدىندا قياق پەن تۇياق سەكىلدى حالىقتىڭ سۇيىكتى باتىرلارىن ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرۋگە تاۋەكەلدىڭ دە كوڭىلى داۋالاماعان.
حان يشارات ەتتى. كۇزەتشىلەر ۇيدەن شىعىپ كەتتى. سوندا عانا تاۋەكەل:
— ەگەر سەندەردى بۇرىننان بىلمەسەم، سوزدەرىڭنەن ابدوللانىڭ التىن اقشاسىنىڭ سىلدىرى ەستىلەدى دەر ەدىم... — دەدى قوس باتىرعا رەنجي قاراپ.
— ءبىزدىڭ مىنا اقىلسىز باستارىمىزدى بىردەن الدىرىپ تاستاماعانىڭىزعا راقمەت، تاقسىر حان، — دەدى قياق باتىر. ونىڭ داۋسىنان مىسقىل ءبىلىندى.
— باسىمىز الىنباي قالادى دەپ قورىقپاڭدار! — دەدى تاۋەكەل كەكەسىن سوزگە كەكەسىن جاۋاپ قايتارىپ. — ايتسە دە، ابدوللاعا نەگە سونشا جاندارىڭ اشي قالدى. قياق؟ سونى ايتشى؟
— ءبىز قازاقپىز، حان نەم.
— ءيا؟
— قازاق بولعاندا جاي قازاقپىز. بىزگە باسقانىڭ جەرىنىڭ مۇلدە كەرەگى جوق.
— ال ابدوللاعا شە؟
— كەلىپ كورسىن. ءبىزدىڭ شاھارلارىمىزدى الامىن دەپ ەكى رەت كەلدى ەمەس پە، ودان نە شىقتى؟ ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ال بىزگە باسقا ەلدىڭ قالاسىنىڭ كەرەگى جوق. مۇنى جالعىز ءبىز ەمەس، قاراماعىڭداعى بارلىق جۇرت ايتادى.
— ءداشتى قىپشاق ەلىنىڭ جورىقتارىن ۇمىتتىڭ با، قياق باتىر؟ ەلىمىزدىڭ ەرلىگى كونە جىرلاردىڭ بەرىندە دە ايتىلعان. اتا-بابامىزدىڭ اتىن ەستىگەندە، سوناۋ ستامبۋل، رۋم دىرىلدەگەن!
— ول حانداردىڭ جىرى، حان يەم.
— ال اتاعى شە؟
— ول حانداردىڭ اتاعى، حان نەم!
— ءبارىن بىزگە بەرگەندە، وزىڭە نە قالدى؟
— اتا مەكەن جەرىم قالادى! وعان قوسا سوناۋ مەنىڭ قاراشا ءۇيىمنىڭ جانىندا جايىلىپ جۇرگەن ەلۋ قوي، ءتورت تۇيە، جاۋعا شابار ءبىر جۇيرىگىم قالادى! سو دا جەتەدى ماعان. ال ەگەر جۇت كەلىپ، سول كۇن كورىسىمنەن ايرىلسام، مەنىڭ ءۇي ءىشىمدى ەش حاننىڭ اتاعى اشتىقتان الىپ قالا المايدى. ءتىپتى قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر زۇلحارنايىننىڭ اتاعى دا!
— ال تۇياق باتىر، سەن نە دەيسىڭ؟
— ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ تىلەگىمىز ءبىر. وزبەكتىڭ دە، قازاقتىڭ دا، قىرعىزدىڭ دا. تاشكەنتتە جاقىنى جوق تۇركىستان تۇرعىندارىن كەزدەستىرە المايسىڭ. ءوز كۇنىن ءوزى ازەر كورىپ جۇرگەن بۇحار ۇستاسىن جالعىز اتتى تۇياق بارىپ شاپقاندا نە تابادى؟
— تەك بۇحار ۇستاسىن عانا شابامىسىڭ؟ قولىڭدى قىشىتىپ جۇرگەن حان سارايىن دا تونايسىڭ عوي.
— ودان ماعان نە تيەدى؟ حان سارايىنىڭ مۇلكى — حانداردىڭ ۇلەسى...
حاننىڭ جارىلىپ كەتە جازداپ اشۋلانعانىن جيەمبەت جىراۋ كورىپ تۇر.
تاۋەكەلدىڭ بەتىنەن قانى قاشىپ، وتتى كوزى ۇشقىن اتادى.
— سوعىس بولا ما، بولماي ما، ونى سەندەر ەمەس، حان شەشەدى، — دەدى. — تەك مىناعان عانا جاۋاپ بەرىڭدەرشى. تاشكەنتتە دە تۋىسىمىز بار دەدىڭدەر عوي جاڭا. ال سول تاشكەنتتەن قازاق جەرىنە جۇزدەگەن ادام نەگە قاشادى؟
— ول جاقتا ءبىر كەدەيدىڭ تەرىسىن ەكى رەت سىپىرادى، ال مۇندا...
— توقتاما، اياعىنا دەيىن ايت!
— ال مۇندا ءبىر جارىم رەت قانا! — دەدى قياق باتىر، حاننىڭ بەتىنە تىكە قاراپ.
— ۇمىتپاسپىن بۇل ءسوزىڭدى، باتىر، — دەدى تاۋەكەل ىزادان تۇنشىعا، — جارايدى، بۇل جايىندا تاعى دا سويلەسەرمىز. تەك سەندەر ماعان مىنانى ايتىڭدارشى... تاشكەنت جورىعىنا بارماي-اق قويىندار. سوندا بۇحار ءامىرشىسىنىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلامىز دەپ ءبىزدى كۇتىپ وتىرعان اعايىن-تۋىستارىڭنىڭ ءۇمىتىن ساتقاندارىڭ با، قالاي بولعانى؟..
مۇنداي سۇراقتى كۇتپەگەن قوس باتىر بىردەن جاۋاپ تابا الماي قىسىلىپ قالدى.
— ارينە، ءبىز ولارعا جاردەم بەرۋگە ءتيىستىمىز... — دەدى قياق كۇمىلجي.
— باسە، سولاي شىعار! تاشكەنتتى الساق، ابدوللا حاننىڭ شاھارلارىمىزعا شابۋىل سالاتىن قالاسى قالمايدى. كوردىڭدەر مە، بۇل جورىقتىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن؟ ءجا، بولدى ەندى، باتىرلار... بارىڭدار... تەزىرەك تاشكەنت جورىعىنا دايىندالىڭدار.
تاۋەكەل كۇزەتشىلەردى شاقىرىپ الىپ، ەكى باتىردىڭ اياق-قولدارىنداعى كىسەندەردى الۋدى بۇيىردى. قياق پەن تۇياق حانعا ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاي، قۇر باستارىپ ءيىپ ءتاجىم ەتتى دە، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— «قيلى-قيلى زامان بولار» دەگەن مىنە، وسى — دەدى تاۋەكەل جيەمبەت جىراۋعا بۇرىلىپ. — بۇرىنعىداي ەمەس، حان قاراماعىنداعى ادامدارىنا: «جورىققا بىرگە جۇرىڭدەر» دەپ وتىنەتىن كۇيگە جەتتى...
— ايتسە دە، الگى ەكەۋىن دۇرىس بوساتتىڭ، حان يەم.
— تاشكەنت جورىعىنا ولار اتتانادى، — كەنەت، ونىڭ ءجۇزى تاعى سۇرلانىپ كەتتى، — سودان كەيىن جولىما بوگەت بولىپ كورسىن! ابدوللانىڭ ماعان ويلاعان قاستىعىن ءومىر-باقي ۇمىتپاسپىن. سامارقانتىن دا، بۇحارىن دا الامىن! بالقى مەن حيۋاعا دا بارامىن! ابدوللانى ۇرىم-بۇتاعىمەن بىرگە، تابانىمنىڭ استىنا سالامىن. موينىنا ارقان بايلاپ بۇحاردىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە سۇيرەتىپ وتەم. اقساق تەمىردىڭ تۋى جەلبىرەگەن سامارقانت پەن بۇحاردا اق وردانىڭ اق تۋىن جەلبىرەتەم! بار الەمگە اتاعىمدى شىعارام!
ەكى يىعىن كەرە، ورنىنان قالاي تۇرىپ كەتكەنىن تاۋەكەل ءوزى دە سەزبەي قالدى. كوزى ءسال جۇمىلىپ كەتكەن. نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلەر ەمەس. اۋزى اق كوبىكتەنىپ، ءبىر قولىن جوعارى كوتەرىپ، تۇنشىعا سويلەپ تۇر! الدەن ۋاقىتتا وزىنە تىكسىنە قاراعان جىراۋدىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ كىلت توقتادى.
اق وردا حانى سوزىلا بارىپ ورنىنا وتىردى.
— كوكەيكەستى ارماندارىمنىڭ اۋزىمنان شىققانى شوشىتقان جوق پا سەنى، جىراۋ؟
جيەمبەت باسىن شايقادى.
— جوق. تەك بۇل كەسەلدى ساعان ءدال وسىلاي تىم ەرتە كەلەدى دەپ ويلاعان جوق ەدىم.
— قانداي كەسەل؟
— حان كەسەلى... تىم ەرتە كەلدى. سوڭىرا-اق كەلسە توگىلەتىن قان دا از بولار ەدى، حان يەم...
ەكى جاق تاشكەنت شاھارىنىڭ كۇنباتىس تۇسىندا كەزدەستى. ابدوللا حان الپىستان اسقانىنا قاراماي اق بوز اتىن ويناقتاتىپ، قان مايدانعا ءوزى شىقتى. بۇل ايقاستا ءابدى-مۋمين قاتىسقان جوق. ول ءوزىنىڭ اسكەرىن بالقى شەتىندە ۇستاپ قالدى. قازاق قولىنان ەكى ەسە كەم ابدوللا لاشكارلارى بارىنشا ەرلىك كورسەتتى. بۇل كەزدەگى ولاردىڭ ەڭ سەنىمدى قارۋلارى تاشكەنت شاھارلارىنىڭ ەڭ بيىك قامالىنىڭ ۇستىنە ورناتقان «قارا بۋرا» زەڭبىرەگى، بىقىعان قازاق قولىنا اجال تاسىن جاۋدىرا باستادى. قازاق اسكەرى شىداي الماي كەيىن شەگىندى. ءدال وسى مەزگىلدە تاشكەنت شاھارىنداعى بۇرىنعى باباسۇلتان جاعىنداعى كوپ تۇرعىندار قالانىڭ تۇكپىرىندەگى تەمىر قاقپانى اشتى. وسى قاقپادان كىرگەن قياق پەن تۇياقتىڭ ەكى مىڭ اسكەرى شاھار ىشىندەگى ابدوللا قولىن كۇل-تالقان ەتىپ، ەسكى قامال ۇستىندەگى كاتار تۇرعان ءتورت «قارا بۋرا» زەڭبىرەگىن قيراتتى. كەيىن شەگىنۋگە اينالعان تاۋەكەل حان اسكەرى قايتادان شابۋىلعا شىقتى. ەسىم مەن قۇدجەك سۇلتاننىڭ ەكى ءبۇيىرىن الا، قيالاپ شاپقان جاۋىنگەرلەرىنەن قورشاۋعا ءتۇسىپ قالادى ەكەنبىز دەپ سەسكەنگەن ابدوللا اسكەرىنە كەيىن شەگىنۋگە بۇيىردى. سول-اق ەكەن، «جاۋ قاشتى» دەپ سويىل، شوقپار ۇستاعان قالىڭ قازاق لاپ قويدى. بۇدان بۇرىن بەتىنە جان قاراتپاعان، قوراسان قۇرىشىنا بولەنگەن بۇحاردىڭ اتاقتى لاشكارلارى، بۇكىل ورتا ازياعا ايگىلى ۇبايدوللا، اسفانديار، ءابدى-لاتيف، حودجا-كۋلي-قۇشبەگى، قۇدايبەردى جاساۋىل، قۇلبابا-كۇكىلتاش سەكىلدى اسكەر قولباسشىلارىنان ايرىلىپ، تىم-تىراقاي شەگىنە باستادى.
ءالى دە بولسا لاشكارلارىن توقتاتام دەپ اۋرە بولىپ، جاساقتارىنىڭ ورتا شەنىندە جۇرگەن ابدوللا حانعا كەنەت الدەكىم ساۋىت بۇزار جەبەسىن جىبەردى.
ارالارى ساداق وعى جەتەردەي جەردە ەمەس، الىس ەدى. سويتسە دە ىسقىرا ۇشقان جەبە «جەتتىم بە ساعان دا» دەگەندەي، ەكى قابات تور ساۋىتتان ءوتىپ ابدوللا حاننىڭ قاق بۇيىرىنەن كەپ قادالدى. ات ۇستىنەن قۇلاپ بارا جاتقان حاندى كۇزەتشى جىگىتتەرى قاعىپ الىپ، جاۋ قولىنا تۇسىرمەي اكەتتى. ەندى ابدوللا اسكەرىنىڭ ءالى دە بولسا جاۋىنا توتەپ بەرىپ جۇرگەن توپتارى قارسىلاسۋىن قويىپ، اتتارىنىڭ باسىن بۇحارعا قاراي بۇردى.
— ماعان وق اتقان سول جىگىت. تەك سونىڭ عانا وعى مەنىڭ ساۋىتىمدى بۇزىپ وتە الادى، — دەدى قانسىراپ جاتقان ابدوللا.
ءيا، ءدال ابدوللاعا ارناپ كوك قۇرىش ساۋىت بۇزار وعىن سايرام ايقاسىنان بەرى ساقتاپ كەلگەن قياق باتىر ەدى. بۇ دا ۇزاق كۇتكەن ارمانىنا جەتتى.
قازاق اسكەرلەرى وسى قارقىنىمەن، تاسىعان وزەندەي، جولدارىندا كەزدەسكەن بوگەتتەردىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، اقساق تەمىردىڭ ورداسى سامارقانتتى الدى. بۇدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن بۇكىل الەمدى تىتىرەتكەن اقساق تەمىر كورەگەن التىن وردا استاناسى سارايعا قانداي ايبارمەن كىرگەن بولسا، ەندى سول التىن وردا حاندارىنىڭ ۇرپاعى تاۋەكەل حان، سارى التىنمەن قاقتاعان ەر-تۇرماندى سۇلىكتەي قارا ارعىماعىن ويناتىپ، سونداي ايبارمەن سامارقانتقا كىردى. قوجا احمەت ياسساۋي، قوجا ناحشباندي مەشىتتەرىن سالدىرعان الەم ءامىرشىسى اقساق تەمىر گۇلدەي جايناعان ساراي شاھارىن، ءبىر كەزدە باتىي مەن بەركە تۇرعان گۇلستان سارايلارىن جەرمەن-جەكسەن ەتىپ قيراتسا، كوشپەلى ەلدەردىڭ اسكەرىن باسقارعان تاۋەكەل حان سامارقانت شاھارىنىڭ بىردە-بىر كىرپىشى بۇلىنبەسىن دەپ جارلىق بەردى. بۇنىسى تاۋەكەلدىڭ بولاشاق ۇرپاقتىڭ قارعىسىنان قورىققانى ەمەس-تى. بۇحار حاندىعىنا قارسى شىقسا دا، قازاق ەلى سامارقانت، بۇحارا، حيۋا، حورەزم شاھارلارىن ءپىر تۇتاتىن. ونىڭ سالتاناتتى سارايلارىن كورگەندە، كورىكتەرىنە تاڭ قالىپ، جاس بالاداي قۋاناتىن. تاۋەكەل حان سوڭىنان ەرگەن وسى حالىقتىڭ رۋحاني سەزىمىنە قارسى شىعىپ، ونى وزىنە وشىكتىرگىسى كەلمەدى. سول سەبەپتەن سامارقانتتىڭ التىن كۇمبەزدى سارايلارى امان قالدى.
الەمدى تىتىرەنتكەن اقساق تەمىر ءامىرشى زيراتى «گور ءامىردىڭ» قاسىندا، وزىمەن بىرگە الىپ جۇرگەن سىرلى حان تاعىندا قازاق دالاسىنىڭ ءامىرشىسى تاۋەكەل وتىر. كۇنشىعىس جاعىنداعى ۇلىقبەك مۇناراسىنىڭ ۇستىندە جىلقى قۇيرىعىنىڭ قوس ۋىس قىلى بايلانعان اق وردانىڭ اق تۋى جەلبىرەيدى. حان جانىنا ەسىم، قۇدجەك، تاعى سولار سەكىلدى سۇلتان، بي، باتىر، اقساقالدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، ءتاجىم ەتىپ جاتتى. حان كوزى الدەكىمدەردى ىزدەپ، اقىرى قالىڭ توپ مىرزالاردان شەتتەۋ تۇرعان قياق پەن تۇياقتى تاۋىپ الدى.
— جاۋدى جەڭۋگە تەتىك بولعان، مىنە مىناۋ قوس ءبورى، — دەپ تاۋەكەل قياق پەن تۇياقتى كورسەتتى. — جاۋعا بۇلار اش بۇركىتتەي ءشۇيىلدى، كوكجال قاسقىرداي شاپتى! بۇحار مارالىنىڭ ءتوسىن قانجارداي تىرناعىمەن جىرتقان قاندى كوز بارىستاي، جاۋ شەبىن كۇل-تالقان ەتتى!
حان يشاراتىمەن بۇل ەكەۋىنە ۋازىرلەرى ولجاعا تۇسكەن قازىنادان بۇحاردىڭ ەكى اسىل قانجارىن اكەپ بەردى. ساپتارى سوم التىننان، بەتىنە ەڭ قىمبات گayhاp تاستار ورناتقان. ۇستەرىنە جاعاسى بۇلعىن، التىن زەرلى بۇحار شاپاندارىن جاپتى. الدارىنا باقتري تۇقىمداس ەكى اق بوز ارعىماق تارتتى.
— اق وردا — سەندەردەن بۇدان دا زور ەرلىك كۇتەدى! — دەدى تاۋەكەل. — قانداي تىلەكتەرىڭ بار، ايتىڭدار؟ ءبارىن دە بەرەمىن!
سوزگە جاقىنداۋ قياق باتىر ءسال العا شىعىپ تىزەسىن بۇكتى.
— ءبىزدىڭ قاراماعىمىزداعى ەكى مىڭ جىگىتتىڭ كوپشىلىگى مالشى-ەگىنشى... ىشتەرىندە تەمىر ۇستاسى، اعاش شەبەرلەرى دە بار. سولارعا ەلگە قايتىپ، ءوز شارۋالارىنا كىرىسۋگە رۇقسات ەتىڭىز، تاقسىر حان.
قارادان تۋسا دا قياق باتىردىڭ داۋسى تەگەۋرىندى شىقتى، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنا قالعان تىنىشتىقتا، جۇرت ىزالانا قالعان حان ءتىسىنىڭ شىقىر ەتە تۇسكەنىن اپ-انىق ەستىدى.
بۇحار حانى ابدوللا ءبۇل كۇندەرى وق ءتيىپ جارالانعان جولبارىسقا ۇقسايتىن ەدى. حان بۇحار، حيۋا، بالقى، قوراسان تۇگىل، وزىنە باعىنىشتى جەردىڭ بارىنەن اسكەر جيناۋدى بۇيىرعان. ءبىر اي وتپەي سان جەتپەس قالىڭ اسكەر سامارقانت پەن بۇحاردىڭ ورتاسىنداعى زەراۆشان جاعاسىنا شاتىرلارىن تىكتى. ءبىر كۇنى، جاراسى ءالى جازىلماعان ابدوللاعا بۇلىك شىعارىپ جۇرگەن بالاسى ءابدى-مۋمين كەلدى. شاتىرعا كىرە تىزە بۇگىپ وتىرا قالدى.
— سەنىڭ جۇرەگىڭە جارا سالعان مەنىڭ ءبىر بىلمەستىگىمدى كەشىر، اكە، — دەدى. — بۇگىننەن باستاپ ەڭ ادال ۇلىڭ بولامىن. مىنە نان، مىنە قۇران، بۇدان بىلاي قاراي سەنىڭ ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيمىن!
ابدوللا حان شىن قارتايعان بولۋى كەرەك، كوزىنە جاس الدى.
— قارتايعانىمدا جالعىزىمدى كورسەتىپ، قاتەسىن كەشىرۋگە مۇمكىندىك بەردىڭ، اللا تاعالا، مۇنىڭا دا شۇكىرشىلىك، — دەدى ول شىن جۇرەكتەن. — مۇراگەر جالعىزىم قاسىمدا، بار تىلەگىم ورىندالدى، ءقازىر ءولىپ كەتسەم دە ارمانىم جوق!
بۇحار سەكىلدى قاسيەتتى حاندىقتى باسقارۋدا قانداي جولدار، قانداي سىرلار بارىن كارى حان ۇلىنا ۇزاق جىر ەتتى. قۇپيا سىرلار دا از ەمەس ەكەن. سودان كەيىن بارىپ شارشاپ كەتكەن حان ۇلىنان انانداي جەردە تۇرعان قۇمىراداعى ءجۇزىم شىرىنىن قۇيىپ بەرۋدى سۇرادى. ۇلى اكەسىنىڭ ءوتىنىشىن ورىندادى. ءسال بۇرىلا تۇرىپ، ءجۇزىم شىرىنىن كەسەگە قۇيىپ اكەپ بەردى. اللا تاعالا ونىڭ جاڭا عانا «ءقازىر ءولىپ كەتسەم ارمانىم جوق» دەگەن تىلەگىن ورىنداعىسى كەلگەن بولۋى كەرەك، بالاسى بەرگەن شىرىندى ىشىسىمەن، ابدوللا حان قىرىلداي بەرىپ جاستىققا شالقاسىنان ءتۇستى. ءابدى-مۋمين اكەسىنىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ، ۇزىن، جىڭىشكە ساۋساقتارىمەن كوزىن جاپتى. سودان كەيىن كەسەنىڭ تۇبىندە قالعان شىرىندى شاتىردىڭ ءبىر بۇرىشىنا قۇيىپ، ورنىنا اپارىپ قويدى. دالاعا شىققان سوڭ «ۇيىقتاپ كەتكەن حاندى وياتپاڭدار» دەپ بۇيرىق بەردى دە، اسكەرىنە قاراي اياڭدادى.
تەك كەش تايانعاندا عانا كۇزەت باستىعى حان شاتىرىنا كىردى. جاستىق ۇستىندە شالقاسىنان جاتقان ابدوللانىڭ بەتىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىسىمەن ءون-بويى ءدىر ەتە قالدى. بۇكىل الەمگە ايان ءسال ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەيتىن يشاراتى ەزۋىندە. تاعى دا بىرەۋگە ءولىم جازاسىن ايتىپ جاتقانداي.
و دۇنيەگە ساپار شەككەن اكەسىنىڭ جانىنا ءابدى-مۋمين ءبىرىنشى بوپ كەلدى. ساقالىنان جاسى سورعالاپ وتىرىپ، ۇزىن ساۋساقتارىمەن اكەسىنىڭ ەزۋىندەگى كۇلكىسىن ۋقالاپ كەتىردى. ءامىردىڭ نەدەن ولگەنىن بىلۋگە شاقىرعان بۇحاردىڭ عالىم دارىگەرلەرى «پاتشانىڭ پاتشاسى ابدوللا جۇرەگىنىڭ كەنەت توقتاۋىنان قايتىس بولعان» دەگەن قورىتىندى شىعاردى. سويتكەنمەن، قالىڭ بۇقارا اراسىندا «بالاسىنىڭ اۋرۋ اكەسىنە بەرگەن ءجۇزىم شىرىنى» جايىنداعى قاۋەسەت سوزدەر دە تاراپ جاتتى.
پاۋەسكەگە جەگىلگەن سەگىز قارا ات ابدوللانىڭ پىراعىن بۇحارعا الىپ كەلدى. قاسيەتتى ءدىني بۇحاردىڭ مىڭداعان مەشىتىنىڭ قاسىنداعى مينارەتتەردەن مىڭداعان يشان، مولدالار اللا تاعالادان ابدوللانىڭ كۇنالارىن كەشىرۋىن سۇراپ، شاھاردى ازان-قازان ەتىپ باسىنا كوتەرىپ ازان شاقىردى. ەكى كۇننەن كەيىن ابدوللانىڭ تابىتى قوجا ناحشبانديدىڭ اتاقتى مازارىنىڭ تاس ەدەنىنە قويىلدى. بۇل حريستيان ەسەبى بويىنشا 1598 جىلى، ال حادجيري ەسەبى بويىنشا 1006 جىلى بولدى. ەرتەڭىنە بۇحار تاعىنا مۇحاممەد ءدىنىنىڭ جاڭا قورعانشىسى، مارتەبەلى ءابدى-مۋمين ءامىر كەلىپ وتىردى...
سامارقانتتى العان تاۋەكەل قارالى بۇحاردى شابۋدان قۇدايدان قورقىپ باس تارتقان جوق. مۇنداي سىلتاۋدى سول كەزدەگى تاريحشىلار ويلاپ تاپقان-دى. حاننىڭ بۇحارعا اتتانباۋىنا سەبەپ بولعان قياق پەن تۇياق باتىرلاردىڭ جونە سولاردىڭ سوڭىنان ەرگەن جۇرتتىڭ قىلىعى ەدى. سامارقانت شاھارىن الۋ تويى بىتىسىمەن، قوس باتىر وزدەرىنىڭ جىگىتتەرىن ەرتىپ كەيىن قايتقان. وزگە قازاق باتىرلارى باسقارعان اسكەردىڭ كوبى بۇلاردىڭ سوڭىنان ەردى. جاۋىنگەرلەر جات ەلگە بارىپ قالا توناعاننان گورى، ەلدەرىنە قايتىپ، قاتىن-بالالارىن اسىراعانىن ءجون تاپقان. ىرقىنا كونبەگەن جانداردى جازالاۋعا تاۋەكەلدىڭ باتىلى بارمادى. ويتكەنى شەگىنۋشىلەر تىم كوپ ەدى. كوپكە توپىراق شاشا الا ما، اقىرى سامارقانتتان كەتۋگە بۇيرىق بەردى.
تاشكەنتتە دە قازاق اتتى اسكەرى كوپ كىدىرگەن جوق. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى كوشپەلى رۋلاردان بولعاندىقتان قىس قىستاۋعا، جاز جايلاۋعا شىعۋ كەرەك ەكەنىن جادىلارىنا ۇستاپ، اۋىلدارىنا جەتكەنشە اسىقتى. تاۋەكەل حانعا شاھاردىڭ قاقپاسىن اشقان تاشكەنت تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا دا كۇڭكىل كوبەيە باستادى. حان ۋادەسىن بۇزىپ، جەڭىلگەن قالاعا سالعان سالىعى بۇقاراعا اۋىر تيگەن.
ال سالىقسىز سوعىستى جۇرگىزە المايتىنىن بىلگەن تاۋەكەل وسىلاي ىستەۋگە ءماجبۇر بولعان. تاۋەكەلدىڭ ءبۇل ارەكەتىنە قارسى توپتى باسقارۋعا ابدوللانىڭ جاقىن تۋىسى حازرەتسۇلتان ءمۇفتي كىرىسكەن. ءابدى-مۋمين دە تىڭشىلارى ارقىلى تاشكەنت تۇرعىندارىنا الىم-سالىقتان مۇلدە بوساتامىن دەپ وتىرىك ۋادە بەرىپ، جاڭا بىقسىپ جاڭا باستاعان حالىق نارازىلىعىن ۇرلەي تۇسكەن. تاۋەكەل ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ تۇركىستانعا قايتۋدى ءجون كوردى. ءوز ورداسىنا كەلگەننەن كەيىن تاشكەنت ۋاليەتىندە نە بولىپ جاتقانىن تەك الىستان باقىلاپ قانا وتىردى. كەي جاعدايلاردا بولماسا، تاشكەنت ىسىنە كوپ كىرىسپەدى.
التى اي وتپەي، توسەگىندە ۇيىقتاپ جاتقان ءابدى-مۋميندى بۇحارلىقتار بالتامەن شاپقىلاپ ءولتىردى. ءابدى-مۋمين شايباني ۇرپاعىنان شىققان ەڭ اقىرعى بۇحار حانى ەدى. وسىمەن بۇحارداعى شايباني ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ حاندىق جولى اياقتالدى. ەندى بۇحار حانىنىڭ التىن تاعىنا استراحاننان قاشقان حانداردىڭ ءبىرىنىڭ تۇقىمى جارمۇحاممەد وتىردى...
ءيا، اكەسىن ولتىرگەن حانداردى جازمىش وڭدىرعان ەمەس. جانىبەكتى ولتىرگەن بەردىبەكپەن باتىي ۇرپاعىنىڭ التىن ورداداعى حاندىق ءداۋىرى بىتكەن. ۇلىقبەكتى ولتىرگەن لاتيف پەن اقساق تەمىر ۇرپاعىنىڭ سامارقانتتاعى حاندىعى اياقتالدى. مىنە، ەندى سونداي جاعداي بۇحارداعى شايباني ۇرپاعىنا دا تۋدى...
تاۋەكەل حاننىڭ دا كۇتكەنى وسى كەزەڭ ەدى. وعان جيەمبەت جىراۋ «حان كەسەلىنە» ۇشىراعان ەكەنسىڭ دەپ دۇرىس ايتقان. ءبىراق تاۋەكەل مۇنداي سوعىستا حالىققا سەنۋدىڭ قيىن ەكەنىن تۇسىنگەن-دى. حالىق ءوز جەرىن قورعاعاندا تاباندى دا، كۇشتى دە. ال باسقا ەلدىڭ جەرىن تارتىپ الۋ ءۇشىن سوعىسىپ كورشى، ەڭ ەرجۇرەك دەگەن باتىردىڭ ءوزى تىرەگىنەن ايرىلعانداي، بوساڭسي قالادى. ونىن ورنىنا جاۋىڭ ون ەسە كۇشەيە تۇسەدى. وسىنداي جاعداي سامارقانتتان تابىلعان ءبىر كونە كىتاپتا دا ايتىلعان. ءوز جەرى — اسكەر كۇشىنىڭ ءمولدىر بۇلاعى.
وسىنى بىلە تۇرسا دا تاۋەكەل حان تاعى جورىققا دايىندالدى. ونىڭ قولىنداعى اسكەرىنە قىرعىزدان شىققان باي-ماناپتاردىڭ جاساقتارى مەن وڭتۇستىك قاشقاردىڭ حانى ءابدىراشيتتىڭ جاۋىنگەرلەرى قوسىلدى. بارلىعى ءجۇز مىڭ اسكەر، سامارقانت پەن بۇحارعا اتتاندى. ءبىراق ەندى بۇلارعا ەشكىم شاھار قاقپاسىن اشقان جوق. تۇرعىن ەل كەلە جاتقان اسكەردەن ازىق-تۇلىكتى، مىنەر اتقا دەگەن ءشوبىن جاسىردى. بارلىعىن كۇشپەن الۋعا تۋرا كەلدى. مۇنداي جاعداي اسكەردىڭ ءتارتىبىن بۇزادى، السىرەتەدى.
ايتسە دە قۇمىرسقاداي قاپتاعان قالىڭ قول العاشقى قارقىنىمەن تاشكەنتتى، سامارقانتتى الدى. ەندى بۇحاردىڭ ءوزىن قورشادى. بەتپە-بەت اشىق مايدانعا شىعۋعا كۇشى جەتپەيتىنىن سەزگەن جارمۇحاممەد حان بۇحار شاھارىنىڭ ەسكى بەكىنىسىنە كىرىپ الىپ، قارسىلىق كورسەتتى.
وسىنداي ءبىرىن-بىرى اڭدىعان ۇرىس جيىرما كۇنگە سوزىلدى. سويتكەنشە شىلدەنىڭ سارشا تامىز ىستىعى كەلدى. سول جىلعى جاز، ماۋرەنناحر جەرىندە وتە ىستىق بولدى. توبەدەن كۇيدىرگەن كۇن مەن كۇنگەي جاقتان اڭىراپ سوققان اڭىزاق جەلدەن، ونسىز دا ءشوبى شامالى بۇحاردىڭ جەرى كۇيگەن قۇيقاداي تاقىرعا اينالدى. كۇننىڭ ىستىعىنان قارا جەردىڭ ءوزى شاتىناپ جارىلا باستادى. تەبىنگە ۇيرەنگەن قازاقى جىلقى قابىرعالارى ىرسيىپ، ازەر جۇرەتىن حالگە جەتتى. اقىرعى ەكى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە جات جەردە سوعىسىپ، باسقا ەلدىڭ قامالىن الىپ ۇيرەنبەگەن، قازاق، قىرعىز، ۇيعىر سىپايلارى، بۇل سوعىستىڭ وزدەرىنە ءتىپتى كەرەك ەمەس ەكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ، كۇڭكىلدەي باستادى. ونىڭ ۇستىنە كۇننىڭ ىستىقتىعىنان اسكەر اراسىندا ءىش اۋرۋ پايدا بولدى. ەندى قازاق سىپايلارى بۇحاردى الۋدان گورى، وزدەرىنىڭ ەلى قالعان تەرىسكەي جاققا تەلمىرە قاراۋدى شىعاردى. باياعى قياق ايتقان كۇيگە جەتتى. تاۋەكەل حان بۇحار ماڭىنداعى ەلدى ۇنەمى تالاپ، وسىنشاما اسكەردى قورەكتەندىرۋدىڭ قيسىنى بولمايتىنىن ۇعىپ، امال جوق كەيىن شەگىنۋگە بۇيرىق بەردى. قازاق اسكەرى سامارقانتقا كەلىپ بەكىندى. بۇل كەزدە حيۋادان قالىڭ اسكەرمەن جارمۇحاممەد حاننىڭ ءىنىسى باقيمۇحاممەد سۇلتان كەلىپ، بۇحار اسكەرىنە قوسىلدى. ەندى ەكى جاقتىڭ كۇشى تەڭدەسىپ قالدى. بىردە بۇحارلىقتار، بىردە تۇركىستاندىقتار جەڭىپ، سامارقانت تۇبىندەگى ايقاس ءبىر ايعا سوزىلدى. وسىنداي ءبىر تۇنگى ۇرىستا تاۋەكەل حان قاتتى جارالاندى. كۇنى كۇيىپ تۇرعان ماۋرەنناحر جەرىندە جاز بويى سوعىسىپ ابدەن جۇدەگەن قازاق اسكەرى امالسىز سامارقانتتى تاستاپ، تاشكەنتكە كەلىپ بەكىندى. بۇل ارادا دا ۇرىس سايابىرلاعان جوق.
تاۋەكەل حاننىڭ ءحالى قيىنداي ءتۇستى. جارىنىڭ اۋىر جارالى ەكەنىن ەستىسىمەن، ءبىر توپ نوكەرىمەن اقتورعىن حانىم دا جەتتى.
كۇشتى كەزىندە سەرىك بولعان وداقتاستارى ەندى مۇنى جالعىز تاستاپ كەتتى. «جالعان دوس كولەڭكە ءتارىزدى، كۇن اشىقتا جانىڭنان قالمايدى، اسپاندى بۇلت تورلاسا قاسىندا بولمايدى» دەگەننىڭ نە ەكەنىن تاۋەكەل ەندى ءتۇسىندى. سوندا عانا بارىپ ول وزىنە ەرمەي قالعان قازاق باتىرلارىن ەسىنە الدى. دەگەندەرىنە كونبەگەنىنە وكىندى. بۇل كەزدە بۇحار اسكەرى تاشكەنتتى تاستاي ەتىپ قورشاپ بولعان. تۇركىستانعا باراتىن ەڭ سوڭعى جول دا ۇزىلگەن. ال تاۋەكەل حاننىڭ جانىندا ەڭ سەنىمدى دوستارى مەن اقتورعىن عانا قالدى. ىسىك ۋىتى بۇكىل دەنەسىنە جايىلىپ بارا جاتقان تاۋەكەل، كەنەت جاستىقتان باسىن كوتەردى.
— بۇل نە شۋ؟ — دەدى ول ەلەگزي.
— جاۋ اسكەرى ءبىز تۇرعان بەكىنىسكە اتوي سالىپ جاتىر.
بۇحاردىڭ قالىڭ اسكەرى قالانى الىپ بولىپ، تاۋەكەل حان مەن ونىڭ سەرىكتەرى بەكىنگەن ەڭ اقىرعى قورعاندى شابۋعا شىققان-دى. قورعاننىڭ تاقا بيىك ەمەس قابىرعالارىنا باسپالداقتار قويىپ، ۇستىنە كوتەرىلۋگە تىرىسىپ جاتقان. جاۋ كەي جەرىنىڭ قابىرعالارىن بۇزا باستاعان. ات ۇستىندەگى ۇرىسقا ۇيرەنگەن قازاق جاۋىنگەرلەرى ەندى جاياۋ سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل ولارعا جەڭىل تيمەدى. جەڭۋگە اينالعان جاۋ اسكەرى حان جاتقان سارايعا جاقىنداي بەردى. سىرتتاعى شۋ ۇدەي ءتۇستى.
— نە بولدى؟ نە بوپ قالدى؟ — دەدى ەسى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جاتقان تاۋەكەل حان.
ءدال وسى ساتتە ەسىك سارت ەتىپ شالقاسىنان اشىلدى دا، ۇيگە ەڭگەزەردەي ءبىر باتىر كىرىپ كەلدى. ءۇستى شاڭ باسقان قان-قان.
— ءبىز سەنى اكەتكەلى كەلدىك، — دەدى كىرگەن كىسى.
سويدەدى دە باتىر جىگىت جەرگە سىلق ەتىپ قۇلاپ كەتتى.
ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، تاۋەكەل جىگىتتىڭ بەتىندەگى شىنجىر توردى اشتى. قياق باتىر ەكەن.
— سەنى الىپ كەتۋگە كەلدىك، — دەدى ول كەزەرىپ كەتكەن ەرنىن ازەر قيمىلداتىپ، — جات جەردەن تەزىرەك كەتۋىڭ كەرەك...
— باسقا ەلگە تيمە، ءوز باسىڭا ءوزىڭ جەتەسىڭ دەپ ەدىڭ، قياق باتىر، ايتقانىڭ كەلدى، — دەدى تاۋەكەل. سوسىن ول دا قياق باتىردىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى. ءدال وسى ساتتە قياق باتىر دا اقىرعى رەت ىشقىنىپ، دەمىن ءبىر الدى دا، و دۇنيەگە جۇرە بەردى.
ءسويتىپ ءبىر كۇنى، ءبىر مەزەتتە تۋعان ەكى باتىر ءبىر كۇندە، ءبىر مەزەتتە و دۇنيەگە ساپار شەكتى. سۇلتان تۇقىمىنان شىققان تاۋەكەل ارتىنا التى ايەلى مەن سەگىز بالاسىن قالدىردى. يران، تۇرىك، ورىس ادەبيەتتەرىندە تاۋەكەل حان دەگەن ايبارلى اتىن قالدىردى. ال سول حانمەن بىرگە ءومىر سۇرگەن، قۇلدان شىققان قياق باتىر، ەلى-جەرى ءۇشىن ۇنەمى جورىقتا ءجۇرىپ، ەلۋدەن اسقانشا بۇل دۇنيەنىڭ راحاتىن كورە الماي كەتتى.
وسىنداي مىڭداعان بەلگىسىز باتىرلاردىڭ ارقاسىندا قازاق ەلى سان جانتالاستا جەڭىپ شىعىپ، عاسىرلار بويى ءوزىن امان ساقتاپ كەلدى...
قازاق جەرىنەن تۇياق باتىر مەن كىشى جۇزدەن شىققان جولىمبەت باتىر باسقارىپ كەلگەن قالىڭ قول جەتىسىمەن، بۇحار اسكەرى ءسال كەيىن شەگىندى. ەندى ۇرىس بۇرىنعىسىنان دا قىزا ءتۇستى. ەسىم سۇلتان قالانىڭ كۇنگەي جاعىنا، قۇدجەك سۇلتان — تەرىسكەي تۇسىنا شاپتى. قۇبىلا جاعىنداعى قاڭلى، شانىشقىلى سەكىلدى رۋلاردىڭ اسكەرىن تۇرسىنمۇحاممەد ءامىر باسقاردى. بەكىنىستىڭ ەڭ ءقاۋىپتى جاعى كۇنشىعىسى ەدى. بۇل تۇستى جولىمبەت باتىر قورعادى. شابارمان ەندى بۇل باتىردىڭ دا جارالانعان حابارىن اكەلدى. وسى سەبەپتەن قالانىڭ كۇنشىعىسىنا تۇياق باتىرعا شابۋعا تۋرا كەلدى. حان ورداسى كۇنشىعىس جاقتاعى مايداندا بولاتىن. كىمدە-كىم وسى مايداندى باسقارسا، سول جالپى اسكەردىڭ قولباسشىسى سانالۋعا ءتيىستى ەدى.
قازاقتىڭ ىرگەلى رۋلارىنان شىققان باتىرلار مەن شىڭعىس ۇرپاعىنان تاراعان سۇلتاندار تاۋەكەل حاننىڭ قياق پەن تۇياقتى مىڭ باسى ەتكەنىنە ىشتەي نارازى ەدى. ارينە، ءدال ءقازىر بۇلار تۇياقتىڭ ايتقانىنا باعىنا قويماۋلارى دا مۇمكىن. بۇنى تۇسىنگەن اقتورعىن، ەرىنىڭ ساۋىتىن كيە باستادى.
اتىنا قونعالى جاتقان تۇياق ۇيدەن ءبىر جاس باتىردىڭ جۇگىرە شىعىپ، تاۋەكەلدىڭ تەڭبىلكوگىنە اسىعا مىنگەنىنە تاڭ قالدى.
— تۇياق باتىر، مەن دە سىزبەن بىرگە بارامىن، — دەدى الگى جاس باتىر.
«بۇل كىم؟ قايدان پايدا بولدى بۇل باتىر؟» ءجون سۇراسار ۋاقىت ەمەس، قاتارلاسا شابا جونەلدى. سوندا عانا تۇياق جانىندا كەلە جاتقان — تاۋەكەل حاننىڭ كىشى بايبىشەسى اقتورعىن ەكەنىن ءبىلدى. تۇياق وعان: «قايت كەيىن!» دەي المادى. قازاقتىڭ باتىر قىزدارىنىڭ جاۋعا قارسى شابۋى جاڭالىق ەمەس. اقتورعىننىڭ جانىندا بولۋى، حان اتىنان تۇياققا «ءقازىر سەن اسكەر قولباسشىسىسىڭ» دەگەندى ەسكەرتكەندەي ەدى.
بۇلار كۇنشىعىس قاقپاعا جەتكەندە، ەڭ الدىمەن كورگەندەرى: قامالدى قورشاپ نە ىستەرىن بىلمەي ۇرپيىسە قالعان قازاقتىڭ قالىڭ اسكەرى مەن وسى قامالعا ار جاعىنان تۇتاسقان قارا بۇلتتاي، جۇبىن جازباي ءتونىپ كەلە جاتقان جاۋ لاشكارلارى بولدى. تاۋەكەل حاننىڭ قازا تاپقانى ەكى جاققا بىردەي جەتكەن ەكەن. ايبارلى قولباسشىسىنان ايرىلعان قازاق اسكەرى قانداي ابىرجىسا، جاۋ جاعى سونداي قاتۋلانا تۇسكەن. كۇنشىعىس تۇستى ءقازىر باسقارا قوياتىن باتىرى جوق ەكەنىن سەزگەن جارمۇحاممەد پەن باقيمۇحاممەد سۇلتاندار اسكەرلەرىنىڭ كوپشىلىگىن دە، بىلەكتىسىن دە وسى وڭىرگە توككەن.
مىنە، ولار قارا بۇلتتاي قاپتاپ كەلە جاتىر... جاڭادان كۇش قوسىلعانىنا قاراماي قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ قۇتى قاشقان. ءار جەردەي «ساپ تۇزەڭدەر!»، «قاشۋشى بولماڭدار!» دەپ ايقايلاعان مىڭ باسىلارىنىڭ جارلىعىن ەشكىم تىڭدار ەمەس، سوعىس كەزىندە حان ءولۋى جامان ىرىم! مۇمكىن سودان دا بول ار، كەشەگى ايبىندى قازاق جىگىتتەرى، ءقازىر قاسقىر شاپقالى تۇرعان قويداي ۇرپيىسە قالعان.
قورعان مەن جاۋ اراسى ءبىر شاقىرىمداي. جاۋ ءقازىر لاپ قويادى. سوندا ءبارى دە بىتەدى. قاشقانعا قاتىن دا باتىر، قازاق اسكەرىن مىناۋ كەلە جاتقان الىپ كۇش كوشە-كوشەنى قۋالاي ءجۇرىپ قىرىپ سالادى. قالا ىشىندەگى ۇرىسقا ۇيرەنبەگەن قازاق جىگىتتەرى ەڭ بولماسا ءوز باستارىن دا اراشالاي المايدى. جاۋمەن نە بولسا دا جازىق دالادا كەزدەسۋ كەرەك.
كەنەت قورعان قاقپاسىنان جاۋعا قاراي ءبىر سالت اتتى شابا جونەلدى. استىندا تاۋەكەلدىڭ تەڭبىلكوگى، ۇستىندە تاۋەكەلدىڭ ساۋىتى، باسىندا دۋلىعاسى... ابىرجىعان قول زاماتتا تىنا قالدى. «بۇل كىم؟ بۇگىن عانا وزدەرى قارا جەرگە قويعان تاۋەكەل ءتىرىلىپ كەلگەنى مە؟ ياپىرماۋ، حانمەن قاتارلاسا شاۋىپ بارا جاتقان قياق باتىردىڭ ءوزى مە؟ ونى دا بۇگىن حانمەن بىرگە جەرلەگەن جوق پا ەدىك؟»
سويتكەنشە بولعان جوق، بۇلاردىڭ قۇلاعىنا اقتورعىن مەن تۇياق باتىردىڭ:
— ارۋاق! ارۋاق — دەپ ايقاي سالعان ۇرانى ەستىلدى.
سول-اق ەكەن، جاڭا عانا ءۇرپيىسىپ تۇرعان قازاق جىگىتتەرى، اتتارىنا قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەرىپ، العا قاراي قالاي لاپ قويعاندارىن وزدەرى دە بىلمەي قالدى.
— اقجول! اقجول!
— ءۇيسىن! دۋلات! شاقاباي!
— قاراقوجا! قابانباي!
— بەكەت! قاڭلى! ءبورىباي!
قاشان دا بولسا ءبىرىنشى بوپ اتوي سالعان جاۋ قورقىنىشتى. قولباسشىلارىنان ايرىلعان اسكەردەن مۇنداي قيمىلدى كۇتپەگەن بۇحار لاشكارلارى دۇرلىگىپ قالدى. كەيبىرەۋلەرى اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ تا الدى. تاۋەكەل حاننىڭ وزدەرىنە ايان تەڭبىلكوگى مەن التىن جالاتقان دۋلىعاسىن كورگەن بۇحار اسكەرى حان ولمەگەن ەكەن دەپ ويلادى. وزدەرىنە تاياپ كەلە جاتقان قاھارلى كۇشكە قارسى تۇرا المادى. ءتىرىلىپ كەلگەن تاۋەكەل مەن قياقتىڭ سۇسى جەڭدى مە، كەيىن قاراي قاشا جونەلگەن لاشكارلار كورىندى. تەك كەيبىر توپتارى عانا نايزالارىن ىڭعايلاپ قارسى شاپتى. كوپتىكتەن گورى ەرلىك جەڭەتىن زامان، قازاق اسكەرلەرى سول قاھارلى بەتتەرىنەن تايماعان قالپىندا، الىستان كەپ بار پارمەنىمەن جاعانى ۇرعان دولى تولقىنداي، جۇبىن جازباي، بۇحار شەبىنىڭ ءدال ورتاسىنا كەپ كىردى. قارقىندارى سونشالىق ەكپىندى بولدى، تىنىق سۋدى قاق جارعان ءسۇيىر تۇمسىق قايىقتاي، جاۋ شەبىن قاق ءبولىپ وتە شىقتى. انە-مىنە دەگەنشە كوك نايزالار قاعىسىپ، قۇرىش الداسپاندار قۇلاشتاي سەرمەلىپ، قويان-قولتىق ۇرىس باستالىپ تا كەتتى. قاباق قاققانشا تالاي جۇيرىكتەر شىلبىرلارىن سۇيرەتىپ بوساپ شىعا بەردى، سان ەرلەر «اتتەگەن-اي» دەپ قارا جەردى قابا قۇلادى. تۇياق ءوزىنىڭ ەجەلگى سەرىگى التى جىگىتىمەن قاپتاعان جاۋدان اقتورعىندى قورعاۋمەن بولدى.
ۇرىس قىزا ءتۇستى. جاۋلارىنىڭ از ەكەنىن بىلگەن بۇحار لاشكارلارى قازاق جىگىتتەرىن تىقسىرا باستادى. وسى كەزدە «ەسىم! ەسىم باتىر جەتتى!» دەگەن ايقاي شىقتى.
سول ساتتە ءبىر بۇيىردەن استىنداعى اقتانكەرىن كوسىلدىرە سالعان ەڭسەگەي بويلى ەسىم كورىندى. سوڭىنان شۇبىرا شاپقان قالىڭ قول. بۇل قالانىڭ كۇنگەي جاعىنداعى بۇحار اسكەرىن جەڭىپ ەندى كۇنشىعىس تۇسىنداعى مايدانعا كەلە جاتقان ەسىم جاساقتارى ەدى. قازاق اسكەرىنە جاڭا كۇش قوسىلعانىن كورگەن بۇحار قولى ەندى كەيىن شەگىنە باستادى.
اڭگىمەسىن ايتىپ بولىپ بۇقار جىراۋ بوگەنبايعا قاراعان:
— مىنە، كوردىڭ بە؟ قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ ءتىلىن الماعان تاۋەكەل نە تاپتى؟ قانشاما حالىقتىڭ قانىن توگىپ، اقىرىندا ءوزى دە جاۋ قولىنان دۇنيە سالدى. تاريح ادىلەتتىلىگى وسىلاي...
— ءيا، حان حاندىعىنا تارتپاي تۇرا ما؟ قارا حالىقتىڭ قامىن قايسىسى ويلاپ ءجۇر دەيسىڭ؟ — دەدى بوگەنباي. — مەنى قاجىتقان جوڭعارلار ەمەس، ابىلمامبەت پەن ءابىلقايىردىڭ التىباق الاۋىزدىعى.
— سەن وسى ابىلمامبەتپەن ءالى تابىسا الماي ءجۇرسىڭ بە؟
— ءسىرا، تۇسىنىسپەي-اق وتەتىن شىعارمىز.
جوڭعار اسكەرى تۇركىستاندى العاننان كەيىن، ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت ورداسى ءۇش ءجۇزدىڭ تۇيىسكەن جەرى — تەلىكولدىڭ تۇسىنا كوشكەن. باياناۋلى جاعىنان كەلگەن بوگەنباي مەن بۇقار جىراۋ ارقانىڭ ءبىراز جىگىتىمەن وسى ارادا، حان ورداسىنىڭ جانىندا بولاتىن. بۇل كەز جوڭعارلارمەن ۇلكەن ۇرىسقا بارماي، ۋاق جورىقتاردا يتجىعىس ءتۇسىپ، ەكى جاقتىڭ اراسى ءبىر مەزەت قارۋ كۇشىنەن كورى، ءتىل قۋاتىنا كوشكەن شاق. ءتۇرلى-تۇرلى كەلىسىم سوزدەر، ادىلەتتى، ادىلەتسىز بىتىمدەر ءجۇرىپ جاتقان. ءدال وسى كۇندەرى ابىلمامبەت ورداسىنا كەنەت ءبىر سۋىق حابار جەتكەن. قالدەن سەرەننىڭ قانقۇمار ءىنىسى لولو-دورجي، قالدەن سەرەننىڭ كەلىسىمىنسىز، ءوزىنىڭ بەس مىڭ قولىمەن سىردىڭ تومەنگى ەتەگىندەگى ءابىلقايىر حانعا قارايتىن قاراقالپاق پەن تاما، تابىن رۋلارىنىڭ ءبىراز اۋلىن اياماي شاۋىپتى. سوعىستىڭ العاشقى كەزىندەگىدەي، الگى اۋىلداردىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، بار مالىم ايداپ اكەتىپتى. كوپ ادامىن قىرىپ، ىسكە تاتيتىن قىز، بوزبالا، سۇلۋ ايەل، قارۋلى جىگىتتەرىن حيۋاداعى كۇڭ مەن قۇل ساتاتىن بازارعا اكەتىپ بارا جاتىر دەگەن حابار جەتتى. ابىلمامبەت شاپتىرعان بارلاۋشىلار ءبارىن راستاپ قايتقان. جانە ولار «جوڭعاردىڭ قولى ەكى ءبولىنىپتى. ءۇش مىڭى قىرۋار مالدى ايداپ، وزدەرىنىڭ ورداسى تۇرعان ىلەگە قاراي قايتىپتى. ال لولو-دورجيدىڭ ءوزى ەكى مىڭ سىپايىمەن سان جەتپەيتىن تۇتقىندى ماتاپ حيۋاعا بەتتەپتى. تۇتقىنداردىڭ ىشىندە تاما ەلىنە سەرۋەنگە كەلىپ جاتقان ءابىلقايىردىڭ تۋعان قارىنداسى ساقىپجامال بيكە دە بار ەكەن» دەگەن حابار اكەلدى.
وردا ماڭىنداعى باتىرلار، جاۋىنگەرلەر دۇرلىگە قالعان. الداسپاندارىن قايراپ، نايزالارىن ۇشتاپ، حيۋا بازارىنا ايدالىپ بارا جاتقان قاراقالپاق، قازاق باۋىرلارىن قۇتقارىپ قالماق بوپ، جورىققا دايىندالا باستاعان. سول دۇرلىككەننىڭ ءبىرى ارقادان بەس ءجۇز ساربازبەن كەلگەن بوگەنباي باتىر ەدى. ءبىراق ءابىلقايىردىڭ ۇلكەن وردادان ءبولىنىپ كەتكەنىنە ريزا ەمەس ابىلمامبەت كىشى ءجۇز حانىنىڭ قارىنداسى ساقىپجامالدىڭ دا كۇڭدىككە ساتىلۋعا ايدالىپ بارا جاتقانىن ەستىگەندە، ىشىنەن «شوق-شوق» ايتىپ، قولىن ءبىر-اق سەرمەدى: «شابىلعان جۇرت ابىلقايىردىكى. كۇشتى بولسا ادامدارىن ءوزى الىپ قالسىن» دەگەن. داۋرىققان جاۋىنگەرلەر سۋ سەپكەندەي تەز باسىلدى.
ءابىلقايىردىڭ بۇل كەزدە سوناۋ جايىق بويىندا جورىقتا جۇرگەنىنەن حاباردار بوگەنباي عانا قىزۋىن باسا الماعان، «ءابىلقايىر ۇلگىرە المايدى، حيۋا جولىنا ءبىز جاقىنبىز!» دەپ بوگەنباي حانعا كەلىپ، جورىققا شىعۋىن وتىنگەن. ءبىراق ءابىلقايىرعا وكپەلى حان كونبەگەن. اشۋعا مىنگەن بوگەنباي ءوزىنىڭ بەس ءجۇز جىگىتىنە اتقا قونۋعا بۇيىرعان.
سونىمەن بوگەنباي قولىنداعى از اسكەرمەن، ءبىر توبەنىڭ باۋىرىندا، وزىنەن الدەقايدا كوپ جاۋىنىڭ جولىن توسىپ جاتتى. كوپ كەشىكپەي-اق الىستان تالماۋسىراپ ءبىر قايعىلى ءۇن ەستىلدى. جاۋىنگەرلەر تىنا قالدى. كوپ داۋىس قوسىلىپ ءبىر زارلى ءان ايتىپ كەلەدى.
«قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
ءان جوقتاۋ ءتارىزدى. شەرلى جۇرەكتەن شىققان اششى زاپىرانداي. بۇكىل حالىقتىڭ قايعىسى وسى ءبىر وكسي ايتىلاتىن ولەڭگە سىيىپ كەتكەندەي، ادامنىڭ جۇرەگىن تىرناپ اكەتىپ بارادى. بۇل ءاندى كوزىنەن جاسى پارلاعان، ەلىنەن، جەرىنەن ايرىلعان كوپ ايەل قوسىلىپ ايتقاندا جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ. جار تاسالاپ جاتقان جىگىتتەردىڭ ءۇستىن اۋىر ءزىل باسىپ، جارىق دۇنيە قاراۋىتىپ كەتكەندەي بولدى. جىگىتتەر تىستەنىپ، قارۋلارىنىڭ سابىن قىسا ءتۇستى.
بۇلار جاتقان جەر تەرەڭ شاتقالدى، ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان تاۋ اراسى ەدى. يرەلەڭدەگەن قوش جولى وسى تاۋ اراسىنان ءوتىپ، الدىنداعى جازىق الاڭعا شىعادى. ودان ارمەن قاراي قۇمايت، تاقىر دالا باستالادى.
كوپ كەشىكپەي ءبىر قويناۋدان سالت اتتى كورىندى دە، بىرتىندەپ كوبەيە باستادى. ەندى ساي ءىشىن قاپتاعان ادام، كۇڭىرەنگەن ءۇن جاۋىپ كەتتى. قاپ ساسىعان تالاي ۇرىستى باسىنان وتكىزگەن بوگەنباي دا كوز الدىنداعى مىنا كورىنىستەن جانى تۇرشىگىپ، بارماعىن تىستەي بەردى.
توپتىڭ الدىندا كۇمىس ەر-توقىمدى نارداي قارا ايعىر مىنگەن، باسىندا قازانداي قارا دۋلىعاسى، ۇستىندە كوك تەمىر ساۋىتى بار، قارا مۇرتىن قۇلاعىنا اپارىپ وراپ قويعان، لولو-دورجيدىڭ ءوزى كەلە جاتىر. سىرت بەينەسىنىڭ ءوزى-اق بۇل نوياننىڭ قانشالىق قانقۇمار ەكەنىن كورسەتكەندەي. ونىڭ سوڭىنان جولدىڭ ەكى ەرنەۋىن الا، كىلەڭ كوك نايزالى، شويىن شوقپارلى، ات ۇستىنە وبا تاستاي بوپ شوككەن جوڭعار باسقىنشىلارى. ورتادا ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان تۇتقىندار. شاشتارى تۇلىمدالىنىپ جۇلىنعان قىزدار، جالان، اياق، جالاڭ باس ايەلدەر، كەيبىرەۋى جاس نارەستە بوپەسىن ارقالاپ العان، ال قايسىبىرەۋى اياعىن جاڭا عانا اپىل-تاپىل باسقان بالاسىن جەتەكتەپ ازەر كەلەدى. بۇلاردىڭ ءدال ورتاسىندا ۇزىن قىل ارقانمەن ماتالعان كەشەگى جايساڭ، جاقسى جىگىتتەر. كيىمدەرى جىرتىلعان، دەنەلەرى جاراقاتتانىپ ىسىنگەن، ۇستەرى قان-قان. شىققان كوز، جۇلىنعان قۇلاق... وسى سۇمدىق كورىنىسكە قوسىلا نان سۇراپ جىلاعان جاس بالانىڭ اششى داۋسى، «قوي-قويلاپ» جالىنعان اناسىنىڭ كۇبىر-سىبىرى، جۇرە الماي قينالعان اۋرۋ، جارالى جانداردىڭ ىڭقىل-سىڭقىلى، ولاردى بوقتاعان، بالاعاتتاعان، زىرك-زىرك ەتكەن جوڭعار نوياندارىنىڭ قاھارلى ايقايلارى تۇمانداي تۇتاسا كەلىپ، تاۋ اراسىن ءبىر سۇمدىق ۇرەيلى ۇنگە تولتىرىپ جىبەردى.
... قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن،
قارا كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى».
جىلاۋ-سىقتاۋ اراسىنان اسپانعا ازەر قالىقتاپ كوتەرىلگەن جارالى قۇستاي، وكىنىش-قايعىعا تولى كۇيىكتى ءان تالىپ جەتەدى.
— سورلى حالقىم-اي! — دەپ ءبىر جاس جاۋىنگەر ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.
— سابىر ەت، جىگىتىم! — دەدى بوگەنباي بۇرىلماستان تىستەنە. — ءقازىر ولار سىباعالارىن الادى.
بوگەنباي بۇل ارانى ءوزى تاڭداعان. جوڭعار اسكەرى سوناۋ الاڭعا شىعا بەرە تيىسپەك.
شۇبىرعان توپ وتە بەرگەندە، ءبىر جاستاۋ ايەل جول شەتىنە شىعىپ، ەمشەكتەگى بالاسىن قۇنداقتاي باستادى. بۇنى كورگەن ەڭگەزەردەي قارا نويان جارعا قونعالى كەلە جاتقان قارا قۇستاي ايەلگە تاياي بەردى. كەنەت كوك نايزاسىن جارق ەتكىزىپ جەردە جاتقان نارەستەنى نايزاسىنىڭ ۇشىمەنەن ءىلىپ الىپ، جولدىڭ شەتىنە قاراي لاقتىردى. ايەلدىڭ جان داۋسى شىعىپ شار ەتە قالدى. نارەستە لاقتىرعان تىماقتاي، اسپانعا دالباڭداي كوتەرىلىپ، قالىڭ بۇتانىڭ ارا سىنا بارىپ ءتۇستى.
نويان ءوزىنىڭ ىسىنە ءماز بولىپ، قارقىلداپ كۇلدى. ونىڭ بالانى سونشالىق الىسقا لاقتىرعانىنا قوشامەت كورسەتە، وزگە نوياندار دا كۇلە باستادى. تاۋ اراسى بەينە ءبىر بوس كۇبىدەي كۇڭگىرلەگەن، ساسىق كۇزەندەي شاقىلداعان، سۇمپايى كۇلكىلەرگە تولىپ كەتتى.
بالاسىنان ايرىلعانىن جاڭا تۇسىنگەن ايەل، جان ۇشىرىپ جارالى بارىستاي، الگى نويانعا تاپ بەردى. بۇنى كورگەن تۇتقىندار دا شىداي الماي، جوڭعارلارعا قارسى ۇمتىلدى. ءبىراق بايلاۋلى، ماتاۋلى توپ نە ىستەي الادى، قارۋلى جوڭعارلار ەندى ولاردى قامشىنىڭ استىنا الادى. جارقىلداي تۇسكەن جوڭعاردىڭ قيسىق قىلىشى، بار كۇشىمەن سەرمەلگەن شويىن شوقپارلار. تالاي جاس نارەستەلەر نايزا ۇشىنا ءىلىنىپ، كوككە ۇشتى، قوس قولداپ ۇرعان شوقپاردىڭ سالماعىنان تا لاي قىرشىن جاستىڭ موينى ءۇزىلىپ جەرگە ءتۇستى. تاۋ اراسى ىپ-ىلەزدە قان-جوسا بولدى.
سابالىپ جاتقان توپ ىشىنەن ءبىر ءسات قولاڭ شاشى جەرگە توگىلگەن، ۇستىندەگى ماقپال قارا پەشپەنتىنىڭ ءوڭىرى دال-دال بولعان ءبىر جاس قىز جۇگىرىپ لولو-دورجيدىڭ الدىنا باردى. «مىنا قىرعىندى توقتات» دەگەن بولۋى كەرەك، نويانعا بىردەمە ايتىپ جاتىر. نويان جاۋاپ قايىرار ەمەس، كەنەت ۇزەڭگىسىنە جابىسقان قىزعا قارادى دا، ءسول ەڭكەيىپ، قىزدىڭ شاشىن ۇستاپ، تاقىمىنىڭ استىنا باستى. سودان كەيىن قىزدىڭ باجىلداپ، باقىرعانىنا بۇلك ەتپەي، قاندى قىرعىنعا قاراپ، مەلشيىپ قاتتى دا قالدى.
ءدال وسى ساتتە:
— اعاتاي-اۋ، بۇدان دا ولگەنىمىز جاقسى ەدى عوي! — دەدى بوگەنبايدىڭ قاسىندا اشۋعا بۋلىققان الگى جاس داۋىس.
بوگەنباي جالت بۇرىلدى. قارسى الدىندا ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ءبىر جاس جىگىت تۇر. ونىڭ كوزىندە تۇنعان ءمولدىر جاستى كوردى دە:
— اتتارىڭا مىنىڭدەر! — دەدى.
بۇل جاس جىگىت ناۋان ۇستانىڭ جالعىز بالاسى، سوڭىنان ەرلىگىمەن بۇكىل قازاق ەلىنە ايان بولعان كەرەي ەدى. ول سەرىكتەرىنە جۇگىرە جونەلدى.
ازدان كەيىن:
- اتتان! — دەگەن بوگەنبايدىڭ كۇشتى داۋسى شىقتى.
تاۋ اراسى ۇرانعا تولىپ كەتتى.
— اكجول! اقجول!
بوگەنباي! بوگەنباي!
كەرتوبەلىمەن ويقاستاپ شىققان بوگەنباي، ات قارقىنىن توقتاتپاستان كەلىپ، قارا شوقپارىمەن قوس قولداي سوعىپ، ءا دەگەندە لولو-دورجيدى ۇردى. ول دۇنيەنىڭ نە بولىپ كەتكەنىن بىلمەي ات جالىن قۇشاقتاپ شابا جونەلدى. جوڭعارلار ەسىن جيعانشا قازاق، جىگىتتەرى ءبىرازىن جايراتىپ سالدى.
جوڭعاردىڭ قاتىگەزدىگىنەن جاندارى تۇرشىگىپ، ابدەن ىزالانعان جىگىتتەردىڭ اربىرەۋى ون كىسىنىڭ قيمىلىن ىستەدى. قولباسشىلارى جارالانعان، ءارى كۇتپەگەن جەردەن تيگەن سوققىدان ابىرجىپ قالعان جوڭعارلار قاشا جونەلدى. ءبىراق تاۋ اراسىنداعى تار شاتقالدان جول تاۋىپ قۇتىلا الماي، كوبى سويىلعا جىعىلدى. تەك ەكى جۇزگە جەتەر-جەتپەسى عانا قاشىپ قۇتىلدى.
ءۇشىنشى «قالماق قىرىلعان» ۇرىسى وسىلاي اياقتالىپ ەدى. باعاناعى لولو-دورجيعا بارىپ، ءوتىنىش ايتقان قىز ءابىلقايىردىڭ قارىنداسى ساقىپجامال بيكەنىڭ ءوزى ەكەنى.
ۇرىس بىتكەننەن كەيىن، بوگەنباي جىگىتتەرىمەن كىشى ءجۇز ەلىنە قوناققا بارعان، بوگەنبايدىڭ باتىرلىعىنا ريزا بولعان ءابىلقايىر جونە بۇل سەكىلدى باتىردى ءوز جاعىندا ۇستاۋدى ءجون كورىپ، ساقىپجامالدى بوگەنبايعا قوستى.
بوگەنباي سول بەتىمەن وسى جاقتا قالىپ قويعان. سودان بەرى ول ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ تۇيىسكەن جەرىنەن قونىس الىپ، وسى ارادا بەس جىلداي وتىردى. ابىلمامبەتكە وكپەلى بوگەنباي ءالى دە وسى جاقتا قالا بەرەر مە ەدى قايتەر ەدى، جاقىندا ابىلاي سۇلتاننان كىسى كەلگەن. «قازاق ەلىنىڭ الدىندا ءالى تالاي اسۋ بار، باتىر ەلگە قايتسا ءجون بولار ەدى» دەپتى ابىلاي. وعان بۇقار جىراۋ دا ءوتىنىشىن قوسا جولداپتى. بۇل ارادا دا بوگەنباي ابىرويسىز بولعان جوق. سان ۇرىسقا قاتىناستى. حالقىنىڭ العىسىن الدى. ايتسە دە، كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەرىن ءوزى دە ساعىنىپ ءجۇر ەدى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرى ەلگە قايتۋعا كەلىسىم بەردى. وسىلاي، انە-مىنە كەلەمىن دەپ جۇرگەنىندە، كەشە ءابىلقايىر حاننان دا شابارمان جەتىپ، «ورداعا كەلسىن! دەگەن حابار اكەلدى.
بوگەنبايدىڭ بۇگىنگى تولقۋى وسىدان ەدى. «حان نەگە شاقىردى ەكەن؟ مەنىڭ كوشكەلى جاتقانىمدى بىرەۋ جەتكىزگەن عوي شاماسى. ەندى اشىق ايتۋعا تۋرا كەلەدى...»
ول نە دە بولسا حان ورداسىنا بارىپ قايتپاق بولدى.
II
ورتا ءجۇز حانى سامەكە سارىارقانىڭ تۇكپىرى نۇرا وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە قاراي ىعىسقاندا، كۇشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر ورداسىن ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىنا اكەپ تىككەن.
بۇل كەزدە قازاق ەلى جوڭعارلارمەن تايتالاس ءتۇسىپ، كەيدە جەڭىپ تە جۇرگەن. وسىنداي جەڭىستىڭ ءبىرى ءابىلقايىر حان مەن تايمان باتىردىڭ باسقارۋىمەن سارىسۋعا قۇياتىن بۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا، ال ەكىنشىسى تاعى وسى ءابىلقايىر مەن بوگەنباي باتىردىڭ باسقارۋىمەن قوشقاراتا مەن بورالدى وزەندەرىنىڭ جوعارعى ساعاسىندا بولعان. سول ايقاستاردان كەيىن ءابىلقايىر حان تىكەلەي جوڭعار اسكەرىمەن سوعىسۋدى قويعان. ونىڭ كوڭىلى ەندى باسقا ءبىر كۇرەستەرگە اۋعان.
ال ءبىراق ءابىلقايىر كوشىپ كەتكەنمەن، قازاق ەلى جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى شىعۋىن توقتاتپادى. كۇرەس كۇننەن-كۇنگە ۇدەي ءتۇستى. اسىرەسە ىلە مەن قاراتال وزەندەرىنىڭ بويىندا قابانباي مەن بايان باتىرلار باستاعان حالىق جاساقتارى جوڭعارلاردى سان رەت جەڭدى، ايتسە دە بۇنىڭ ءبارى، نەگىزى مىقتى قۇرىلعان جوڭعار اسكەرىن كۇيرەتەتىندەي كۇشكە اينالا المادى. تەك باسقىنشىلاردى تويتارۋعا بولاتىنىن كورسەتەتىن، حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەر ايقاستار ورەسىنەن اسپادى.
جوڭعاردى جەڭگەن كۇندە، ار جاعىندا ودان دا كۇشتى، وزىنە كوز تىككەن جۇڭگو بوعدىحاندارى بار ەكەنىن ەسكە الماعان جۇرت وسىلاي، ءوز تاعدىرى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسە بەردى.
سويتسە دە، ەل باسىنا تۋعان كۇننىڭ تىم قاتەرلى، قازاق جەرىنە قىزىققان كورشىلەرىنىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ويلاعاندار دا تابىلدى. سونىڭ ءبىرى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر بولدى. ول ەندى باتىس جاققا ۇمىتتەنە قارادى. ءبىراق حاننىڭ ىرعىزعا كوشىپ كەلىسىمەن قازاق پەن قاراقالپاق ەلىنىڭ اتىنان «قاراماعىڭىزعا الىڭىز» دەپ جازعان حاتى پەتەربۋرگكە جەتكەندە، ورىس اكىمدەرى تاڭ قالمادى. جوڭعارمەن كۇرەسىپ جاتقان قازاق ەلىنىڭ ءتۇبى وزىنە وسىلاي كەلىپ پانا سۇرايتىنىن ولار بۇرىننان دا بىلەتىن. سول سەبەپتەن اپتىقپاي، قازاق ەلىنىڭ شىن جاعدايىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، روسسيا پاتشالىعى ارناۋلى ەلشى جىبەرۋدى ۇيعاردى. روسسيا اكىمدەرى شىعىس كورشىلەرىنە ءوز قاراماعىنداعى مادەنيەتى، ءداستۇرى، ءتىلى جاقىن كىسىلەردەن ەلشى جىبەرۋدى ادەت ەتىپ كەلگەن. بۇ جولى دا سو داعدىسىنا سالىپ، تاتار مولداسى ماقسۇت يۋنۋس وعلىن اتتاندىردى.
كىشى ءجۇزدىڭ حانى بۇل مولدامەن ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جيىرما التىنشى جىلى قاراقالپاق جەرىندە كەزدەستى. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن ءابىلقايىر: «ەدىل قالماقتارى ءتارىزدى ءبىزدى دە قاراماعىڭىزعا الىڭىز» دەپ اق پاتشاعا حات جازىپ، قويباعار كوبەك ۇلىن باس ەتىپ تاعى ەلشىلەر اتتاندىردى. بۇل ەلشىلەرگە: «قايتسەڭدەر دە پاتشا اعزامنان باشقۇرت جەرى مەن جايىق وزەنىنىڭ ورتاسىندا كوشىپ جۇرۋگە جانە روسسيا قالالارىنا بارىپ ساۋدا-ساتتىق ىستەۋگە رۇقسات الۋعا تىرىسىڭدار»، — دەپ تاپسىرعان. ءبىراق شىعىس جاعىندا ءالى ابدەن بەكىنىپ بولماعان روسسيا پاتشالىعى، قازاق ەلىن قاراماعىنا السا، جوڭعار قونتايشىسىمەن بۇرىنعى قارىم-قاتىناسىن بۇزۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكە ۇستاپ، توق ەتەر جاۋابىن ءتۇرلى سىلتاۋمەن سوزا بەردى. روسسيا پاتشالىعىنىڭ قولتىعىنا كىرگەن ەدىل قالماقتارى مەن باشقۇرت ەلىنىڭ «مۇرتىن بالتا كەسپەي وتىرعانىن» كورگەن ءابىلقايىر روسسيا پاتشالىعىنا «قاراماقتارىڭا ال» دەپ، ءالسىن-السىن حات جازىپ، ەلشىلەر جىبەرۋدى قويمادى. اقىرىندا قازاق ەلىنىڭ وزىنە باعىنىشتى بولۋىنان تەك پايدا تۇسەتىنىن ۇققان، ءبىرىنشى پەتر پاتشادان كەيىن تاققا وتىرعان اننا يواننوۆنا ءابىلقايىر حاننىڭ ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىزىنشى جىلى ناۋرىزدىڭ سەگىزى كۇنى «قورعاندىق» ىستەۋىن وتىنگەن قاعازىنا جاۋاپ رەتىندە، قىرعىز-قايساق جۇرتىن قاراماعىنا العاندىعىن ءبىلدىرىپ، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىرىنشى جىلى فيەۆرالدىڭ ون توعىزىنشى كۇنى ۋكاز شىعاردى. بۇل ۋكازدى ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىرىنشى جىلى وكتيابردىڭ بەسى كۇنى ىرعىزداعى ءابىلقايىر ورداسىنا سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ءتىل ماشىعى — اۋدارۋشىسى مۇرزا تيەۆكەليەۆ اكەپ تاپسىردى. روسسيا پاتشاسى كىشى ءجۇزدى ءوز قول استىنا العانىن ەستىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ اتىنان قودار بي، تولە بي، ساتاي باتىر، بۇلاق باتىر قول قويعان، «ءبىزدى دە قول استىڭىزعا الىڭىز» دەپ اننا يواننوۆناعا جازىلعان ءوتىنىشتى پەتەربۋرگقا قانگەلدى باتىر الىپ كەلگەن. ءسويتىپ، قازاق ەلى مەن روسسيا جۇرتشىلىعىنىڭ اراسىنداعى جاڭا ءداۋىر باستالدى.
ايتسە دە ءابىلقايىرعا بەرىلگەن ۋكازدان كەيىن دە قازاق ەلىنىڭ روسسيا پاتشالىعىمەن قارىم-قاتىناسى بىردەن جوندەلىپ كەتە المادى. باشقۇرت پەن ەدىل قالماقتارىنىڭ شابۋىلى دا تىيىلمادى. حاننىڭ روسسياعا ارقا سۇيەمەك بولعانىنا ريزا ەمەس قازاقتىڭ وزگە سۇلتاندارى، اسىرەسە، ءابىلقايىردىڭ ب ا ق كۇندەس قاستارى ونىڭ ساياساتىنا كەدەرگى جاساپ، كىجىنە ءتۇستى. وسىنداي قامشىسىن بىلەگەننىڭ ءبىرى باراق سۇلتان ەدى.
جوعارعىداي جاعداي تۋعان كەزدە، پاتشانىڭ ءوزى «ميلليون سومعا دەيىن شىعىن شىعارساڭ دا، قازاق جەرىن روسسياعا زاڭدى تۇردە باعىندىرۋدىڭ جولىن تاپ» دەپ بۇيرىق بەرگەن تيەۆكەليەۆ قايتادان ءابىلقايىر ورداسىنا اتتاندى. بۇل حاباردى «ۇزىنقۇلاق» كىشى ءجۇز حانىنىڭ ورداسىنا تەز-اق جەتكىزدى. سول كۇنى-اق ءابىلقايىر تيەۆكەليەۆپەن كەزدەسۋ قامىنا كىرىستى. ەڭ الدىمەن ۇزەڭگىلەس باتىرلارى مەن وزىنە قارسى جاقتىڭ ويلارىن بىلگىسى كەپ، باراققا، بوگەنبايعا، تايمانعا، ءبىر تايپانىڭ اقساقالى — ءبيى بوگەنبايعا ات شاپتىردى. بوگەنبايدان وزگەسى حابار العاننان كەيىن، كوپ كەشىكپەي حان ورداسىنا جەتتى. بوگەنباي مەن تايمان جايشىلىقتاعى ءوز سەرىكتەرىمەن كەلسە، باراق سۇلتان اجەپتاۋىر قارۋلى قولمەن حان ورداسىنا كەپ ءتۇستى. جانە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءوزىنىڭ ەجەلگى قاسى، قان مايداندا سان اتىسقان قالدەن سەرەننىڭ ەلشىسى سەرەن-دورجيدى ەرتە كەلىپتى.
بۇل ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءتورتىنشى جىلى ەدى. ءابىلقايىر ورداسى بۇگىنگى قونىسى ءىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا. ءقازىر حان ورداسىندا بىرنەشە ادام وتىر: قانجىعالى بوگەنباي، ونىڭ قارسى الدىندا شەكتى رۋىنىڭ اتى-شۋلى باتىرى تايمان. بۇلاردان جوعارىراق، ءابىلقايىردىڭ وڭ جاعىندا نايماننىڭ سۇلتانى باراق... جۇرت ونى قايسارلىعى، ەرجۇرەكتىگى ءۇشىن كوكجال باراق اتاعان. حاننىڭ سول جاق بۇيىرىندە، بوگەنبايدان جوعارىراق، جوڭعار حانى قالدەن سەرەننىڭ ەلشىسى، قارا تۇندەي تۇنەرگەن سەرەن-دورجي...
بوگەنبايدىڭ كوزى الدەقالاي تايمانعا ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، وتكەن ءبىر جايلار ەسىنە كەلدى.
وندا بۇل ەكەۋى دە قىلشىلداعان جاس جىگىت ەدى.
سول جىلدارى قانجىعالى رۋى قاراوتكەل مەن كەرەكۋدىڭ تۇيىسكەن تۇسىنداعى ەرەيمەنتاۋ، قورجىنكول، اقكول، قوياندى-قويتاس، شاقشا دەگەن جەرلەردى جايلايتىن-دى. ال شەكتى رۋى اق جايىققا قۇياتىن جەم وزەنىنىڭ بويىندا كوشىپ جۇرەتىن. جازى اڭىزاق، ىستىق كەلىپ، قىسى قاتتى بولار جىلى ەكى ەل بىردەي سىردىڭ قامىستى جاعاسىنا قاراي جىلىساتىن. وسىنداي قانجىعالى، شەكتى رۋلارى داريا جاعاسىندا باستارى قوسىلعان جىلى ۇلان-اسىر ءبىر ۇلكەن توي بولعان. قوڭىرات رۋىنان شىققان اتاقتى باي ساۋداگەر قيسان جالعىز ۇلىن سۇندەتكە وتىرعىزعان. وسى تويدا ارقادان كەلگەن بوگەنباي مەن شەكتىنىڭ جاس جولبارىسى تايمان قاتتى كەرىسىپ قالعان. سودان بەرى ەكى اقيىقتىڭ بەتپە-بەت ۇشىراسىپ وتىرعانى وسى. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جەكە باستىڭ كيكىلجىڭى ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەن-دى.
كۇننىڭ اڭىزاق ىستىعىنا قاراماي، تىركەستىرە تىگىلگەن حان ورداسى — اق بوز ءۇيدىڭ ەسىكتەرى تۇگەل جابىق. جايشىلىقتا جەل سوقسىن دەپ ءتۇرىپ قوياتىن ىرگەلەرى دە ءتۇسىرىلىپ قويىلعان. ون ەكى قانات اق بوز ۇيدە وسى بەسەۋىنەن باسقا ەسىك الدىندا جالاڭاش قىلىشتارىن كەۋدەلەرىنە تاياي ۇستاعان، ەڭگەزەردەي قوس كۇزەتشى مەن سىرلى تەگەنەدەگى سارى قىمىزدى ساپىرىپ وتىرعان، حاننىڭ ون سەگىز جاسار كەنجە ۇلى ەرالىدان باسقا ەشكىم جوق. حان، ءسىرا، كەنجەسى مەن ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىلەرىنە سەنەتىن بولار، قوناقتارىمەن سىر جاسىرماي ەركىن سويلەسىپ وتىر.
— ءيا، ءابىلقايىر حان! — دەپ ەڭگەزەردەي قارا سۇر باراق سۇلتان، ۇشى قۇلاعىنا دەيىن جەتىپ تۇرعان، بىلەۋدەي قارا مۇرتىن ساۋساعىمەن سىلاپ قويدى. — الىسقا ات شاپتىرىپ، ءبىزدى نەگە شاقىرىپ وتىرعانىڭدى ءىشىم سەزەدى. قاتىن پاتشا ءبىزدىڭ ەلگە تەۋىپكەلدى قايتا جىبەرسە، بۇدان ءۇش جىل بۇرىنعى «قاراماعىڭا كىردىم» دەگەن سەنىڭ ءسوزىڭ جەتكىلىكسىز بولعانى عوي... — ول ءابىلقايىرعا مىسقىلداي قارادى. قازاق جەرىندە — تيەۆكەليەۆتى «تەۋىپكەل» دەپ اتاپ كەتكەندىكتەن، ونىڭ كىم تۋرالى سويلەپ وتىرعانىن ءبارى دە ءتۇسىندى.
— بولجاۋىڭ ءدوپ ءتارىزدى... مىرزانى قايتا جىبەرۋىنە قاراعاندا ءبىر مەنىڭ ۋادەم ايەل پاتشا اعزامعا جەتكىلىكسىز بولعانى حاق... ءبىراق، — ءابىلقايىر سول جاعىندا وتىرعان سەرەن-دورجيعا كوزىنىڭ قيىعىن اۋداردى دا تىنا قالدى.
— ءيا، ايتا بەر، نە «ءبىراعى» بار؟
ءابىلقايىردىڭ ءجۇزى قۋقىل تارتىپ ۇندەمەدى.
— ايتامىن دەگەن سوزىڭە، ىستەيمىن دەگەن ىسىڭە ىركىلمەيتىن ءابىلقايىر حان، نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ الدە ارامىزداعى جات ادامنان قىسىلىپ وتىرسىڭ با؟ ايتا بەر، سەرەن-دورجي قالدەن سەرەننىڭ ەلشىسى بولعانمەن، مەنىڭ جاقىنىم...
ءابىلقايىر ەزۋ تارتتى.
— قالدەن سەرەننىڭ ەلشىسى جاقىنىڭ بولۋىنا قاراعاندا، جوڭعار قونتايشىسىنىڭ ءوزى دە دوسىڭ بوپ شىقپاسىنا كىم كەپىل...
— كەكەتپە، ءابىلقايىر! سەرەن-دورجي جاي عانا جاقىنىم، ەمەس، سەنىمدى سەرىگىم...
حان ونىڭ ءسوزىن ماقۇلداعانداي باسىن يزەدى.
ءيا، قونتايشى ورداسىندا دا الاۋىزدىق بار ەكەنىن ول بىلەتىن. ءبىرىن-بىرى اياماۋدا بۇلار ارعى باباسى شىڭعىسحاننىڭ شىن مۇراگەرلەرى ەدى.
جوڭعار تاعىنىڭ بولاشاق قونتايشىسى، ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى شۇنو-دابونى قالدەن سەرەننىڭ قالاي جويعانى جۇرت اراسىنا مىقتاپ تاراي باستاعان. جەل بولماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايتىنى بەلگىلى. اسىرەسە، وسى ۇيدە وتىرعان بوگەنباي باتىرعا شۇنو-دابونىڭ ءولىمى قالدەن سەرەننەن بولعانى ايدان انىق ەدى.
دۇنيەدە قۇپيا قالار ەشتەڭە جوق. ءبارى دە ەستىلەدى. اسىرەسە جاۋ ورداسىندا بولىپ جاتقان وقيعا، دۇشپانىنا تەز جەتەدى. وعان سەبەپ: حان تاعىنىڭ ءبىر قۇلاعى بار. ول — التىنى.
جوڭعار ورداسىنىڭ مىقتىلارى ەكىگە بولىنگەنىن ءابىلقايىر بۇرىن دا ەستىگەن. الدىن بولجاي بىلەتىن تاجىريبەلى سىبان راپتان مەن ونىڭ بالاسى قالدەن سەرەن بار اسكەرىن جەتى سالا ەتىپ، ەڭ الدىمەن قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋ كەرەك ەكەنىن ءجون كورسە، ال جوڭعار نوياندارىنىڭ ءبىر توبى اسكەردىڭ بەتىن ەرتىستىڭ تومەنگى سالاسىنا بۇرىپ، ءسىبىردى الۋدى ماقۇلداعان. بۇل توپ — وسى جوڭعار حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان چوراس رۋىنان شىققان دايان حاننىڭ ۇرپاقتارى — جاس نوياندار ەدى. سونىڭ ىشىندە باعانادان بەرى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي تۇنەرىپ وتىرعان سىبان راپتاننىڭ ورتانشى ۇلى سەرەن-دورجي دا بار. بۇلاردىڭ جاتسا-تۇرسا كورەتىنى سوناۋ سىبىردە قالعان اتا-بابالارىنىڭ مولالارى. سولاردىڭ ارۋاقتارى «سەنىڭ اتا مەكەنىڭ وسى ارا — ءبىز جاتقان جەر» دەپ شاقىرىپ جاتقانداي كورىنەتىن ولارعا.
ءسىبىردى جاۋلاپ الۋدىڭ كەرەكتىگىن جاس نويانداردىڭ قۇلاعىنا كىمدەردىڭ قۇياتىنىن ءابىلقايىر قالدەن سەرەننەن كەم بىلمەيدى. بۇل كەزدە ورىس اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبى مانچجۋريانىڭ شەكاراسىنا جەتكەن-دى. ول از بولعانداي، سوناۋ تىنىق مۇحيتتا دا ورىس كەمەلەرى جۇزە باستاعان. مىنە، سوندىقتان دا جۇڭگو امىرشىلەرى جوڭعار جولبارىسىنىڭ تۇمسىعىن ءسىبىر جاعىنا قاراي بۇرعىسى كەلگەن. وسى جولبارىس ءوزىنىڭ بولاتتاي وتكىر تىستەرىمەن تىنىق مۇحيتقا سوزىلعان قاتىن پاتشا قولىنىڭ كۇرە تامىرىن ورىپ ءتۇسۋىن ارمان ەتەتىن.
«جۇڭگو — جەر كىندىگى بولعاندا، جەر شارىنىڭ شەتتەرى دە قىتايعا جاتۋعا ءتيىستى!» — بوعدىحاندار. ولار ءسىبىر ءوڭىرىن دە قوسىپ الىپ، قالا سالماق بولدى. «ازىرگە بۇل ارانى جوڭعار جولبارىسى مەكەندەي تۇرسىن، ال ۋاقىتى جەتكەن شاقتا ونى ءارى قاراي، كۇنباتىس جاققا قۋىپ جىبەرىپ، بار تايگانى ءوزىمىز جايلايمىز»، — دەپ ويلاعان.
ال قالدەن سەرەن، كومەيى قانشا كەڭ بولعانمەن، ورىس جەرىنىڭ تاماعىنان وتپەيتىنىن تۇسىنەتىن. ءسىبىردى جۇتامىن دەپ قاقالىپ جاتقاننان گورى، باسى بىرىكپەي جۇرگەن قازاق ەلىنىڭ كەڭ بايتاق دالاسىن بىرتىندەپ قاراماعىنا الىپ، ۇلى جوڭعار مەملەكەتىن قۇرۋدى ءتيىمدى ساناعان. ونداي مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن قازاق ەلىنىڭ تەڭ جارتىسىن قىرىپ تاستاپ، قالعان جارتىسىن باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋعا پايدالانباق بولعان. «بۇكىل الەمدى سىلكىندىرگەن» جيرەن ساقالدى ۇلى باباسى دا ءدال وسىلاي ىستەگەن...
ءبىراق قالدەن سەرەننىڭ بۇل ويىنا چوراس رۋىنان شىققان جاس نوياندار كونگىسى كەلمەدى. ولار ەندى وزدەرىنە سەرىك ىزدەي باستادى. بۇنداي بىرەن-ساران سەرىكتەر قازاق سۇلتاندارىنىڭ اراسىنان تابىلا كەتتى. سونىڭ ءبىرى باراق ەدى. ول جاقىندا ءوزىنىڭ كىشى قىزىن وسى سەرەن-دورجيعا بەرگەن. بۇنى دا ءابىلقايىر بىلەتىن. جانە ول بۇلىكشىل سەرەن-دورجيدى قازاق جەرىنە ايداۋعا اتتاندىرعانداي، قالدەن سەرەننىڭ ادەيى جىبەرگەندىگىنەن دە حاباردار ەدى. قازاق دالاسىندا ۇزاق ۋاقىت جۇرگەندىگىن پايدالانىپ سەرەن-دورجي ورتا ءجۇزدىڭ كەي سۇلتاندارىن وزىمەن وداقتاس ەتىپ تە ۇلگىرگەن. ال جوڭعار نوياندارىنا ەرىپ، قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءسىبىر قالالارىن شابۋعا شىعۋى قازاق ەلىنە اجالمەن تەڭ تۇسەتىن اپات ەكەنىن ۇققان ءابىلقايىر ەندى ەكەۋىنەن دە سىرىن جاسىرماۋعا بەل بۋدى. ويتكەنى باراق پەن سەرەن-دورجيدىڭ وداعى — قازاق ەلىنىڭ روسسيا قول استىنا كىرۋىنە قارسى ۇيىمداستىرىلعان ءقاۋىپتى وداق ەدى.
— جاقسى، — دەدى، قياق مۇرتىنىڭ ۇشىن ءبىر شيراتىپ قويىپ ءابىلقايىر، قازاقتا ماقال بار عوي «سىرىڭدى ايتپا دوسىڭا، دوسىڭنىڭ دا ءوز دوسى بار» دەگەن. ءبارىبىر مەن ايتقان سىردى باراق سۇلتان ءوزىنىڭ دوسى سەرەن-دورجي مىرزاعا ايتپاي قويماس، اشىق سويلەسەيىك.
باراق سۇلتان ەزۋ تارتتى. كەنەت ول «قاشاننان بەرى مەنى وزىڭە دوس سانايتىن بولا قالدىڭ؟» دەپ ءابىلقايىردان سۇراماق بولدى دا، سابىر ساقتاپ، ءوزىن-وزى باسا قويدى.
— جارايدى، — دەدى سوسىن تۇكسيگەن قاباعىن ءسال جادىراتىپ. — تەۋىپكەلدىڭ كەلە جاتقانىن ەستىدىك. ول نەگە كەلە جاتىر ەكەن؟ قايسىمىزدى تەۋىپ كەتپەك؟ مەنى مە، ابىلاي سۇلتاندى ما، ابىلمامبەت حاندى ما، قاي قاسىڭدى؟ الدە ور قالاسىن سالعالى كەلە جاتىر ما؟..
— مۇمكىن...
— قايدام، سەن سالدىرماق ور قالاسى، بورىمىزگە بىردەي قازىلعان ورعا اينالماسا نەتسىن...
ءابىلقايىر حاننىڭ روسسيا پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرۋمەن قاتار، پاتشا ۇكىمەتى الدىنا قويعان ەكى نەگىزگى ماسەلەسى بولاتىن. ءبىرى — كىشى ءجۇز ەلىنە ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ ارالىعىنان جايىلىم بەرۋ. ەكىنشىسى ور وزەنىنىڭ جايىققا قۇياتىن ساعاسىنان ور قالاسىن سالۋ، ءابىلقايىردىڭ ونداعى ويى — قول استىنداعى ورىس بەكىنىسى ارقىلى ءوزىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتۋ، بەكىنىستەگى اسكەردى ب ا ق كۇندەس سۇلتاندارعا قارسى پايدالانىپ، ۇستەمدىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ؛ بۇكىل قازاق ەلىن ءوز دەگەنىنە كوندىرۋ. ءبىراق بۇل ەكى تىلەگىنىڭ ەكەۋى دە ءازىر ورىندالماي تۇر. بار ماسەلە ازىرگە ەكى جاقتان بىردەي قاعاز جازىلۋمەن عانا اياقتالا بەرگەن. تەك ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءتورتىنشى جىلى قازاق جەرىنىڭ باتىس جاعىن باسقاراتىن ورىنبور ەكسپەديسياسى قۇرىلعاننان بەرى ور وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنا قالا سالۋدىڭ ماسەلەسى قايتا قوزعالعان. باراق سۇلتاننىڭ «الدە ور قالاسىن سالۋعا كەلە جاتقان شىعار؟» دەۋى وسىدان ەدى. حان جاۋابىنا شامدانىپ قالعان سۇلتان كەكەسىن سۇراعىن جالعاي ءتۇستى.
— ارينە، تەۋىپكەلدى انا جىلعىداي قۇرمەتتەپ، سىرناي-كەرنەيلەتىپ قارسى الاتىن شىعارسىڭ؟
— البەتتە. روسسيا سەكىلدى دوس ەلدىڭ ەلشىسى تۇگىل، قاس ەلىمىزدىڭ دە ەلشىسىن قوشامەتتەپ، تورىمىزگە شىعارىپ وتىرمىز عوي... — حان سەرەن-دورجيعا قاراپ قويدى.
— ءبىراق ساعان كەلە جاتقان قوناق اتا-باباسىنىڭ ءدىنىن ۇمىتقان شوقىندى عوي؟
— سەنىڭ دە قوناعىڭ جەتىسىپ تۇرعان جوق-اۋ، — دەدى ءابىلقايىر سەرەن-دورجيدىڭ ءشۇرشىت ءدىنىنىڭ ادامى ەكەنىن ەسكەرتىپ، — كەيىن جيەنىڭدى سۇندەتكە وتىرعىزارىڭدا، ءبىزدى دە تويعا شاقىراتىن شىعارسىڭ، باراق سۇلتان؟
باراق سۇپ-سۇر بوپ كەتتى. ەندى ول ىشتەگى اشۋىن سىرتقا شىعاردى.
— قاتىن پاتشانىڭ تەۋىپكەل ارقىلى ساعان جىبەرگەن سىيلىعى دا، تەۋىپكەلگە سەنىڭ كورسەتكەن سالتانات قۇرمەتىڭ دە تاڭعاجايىپ بولىپ ەدى عوي. ءبىراق ودان نە شىقتى؟ قازاق جەرىندە تۇنەرگەن باياعى قارا بۇلت — سول قارا بۇلت... ءتورت جاعىڭنان سوققان ىزعارلى سۇراپىل — سول سۇراپىل... روسسيا قاراماعىنا الدى دەپ، ەدىل بويىن جايلاعان قالماق مىقتىلارى مالىڭا جايىلىم بەرىپ وتىر ما؟ بۇرىنعىدان دا وشىگىپ الدى. ولارعا تىيىم سالعان قاتىن پاتشا جوق. ال ور بەكىنىسى ساعان تەك بىزبەن كۇرەسۋ ءۇشىن عانا كەرەك.
— ارينە، سول ءۇشىن كەرەك!
باراق نە دەرىن بىلمەي توقتاپ قالدى.
سۇلتاننىڭ ايتىپ وتىرعانى شىندىق ەدى. قازاق ەلىنىڭ روسسيا پاتشالىعىنىڭ قاراماعىندا بولۋىنا كۇردەلى ەڭبەك ىستەپ جۇرگەن تيەۆكەليەۆ وسىدان ءبىر جىل بۇرىن عانا سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جولداعان حاتىندا: «قىرعىز-قايساق جۇرتى ءتارىزدى قالماق پەن باشقۇرت حالىقتارىنىڭ دا سانا-سەزىمى تومەن. ءبارى دە تاعى جانە تەرەڭ ويلامايتىن ەلدەر... ەگەردە الدەقالاي بىرەۋى روسسيا پاتشالىعىنا قارسى باس كوتەرەر بولسا، قالعان ەكەۋىن وعان قارسى پايدالانۋ كەرەك. مۇنداي جاعدايدا ءبىز ايىپتى ەمەسپىز، ءبىزدىڭ ۇيات-ارىمىز قاشان دا بولسا تازا قالادى» دەگەن.
روسسيا پاتشالىعى بۇل ەلدەرگە قارسى ءوزىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ بار ءادىسىن پايدالانا ءبىلدى. سونىڭ ىشىندە اتام زاماننان كەلە جاتقان كونە ءادىسى «ءبىر ۇلتتى ءبىر ۇلتقا ايداپ سالىپ، ءبولىپ الىپ بيلەۋدى دە» مولىنان قولدانعان. دەمەك، وتارشىلىق ساياساتىنىڭ وسىنداي ءبىر قاتال ادىستەرىنە قاراماي، بۇل ۇلتتاردىڭ بولاشاعى تەك روسسياعا قوسىلۋدا عانا قالعان ەدى. وزگە جولدىڭ ءبارى، اسىرەسە جوڭعار حاندىعىمەن وداقتاسۋ ءتارىزدى دالباسا جولدار، قازاق ەلىن مۇلدەم كۇيرەۋگە اپاراتىن...
— ءوز بيلىگىڭ ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ، ءبىزدى ورىس باسقارا ما، جوڭعار باسقارا ما، ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەدى باراق سۇلتان قايتادان سۇرلانىپ.
— قونتايشى باسىپ العان جەرىنىڭ ادامدارىن تەگىس قىرىپ-جويىپ، تەك ءالى جانداردى عانا باسقارعىسى كەلەدى.
— ورىستار شە؟
— بۇگىنگە دەيىن ورىس ساۋداگەرلەرى ءبىزدىڭ جەرىمىزگە تەك كەرۋەندەرىمەن عانا كەلىپ جاتىر.
— سوڭىنان سولداتتارى كەلگەندە نە بولماق؟..
— ونى ۋاقىتىندا كورەرمىز — ءابىلقايىر تاعى سەرەن-دورجيعا قارادى. — «قورقاۋ قاسقىردان گورى ارىستانعا جەم بولعان جاقسى» دەگەن ماتەل بار.
— ەندەشە، ول ارىستانىڭ ءبىزدى نەگە قورعامايدى؟
— ىستەپ وتىرعان قاستىعىمىز از با؟
— قانداي قاستىعىمىزدى ايتاسىڭ؟
— قازاق جەرىنەن تاشكەنت، حيۋا، بۇحارعا قاراي اتتانعان ورىستىڭ ءبىر كەرۋەنىن توناماي، ساۋ وتكىزدىك پە؟ ءسويتىپ وتىرىپ، ورىس پاتشاسىنا قالاي قورعان بول دەي الامىز؟..
ءابىلقايىر حاننىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانى دا شىندىق ەدى. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ەكىنشى جىلى، پولكوۆنيك گاربەر باسقارعان جۇزگە تاياۋ جاۋىنگەر قورعاۋشىسى بار، ورىستىڭ حيۋا مەن بۇحارعا بارا جاتقان ساۋدا كەرۋەنى استراحان اتىرابىندا تونالعان-دى. ورىس ساۋداگەرلەرىنەن تەك گاربەردىڭ ءوزى مەن بىرنەشە سولداتى عانا امان-ەسەن قۇتىلعان. وتكەن جىلى، مايور ميللەر باسقارعان، ورىنبوردان تاشكەنتكە بارا جاتقان ءدال وسىنداي ورىس كەرۋەنى تاعى تونالدى. مۇنداي جاعدايلار ەرتىس، ەسىل بويلارىندا دا ءجيى كەزدەسە باستاعان.
ءابىلقايىر وسىلاردى باراقتىڭ بەتىنە ادەيى سالىق ەتىپ وتىر.
— ورىس كەرۋەندەرىن وتكىزسەڭ، ەلىمىزگە بەيبىتشىلىك پەن قۋانىش ورنايدى دەيسىڭ عوي، ءابىلقايىر حان. — باراق ءسوزى ەندى تۇتىعا شىقتى. — بۇنىڭ بەكەر. ايتايىن دەگەنىم كوپ ەدى، ءبىراق وردا سەنىكى...
— ايت! ايت! — دەدى ءابىلقايىر مىسقىلداي. — ايتارىڭدى ايتىپ ءجۇرسىڭ عوي، بوتەن جەر مە، مەنىڭ وردام با، ساعان ءبارىبىر ەمەس پە؟
— وندا تىڭدا! — دەدى كۇرەڭدەنىپ كەتكەن باراق. — ءابىلقايىر حان، سەن ەلىمىزگە تىنىشتىق ەمەس، بۇلىنشىلىك اكەلگەلى وتىرسىڭ!
— مەن بۇلىنشىلىك اكەلمەي تۇرىپ-اق، قازاق جەرى جوڭعار قونتايشىسى قىرعان جۇرتتىڭ سۇيەگىنە تولعان جوق پا؟
باراقتىڭ كەنەت ەرنى كەزەرىپ، كوزى ۇشقىن اتا قالدى.
— ءابىلقايىر حان، سەن ءوزىڭنىڭ قامىڭ ەمەس، حالقىڭنىڭ قامىن ويلايدى ەكەنسىڭ عوي! — باراق ءابىلقايىردىڭ تاماعىنان الا تۇسكىسى كەلگەندەي شارت جۇگىنىپ وتىرا قالدى. سەرەن-دورجي دا تايپى تابان ەتىگىنىڭ قونىشىنداعى پىشاعىنا قولىن سوزدى. — كانە ايت، ايتشى شىنىڭدى؟!
باراق سۇلتاننىڭ وقىس قيمىلىنان ءابىلقايىر حاننىڭ بەتى بۇلك ەتكەن دە جوق. سول سازارعان قالپىندا سەلت ەتپەي وتىرا بەردى. تەك ەسىك الدىندا تاس ءمۇسىن سەكىلدى قوزعالماي تۇرعان قوس كۇزەتشىگە كوزىنىڭ قيىعىن اۋدارىپ ەدى، ەكەۋى بىردەي قولدارىنداعى ساداقتارىن باراق پەن سەرەن-دورجيعا كەزەنىپ تۇرا قالدى.
— جوق، ءابىلقايىر حان، — دەدى باراق سۇلتان، اشۋدان كۇرەڭدەنىپ كەتكەن بەتىنىڭ ىزعارى تاراماي، — سەن ور بەكىنىسىن ورىس پاتشاسىنا ءبارىمىزدى ماتاپ بەرىپ، تەك ءوز باسىڭدى جوعارىلاتۋ ءۇشىن سالىپ وتىرسىڭ!
— مەنىڭ ورنىمدا ءوزىڭ بولساڭ قايتەر ەدىڭ، باراق سۇلتان؟
جىلان مەن مىسىق ارباسۋىنداي، اق وردا ءىشىن ءبىر سۋىق ىزعار بيلەدى. اشۋلى باراق تاعى سويلەمەك بولىپ كەلە جاتىر ەدى، باعانادان بەرى جۇمعان اۋزىن اشپاي وتىرعان بوگەنباي باتىر جارتاس ۇستىنە قونعان بۇركىتتەي قومدانىپ، ساڭق ەتە قالدى.
— ءاي، ءابىلقايىر حان! ءاي، باراق سۇلتان! — دەدى سول قولىن جوعارى كوتەرىپ، — حان مەن سۇلتان ءوزارا قىرقىسىپ جاتىرسىڭدار. سوندا قارا حالىق ءبىزدى نەگە شاقىردىڭدار؟ سولارىڭدى ايتىڭدارشى!
— ءيا، سونى ەستىلىك، — دەدى تايمان باتىر دا سۇرلانىپ.
— ءيا، ءيا، سويلە! سويلە! — دەدى ءابىلقايىر ءوز ايىبىن موينىنا العانداي، بوگەنبايدىڭ حالىق اراسىندا قانداي قادىرى بار ەكەنى ەسىنە ەندى تۇسكەن بولۋى كەرەك، ول باتىر ءسوزىن بار ىقىلاسىمەن تىڭداماق سىڭاي كورسەتتى.
بوگەنباي ات ارقاسىنا ەرتە قونعان باتىر ەدى. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ءوزى ۇرگەنىش جاقتا جورىقتا جۇرگەندە، جوڭعاردىڭ ءبىر الامان جاساعى اۋلىن شاۋىپ، قاتىن-بالاسىن نايزالاپ ءولتىرىپ كەتكەن. سودان بەرى بوگەنباي ەر ۇستىنەن تۇسكەن ەمەس. ەلىنىڭ جات جاۋلارىمەنەن سان ايقاستى. جانە ۇنەمى جەڭىپ ءجۇردى. بۇل كۇندە اتاعى التى الاشقا ايان بولىپ، داڭقىنىڭ كوتەرىلگەنى سونشالىق، ءتىپتى بۇل ىستەمەگەن ەرلىكتى دە قازاق بۇعان تاڭدى. بوگەنباي اڭىزعا اينالدى. حالقىنىڭ وسىنشاما قۇرمەتى مەن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ باتىرلىعى ارقاسىندا، ول جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاق ەلىنىڭ جاۋىنا قارسى جالاۋ ەتىپ كوتەرگەن كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولدى. قانداي حان بولسىن، سۇلتان بولسىن، بوگەنبايمەن اقىلداسپاي مايدانعا شىقپايتىن كۇيگە جەتكەن.
— ءيا، سويلە، بوگەنباي باتىر! — دەدى باراق سۇلتان دا.
— سويلە دەسەڭدەر، سويلەلىك، — دەدى بوگەنباي ىشكە تۇنعان ىزاسى مەن ۋايىمىن ازەر باسىپ، — ءبىز حان ەمەسپىز حالىقتى بيلەيتىن. ال حالىقتىڭ قانى توگىلەتىن جەردە جالعىز عانا حاندار سويلەپ قويماسا كەرەك-تى. ماعان سالساڭدار، ورىس بەكىنىستەرىنىڭ ماڭىندا جۇرتقا قاۋىپسىزدەۋ ەكەنى راس. سول سەبەپتەن دە جوڭعار سويىلىنان پانا ىزدەگەن كوپ اۋىل، ورىس شەكاراسىنا تاياۋ كوشىپ باردى ەمەس پە؟ ارينە، ول ارادا قارا حالىقتىڭ باسىنا بالەندەي جاقسىلىق ورناپ جاتقان جوق. سويتسە دە حالىق دەگەن سەيحۇن دارياداعى بالىق ءتارىزدى ءقاۋپى ازداۋ تەرەڭدىكتى ىزدەيدى. ورىس شەكاراسىنا دا سول ءۇشىن تاياۋ قونىپ جاتىر. — ول ەندى باراققا قارادى. — ەل مىنا سەنىڭ جاقىندارىڭنان الىستاۋ جەردە ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، مالىن باعىپ، اسىن تىنىش ىشكىسى كەلەدى.
ءدال وسى ساتتە اق وردانىڭ ەسىگى اشىلىپ، ۇيگە بۇكىل كىشى جۇزگە اتى شىققان ايگىلى سۇلۋ، ءابىلقايىردىڭ كىشى توقالى نۇربيكە كەربەز كىردى. سۇڭعاق بويلى، توبىلعى كۇرەڭ، مولدىرەگەن قاراقات كوزدەرىندە ادامنىڭ جۇرەگىن شولدەتەر اشىمىق ءبىر ۇشقىن بار. باسىنا كيگەن التىن زەرلى ساۋكەلەسى، ۇستىندەگى بەلى قىنالعان التىن وقالى ماۋىتى قامزولى كولەڭكەدە جانعان شوق ءتارىزدى. ىرعالا باسقان ءار ادىمىندا، جۇمىرلانىپ، تولا باستاعان سىمباتتى دەنە بىتىمىندە ءبىر ەرەكشە سيقىر ۇيالاعانداي، ۇيدەگى ەركەكتەردىڭ كوزىن بىردەن وزىنە اۋدارىپ اكەتتى. اشۋلى سوزدەر ىزعارىمەن كۇڭگىرت تارتقان اق بوز ءۇيدىڭ ءىشى كەنەت كۇن ساۋلەسى تۇسكەندەي جادىراپ سالا بەردى.
— مىرزالار، قوناق ۇيگە ءجۇرىپ ءدام تاتىڭىزدار، — دەدى ول، قۇرالاي كوزىنەن ساۋلە توگە، قوڭىر داۋسىن ساندەنە سوزىپ.
نۇربيكەنىڭ كوگەن كوزدەرىندەگى قىزىعى مول ءبىر قۇپيا سىر جارق ەتىپ باراقتىڭ بەتىنە توگىلە ءتۇستى دە كەنەت بىرەۋ ۇرلەپ جىبەرگەن شامداي سونە قالدى. ەندى ول كوزىن تومەنىرەك وتىرعان قوس باتىرعا اۋدارعان. بوگەنباي مەن تايمان باتىردىڭ جۇزدەرى دە توبىلعىنىڭ قىپ-قىزىل شوعىنا توسىلعانداي الدەنەگە بالبىراپ، قىزارىپ كەتتى. نۇربيكە سۇلۋ تۇندە كورگەن ءتاتتى ءتۇسى ەسىنە تۇسكەندەي اقىرىن جىمىڭ ەتتى. ەندى ول جاۋدىراعان قاراقات كوزدەرىنەن ماحاببات كۇن شۋاعىنداي اسەم ءبىر جىلىلىق توگىپ، سۇلۋ توقالدىڭ كىرگەنىنە ءمان بەرمەي وتىرعان باراققا قايتا بۇرىلدى.
— سۇلتان قاينىم، ءدام تاتىڭىزدار دەپ تۇرمىن عوي، — دەدى ەركەلەنە ءۇن قاتىپ.
— بۇيىرعان ءدام بولسا تاتارمىز، — دەدى باراق، جاسى وتىز بەسكە كەلىپ قالسا دا ءالى دە جاس قىزداي سىلاڭداعان توقالدىڭ اجارىنا نەمقۇرايدى كوز تاستاپ. — الدىمەنەن مىنا حان تاعىنداعى جۇبايىڭىزدىڭ اقىلىنا قانىپ الۋعا مۇرسات بەرىڭىز.
بۇكىل التى الاشتى سۇقتاندىرعان كوركىنە باراقتىڭ نازار سالماعانىنا نۇربيكە حانىم شامدانىپ قالدى:
— اقىلعا شولدەپ كەلسەڭىز، وندا سۋسىنىڭىزدى ابدەن قاندىرىپ الىڭىز، — دەپ مىسقىلمەن كۇلىمسىرەدى دە بۇرالا باسىپ شىعىپ كەتتى. ەركە توقالىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتىپ كورمەگەن ءابىلقايىر:
— استان ۇلكەن ەمەسپىز عوي، — دەدى، — جۇرىڭىزدەر، ءدام تاتىپ شىعالىق.
— ءيا، سويتەلىك، — دەدى باتىرلار دا قوستاپ.
ءابىلقايىر ورنىنان تۇرەگەلدى. باراق سۇلتان دا امالسىز قوناق ۇيگە قاراي بەتتەدى. «حانعا ءامىرىن جۇرگىزگەن بۇل قاتىننىڭ قانداي قۇدىرەتى بار ەكەن؟ بايقاپ كورەتىن ەكەن» دەدى ىشىنەن.
نۇربيكە حانىمنىڭ قۇر عانا سۇلۋلىعى ەمەس، حان قادىرلەر قىلىعى دا مول ەدى.
بۇل «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» الدىنداعى ءبىر تويدا بوگەنباي مەن تايمان باتىرلاردىڭ قاتتى وشتەسۋىنە دە وسى نۇربيكە سەبەپكەر بولعان. ول توي يەسى قويسان بايدىڭ ەركە-شورا قىزى ەدى. تويعا كەلگەن ەكى باتىر جىگىت ون جەتى جاسار نۇربيكەگە كورگەن جەردەن عاشىق بولدى. و كەزدە باسەكەلەس ەكى باتىر سۇلۋ قىزدى بىرىنەن ءبىرى قىزعانىپ، ءوز كوڭىلدەرىن قاتار بىلدىرگەن.
ەركە-شورا باي قىزى ءبىر جاعى قالجىڭباستىق، ەركەلىكپەن، ەكىنشى جاعىنان جىگىتتەردىڭ نامىستارىنا ءتيىپ، مازاق ەتپەك ويمەن:
— ەكەۋىڭدى دە بىردەي ۇناتام، — دەپ ەدى، — تەك كىمنىڭ ونەرى اسسا — سول مەنىڭ قالاۋىم...
قىز شەشىمىن ەستىگەن قىزبا قاندى قوس باتىر ەندى اشىق باسەكەگە ءتۇستى. ءبىراق سايىستا دا، جامبى اتۋدا دا، كۇرەستە دە، جەردەن تەڭگە الۋدا دا جەڭىسە المادى.
بىرىنەن ءبىرى وزا الماعان باتىرلار قايتادان قىزعا كەلدى. نۇربيكە ەكەۋىن اجۋالاپ، تاعى كۇلدى.
— بىرىڭە ءبىرىڭ قيماعان ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە! ەندى كەش قالدىڭدار، — دەدى كۇلكىسىن تىيىپ. سوسىن وزىنە كەشە عانا كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر قۇدا تۇسكەنىن ەستىرتتى.
تالاسىپ ءجۇرىپ، قىزدان ايرىلىپ قالعاندارىنا وكىنگەن ەكى باتىردىڭ ىشتەرى ۋداي اشىدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جىگىتتىك تالاس ەندى ارازدىققا اينالعان. ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە جوڭعار شابۋىلى باستالدى. ەل باسىنا تۋعان اپات ەكى باتىردىڭ اراسىنداعى ارازدىقتى ۇمىتتىردى. جاۋلارىنا ءبىر مايداندا كاتار تۇرىپ قارسى شىقپاعانمەن، ەكەۋى ەرلىكتەرى ءۇشىن ءبىرىن-بىرى سىرتتاي سىيلايتىن. حالىق قۇرمەتىنە بولەنگەن قوس باتىر اقىرى ءابىلقايىر حاننىڭ وڭ قولى مەن سول قولىنا اينالعان.
ال نۇربيكە سۇلۋدى العان ءابىلقايىر دۇنيەدەگى بار ارمانىنا جەتكەندەي بولدى. تەك جانىنداي جاقسى كورگەن سۇيىكتى توقالىنان پەرزەنت كورمەدى. ءبىراق حان وعان وپىق جەگەن جوق. كەربەز توقال ءوزىنىڭ نازىك قىلىقتارىمەن حاننىڭ كوڭىلىن كونشىتىپ، بابىن تابا ءبىلدى. ءابىلقايىر بايبىشەلەرىنىڭ ۇيىندە تۇنەپ شىققاندا، قىمىز ورنىنا جىلىمشى ايران ىشكەندەي، نۇربيكەنى اڭساپ تۇراتىن كۇيگە جەتتى. ەرىنىڭ جاس توقالىنان سۋىمايتىنىنا كوزدەرى جەتە باستاعان حاننىڭ وزگە ايەلدەرى، نۇربيكەنى قارالاي، وسەك تە ايتىپ كوردى. ءبىراق حان سوندا دا توقالىنىڭ وزىنە دەگەن ماحابباتىنا شەك كەلتىرمەدى.
نۇربيكە جايىندا وسەك-اياڭ كوبەيىپ جۇرگەن ءبىر جىلى ءابىلقايىر الدەقالاي جاس توقالىن ەرتىپ تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىنە بارعان. ءزاۋلىم، اشەكەيلى مەشىتتىڭ سالتاناتتى سارايلارىن ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر جابىق ەسىكتىڭ تۇسىنا كەلگەندە، ولار ار جاعىنان ءبىر سۇيكىمسىز قارقىلداعان ءۇن ەستىدى. قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىندە بۇرىن دا تالاي رەت بولعان ءابىلقايىرعا بۇل ەسىك بۇزىلا باستاعان ءزاۋلىم سارايدىڭ ەسىگى ەكەنى، ار جاعىنداعى جەكسۇرىن داۋىستار ساراي قابىرعاسىنىڭ قۇلاعان كىرپىشتەرىنىڭ ورنىنا ۇيا سالعان قارا قارعانىڭ قارقىلى ەكەنى ءمالىم بولاتىن.
ءبىراق اۋليە مەشىتىنىڭ ىشىندە قوبالجىپ كەلە جاتقان نۇربيكە الگى دىبىستان سەكەم الىپ، قاسىنداعى ەرىنەن:
— بۇل نەنىڭ داۋسى؟ — دەپ سۇراعان.
كەنەت ءابىلقايىرعا ءبىر ويناقى وي كەلە قالدى.
— بۇل دوزاق قۇستارىنىڭ شۋى، — دەدى ول شىمىرىكپەستەن. — ەگەر مىناۋ سارايعا كىرگەن ايەل ومىرىندە ەرىنىڭ كوزىنە نەشە رەت ءشوپ سالسا، سونشا قۇس ۇشىپ كەلىپ، باسى-كوزىن شوقي باستايدى... — حان ايەلىنە سىناي قاراعان. — كىرەسىڭ بە؟
نۇربيكە سۇپ-سۇر بوپ كەتتى دە، بويىن تەز جيناپ الدى. «ەگەر اسپانداعى اللاتاعالام جەردەگى مەنىڭ ىستەگەن كۇنامدى ساناپ جۇرگەن بولسا، قالاي جازالايمىن دەسە دە ءوز قولىندا عوي. تاۋەكەل، كىرەيىن» دەپ ويلادى ىشىنەن. سوسىن كۇيەۋىنىڭ بەتىنە نازدانا قاراپ.
— مەنىڭ كۇناسىز ەكەنىمدى بىلمەيتىن بە ەدىڭىز، حان يەم؟ وندا اشىڭىز ەسىكتى. ءبارىن كوزىڭىزبەن كورىپ، كوڭىلىڭىز ورنىقسىن...
قۋانىپ كەتكەن ءابىلقايىر ەسىكتى اشتىرماعان. «كۇنالى بولسا، كىرۋگە قورقار ەدى، ادال ەكەن» دەگەن ول. جاس توقالىن وتە جاقسى كورەتىن حان ءوزىن-وزى الداپ، ايەلىنىڭ كۇناسىز ەكەنىنە سەنگىسى كەلگەن. ءبىراق بۇگىنگى نۇربيكەنىڭ باراققا اۋدارعان كوزقاراسىنان حان ءبىر سۇمدىقتى اڭعارىپ قالعانداي ەدى، ايتسە دە سىر بەرمەدى.
قىز بولىپ كوزگە تۇسكەلى ءوزىن ەلەمەگەن ەركەكتى ءبىرىنشى رەت كورىپ، نۇربيكە اق بوز ۇيدە ىزالانىپ تۇرعاندا، حان قوناقتارىن باستاپ ىشكە كىردى. نۇربيكە جايناپ سالا بەردى. بۇلار جاس قۇلىننىڭ بالبىراپ پىسكەن، ۋىزداي ءدامدى ەتىن جەپ، بالدان ءتاتتى سارى قىمىزدى راقاتتانا ءسىمىرىپ، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋ جايىن اڭگىمە ەتىپ، بيە ساۋىمىنداي مەزگىل وتىردى. سودان كەيىن قايتادان حان سارايىنا كەلدى. تەك حان ورداسىنىڭ ەسىگىن اشا بەرگەندە، باراق سۇلتان قوناق ۇيدە شاقشاسىنىڭ ۇمىت قالعانى ەسىنە ءتۇسىپ كەيىن قايتتى دا كوپ ۇزاماي قايتا ورالدى. باسقا ادام بۇدان ەشتەڭە اڭعارماعانمەن، ءابىلقايىر قاس جاۋى باراقتىڭ ەزۋىندەگى بولماشى عانا كۇلكىدەن ونىڭ ولجاسى تەك «ۇمىت قالعان» شاقشا ەمەس ەكەنىن ۇقتى.
حان توردەگى ورنىنا وتىرعاننان كەيىن، بايسالدى ۇنمەن ءسوزىن باستاپ كەتتى.
— روسسيا قاراماعىنا كىرەمىز دەگەننەن بەرى مەنىڭ قاسىم كوبەيۋدە، — دەدى ول. — قاي حالىققا بولسا دا باسقا جۇرتقا باعىنىشتى بولۋ وتە قيىن. ءبىراق ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا باسقا جول جوق. جوڭعاردى جەڭسەڭ، ار جاعىندا جۇڭگو بار. جۇڭگو بوعدىحانىنا باعىنۋ — تىلىڭنەن دە، دىنىڭنەن دە بىردەي ايرىلۋ دەگەن ءسوز. ال روسسيا وعان قاراعاندا ءادىل دە، ادال دا جۇرت. جەرىمىز دە، تاعدىرىمىز دا ءبىر. — كەنەت ول داۋسىن كوتەرە سويلەدى. — جوق، نە دەسەڭىزدەر دە روسسياعا قوسىلۋ — بىزگە قالعان جالعىز جول!
كۇندىككە ۇندەمەي وتىرعان سەرەن-دورجي كەنەت شىڭك ەتە قالدى. الپامساداي دەنەسى مەن تۇنجىراعان تۇرىنە قاراماي، ءۇنى قاندەن ءيتتىڭ داۋسىنداي جىڭىشكە، اششى ەكەن. اۋزىنان كوبىك اتا، سويلەپ قويا بەردى.
— تاقسىر حان، قازاق ەلىنە روسسياعا قوسىلۋدان بوتەن جول جوق دەگەنىڭ بەكەر، — دەدى ول استىنداعى اتلاس كورپە جامباسىنا باتىپ وتىرعانداي، قوزعالاقتاپ. — باتىر ادامنىڭ ءبارىن وزىمىزگە قوسىپ الامىز. سەنى دە! سەنى دە! قاتىن پاتشاسىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرەمىز! سوسىن ورىس جەرىنەن دە اسىپ، ءارى قاراي بارامىز! ارعى بابالارىمىز جەتكەن جەرگە ءبىز دە جەتەمىز! ودان دا ءارى كەتەمىز! جولىمىزداعى قالا بىتكەننىڭ ءبارىن قيراتىپ جوڭعار مەن قازاق مالىنا جايىلىم ەتەمىز. ادام بىتكەننىڭ ءبارىن قويداي كوگەندەيمىز! ساعان بۇدان ارتىق قانداي جول كەرەك؟
بوگەنباي باتىردىڭ سەرەن-دورجيعا جەركەنە قاراعانىن كوزىنىڭ قيىعىمەن شالىپ قالعان ءابىلقايىر:
— سوندا قازاق جەرىن قايتەسىڭدەر، قۇرمەتتى نويان؟ — دەدى انانىڭ بار ويىن بىلگىسى كەلىپ، — ءقازىردىڭ وزىندە جەرىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنان ايرىلدىق... ول جەردى بىزگە كىم قايتارىپ بەرەدى؟
— شىن باتىرلاردى وزىمىزگە قوسىپ الامىز دەدىم عوي، — دەدى سەرەن-دورجي قايتادان شىڭكىلدەپ، — ولارعا جەر بەرەمىز. ال قارا حالىققا جەر نەگە كەرەك؟ ءولسىن! قىرىلسىن!
— جارايدى، سەنىڭ ايتقانىڭداي-اق بولسىن، — دەدى ءابىلقايىر. — ءبىراق ءوزىڭ ورىس زەڭبىرەكتەرىنىڭ قالاي اتىلاتىنىن كوردىڭ بە؟
— كورگەم جوق. كورگىم دە كەلمەيدى.
— جەرىن تارتىپ الماقشى بولىپ جاتقانىڭدا، ورىستار سەنىڭ «كورگىم كەلمەيدى» دەگەنىڭە كونەر مە ەكەن؟
— مەن ودان قورىقپايمىن، — دەدى سەرەن-دورجي، — ماعان بوعدىحان ونداي زەڭبىرەكتىڭ مىڭىن بەرەدى.
قىزبا قاندى جوڭعار نويانى، اشۋ ۇستىندە بۇل ءسوزدى قالاي ايتىپ قالعانىن ءوزى دە بىلمەدى.
سەرەن-دورجيعا ەندى باراق تا تۇنجىراي قارادى. نايمان تايپاسى جوڭعارلارمەن كورشىلەس وتىرعاندىقتان، بۇل ەكى ەلدىڭ اراسىندا ۇرىس-كەرىس عاسىرلار بويى تىنباي كەلگەن. جوڭعاردىڭ جەڭىل-جەلپى شابۋىلدارىنا نايماننىڭ باتىر ۇلدارى ءارقاشان دا تويتارىس بەرە العان. سويتسە دە، كوپ جىلدان بەرى قاتار كوشىسىپ جۇرگەندىكتەن، بۇل ەكى جۇرت كەيدە قىز بەرىپ، قىز الىسىپ تا جاتاتىن. اسىرەسە، مۇندايدا جوڭعارلىقتار قازاقتىڭ تورە تۇقىمىنان شىققان ادامدارمەن جاقىنداسۋعا قۇمار كەلەتىن. ءبىراق نايماندار قازاق ەلىنە جوڭعارلار تيىسسە بولعانى، قۇدالىعىن دا، كورشىلىگىن دە ۇمىتىپ، قولىنا نايزاسىن الىپ شىعا كەلەتىن. نايماننىڭ بۇكىل قازاق ەلىنە ايگىلى وسىنداي باتىرىنىڭ ءبىرى قاراكەرەي قابانباي ەدى. باراق قىزىن سەرەن-دورجيعا بەرگەنىنە قابانباي باتىر قاتتى اشۋلى دەگەندى دە سۇلتان ەستىگەن-دى. سول سەبەپ بولدى ما، الدە جۇڭگو بوعدىحاندارىنىڭ ماڭگى قاستىعى ەسىنە ءتۇستى مە، ول سەرەن-دورجيعا:
— ماعان ءشۇرشىتتىڭ جاردەمىن ايتپا، — دەدى كەيىپ، — ءشۇرشىتتىڭ زەڭبىرەكتەرىنەن گورى بىزگە ورىس زەڭبىرەگى جەڭىلدەۋ تيەر... — سوسىن ول ءابىلقايىرعا بۇرىلدى. — سوندا نە ىستەيمىز؟ جەرىمىزگە ورىستاردىڭ قالا سالۋىنا كونىپ وتىرا بەرەمىز بە؟
— روسسياعا باعىنۋ — قالا سالدىرۋ عانا ەمەس. بۇل ۇلكەن ساياسات، — دەدى ءابىلقايىر، — جاقىندا عانا ماعان ارال باي مەن ورازكەلدى اقساقالدار كەلىپ: «قاتىن پاتشاعا ءوتىنىپ، ۇلى ءجۇزدى دە روسسيا قول استىنا الدىر» دەپ كەتتى. ال، جايىق پەن Op وزەنىنىڭ تۇيىسكەن جەرىنە قالا سالۋدى سۇراعان مەنمىن. بۇل قالا جەكە ماعان عانا ەمەس، بارىمىزگە كەرەك... ءتۇبى، قازاق ەلى تولىپ جاتقان اقىماقتاردىڭ قولىندا بولشەكتەنىپ جۇرگەنشە، ءبىر اقىلدىنىڭ قولىندا تۇتاس وتىرعانى ءجون ەمەس پە... مۇنىمدى كىم تەرىس دەيدى؟..
— مۇنداي قامقورلىق ۇلكەن وردا حانى ابىلمامبەتتىڭ ءىسى ەمەس پە؟ — دەدى باراق تۇنجىراپ.
ءابىلقايىر تۋرا جاۋاپ بەرۋدەن جالتاردى...
— مەن ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرگىم كەلەدى. سوندا عانا وزگە جۇرت بىزبەن ساناسادى، — دەدى ءسوزىن ساباقتاپ. — جاڭا بوگەنباي باتىردىڭ ءسوزىن ەستىدىڭدەر عوي. جۇرتتىڭ كوبى وسىلاي ويلايدى.
جەرگە قاراپ وتىرعان سەرەن-دورجي باسىن كوتەرىپ الدى.
— «كىرپىكشەشەن ىنىنە كىرگەنشە عانا دوس» دەگەن ءبىزدىڭ جوڭعاردا ماقال بار،— دەدى ول، — ىنىنە كىرىپ العاننان كەيىن ينەلەرىن سۇعا باستايدى. تۇبىندە، قالاپ العان دوسىڭنان قاشىپ قۇتىلا الماي جۇرمە.
— جوڭعار كىرپىكشەشەنى جونىندە ايتىپ وتىرعان جوقسىڭ با، نويان؟ — دەدى تايمان باتىر.
— ءيا، سەرەن-دورجي، ورىس پاتشاسى بىزگە نەندەي سىي اكەلەدى، ازىرگە بەيمالىم — دەدى ءابىلقايىر. — ءبىراق جوڭعاردىڭ بۇعاۋىمەن تانىسپىز. ال ءشۇرشىتتىڭ زۇلىمدىعىن وزدەرىڭ دە بىزدەن كەم بىلمەيسىڭدەر...
— جارايدى، ءابىلقايىر حان، سەنىڭ بۇل شەشىمىڭدى مەن ۇلى قونتايشىعا كۇنى ەرتەڭ-اق جەتكىزەمىن، — دەدى سەرەن-دورجي حاندى قورقىتپاق بوپ، — جوڭعاردىڭ بار تۇمەنى ىرعىز تۇبىنە جەتكەندە سويلەسەرمىز.
مەيلى، قالدەن سەرەننىڭ قاندى قولىن جاڭا كورىپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ جىبەرسە، كۇتىپ الۋعا بارمىن!
— وندا كەشىكپەي قالدەن سەرەندى دە كورىپ قالارسىڭ.
جوڭعار نويانى ورنىنان تۇرەگەلدى. حانعا ادەت بويىنشا، ءسال باسىن ءيىپ ءتاجىم ەتتى دە، اسىعا باسىپ شىعىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان باراق سۇلتان دا تۇرا بەرگەن...
— وتىرا ءتۇر، باراق سۇلتان، — دەدى ءابىلقايىر قولىمەن يشارا جاساپ. باراق ءۇن-تۇنسىز قايتا وتىردى. — تيەۆكەليەۆتىڭ كەلە جاتقانىن جاڭا ايتتىم عوي. ارينە بوسقا كەلە جاتقان جوق. بۇل جولى قازاق ەلىنىڭ اق پاتشاعا ءبىرجولا باعىنۋىن تالاپ ەتۋى حاق. وعان قانداي جاۋاپ قايتارامىز؟
— ءوزىڭ قانداي جاۋاپ قايتارماق ويداسىڭ؟
— مەن جاۋابىمدى وسىدان بەس جىل بۇرىن بەرگەم.
— مەن دە جاۋابىمدى سوندا بەرگەم. ءسىرا، ەكەۋمىزدىڭ جاۋابىمىز ءبىر جەردەن شىعا قويماس.
— سوندا ات قۇيرىعىن كەسكەن جەرىمىز وسى بولعانى ما؟
ءابىلقايىر مەن باراق اراسىنداعى ارازدىق ءوز الدىنا. ءقازىر بۇلاردىڭ شەشەتىنى تىم جاۋاپتى ماسەلە ەدى. ءبىراق امال نە، حالىق تاعدىرى باس ارازدىقتىڭ قانجىعاسىندا كەتە باردى. نايمان تايپاسى جوڭعار حاندىعىمەن قاتار تۇرعاندىقتان، باراققا دا ءابىلقايىردىڭ ايتقانىنا كونە قويۋ قيىن ەدى، سوندىقتان دا ول:
— Aت قۇيرىعىن كەستىم دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل، ءابىلقايىر حان! — دەدى دە وردادان شىعىپ كەتتى.
كۇزەتشىلەر سول تاس ءمۇسىن قالپىندا تۇرىپ قالدى. ءۇي ءىشىن تاعى دا تىمىرسىق تىنىشتىق باستى.
— حان يەم، — دەدى تايمان باتىر تىنىشتىقتى بۇزىپ، — حالايىق قايدا بولسا، حان سوندا بولادى دەپ سەنەمىز. سوڭىڭنان ەردىك، ازىرگە ءۇمىتىمىزدى اقتاپ كەلەسىڭ. ءبىراق بۇگىن ءبىر تۇسىنبەي قالعان جايىم بار.
— سويلە، تايمان باتىر؟
— بىزگە جوڭعارلاردىڭ ىستەمەگەنى بار ما؟ ەلىمىزدى قان-جوسا ەتتى، شالىمىزدى كارى دەپ اياعان جوق، بالامىزدى جاس دەپ مۇسىركەمەدى. قىس قىستاۋ ەتەر، جاز جايلاۋ ەتەر بۇكىل جىلى ءوڭىرىمىزدى باسىپ الدى. ال سونداي اتا جاۋىمىزدىڭ جاڭاعى سەرەن-دورجي ءتارىزدى قاندىشەلەك باتىرى قولىمىزعا ءوزى ءتۇسىپ وتىرعاندا، امان-ەسەن قويا بەرەمىز. ول از بولعانداي، ونىڭ كوزىنشە اشپايتىن قۇپيامىزدى اقتارامىز. ءبىزدىڭ بار ويىمىزدى ول ەرتەڭ-اق قالدەن سەرەنىنە جەتكىزبەي مە؟ بىلمەيمىن، جارقىنىم، نەگە بۇلاي بۇنىڭ ءبارى...
— قۇپيامىزدى ايتساق، ول قۇپيانى سەرەن-دورجي ەشكىمگە جەتكىزە المايتىنىن بىلگەن سوڭ ايتتىق.
— قالايشا؟
— سەرەن-دورجي قاسىنداعى جىگىتتەرىمەن بۇگىن تۇندە قاندى جارتاس تۇسىندا اجال تابۋلارى كەرەك!
— كىم ورىندايدى ول ۇكىمدى؟
— باتىر تايمان مەن ونىڭ سايىپقىران جاس بورىلەرى.
تايمان ابىرجىپ قالدى.
— ءاي، قالاي بولار ەكەن؟! مەنىڭ جىگىتتەرىم كوكجال باراققا تاتىمايدى عوي. وعان قارسى ۇرىس اشۋعا كىمنىڭ باتىلى بارادى...
— سەرەن-دورجيدى قاسىندا باراق جوق كەزدە ولتىرەدى.
— «باراق جوق كەزدەڭىز» قالاي؟ ءبارى بىرگە اتتانادى عوي.
— باراق سۇلتان ىمىرت ۇيىرىلە، وسى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنا قاراي كەيىن قايتادى.
— نەگە؟
ءابىلقايىر جۇدەۋ عانا ەزۋ تارتتى.
— ءيا، باراق كەيىن قايتقان سوڭ، سەندەر قاندى جارتاس تۇبىندە اندىپ تۇرىپ سەرەن-دورجيدىڭ توبىن باسۋلارىڭ كەرەك. بىردە-بىرىن ءتىرى جىبەرمەڭدەر. ءبىزدىڭ وردادان امان كەتكەنى بۇكىل جۇرتقا ايان. سونان كەيىن ەلشىسىنىڭ قانىنان باراق سۇلتاننىڭ ءوزى اقتالىپ كورسىن.
اڭگىمەنىڭ ار جاعى كۇبىر-سىبىرعا اينالىپ كەتتى. بۇل كەڭەس بىتكەننەن كەيىن، ءسۇت پىسىرىمدەي مەزگىل وتەر-وتپەستە، قاسىندا قارۋ-جاراقتى ەلۋ جىگىتى بار تايمان باتىر حان اۋىلىنان كۇنشىعىس جاققا قاراي قيالاپ شىعا بەردى.
ءابىلقايىر ۇيدە وڭاشا قالدى. بەيۋاقتا بەرىلگەن امىرىنەن بوتەن ەشكىمنىڭ حاباردار ەمەستىگىنە سەنگەن حان ەندى تاعىنا سۇيەۋلى تۇرعان ۇكىلى دومبىراسىن الىپ، ءبىر اساۋ كۇيدى بەزىلدەتىپ ويناي جونەلدى. وسىنىڭ الدىندا عانا اشۋ، ىزا، ءادىس، قۋلىق سەكىلدى نەشە الۋان سەزىمدى باسىنان وتكىزگەن حاننىڭ دومبىرانى وسىنشاما قۇشىرلانا قاعۋى — جۇرەگىن ورتەگەن بار ازاپتى ۇمىتىپ، ءبىر مەزەت كوڭىل قوبالجۋىن باسۋى ەدى...
ال باراق سۇلتان بولسا، ءابىلقايىر ايتقانداي، حان ورداسىنان اجەپتەۋىر ۇزاپ بارىپ، ىمىرت ۇيىرىلە سەرەن-دورجي توبىنان ءوزىنىڭ سەنىمدى ەكى جىگىتىن ءبولىپ الىپ، كەيىن كايتقان. قاس قارايا حان اۋىلىنىڭ تۇسىنداعى تەرەڭ سايعا كەلىپ، اتىن جىگىتىنە بەرىپ، ءوزى بەرگى جاعاعا شىقتى دا، كوزىن حان اۋلىنان الماي ەتپەتىنەن جاتتى دا قويدى.
قارا شاپان جامىلعان نۇربيكە تەك اۋىل ۇيقىعا قاتتى كەتكەن كەزدە عانا، ۋادەلەسكەن جەرىنە جەتتى. شىدامى تاۋسىلعان باراق سۇلتان ورنىنان اتىپ تۇردى.
بالاسىز ايەل قانشا سۇلۋ، ەرىنە قانشا ىستىق بولماسىن، ول تەك جاس كەزىندە عانا جارىنا قىمبات! بۇل قازاقتىڭ ەسكى ءداستۇرى. اسىرەسە بۇل زاڭدى قارتايعانشا جاس ءيىس قۇمار تورە تۇقىمى مىقتى ۇستاعان. وسىنى بىلەتىن جەڭگەلەرى «ەگەر حان كۇيەۋىڭ سۋىپ كەتپەسىن دەسەڭ، وعان كۇلگە اۋناساڭ دا ءبىر پەرزەنت تاپ» دەگەن اقىلدارىن جۇرەگىنە موينىنداعى تۇمارداي ساقتاعان ەركە توقال قارا ماقپال شاپانى بوزاڭ ۇستىنە قالاي جايىلعانىن ەكەۋى دە تۇسىندەگىدەي عانا سەزىندى... بيە ساۋىمىنداي وتكەن كەزدە، ورنىنان سوزىلا تۇرەگەلگەن نۇربيكە باراققا ەرىنىڭ سەرەن-دورجيدى ءولتىر دەپ ءامىر بەرگەنىن ايتتى.
باراق اتىنا قاراي جۇگىردى. انە-مىنە دەگەنشە تىنىش ءتۇندى ۇركىتە وياتىپ، جازىق دالانى دۇبىرلەتە كۇنشىعىسقا قاراي شابا جونەلدى. اشۋ قىسقانى سونشا، ات دۇبىرىنەن اۋىل ويانىپ، نۇربيكەنىڭ قىلمىسى اشىلىپ قالار دەپ ويلاعان دا جوق.
ءبىراق بۇل قىلمىستى ءابىلقايىر ونسىز دا بىلەدى. ساي جاعاسىنداعى قالىڭ تالدى جاپادان-جالعىز باعانادان بەرى ارالاپ جۇرگەن كولەڭكە — بۇل ءابىلقايىر حان ەدى. اتتەڭ، دۇنيە-اي، باراقتى ول تەك اتىنا مىنگەن كەزدە عانا كورىپ قالدى.
سول كۇنى ول كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپ شىقتى. تەك تاڭەرتەڭ عانا نوكەرلەرىنە ەڭ جاقسى كورەتىن توقالى نۇربيكەنى بار جاساۋىمەن سىر بويىنداعى اكەسى قويسان بايدىڭ اۋلىنا اپارىپ سالۋدى بۇيىردى. نوكەرلەرى دە، نۇربيكە دە «نەگە؟» دەپ سۇراعان جوق.
ساسكەدەن اۋا، نۇربيكەنىڭ كوشى ۇزاپ، جاڭا كوتەرىلگەن ساعىممەن ارالاسا، كوكجيەكتە بۇلدىر تارتىپ كەتكەن كەزدە عانا ول ۇيدەن شىقتى. كەتىپ بارا جاتقان كوشتىڭ سىرتىنان ۇزاق قاراپ تۇردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، جۇرەگىنىڭ ءبىر نازىك قىلى ءۇزىلىپ كەتكەندەي، قينالا كۇرسىندى. «اسىقپا، باراق سۇلتان، كۇنىم تۋسا سەنى ءوز قولىمنان باۋىزدارمىن» دەدى تىستەنە كۇبىرلەپ.
وسى مەزەتتە كۇنشىعىس جاقتان قۇيىنداتا شاپقان سالت اتتىلار كورىندى. بۇلار تايمان باتىردىڭ جىگىتتەرى ەدى. كوپ ۇزاماي ولار اتتارىن اۋىل سىرتىنداعى كەرمەگە بايلاپ، بەرى قاراي ءجۇردى.
تايمان باتىر وزگەلەردەن ءبولىنىپ كەپ، ءابىلقايىرعا سالەم بەردى.
— جولىڭ بولدى ما، باتىرىم؟ — دەدى حان.
تايمان باتىر تومەن قارادى.
— ءساتى تۇسپەدى، حان يەم.
— قالايشا؟
ءبىز سەرەن-دورجيدىڭ توبىنا جەتكەن كەزدە، باراق سۇلتان ءسىز ايتقانداي، ولاردىڭ اراسىندا جوق ەكەن. اتتىلى جاۋمەن بەلەس اراسىندا كەزدەسۋدى ءقاۋىپ كورىپ، قارا كورسەتپەي قاندى جارتاسقا دەيىن ەرىپ وتىردىق. قاندى جارتاسقا جەتكەن كەزدە ولار اتتارىنان ءتۇستى. كولىكتەرىن وتقا قويىپ، باستارىنا قورجىندارىن جاستانىپ، كوزدەرى ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەن كەزدە، ءبىز دە تيدىك. ۇيقىلى-وياۋ ساسقالاقتاعان جىگىتتەرىن بىردەن سويىلعا جىقتىق. ءبىراق سەرەن-دورجي اتىنا ءمىنىپ ۇلگىرىپ قالدى. تالاعى تۇسكىر ابدەن ۇرىسقا ۇيرەنگەن بە، ءبىزدىڭ ءدۇبىرىمىز شىعىسىمەنەن ارقىراي كىسىنەپ يەسىنە جەتىپ كەلدى. ات ۇستىدەگى سەرەن-دورجي وسال جاۋ بولماي شىقتى. ماڭىنا تاياعان ەكى-ۇش جىگىتىمدى ايبالتاسىمەن ۇرىپ قۇلاتتى. ءتۇن قاراڭعى بوپ، ءوزىم وعان ءدال كەزدەسە المادىم. ەندى قولىما ءتۇستىڭ بە دەپ، بەس-التى جىگىتىممەن قورشاي بەرگەنىمدە، باراقتىڭ «ارۋاق! ارۋاق!» دەگەن ايبارلى داۋسى ەستىلدى. جىگىتتەرىم تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى.
— ءوزىڭ شە؟
— ءوزىم دە شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدىم. باراقتان قورىقپاعانمەن دە، تورە تۇقىمى عوي، قارسى سويىل كوتەرۋدى ءجون تاپپادىم. وزگە قاۋىم قالاي كورەدى، ول ءالى اشىق جاۋ بولىپ شىققان جوق قوي؟
— دۇرىس ەتكەنسىڭ: قاردىڭ باسىن قار الار، حاننىڭ باسىن حان الار، قاراشانىڭ تورە تۇقىمىنا سويىل سوعۋى لايىقتى ەمەس.
— ءوزىم دە سولاي بولجادىم.
ءابىلقايىر بۇدان ءارى قازبالامادى.
— وڭگەرگەن ولىكتەرىڭدى كورمەدىم. سويىلعا جىعىلعاندارىڭ قايدا؟
— كورشى اۋىلدا.
— ءجون ەتكەنسىڭ. وردا ماڭايى ونسىز دا قارا تۇنەك.
ءابىلقايىر تەرىس بۇرىلىپ، اۋىل سىرتىنداعى بەلەسكە قاراي جۇرە بەردى. سوڭىنان نوكەرلەرى ەمەس، قاسقىر الاتىن، حان جالعىز جۇرگەندە جانىنا كىسى جولاتپايتىن، كۇشىگىنەن اسىراعان قاسقىر قانداس قارا. قىلشىق، تايشاداي ارلان تابەتى ەردى.
باسقا ءسوز ايتپاي، زەرلى شاپانىن يىعىنا بوس سالىپ جالعىز كەتىپ بارا جاتقان ءابىلقايىردىڭ سوڭىنان تايمان تۇنەرە قاراپ تۇردى دا، جانىنا كەلگەن سەرىكتەرىنە:
— قازا بولعان جىگىتتەردىڭ ۇيلەرىنە حابار بەرىڭدەر، — دەپ بۇيىردى دا، بوگەنباي باتىرعا ارناپ تىگىلگەن ۇيگە قاراي بەتتەدى.
اڭىزاق جەلگە ماڭدايىن سۇيگىزە ءابىلقايىر حان جاپادان-جالعىز كەلە جاتىر. كوزى الىستاعى كوكجيەكتە. جان دۇنيەسى استان-كەستەن بولىپ، قارا تورى جۇزىنە ىزا تەۋىپ، سۇرلانىپ كەتكەن. سەرەن-دورجيدى ءولتىرىپ، ونى باراققا جابا الماعانى جانىنا قاتتى باتىپ كەلەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، باراقپەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بولماشى كوپىر ءبىرجولاتا قۇلاعان. قالدەن سەرەن دە بۇعان دەگەن اقىرعى سەنىممەن ەندى ماڭگى قوشتاسادى. جوڭعار قونتايشىسى ءابىلقايىر حاندى قۇرتپاي، كىشى ءجۇز جەرىنە شابۋىلىن توقتاتپايدى. بۇنىڭ ءبارىن ءابىلقايىر اپ-انىق سەزىندى. اقىل-ويىن جايلاعان سۇراپىل اشۋ، وشپەندىلىك تۇلا بويىن ورتتەي كۇيدىرىپ اكەتىپ بارادى. اسىرەسە، نۇربيكەگە ىزالى. كەشە باراقتار كەتكەننەن كەيىن، كەڭەس قۇرىپ وتىرعاندا اۋىزعى بولمەدە شولپىنىڭ سىلدىرى شىققانداي بولىپ ەدى. ەندى مىنە... سول اۋىز ۇيدە جۇرگەن نۇربيكە ەكەن. ونىڭ نە ايتقانىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىمەسە دە، باراقتىڭ اسىعا ءجۇرىپ كەتۋىنەن ءبارى دە بەلگىلى بولدى. نۇربيكە سۇلتانعا قۇشاعىن عانا جايىپ قويماعان، جۇبايىنىڭ قۇپياسىن دا اشقان. قانداي وپاسىز!
ەندى ونى ءبىر ءسات وكىنىش بيلەدى. تۇندە اشۋ قىسىپ تۇرعان شاقتا حان ابەس قۇلىقتى توقالىن جەندەتتەرىنە ولتىرتپەك تە بولعان، ءبىراق قاندى جولدان باس تارتىپ ەدى. ون جىل بويى بالدان ءتاتتى ءلاززات سىيلاعان قىلىقتى ايەلىن ءوز قولىنان ولتىرۋگە قيماعان. وپاسىزدىعى ءۇشىن ماڭگى تالاق ەتىپ، ەلىنە قايتۋعا بۇيرىق بەرگەن. سول كوڭىلشەكتىگىنىڭ زاردابىنان ەندى، مىنە «قاپ!» «قاپ!» دەپ تىستەنە اھ ۇرادى.
جوق، ءابىلقايىر كوڭىلشەك جان ەمەس. كىشى ءجۇزدىڭ تاعىنا وتىرعان جيىرما جىلدىڭ ىشىندە دوسىنا دا، قاسىنا دا كوڭىلشەكتىك ىستەپ كورگەن جوق. مۇنىڭ تامىرىندا دا ۇلى باباسى شىڭعىس حاننىڭ قانى بار-دى. راس، ءابىلقايىر جانىبەك ۇرپاعىنىڭ كىشى تارماعىنا جاتادى.
جانىبەكتىڭ توعىز بالاسىنىڭ ىشىندە ءبىر انادان ۇسناق پەن جادىك تۋعان. جادىكتىڭ بالالارى جەتى اتاسىنان حان بولىپ كەلگەن. ال ۇسناقتان تاراعان بۇلاقاي قۇياننان ونىڭ بالاسى ايشۋاق، ايشۋاقتان تۋعان نىرىش، نىرىشتىڭ بالاسى ءوز اكەسى ادجاعا (ابدوللاعا) دەيىن، بىردە-بىر حان بولىپ كورگەن جوق. ب ا ق پەن دارىن جەتى اتادان كەيىن ءبىر قونادى دەگەن قازاقتا قاۋەسەت بار، مۇمكىن سودان بولار، جانىبەكتىڭ جەتىنشى بۋىنى ءوزى حان بولدى. وندا دا تەك كىشى جۇزگە عانا. راس، ۇلكەن وردادان بۇ دا دامەتكەن. اتتەڭ نە كەرەك، ب ا ق كۇندەس تۋىستارى ماقساتىنا جەتكىزبەدى. ال كىشى ءجۇز جەكە وتاۋ تىگىپ، ءابىلقايىردى وزىنە حان سايلاسا، و دا سوناۋ ءۇش ءجۇزدىڭ قارا شاڭىراعى — ۇلكەن وردا حاندىعى بولجىpaپ ناشارلاپ كەتكەننىڭ ناتيجەسى! ال ەل باسىنا كۇن تۋىپ، جوڭعاردىڭ قالىڭ اسكەرى قاپتاعاندا، قازاق جۇرتىن بىرىكتىرىپ جاۋىنا قارسى تۇرۋدى باسقارسا، ونىسى ءوزىنىڭ ەرلىگىنىڭ، كورەگەندىگىنىڭ ارقاسى. ءابىلقايىردىڭ بۇل قاسيەتتەرى جۇرت الدىندا ابىرويىن اسىردى، كەيدە ءيسى قازاق ەلىنىڭ كوسەمى دارەجەسىنە دەيىن كوتەردى. ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋ باسشىسى، جانىبەك سەكىلدى باتىرى بۇنىڭ سوڭىنان ەردى، قارىنداسىن الىپ، جەكجات بولدى. سولاردىڭ دەمەۋىمەن ءابىلقايىر ءوزىن كەيدە بار قازاقتىڭ جوقتاۋشىسى رەتىندە سەزىندى. ارينە، كوپشىلىكتىڭ كوكەيكەستى ارمانى — تىنىشتىق. ءابىلقايىر حالىقتىڭ سول تىلەگىن پايدالانا ءبىلدى. ۇلى روسسياعا ءبىزدى قاراماعىڭىزعا الىڭىز دەپ ەڭ ءبىرىنشى بوپ حات جازدى. وزگە حانداردان گورى ءابىلقايىر جۇڭگو، جوڭعار بوعدىحاندارىنىڭ قازاق ەلىن مۇلدەم قۇرتۋعا بەل بايلاعانىن جاقسى ءتۇسىندى. ءابىلقايىردىڭ قىلىعى ۇلگى بوپ، سامەكە حان دا ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرۋدى تالاپ ەتتى.
ال جوڭعار داۋىلىنىڭ قارقىنى ءسال باسىلىپ، قازاق ەلى كەي جەردە ولارعا توتەپ بەرىپ، كارى سامەكەنىڭ ورنىنا ورتا جۇزدە ابىلمامبەت، ابىلاي، باراق، قازىبەك سەكىلدى ەل باسقارا الاتىن ادامدار شىعا باستاپ ەدى، ەل بيلەپ وتىرعان «يگى جاقسىلار» ەكى بولىنۋگە اينالدى. روسسيا پاتشالىعىنىڭ قولتىعىنا كىرىپ الىپ، ءابىلقايىر بارىمىزگە ۇستەم بولماقشى دەپ قورىققاندار دا تابىلدى. ولار ەندى ءابىلقايىردىڭ ساياساتىن تەرىس كورىپ، كەشەگى جاۋى جوڭعارلىقتارمەن كەلىسىمگە كەلۋگە دە بار ەكەنىن جاسىرمادى. سونىڭ ءبىرى باراق سۇلتان، ال ابىلمامبەت پەن ابىلاي...
ءابىلقايىر بەتى اۋعان جاققا ءجۇرىپ كەلەدى. تەك قۇلاعىن قايشىلاپ قارا قىلشىق كارى توبەتى عانا سوڭىنان قالمايدى. راسىمەن ابىلمامبەت، ابىلاي، باراق جوڭعارلاردىڭ جالعان دالەلدەرىنە سەنىپ، كەشەگى توگىلگەن اعايىن-تۋىستىڭ قانىن كەشپەك پە؟ جوڭعارلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، قازاقتاردىڭ جەرىن، مالىن تارتىپ الۋ ءۇشىن تالاماعان كورىنەدى. جۇڭگو بوعدىحاندارى اپاتقا ۇشىراتىپ جاتقان كەزىندە، جوڭعار ەلىن قازاق باتىرلارى ۇنەمى شاۋىپ، ابدەن زىعىرداندارىنا جەتكەن-مىس. «اقتابان شۇبىرىندىدا» جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن قياناتى، كارى-جاسىنا قاراماي قىرىپ، ەن دالاسىن قانعا بوياعانى سونىڭ ىزاسى-مىس. ايىپتى قازاق ەلىنەن العان كەگى-مىس. راسىندا سولاي ما ەدى؟ جوق، بەكەر ءسوز! ول كەزدەردە جۇڭگو مەن جوڭعار اراسى قانداي بولسا، قازاق پەن جوڭعار، جۇڭگو مەن قازاق اراسى دا سونداي ەدى عوي. بىقىعان، ءوسىپ كەلە جاتقان مالىنا جايىلىم ىزدەگەن جوڭعارلار بوس جاتپاعان-دى. ەرتىستەن بەرى قاراي، تاۋدان قۇلاعان قورىم تالاي رەت جوڭكي قاپتاعان. بۇكىل تاريحىندا قازاق جاۋىنگەرلەرى جوڭعاردىڭ جەرىن تارتىپ الامىن دەپ، ەرتىستەن اسىپ سوعىس اشقان ەمەس. راس، ءوزى كەلگەن جاۋمەن سان ايقاسقان، ءارقاشان دا جەڭىپ، كەيىن شەگىندىرىپ وتىرعان. وسىنىڭ ءبارىن ابىلمامبەت، ابىلاي، باراقتار بىلمەي مە؟ بىلسە كەرەك-تى. وندا جوڭعارلىقتارمەن قالاي بىتىمگە كەلىپ، قولتىقتاسا قالماق؟ الدە ايلا ما؟ مەنىڭ ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرىپ كۇشەيىپ كەتكەنىمنەن قاۋىپتەنىپ، ءبىز جوڭعار جاعىندامىز دەپ، ماعان حالىقتى قارسى قويماق پا؟ ولاي بولسا وزدەرى دە ورىس پاتشالىعىنا باعىنۋعا بارمىز دەپ، مەنىمەن جارىسىپ نەگە بىرنەشە رەت ۋادە بەردى؟ بۇل قانداي ويىن؟ ارينە، باراقتىڭ ۇستاعان جولى ەجەلدەن باسقا. ال سوندا ورتا ءجۇزدىڭ حانى مەن باسقا سۇلتاندارىنىكى نە؟ جوڭعار مەن ورىستى وتىرىك ءبىرىن اپا، ءبىرىن جەزدە ەتكەن بوپ، وزدەرىنە دۇرىس قاراتىپ، قازاق ەلىنە تەك ءوز باستارىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزبەك پە؟ ارينە، سودان بارىپ جۇرت ورتا ءجۇز سۇلتاندارى ءبىزدىڭ جوعىمىزدى جوقتايدى ەكەن دەپ ءارى قاراي اۋىپ بارا جاتقانى حاق. ال باراق سەكىلدى سۇلتاندارى مەنى ءتىپتى ورىس پاتشالىعىنا ەل-جۇرتىن ساتقان ادام عىپ كورسەتپەك. ءتۇبى ەلىمىزدىڭ دە، كەلەشەك ۇرپاقتاردىڭ دا كوزى جەتەر، بۇگىنگى ارەكەتىمدى اقتار؛ بىزگە قالعان جالعىز جول — ول روسسيانىڭ قول استىنا ەنۋ. بۇگىن كۇشتى بولىپ كورىنگەنمەن، بار تىرلىگى قۇر مال ءوسىرۋ، وزىنەن ءالسىز ەلدى شابۋ بولعان جوڭعار تايپاسى دا كۇنى ەرتەڭ نە قىتايعا، نە روسسياعا باعىنادى. كۇنى ەرتەڭ بىزگە تۋعان كۇن ولارعا دا تۋادى. ويتكەنى، ۇلى مەملەكەتكە لايىق قاينار بۇلاعى، كوزى تايىز. ونەرى، ءبىلىمى، شىعارىپ جاتقان قورعاسىنى، تەمىرى، ەگىپ جاتقان ەگىنى، ءوسىپ جاتقان باۋ-باقشاسى، سالىنىپ جاتقان قالاسى، بەكىنىسى جوق ەل ۇزاق ءومىر سۇرگەن ەمەس. ءبىر قاتتى بوراندا بار مالىنان ايرىلىپ قالاتىن، ەلىنىڭ شەتىنە جاۋ كەلسە قۇر سويىلى مەن وتتى جۇرەگىن الا شاباتىن ءبىز سەكىلدى ەل جان-جاعىڭنان قالىڭ جاۋ قاپتاپ تۇرعاندا، ءوز الدىنا جەكە جۇرت بولىپ تۇرۋ قايدا؟! تۇرا المايدى. وسىنى نەگە تۇسىنبەيدى ولار؟ جوق، ءبىز قايتسەك تە روسسيا مەملەكەتىنىڭ قولتىعىنىڭ استىنا كىرۋىمىز كەرەك. بۇل قازاق ەلىنە بىردەن-بىر كەلەشەگى بار جول.
ءابىلقايىر ءسال كىدىرىپ تۇرىپ قالدى. ونىڭ سۇرعىلت كوزى تۇنجىراپ كەتتى. «مەنى ور قالاسىن سالدىرماقسىڭ» دەپ ايىپتايدى. ور قالاسىن سالدىرسام، قازاق ەلىن روسسياعا باعىندىرۋ ءۇشىن سالدىرام. ونى جاسىرىپ وتىرمىن با؟ ەگەر سوزىمە كونبەسە، ايتقانىمدى كۇشپەن ىستەتەم. كۇشپەن باعىندىرام! ءوز حالقىما ءوزىم وسىلاي زورلىق كورسەتۋىم، بىلە بىلسە سول حالىقتىڭ ءوزى ءۇشىن ەمەس پە؟ بۇگىنگى ىسىمە، ەرتەڭ بولاشاق ۇرپاق العىس ايتادى! ال وسى ارمانىم ءۇشىن، جولىمدا كىم قارسى تۇرسا اياعىمنىڭ استىنا ساپ تاپتايمىن! سول ءۇشىن ماعان قازاق جەرىنە سالىنار ور بەكىنىسى كەرەك! ول بەكىنىستە مۇزداي قارۋ-جاراقتى، اۋزى تۇكتى كوپ سولدات بولۋعا ءتيىستى! ارينە، قاستارىم «وسىنىڭ ءبارىن ءابىلقايىر ءوز باسى ءۇشىن ىستەيدى، ورىس پاتشاسىنىڭ كۇشىمەن بورىمىزگە حان بولعىسى كەلەدى!» دەيدى. سوزدەرىندە شىندىق بار، راس مەن ورىس پاتشاسىنا سۇيەنگەن حان بولعىم كەلەدى. كۇشتى حان بولعىم كەلەدى. ءبىر جاعىنان، نادان ەل-جۇرتىم، سەنىڭ قامىڭدى ويلايتىن حان بولعىم كەلەدى. حالقىم، ساعان ادال ەكەنىمدى كەشەگى قىرعىن ۇرىستاردا كورگەن جوقسىڭ با؟ ءوز باسىمنىڭ قامىن ويلاپ قاي جەردە بۇعىپ قالعانىم بار؟ الداعى ۋاقىتتاردا دا بۇعىپ قالماسپىن! وعان ار-ۇياتىم كۋا!
ءابىلقايىر كىلت توقتادى. كوپتەن بەرى جۇرەك تۇبىندە جاتقان ءبىر اۋىر وي كەۋدەسىنە كەنەت شانشۋداي قادالا قالدى. «ال ەگەر مەنىڭ ءۇمىتىم اقتالماسا شە؟ سوناۋ سالىنعالى جاتقان ور قالاسى، باراق سۇلتان ايتقانداي، ءوزىمىز قۇلايتىن ورعا اينالسا، ەل-جۇرتقا نە دەيمىن؟ جوق، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، ەگەر اق پاتشا مەنى تەك حالقىمنىڭ مۇڭكىر-ناڭكىرى ەتىپ پايدالانباق بولسا، وندا... وندا... مەن دە الىسىپ ولەم! وسىلاي ەتۋدى قۇر ءوز باسىم عانا ەمەس، مىنا ءارقايسىسى ءار تايپا ەلدى باسقارۋعا جاراپ قالعان ۇل-قىزدارىما دا وسيەت ەتىپ تاپسىرىپ كەتەم!
... ءابىلقايىر حاندى باعالاي بىلمەگەن كەيبىر ورىس پەن قازاق تاريحشىلارى ونى قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن جۇرتىن ساتقان، ب ا ق كۇندەس جاۋلارىن تابانىنىڭ استىنا سالامىن دەپ قازاق ەلىن روسسيا پاتشالىعىنا باعىندىرۋ ساياساتىن قولداعان دەيدى. سول ءبىر قيلى كەزەڭدە ءابىلقايىردىڭ تۇپكى ويى سولاي-اق دەلىك... ءبىراق بولاشاق تاريح، ۇستاعان جولىنىڭ دۇرىس ەكەنىن ايقىندادى. قازاق ەلىنىڭ روسسياعا باعىنۋىنىڭ قاجەتتىگى ءابىلقايىردىڭ ءوز باسىنىڭ قامىنان كورى، الەۋمەتتىك قاسيەتىن جوعارى ساتىعا قويدى. ءابىلقايىر ۇستاعان ساياساتى ءۇشىن ەش ۋاقىتتا كۇرەستەن بۇعىپ قالعان ەمەس. وعان كۋا قان مايداندا ۇنەمى العى شەپتە بولۋى، قاۋىپ-قاتەردى كەزەڭدەردە ءوز باسىن قورعاپ تىعىلىپ قالماۋى. ۇستاعان جولى ءۇشىن ءوز باسى تۇگىل، تۋعان بالالارىنىڭ ەشقايسىسىن اياماي كەزەك-كەزەك امانات رەتىندە پاتشا قول استىنا بەرۋى. دەمەك، بۇنىڭ ءبارى روسسيانىڭ قول استىنا كىرۋ كەرەك ەكەنىنە ونىڭ شىن جۇرەگىمەن بەرىلگەندىگىن كورسەتەدى.
ءابىلقايىر قانشا قاتىگەز بولعانمەن بالالارىنىڭ ورىس قالاسىنا امانات بوپ بارىپ، تالىم-تاربيە، ونەر-بىلىم الۋىن قۋاتتاعان. ارينە ورىس تورەلەرىنىڭ اراسىندا ول وزىنە دەگەن قاستارىنىڭ دا كوپ ەكەنىن ءبىلدى. ولار ايەل پاتشاعا بۇنى ەكى ءجۇزدى دەپ حات تا جازدى. كەلەشەك ۇلكەن ماقساتى ءۇشىن بۇل وعان دا شىداپ باققان.
ءابىلقايىردىڭ ءتورت زاڭدى، ءۇش زاڭسىز ايەلىنەن ون بەستەن استام ۇل، قىزى بولعان. حاننىڭ كوزى تىرىسىندە بايبىشەسى بوپايدان تۋعان نۇرالى، ەرالى، ءادىل، ايشۋاق، قوجاحمەت جانە قالماق ايەلىنەن تۋعان شىڭعىس، قاراتاي سۇلتاندار وزىمەنەن ۇزەڭگىلەس جاۋعا شاۋىپ، وردا ىسىنە كىرىسكەن. ءابىلقايىر بۇلارىن ورىس بەكىنىستەرىنە امانات ەتىپ قالدىرۋ بىلاي تۇرسىن، ولاردى ەڭ ءقاۋىپتى جورىقتارعا، تارتىس-تالاستارعا جىبەرىپ وتىرعان. حاننىڭ سايدىڭ تاسىنداي، كىلەڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» وسى جەتى ۇلى كوپ جاعدايدا وزىنە سۇيەنىش، سەرىك بولعان...
ءابىلقايىر ۇزاق ءجۇردى. ول اۋىلدان اجەپتاۋىر الىستاپ كەتكەنىن اڭعارعان جوق. ونىڭ ويى ەندى باستاعان ىستەرىنىڭ قانشالىقتى قيىندىققا تۇسەتىنىنە اۋدى.
حاننىڭ روسسيا پاتشاسى اننا يواننوۆناعا جازعان حاتى بويىنشا تيەۆكەليەۆ ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىرىنشى جىلى كىشى ءجۇز ورداسىنا كەلگەن شاعىندا قانداي قيىندىققا ۇشىرامادى؟ جىل وتكەندە ەلىنە ازەر قايتقان جوق پا؟ ءابىلقايىردىڭ روسسيا پاتشاسىنا باسشىلارىمەن تەگىس اقىلداسپاي، بۇكىل حالىق اتىنان حات جازعانىن سوڭىنان بىلگەن كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ شونجارلارى نە ىستەمەدى! تيەۆكەليەۆتى ەلىنە قايتارتپاي قانداي قورلىق كورسەتپەدى! «بۇل قازاق جەرىنە تىڭشىلىقپەن كەلگەن، ءبىزدىڭ كۇشىمىزدى ءبىلىپ الىپ كەلەسى جىلى سوعىس اشپاق» دەپ، ونى ولتىرمەك تە بولعان. ءدال وسى كەزدە باشقۇرت باتىرلارى تورعاي بويىنداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ مالىن شاۋىپ، ءالى روسسياعا باعىنۋدىڭ بايىبىنا جەتە تۇسىنبەگەن حالىقتىڭ نارازىلىعىن بۇرىنعىسىنان دا ورشىتە ءتۇستى. ارينە، بۇعىباي باتىر مەن ونىڭ كۇيەۋ بالاسى ەسەت باتىر كىرىسپەگەندە، و جولى تيەۆكەليەۆ تە، وعان ەرىپ كەلگەن ادامداردىڭ بىردە-بىرى ءتىرى قايتپاعان بولار ەدى. راس، وسى جولى روسسيامەن جاقىنداسۋ جونىندە كوپ ءىس ىستەلدى. بۇحارا مەن حيۋا حاندارىنا ۋاكىلدەر جىبەرىلدى. قاراقالپاق ەلىنىڭ حانى قايىپپەن ءسوز جۇرگىزىلىپ، ونىڭ روسسيا قول استىنا كىرگىسى كەلەتىنى انىقتالدى. ءابىلقايىر مەنىمەن اقىلداسپاي قاتىن پاتشاعا حات جازدى دەپ وكپەلەپ قالعان ورتا ءجۇزدىڭ حانى سامەكە دە حات جولداپ، تيەۆكەليەۆپەن كەزدەسپەك بولدى. ءبىراق ارقا جەرىنە قاراي وسى كەزدە جوڭعار قونتايشىسى اسكەرىنىڭ بەت العان قاۋپىمەن بايلانىستى بۇل كەزدەسۋ بولماي قالدى. دەمەك، ءوز باسىنا تونگەن اجالعا قاراماي تيەۆكەليەۆ بۇل جولى دا قازاق ەلى مەن روسسيانى جاقىنداستىرۋ جولىندا كوپ شارۋا ىستەپ كەتتى. ول ءابىلقايىر، ابىلمامبەت، سامەكە، ابىلاي، ۇلى ءجۇزدىڭ حانى جولبارىس پەن قاراقالپاق بيلەۋشىسى قايىپتىڭ روسسيا قول استىنا كىرۋگە بار ەكەنىن ءبىلىپ قايتتى.
ال ءقازىر قالاي بولماق؟ تيەۆكەليەۆ قانداي ءقاۋىپ، قانداي جاقسىلىق، قانداي جاماندىق اكەلە جاتىر؟ مىرزا نە تىلەمەك؟ تىلەگىن مەن ورىنداي الامىن با؟
كەنەت ول سەلك ەتە قالدى. حان ورداسىنا تاياۋ تىگىلگەن قاراشا تولەڭگىت اۋلىنان «وي، باۋىرىمداپ!» بەرى قاراي شاپقان ەرى، ايەلى ارالاس ءبىر توپ ادامدى كوردى. شۇبالاڭقى توپ ءدال حان تۇرعان بەلەستى بەتكە الىپ كەلەدى. بۇل سويىلعا جىعىلعان تايمان جىگىتتەرىنىڭ تۋىستارى ەكەنىن ءابىلقايىر جاڭا عانا ۇقتى. سويتكەنشە بولعان جوق «وي، باۋىرىمداعان!» قارالى توپ حان جانىنان وتە بەردى. تەك بەلەس ۇستىندەگى ءابىلقايىردى كورىپ ەكى-ۇشەۋى بەرى بۇرىلدى. الدىڭعىسى كارتەڭ ايەل ەكەن، استىنداعى ۇشقىر بيەسىنىڭ تىزگىنىن بوس قويا بەرىپ، ەكى قولىمەن شاشىن جۇلىپ، بەتىن تىرناپ، ويبايلاپ كەلەدى.
ايەل ءابىلقايىردىڭ تۇسىنا تاياي بەرىپ، قوس قولىمەن بيەسىنىڭ تىزگىنىنە جابىستى. بيە توقتاماعانمەن، شابىسىن ءسال باسەڭدەتتى.
— جالعىزىمنان ايرىلدىم، قاراشىعىمنان ايرىلدىم، — دەدى ول قۋ دالانى باسىنا كوتەرە قارلىققان سۇمدىق ءبىر قايعىلى ايعايمەن. — التىن كۇنىم باتتى، قارا جىلانىڭ شاقتى! جالعىزىمدى اجالعا ايداعان سەنسىڭ، ءابىلقايىر حان! قۇداي سەنى دە جىلاتسىن! بالا-شاعاڭنىڭ قىزىعىن كورمە! كورىڭدە وكىر، كورىڭدە وكىرگىر تاس باۋىر حان!
اشۋ قىسقان حان قالش-قالش ەتتى. بالاسى ولسە — ەل باسىنا تۋعان كۇيزەلىستە كىمنىڭ بالاسى ولمەي جاتىر! بۇگىن بۇنىڭ جالعىزى ولسە، ەرتەڭ مەنىڭ ون ۇلىم بىردەي قاندى ايقاستا قازا تاپپاسىنا كىم كەپىل!
ءابىلقايىر جالعىزىنان ايرىلعان سورلى انانى توقتاتار جىلى ءسوز تابا المادى.
— تارت ءتىلىندى، ەي سورلى! — دەدى ول اقىرىپ. — بالاڭ ولسە جالعىز سەنىڭ بالاڭ ءولىپ پە!..
— تارتپايمىن ءتىلىمدى! — دەدى قايعىدان نالىعان بەيباق انا. — قانىشەر، قارا ءجۇز! ادىرا قال! سەن! سەن ءولتىردىڭ مەنىڭ بالامدى! قايتارىپ بەر ويباي، قايتارىپ بەر، اتاڭا نالەت، قانىشەر!
تۋعالى مۇنداي ءسوز ەستىمەگەن حان اشۋدان بۇرىنعىسىنان دا بەتەر جارىلىپ كەتە جازدادى. ول ءدال وسى ساتتە جالعىز بالاسىنان ايرىلعان مىناۋ سورلى انانىڭ اقىلىنان اداسىپ كەتكەنىن دە اڭعارماي قالدى. ەكى قۇلاعىن قاسقىرشا تىگىپ، شولاق قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، يەسىنەن بۇيرىق كۇتىپ تۇرعان قارا قىلشىق ارلانىنا:
— ايت! — دەۋگە عانا شاماسى كەلدى.
قاندى كوز ايبارلى قارا توبەت القىمىنان الا تۇسپەك بوپ، ەكى ورعىپ جانىنا جەتتى دە، كەلىپ قالعان سالت اتتى ايەلگە قارسى اتىلدى. سول مەزەتتە ايەلدىڭ سوڭىنان تەپەڭدەپ جەتكەن كۇرەڭ بايتالدى قاپساعاي قارا جىگىت قولىنداعى قۇرىعىن يتكە قاراي قوس قولداپ سىلتەدى. قايىڭ قۇرىق شەكەسىنەن تيگەن جولبارىس دەنەلى يت ءبىر-اق رەت قىڭسىلاي شاڭق ەتتى دە، كىسى بويىنداي كوتەرىلگەن قالپىنان قارا جەرگە گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
— سورلى، سورلى-اي، حاندا نە شارۋاڭ بار ەدى! — دەدى ول، ايەلدىڭ شىلبىرىنا جابىسىپ، — سەنىڭ بالاڭ ءولدى نە، سەنىڭ ءوزىڭ ءولدىڭ نە، وعان ءبارى ءبىر ەمەس پە!
ايەلدىڭ كوزى شاراسىنان شىعا، اۋزىنان كوبىك اتىپ، باجىلداعانىنا قاراماي، بيەنىڭ تىزگىنىنە قولى تيىسىمەن-اق ولىكتەر جاتقان اۋىلعا قاراي تەپەڭدەپ شابا جونەلدى.
«وي، باۋىرىمداعان!» جۇرتتىڭ قاراسى وشكەن كەزدە، ءابىلقايىر جەردە سۇلىق جاتقان ءيتىنىڭ قاسىنا كەلدى. قوس قولداپ ۇرعان قايىڭ قۇرىق ارلاننىڭ باس سۇيەگىن وپىرىپ جىبەرىپتى. قىپ-قىزىل قان مەن ميى بۇرقىراپ جەردە شاشىلىپ جاتىر. ءبۇيىرى ازەر عانا بۇلك-بۇلك سوعىپ، كوزى تاسىرايىپ، كەشەگى توپ قاسقىرعا جالعىز شاباتىن قىلشىق ءجۇندىسى ەندى تالماۋسىراپ ءولىپ بارا جاتتى. كۇشىگىنەن اسىراعان، سان ءقاۋىپتى ساپارلاردا وزىنە سەرىك بولعان ءيتىن قيماي ءابىلقايىر ۇزاق تۇردى. اقىرعى رەت تىنىسىن تارتىپ، ءتورت اياعىن بىردەي جازىپ، تىنا قالعاندا عانا، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
ءابىلقايىر ۇزاق ءجۇردى. باعاناعىداي ەمەس، بويىنان اشۋى تاراپ، ەندى بولعان ءىستى باسىنان اياعىنا دەيىن كوز الدىنا ەلەستەتە باستادى.
اقىرعى ون جىل ءومىرىنىڭ ىشىندە ۇنەمى قان جوسىعان سۇمدىقتاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بە، بويىن تەز-اق جيناپ الدى. كەنەت بالاسىنان ايرىلعان جاڭاعى قارت ايەلدىڭ «قانىشەر!» دەگەن ءسوزى قۇلاعىنا قايتا كەلدى. سوندا بارىپ بۇل ايەلدىڭ، ءيتىن ۇرىپ ولتىرگەن جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. وسى ايەلدى باياعىدا قاراقالپاق ەلىنەن ولجالاپ اكەلىپ، ءوزىنىڭ تولەڭگىتىنە قوسقانى ويىنا كەلدى. كۇيەۋى ءولىپ، جالعىز ۇلى ەر جەتىپ، تايمان جاساعىندا جۇرەتىن. ەندى بۇگىن و دا مەرت بولدى. ءيا، ايەلدىڭ ءابىلقايىردى «قانىشەر» دەۋگە شىن حاقىسى بار ەكەن. ەندى ءيتىن ولتىرگەن جىگىتتىڭ دە كىناسىن كەشكەن ءتارىزدى. جىگىت ءوزىنىڭ قارۋلى جىلقىشىسى، جاڭاعى ايەلدىڭ قاينىسى حۇسايىن دەگەن. قاتتى سۇزەك بوپ اۋىرىپ، توسەكتەن تۇرعانىنا ءبىر ايداي بولعان. بۇگىن-ەرتەڭ جىلقىعا شىقپاقشى ەدى.
بۇل ادامداردىڭ وزدەرى دە، تاعدىرلارى دا تانىس بولعاندىقتان با، حان ەندى الگى وقيعا جايىن ەستەن شىعارۋعا تىرىستى. ءبىراق ونىڭ ويىنان ءبىر نارسە كەتپەي-اق قويدى.
ۇرىستا ەر جىگىت قازا تاپتى دەپ ەشكىم دە حاندى سوكپەسە كەرەك ەدى. بۇل ەل سالتىندا جوق. ال بۇگىن نەگە بۇلاي بولدى؟ حاندى بالاعاتتار، اياۋلى ءيتىن ولتىرتەر بۇلارعا مۇنداي جەلىك قايدان ءبىتتى؟ مۇندا قانداي سەبەپ بار؟ جالعىز قارا حالىق ەمەس، باتىر، سۇلتاندار دا ءابىلقايىرعا قارسى سويلەۋدى جيىلەتىپ ءجۇر. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇبىرى نەدە؟ جارايدى، جۇرت ۇرىستان، سوعىستان قاجىدى دەلىك. مەزى بولعان جۇرتتىڭ ءتىلى دە شىعا باستاۋى مۇمكىن. بۇل ءبىر اقيقاتى بولار. ەكىنشىسى نەدە؟ ەكىنشىسى... ءابىلقايىر مويىنداعىسى كەلمەگەنمەن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ەكىنشىسى — «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» العاشقى جىلدارىنداعىداي ەمەس، حالىق الدىندا ءقادىرىنىڭ تۇسە باستاعانىندا ەدى.
... ءتۇن ورتاسى اۋا حان ءوزىنىڭ اۋىر ويلارىنان سەرگىگەندەي سەزىندى. قارسى الدىنداعى وشاقتىڭ قىزىل شوعى سونۋگە اينالعان. تىنىق تۇندە جاس قي ءتۇتىنىنىڭ بولماشى كۇلىمسى ءيسى كەلەدى. ارعى بەتتەن وگىزشاعالانىڭ قۇلاققا جاعىمسىز ايقايى ەستىلەدى.
ءابىلقايىر وتىرعان ديىرمەن تاسىنان تۇرەگەلدى. كەنەت ءون بويى دىرىلدەپ كەتتى. قارسى الدىندا بۇگىن عانا جىعىلعان اق وتاۋدىڭ جاپىرىلعان ورنى جاتىر ەكەن. ءيا، بۇل ءبىر كەزدە حاننىڭ جانىنداي جاقسى كورگەن توقالى نۇربيكەنىڭ قىمبات اق وتاۋىنىڭ ورنى ەدى...
III
قازاق دالاسىنىڭ روسسيا قول استىنا كىرۋىن ءبىر كۋالىك قاعازبەن، نە ءبىر ۋكاز كۇنىمەن اتاۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ونداعان جىلعا سوزىلعان ۇزاق، قايشىلىعى مەن قيىندىعى مول اۋىر قالىپتاسۋ كەزى ەدى. جانە قازاق ەلىنىڭ روسسياعا قوسىلۋىن ءبىر حاننىڭ، قالا بەردى بىرنەشە قايراتكەردىڭ ەسىمدەرىمەن عانا بايلانىستىرۋ — و دا دۇرىستىققا جاتپايدى. بۇل زاڭدى شەشىمى بار، ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري فاكتىلەر سەكىلدى كوپتەگەن سەبەپتەرمەن شيەلەنىسكەن ءداۋىرىنىڭ تىلەگىنە قاراي تاريحتىڭ ءوزى جاراتقان پەرزەنتى. روسسياعا قوسىلۋ — رۋلار اراسىنداعى تالاس-تارتىس، سول رۋلاردىڭ جاعرافيالىق جاعدايى — تولىپ جاتقان قاسىن دا، دوسىن دا تۋدىردى. ءبىر جاعىنان، ۇشى-قيىرىنا قۇس جەتپەس كەڭ دالاسىندا قازاق قاۋىمىنىڭ قالىپتاسقان تۇراقتى ەكونوميكاسىنىڭ جوقتىعى جانە نەگىزگى كاسىبى قۇبىلمالى، كوشپەلى، تۇرمىسپەن بايلانىستى بولعاندىعى، ەكىنشى جاعىنان، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ ءدۇمپۋى اسەر ەتىپ، رۋ باسشىلارى وزدەرىنىڭ روسسياعا باعىنۋ ساياساتىن ءاردايىم وزگەرتىپ وتىردى. مۇنداي جاعدايدا روسسيا قول استىنا كىرۋدىڭ كەشەگى قولداۋشىلارى بۇگىن وعان قارسى شىعىپ، ال كەشەگى قارسىلارىنىڭ بۇگىن ونى جاقتاۋى — تاڭقالارلىق ءىس ەمەس-تى.
ءبىراق كەلەشەككە كەرەكسىز، بولاشاعى جوقتىڭ ءبارىن وزىنەن ءارى يتەرىپ، تاريح دوڭعالاعى العا قاراي اينالا بەردى. وسىلاي قازاق دالاسىنا اياۋدى بىلمەس، وراسان قاتتى جاڭا تاريحتىڭ داۋىلدى كوكتەمى كەلدى.
سونداي-اق ءابىلقايىر حاننىڭ اننا يواننوۆناعا 1730 جىلى جازعان حاتىنداعى «قورعانىڭىزعا الۋىڭىزدى تىلەيمىز» دەگەن ءسوزدى سوڭىنان شىققان رەسمي قاعازدا «روسسيا قول استىنا الۋىڭىزدى وتىنەمىز» دەپ وزگەرتۋى جايىنداعى عالىمداردىڭ تالاستارىنىڭ دا كەرەگى شامالى. ارينە، تاريحي كۋالىك قاعازداردىڭ دۇرىس اۋدارىلعانى جاقسى-اق، ءبىراق بۇگىنگى كۇنى «قورعانىڭىزعا الىڭىز»، نە بولماسا «قاراماعىڭىزعا الىڭىز» دەگەن سوزدەردىڭ قانداي ايىرماسى بار؟
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، روسسيا پاتشاسى اننا يواننوۆنا ءابىلقايىر حانعا بەرگەن گراموتاسىندا: «... وزدەرىڭنىڭ وتىنىشتەرىڭ بويىنشا جوعارعى كورسەتىلگەن تاراۋلاردىڭ نەگىزىندە، قىرعىز-قايساق حانى ءابىلقايىر، سەنى جانە بار قىرعىز-قايساق اسكەرىن قول استىمىزعا الدىق... سوندىقتان حان مەن ونىڭ بار اسكەرى ءبىزدىڭ يمپەراتورلىق مارتەبەمىز بەن ونىڭ مۇراگەرلەرىنە ماڭگى-باقي ادالدىعىن ساقتاۋى كەرەك» دەلىنگەن. بۇل گراموتادا: «ادال جانە ادىلەتتى» پاتشاعا قىزمەت ىستەۋ، سوعىس كەزىندە روسسيا اسكەري باسشىلارىنىڭ قاراماعىنا قارۋ-جاراقتى قول بولىپ كەلۋى، جايىق قازاق-ورىستارى، باشقۇرت، قالماق سەكىلدى روسسياعا باعىنىشتى ۇلتتاردى شاپپاۋى، قازاق جەرى ارقىلى وتەتىن ورىس-ساۋدا كەرۋەندەرىن توناماۋ، بۇرىن-سوڭدى قولعا تۇسكەن ورىس، تۇتقىندارىن قايتارۋ سەكىلدى قازاق حاندارىنىڭ مىندەتتەرى كورسەتىلگەن. سوندا عانا روسسيا پاتشالىعى قازاق ەلىن ءوز قورعانىنا الماق بولعان.
ءابىلقايىر حان دا، ودان كەيىن «روسسيا قول استىنا كىرىپ ادال قىزمەت ىستەۋگە» انت بەرگەن ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتان دا، سول جىلى بۇعىباي مەم ەسەت باتىر باستاعان كىشى ءجۇزدىڭ ءۇش ءجۇز توقسان توعىز «يگى جاقسىلارى» دا روسسياعا باعىنۋ دەگەن ۇعىمدى قورعان بولۋ دەگەن ماعىنادا تۇسىنگەن.
نە دەگەنمەن دە بۇل كەزەڭنىڭ باستى ماڭىزى — قازاق ەلى وسى شاقتان باستاپ روسسياعا ارقا سۇيەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ شارۋاشىلىعىن، ساياساتىن، ەندى سول روسسيانىڭ كوزقاراسىمەن بايلانىستىرا جۇرگىزۋىندە بولدى. بۇل تاريحي كەرەك جاعداي ەدى. جانە بۇل جاعداي وسى كەزدەن باستاپ، الدىنداعى بوگەتتەردىڭ ءبارىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ، ءارى قاراي دامي ءتۇستى.
ارينە، مۇنداي تاريحي اۋىر كۇرەس-قيمىلداردا باعىنىشتى قازاق ەلى مەن پاتشالىق روسسيا سەكىلدى وتارشىلىق ساياساتتى ۇستاعان ەكى جۇرتتىڭ اراسىندا قايشىلىق، تولىپ جاتقان قيىندىقتاردىڭ تۋاتىنى دا ءمالىم. ءبىراق سونىڭ بارىنە قاراماي، ەندى قازاق جەرىنە جوڭعار شابۋىلى توقتالدى. جوڭعار قونتايشىسى تەك ءوزى باسىپ العان قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنە عانا يە بوپ قالدى.
وسىنداي «قول استىنا» كىرگەن قازاق ەلىن روسسيا پاتشالىعى ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرقىنشى جىلدارى ۇرگەنىش، حيۋا تۇسىنان تونگەن يران پاتشاسى نادير شاحتىڭ شابۋىلىنان دا ساقتاي الدى.
ور قالاسىنان كەيىن روسسيا، جايىق، ەلەك، جەم وزەندەرىنىڭ بويىنا اسكەري بەكىنىستەر سالا باستادى. ورىس پاتشالارى بۇكىل روسسيا شەكارالارىنا تۇرعىزىلىپ جاتقان بەكىنىستەر مەن اسكەري قورعانداردى بىرىمەن ءبىرىن بايلانىستىرىپ، سولداتتارمەن تولىقتىردى. اسكەرمەن بىرگە قازاق دالاسىنا روسسيانىڭ الىس تۇكپىرلەرىنەن قارا شەكپەندەر كەلدى. بۇلار ءۇي سالىپ، ەگىن ەگىپ، مەنشىگىنە بەرگەن جەردى يەلەنۋگە كىرىستى. مۇنداي جاعدايدا كەلىمسەك جۇرت پەن جەرگىلىكتى ەلدىڭ اراسىندا قىرعي قاباقتىق، جانجال، سويىل الا جۇگىرۋ ءتارىزدى كەلىسىمسىز ىستەردىڭ دە تۋۋى ءسوزسىز ەدى. بۇقارا حالىقتى بىرىنە-بىرىن ايداپ سالىپ ەلدى باسقارۋ — ەجەلگى ساياساتى بولعان ورىس گەنەرالدارى دا، قازاق باي-ماناپتارى دا بۇل الاۋىزدىق، جانجالدارعا استىرتىن دەم بەرىپ، ورشىتە ءتۇستى. ۇلت نارازىلىعىن تۋدىرۋدا بۇل ەكەۋى دە ۇنەمى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ وتىردى. حالىقتار دوستىعىنىڭ نەگە اپارىپ سوعاتىنىن اسىرەسە پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنەن كەيىن بۇلار وتە جاقسى تۇسىنگەن-دى... قازاق ەلى روسسياعا قوسىلۋىنىڭ ارقاسىندا فەودالدىق ۇيقىسىنان ويانىپ، مادەنيەتكە قول سوزا باستادى. روسسيا ونى تاريحتىڭ الىس-جۇلىسىنا وزىمەن بىرگە الىپ كىردى، قوعامدىق جانە ساياسي جاعىنان كۇشەيۋىنە مۇمكىندىك بەردى. وتىرىقشىلىق پەن ەگىن سالۋعا، ساۋدا-ساتتىقتىڭ جاڭا ۇلگىلەرى مەن ونەركاسىپتىڭ وندىرىستىك تۇرلەرىنە ۇيرەتتى.
ءبىراق بۇل وربۋ-وركەندەۋ ءوزىنىڭ قوعامدىق ساتىسىندا ءشۇۋ دەگەننەن-اق ەكى باعىتتا دامىدى. ءبىر جاعىنان وسى ەكى ۇلتتىڭ ەڭ الدىمەنەن ءزابىر كورگەن كەدەي توپتارى بىرىمەن-بىرى بەلسەنە جاقىنداي ءتۇستى: قازاق اۋلىنىڭ كەدەيى مەن مالشىلارى، ءوز جەرىنە كوشىپ كەلگەن قارا شەكپەندەرمەن ءتىل تابىستى، سودان كەيىن پاتشا اعزامنىڭ ءتۇز كەپتىرەتىن، كەن شىعاراتىن كاسىپورىندارىندا قازاق پەن ورىس بەينەتقورلارى دوستاستى، اقىرىندا بارىپ، ساۋدا كاپيتاليزمنىڭ وركەندەۋىنىڭ ارقاسىندا كۇردەلى وندىرىستەردە ەكى ۇلتتىڭ پرولەتارياتتارى بىرىكتى. بۇل باعىتتا ريەۆوليۋسيالىق سانا-سەزىمى جوعارى ورىس پرولەتارياتىنىڭ سوڭىنا قازاق ەلىنىڭ سەزىمى ويانا باستاعان الدىڭعى قاتارلى ۇل-قىزى ەردى. وسى دوستاسۋ كۇن سايىن تەرەڭدەي، دامي بەردى. قازاق جۇرتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ادامدارىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋىنا ايداۋدان كەلگەن دەكابريستەر مەن ولاردىڭ جولىن قۋۋشى ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ جاردەمى كوپ ءتيدى. بۇعان قازاق جەرىندەگى ورىس جۇمىسشىلارى قوسىلدى. وسىلاي تاعدىرى، كەلەشەگى ءبىر ەكى حالىق كۇننەن-كۇنگە دوستاسا ءتۇسىپ، وزدەرىنىڭ الداعى باقىتتى بولاشاعىنا قول سوزدى.
ەكىنشى جاعىنان، قاراماعىنداعى ەلدى جەكە بيلەپ-توستەۋدەگى فەودالدىق ىقپالىن ازايتقانى ءۇشىن، اق پاتشانى قانشا جەك كورگەنىمەن، قازاقتىڭ كەي حانى، سۇلتانى وزدەرى سول پاتشانىڭ وكىلدەرى گەنەرال-گۋبەرناتورلارىمەن اۋىز جالاسىپ، سولاردىڭ قازاق دالاسىنداعى شوقپارىنا اينالدى. بۇل ولارعا كۇننەن-كۇنگە ايتقاندارىنا كونبەي بارا جاتقان بۇقارانى اۋىزدىقتاپ ۇستاپ وتىرۋ جولى بولىپ تابىلدى. روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتى مۇنداي ادامداردىڭ دەگەنىنەن شىقتى، تىكەلەي جاردەم بەردى. راس، ورىس گەنەرالدارىنىڭ ىشىندە ادىلەتتىلىكتى سۇيەتىندەرى دە، اقىلدىلارى دا بولدى. ولار بيلەپ وتىرعان ولكەلەرىندە قازاق بالالارىنا ارناپ مەكتەپ، اۋرۋحانا اشتى. الىم-سالىق جينايتىن شەنەۋنىكتەرى مەن پوچتا قىزمەتكەرلەرىنەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلۋدى تالاپ ەتتى. كەيبىرەۋلەرى پەتەربۋرگكە بارىپ قازاق سەكىلدى بۇراتانا ۇلتتارعا ازداعان تەڭدىك تە سۇرادى.
ءبىراق مۇنداي گۋبەرناتور، گەنەرالدار تىم از ەدى. ال قازاق جەرىنە كەلگەن شىن تاريح :— وتارشىلىق تاريحى اياۋدى بىلمەس، قان شەڭگەلدى، قاتال تاريح بولاتىن.
پاتشالى روسسيا بىرتە-بىرتە «حالىقتار تۇرمەسىنە» اينالدى. دەكابريستەردى ءوز قولىمەن دارعا اسىپ، ۇلى ورىس حالقىن تابانىنىڭ استىندا ءشىرىتۋدى ويلاعان ءبىرىنشى نيكولاي پاتشادان قازاق سەكىلدى باسقا ۇلتتار قانداي جاقسىلىق كۇتە الاتىن ەدى؟ بۇنداي جاقسىلىقتى ەكىنشى نيكولاي پاتشادان دا، ونىڭ گەنەرالدارىنان دا دامەلەنۋدىڭ ورنى جوق-تى. ەگەردە روسسيا جەرىنىڭ وزىندە قيانات، قازنانى ۇرلاۋ، پارا سەكىلدى جەكسۇرىن قىلمىستار وراسان ورىستەنىپ جاتقاندا، قازاق دالاسى سەكىلدى وتارشىلىق ساياساتى قاۋلاعان ولكەلەردەن نە كۇتەرسىڭ! ونداي سوراقىلىق بۇل جاقتا ەكى ەسە، ءۇش ەسە ارتا تۇسۋدە ەدى! ەگەر پەتەربۋرگتە سوت ادىلەتسىزدىك ىستەسە، قاراتال نە ىلە بويىندا ونداي ادىلەتسىزدىك تەمىر شىنجىرلى، قاندى اپاتقا اينالعان. ەگەر پەتەربۋرگتە ادىلەتسىز سوت ءبىر كىسىنىڭ باسىن الۋعا بۇيىرسا، بۇل ارادا «كارى قىلىش» جاساعى سوتسىز ءجۇز كىسىنىڭ باسىن بىردەي دومالاتقان.
1737 جىلى سامەكە دۇنيە سالدى. ورتا ءجۇزدىڭ بيلىگى ەندى ءبىرجولاتا ۇلكەن وردا حانى بولات حاننىڭ بالاسى ابىلمامبەتكە كوشتى. ءبىراق ول الىستاعى ورىنبور اكىمشىلەرىنەن كورى، قاسىنداعى جوڭعار قونتايشىسىنا جالتاقتاپ قاراي باستادى. ەگەر قالدەن سەرەن وعان اتا مەكەن تۇركىستان شاھارىن قايتارىپ بەرۋگە كونسە، جوڭعار حاندىعىنا باعىنىشتى بوپ، اماناتقا ءبىر بالاسىن جىبەرمەك ويعا دا كەلگەن. ايتسەدە قونتايشىمەن ءبىرجولاتا قولتىقتاسىپ كەتۋىنە ەل نارازىلىعى كولدەنەڭ تۇسكەن. حالىق ويىن بۇقار جىراۋ:
ەجەلگى دوس جاۋ بولماس،
شىركەۋىشتە حاتى بار.
ەجەلگى جاۋ ەل بولماس،
كوڭىلىندە كىردىڭ تاتى بار
دەپ حانعا تىكەلەي ايتقان. جۇرت جىراۋ ءسوزىن ماقۇلداعان. جانە ابىلمامبەتتىڭ ويىن سەزگەن ورىنبور اكىمى نەپليۋيەۆ تە بوسقا جاتا الماعان. ورتا ءجۇز جوڭعارعا اۋىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنىپ، ونىمەن ءتىل تابۋدى دۇرىس كورگەن.
بۇنداي جاعداي ورعا قالا سالدىرىپ، ورىس پاتشالىعىنا ارقا سۇيەي، بۇكىل قازاق ەلىن قولىما الام دەگەن ءابىلقايىردىڭ جىگەرىن قۇم ەتتى. ەندى ول ابىلمامبەت پەن ابىلاي، باراقتاردان ورىس پاتشالىعىن قىزعاندى. كىشى ءجۇز حانىنىڭ ءبۇيتىپ زىعىردانى قايناۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ بار ەدى. ءابىلقايىر: «ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا كىرسەم، جايىق پەن ەدىل وزەندەرىنىڭ ەكى ورتاسىنداعى جايىلىمدارعا مالىمىزدى جايۋعا رۇقسات بەرەدى» دەپ ۇمىتتەنگەن. ال ورىنبور اكىمدەرى، پاتشا اعزامنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، جايىلىم بەرمەك تۇگىل، كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارىنا جايىقتىڭ ار جاعىنا وتۋگە تىيىم سالدى. ول ول ما، ارعى بەتكە وتپەس ءۇشىن، كۇز كەلە جايىقتىڭ بەرگى بەتىنىڭ ون شاقىرىمداي جەرىن ورتەپ تاپ-تاقىر ەتۋدى بۇيىردى. كۇزگى جايىلىم، شۇرايلى جەرىنەن ايرىلعان كىشى ءجۇزدىڭ اساۋ رۋلارى «ورىسقا باعىنساق ءبىزدى جارىلقايمىن دەگەنىڭ قايدا» دەپ، ەندى حاندى اشىق كەلەكە ەتە باستادى. ال وردان جەتپىس-سەكسەن شاقىرىم بەرى تۇراتىن، تورعاي وزەنىنىڭ بويىن جايلاعان ءابىلقايىردىڭ قول استىنداعى ارعىن مەن قىپشاق رۋلارىنىڭ كەي اۋىلدارى ەندى كىشى ءجۇز حانىنىڭ قاراماعىنان شىعۋدى ويلادى. ويتكەنى، ەگىنگە قولايلى تورعاي وزەنىنىڭ كەڭ القابىنىڭ وزىنە ورىس وتارشىلارى كوز تىگە تۇسكەن ەدى. اسىرەسە، ورىنبور بەكىنىسىنەن ەكى ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جوعارى جاتقان تورعاي وزەنىنىڭ بويىنداعى قاراقوعا، دوعال سەكىلدى مالعا جايلى ويپاتتاردى ەگىسكە ىڭعايلاي باستاعان. جانە وسى كەزدە سوناۋ جايىق، مياس وزەندەرىنىڭ بويىمەن سوزىلعان بەكىنىستەر قورعان، ومبى قالالارىمەن شەكتەس كەلىپ، ەرتىس وزەنىنىڭ بويىمەن جوعارى كوتەرىلگەن. ودان ءارى بييسك قالاسىنىڭ سولتۇستىگىن الا، التاي تاۋلارىنىڭ ەتەگىنەن شىعىپ، قازاق دالاسىن قورشاۋعا اينالعان. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ەندى قازاق جەرىنىڭ ىشىنە دە اق پاتشانىڭ اۋىز سالاتىنى بەلگىلى بولىپ قالعان.
بۇل وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ىزعارلى لەبىن ەڭ الدىمەن ازەر كۇن كورىپ وتىرعان بۇقارا حالىق سەزىندى. جايىلىم جەرىنەن ايرىلعالى تۇرعان جۇرت ەندى ورىس پاتشالىعىنا عانا ەمەس، وزدەرىن سول پاتشالىقتىڭ قول استىنا سۇيرەگەن ءابىلقايىر، سامەكە سەكىلدى حاندارىنا ۇركە قاراي ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە الىم-سالىق اۋىرلاپ جۇرتتىڭ ەڭسەسىن باسا بەردى. قاراماعىنا كىرگەن ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ ەلدەرىنە اننا يواننوۆنانىڭ ۋكازى بويىنشا سالىنعان سالىق جوقتىڭ قاسى ەدى. بار بولعانى وسى ەكى ءجۇزدىڭ جىلىنا تولەيتىنى ءبىر مىڭنان ءۇش مىڭعا دەيىن تۇلكى مەن قارساقتىڭ تەرىسى عانا بولاتىن. بۇل بولماشى سالىقتىڭ ءوزىن دە ەل العاشقى ون جىل بويى، كەيدە بەرىپ، كەيدە بەرمەي كەلگەن. ال اقىرعى كەزدە قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىنا بەكىنىستەر سالۋمەن بايلانىستى، جەرگىلىكتى ورىس اكىمدەرى، بۇل سالىقتاردى ماڭىنداعى اۋىلدارعا ازىق-تۇلىك، مال باسىنا قاراي اينالدىرعان. مۇنداي سالىقتىڭ سالماعى كوبىنە ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ قاراۋىنا جاتاتىن كىشى ءجۇزدىڭ ەلدەرىنە تۇسكەن. بۇرىن جانىنان ەرىكسىز بىرەۋگە بىردەمە بەرىپ كورمەگەن جانە «مال اشۋى — جان اشۋى» دەپ قارايتىن قازاق ەلى، تولەپ جاتقان مال باستارى بالەندەي بولماعانمەن: «قالالارى سالىنباي جاتىپ ىستەپ وتىرعانى مىناۋ، ەرتەڭ بەكىنگەن كەزىندە نەمىز قالادى»، — دەپ كۇنى بۇرىن سارى ۋايىمعا ءتۇستى.
وسىنداي جاعدايلارمەن ەل الدىندا ءقادىرى كەتە باستاعان ءابىلقايىر، ءبىر جاعىنان پاتشا ۇكىمەتىنەن كۇتكەنى اقتالماي، نە ىستەرىن بىلمەي، ىشتەي ابىگەرلەنۋدە ەدى. ول اقىرى «ءۇش ءجۇزدىڭ قامى» تۇگىل، ءوز حاندىعىنىڭ نە بولارىن بىلمەي، ابدەن ساستى... ەكى ۇرتى سۋالىپ، سوپاق بەتى بۇرىنعىسىنان دا سوزىلا تۇسكەندەي، اق سۇر جۇزىنەن قانى قاشىپ، سۇزەكتەن تۇرعانداي بوزارىپ كەتكەن. سۇرعىلت كوزدەرى دە بۇرىنعىداي ەمەس، نۇرى ءسونىپ، قانتالاپ، قىزارا قالعان. مەزگىل، زاماننىڭ اعىسى، تاعدىر، باسقا قونعان ب ا ق كوتەرىپ، ۇلى تىلەكتەرگە قول سوزعان ادامنىڭ سول زاماننىڭ ءوزى تۋدىرعان داعدارىسىنان، قيىندىعىنان كۇيرەۋى تابيعي ءىس ەدى.
ول ءقازىر اۋىل سىرتىنداعى توبەدە وتىر. قاسىندا جاقىندا عانا ارال ماڭىنداعى قازاق پەن قاراقالپاقتىڭ حانى بولىپ سايلانعان ۇلكەن بالاسى نۇرالى. بوزاڭدى توبەنىڭ باسىنا توسەلگەن تەكەمەتتىڭ ۇستىندە اق جاستىققا شىنتاقتاي جاتىپ، اكەلى-بالانىڭ وڭاشا اڭگىمەلەسكەنىنە بيە ساۋىمىنان ارتىق مەزگىل ءوتتى. قاباقتارى جابىڭقى، تۇستەرى سولعىن. اكەلى-بالالى ادامدارداي ەمەس — ارباسا قارايدى. بۇل ارباسۋ «حان بالاسى تۋعان اكەسىن، ءوزى حان بولۋدى ويلاعانشا عانا اكە سانايدى» دەگەن كونە قاعيدادان تۋعان ءتارىزدى.
— ءسويتىپ سەن، نەپليۋيەۆتەن ىرگەڭدى الىس سالما دەيسىڭ عوي؟ — دەدى ءابىلقايىر نۇرالىعا كوزىنىڭ قيىعىن اۋدارا.
— ىرگەڭدى الىس سالاتىن مەزگىلدەن ءوتىپ كەتتىڭ، كوكە، شاماڭ كەلسە ءتىل تابۋعا تىرىس.. سەنىڭ ءسوزىڭ بۇكىل كىشى ءجۇزدىڭ ءسوزى...
— ال ەگەر ونىڭ ءوزى ءتىل تاپقىسى كەلمەسە شە؟
— سول ءتىل تاپقىسى كەلگەنى ءۇشىن شاقىرىپ وتىرعان بولار.
— جالعىز مەنى عانا شاقىرىپ پا؟ نەپليۋيەۆ ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتاندى دا شاقىرىپ وتىرعان جوق پا؟.. اننا يواننوۆنا ماعان بەرگەن گراموتاسىندا مەنى بۇكىل قىرعىز-قايساق حانى دەپ بەكىتكەن جوق پا ەدى؟ قاراماعىمداعى ەلدى دە: ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز دەپ اتاعان... نەپليۋيەۆ ەگەر ءتىل تاپقىسى كەلسە، مەنىڭ مارتەبەمدى وسى تۇرعىدان نەگە قارامايدى؟
— كوكە، ودان بەرى دە ون ەكى جىل وتكەن جوق پا؟ سەنىڭ ونداعى ايبارىڭ مەن قازىرگى ايبارىڭ ءبىر ەمەس قوي... ورتا ءجۇز ءقازىر سامەكە حاننىڭ كەزىندەگىدەي ەمەس، قاي جاۋىڭا بولسا دا توتەپ بەرە الاتىنىن اڭعارتىپ وتىر... اق پاتشا گۋبەرناتورلارى ولارمەن ساناسپاسقا امالى جوق. ال الدا-جالدا ابىلمامبەت پەن ابىلايعا نەپليۋيەۆتى قارسى قويعىڭ كەلسە، ونىڭ جولىن تابۋ كەرەك.
— قانداي جول بار؟ ءسىرا، تاپقاندايسىڭ عوي...
— كوكە، مەنىڭ اقىلىممەن ءبارىبىر جۇرمەيسىڭ عوي.
— سەن مەنىڭ اقىلىممەن جۇرگەلى تۇرسىڭ با؟
— ءتىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولماس...
— سولاي دە...
اكەسى مەن بالاسى تالايعا دەيىن ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى. بۇل ەكەۋىنىڭ بۇگىنگى سىرلاسۋى ور قالاسىندا بولاتىن كەڭەسكە دايىندالۋدان تۋعان. ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆ قازاق جەرىنە پاتشا ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ ءىسى كۇننەن-كۇنگە قيىنعا تۇسە باستاعانىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز جونە ورىنبور گۋبەرناتورىنا بىردەي جەر ورتالىعى دەپ سانالاتىن ور قالاسىنداعى كەڭەسكە ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتاندى جانە ءابىلقايىر حاندى شاقىرعان-دى. ءوزى دە سول ورعا كەلمەك. گۋبەرناتور سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اراسىندا پايدا بولعان قايشىلىقتارمەن جاقسى تانىس. قازاق حاندارىنىڭ روسسيا پاتشالىعىنا ادال قىزمەت ىستەۋىن تالاپ ەتۋمەن بىرگە، وسى جولى ەكى حاننىڭ اراسىنداعى نارازىلىقتى دا سوز ەتپەك بولعان.
ءابىلقايىر بالاسى نۇرالى ەكەۋىنىڭ اراسى سالقىنداپ بارا جاتقانىن بۇرىننان دا سەزەتىن. ءبىراق ارال ماڭىنداعى ەلدى روسسيا پاتشالىعى نۇرالىعا بەرىپ حان ساناپ ۋكاز شىعارماعانىنا، بۇل جۇرت ءالى ءوز قاراماعىندا ەكەنىنە تاۋبە ەتىپ، بالاسىمەن بالەندەي اشىق سوزگە بارمايتىن. ءابىلقايىردىڭ ۇققانى نۇرالىنىڭ ورىس پاتشاسى جاعىندا ەكەنى. ءتۇبى قانداي جولعا تۇسەرى بەلگىسىز، ال ازىرگە تاعدىرىن دا، بولاشاعىن دا ورىس پاتشاسىنىڭ دەگەنىنە بەيىمدەگەن. بالاسىنىڭ وزىنەن دە وتكەن ورىسشىل بولۋىنا، ونى ەس بىلگەلى وسىلاي تاربيەلەگەن ءابىلقايىردىڭ ءوزى سەبەپكەر ەدى. ەندى ول روسسيا پاتشالىعىنا دەگەن ءوزىنىڭ وكپەسىن، كۇدىگىن بۇدان ءارى نۇرالىعا اشپادى.
— سولاي دە... — دەدى ءابىلقايىر قايتادان.
— سولاي...
ءابىلقايىردى كەنەت اشۋ قىسا قالدى. وزىمەن ىشتەي ارباسىپ وتىرعان بالاسى نۇرالىنىڭ ءبىر تايپا ەلدىڭ حانى ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپ، جانىندا جاتقان حان اساسىنىڭ استىنا الىپ، سويىپ سالماقشى دا بولدى. اساسىنا قولىنىڭ تەز بارىپ قالعانىن ءوزى دە سەزگەن جوق، ءبىراق ودان ارتىق قيمىل ەتپەدى. ويتكەنى، نۇرالىنىڭ دا ۇزىن تارامىس ساۋساقتارى بەلىندەگى حيۋا قانجارىنىڭ سابىن قىسا تۇسكەنىن كوزى شالىپ قالعان.
— سولاي دە!..
— سولاي!
ءدال وسى كەزدە اۋىل جاقتان ۇلكەن بايبىشەسىنەن تۋعان قىزى جانات كورىندى. جانىندا قالماق توقالى تاپقان سەگىز جاسار ۇلى شىڭعىس بار. ەكەۋى ۇرىسقان ادامداي تىمىرايىسىپ وتىرعان اكەسى مەن ۇلكەن اعالارىنا ادەپپەن سالەم بەردى. جانات سۇڭعاق بويلى، اكەسىنە تارتقان سۇرشا قىز. تۇر-كەلبەتىندە سۇلۋلىقتان گورى تاكاپپارلىق، قايسارلىق باسىم. كيگەن كيىمى دە اۋىلدىڭ قوس ەتەكتى، كامشات بورىكتى، التىن سىرعا، كۇمىس شولپىلى بويجەتكەندەرىنە ۇقسامايدى. كيىمدەرى جاۋىنگەر كوشپەلى ەلدىڭ ات ۇستىندە وسكەن قىزدارىنا لايىق ىقشام. بەلىندە كۇمىس ساپتى قانجار تاققان جالپاق بەلبەۋ، ۇستىندە بەلىن قىناعان قىسقا جەڭدى ماۋىتى پەشپەنت، بالاعىن ويۋلاعان كەستەلى شالبار. اياعىندا بيىك وكشەلى شوڭقايما ەتىك. باسىندا قۇندىزبەن ادىپتەگەن شوشاق بورىك. ۇزىن شاشىن بوگەت بولماۋى ءۇشىن شاشباۋىمەن قوسىپ بەلبەۋىنە قىستىرىپ قويعان. نىقتاپ باسقان اياعىنىڭ ىرعاعىنا قاراي، قىپشا بەلى بولماشى بۇراڭ تارتقانمەن، جازى ءوتىپ، كۇزگە قاراي سوياۋلانا باستاعان بالقۋرايداي، دەنە بىتىسىندە بۋىنى ابدەن قاتقان ەگدەلىك بايقالادى. جانىنداعى قالماق وڭدەس جالپاق بەت، توبىلعى كۇرەڭ بالا جىگىتتىڭ تۇتاس بىتكەن ءتورتباق دەنە قۇرىلىسى الىپ كۇشتىڭ يەسى بولارىن كورسەتىپ تۇر. بۇنىڭ كيگەنى دە حان بالاسىنا تاقا لايىق كيىمدەر ەمەس. بەلىندە قانجارلى قالىڭ قايىس بەلبەۋ. ۇستىندە ىقشام، جاعاسىن قارا بارقىتپەن كومكەرگەن قىزعىلت شاپان. اياعىندا كەڭ قونىش بىلعارى ەتىك، باسىندا ەلتىرى بورىك.
بالالارىنىڭ سالەمىن الىپ، ءابىلقايىر:
— جاي جۇرسىڭدەر مە، جاناتجان؟ — دەدى.
— جاي ەمەس. بۇگىن تاڭەرتەڭ قاراقىز جەڭەشەمە «شىڭعىس قالاعا جۇرەدى، جولعا دايىندا» دەپسىز. قاشان جانە قانشا ۋاقىتقا بارادى؟ ۇزاققا ما، الدە از كۇنگە مە؟ سونى سۇراعالى كەلدىم.
جاناتتىڭ «قاراقىز جەڭەشە» دەپ تۇرعانى — اكەسىنىڭ قالماقتان العان توقالى. قالماق ەسىمىن دۇرىس ايتا الماعاننان كەيىن، اۋىل ايەلدەرى قارا كۇرەڭ تۇسىنە قاراي قاراقىز حانىم دەپ اتاپ كەتكەن. بۇگىن تۇندە ءابىلقايىر ورتانشى بايبىشەسى ۇكىلىمايدىڭ ۇيىنە قونىپ شىققان. بۇل جاعالبايلى رۋىنىڭ ءبىر اتاقتى بايىنىڭ قىزى بولاتىن. باقىتسىز نۇربيكەدەن كەيىنگى ەڭ سۇلۋ ايەلى. ءابىلقايىرعا ازداعان ىقپالى دا بار. تۇندە حاننىڭ كوڭىلىنىڭ كەڭىگەن ءبىر شاعىن تاۋىپ، ءبىر جاعى وكپە، ءبىر جاعى نازى ەتىپ: «حان يەم، قوجاحمەت ۇلىڭدى قاشانعى ورىس بەكىنىسىندە ۇستايسىڭ، ساعىندىم عوي، قايتاتىن ۋاقىتى جەتكەن جوق پا؟ ورنىنا توقالدىڭ بالاسىن جىبەرسەيشى، و دا سويتالداي جىگىت بولىپ قالدى عوي»، — دەگەن.
ءابىلقايىر ورتانشى ۇلى قوجاحمەتتى ءوزى دە جاقسى كورەتىن. امانات رەتىندە ورىنبوردا تۇرىپ جاتقانىنا جەتى جىلدان اسىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ور وزەنىنىڭ بويىن جايلاعان جاعالبايلى رۋى ور بەكىنىسى سالىنعاننان بەرى وزگە رۋلاردان گورى وزدەرىنىڭ كۇيەۋ بالاسى — كىشى ءجۇز حانىنا اناعۇرلىم الا كوز. ءابىلقايىر ءوزى دە بيىل قوجاحمەتتى ورىنبوردان الىپ كەلىپ، جاعالبايلى جۇرتىنا — ناعاشى ەلىنە جىبەرمەك ەدى. جيەندەرىن كورىپ، مۇمكىن جاعالبايلى دا ءجىبىر، اعايىننىڭ ارازدىعى باسىلار دەگەن ءۇمىتى دە بار.
وسىنداي ويعا بەكىگەن حان قاراقىز توقالىنا تاڭەرتەڭ «شىڭعىستى دايىندا، قالاعا جۇرەدى» دەپ بۇيىرعان. حانىم: «نە ءۇشىن، قانشا ۋاقىتقا جۇرەدى؟» دەپ سۇراۋعا باتا الماعان. حاننىڭ سىرى ايەلدەرىنە ءمالىم، ءوز ەركىمەن بىردەمە دەمەسە، سۇراپ ودان ەشتەڭە دە بىلە المايسىڭ. سونداي مىنەزىنە قانىق قاراقىز بيكە ۇندەمەي قالا بەرگەن. تەك ۇيىنە جانات كەلگەندە عانا «بالامدى قايدا اپارماق؟ قانشا ۋاقىتقا؟ نەگە اپارماق؟ ءبىلىپ بەر» دەپ جالىنعان. ال ءابىلقايىر بولسا، وزگە بالالارىنا قاتال بولعانىمەن، جاناتقا كەلگەندە جانى بولەك، ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيدى.
— شىڭعىس ۇزاق ۋاقىتقا بارادى. مۇمكىن بىرەر جىل اۋىلعا قايتا قويماس، دۇرىستاپ دايىنداسىن، — دەدى.
شىڭعىس سۇپ-سۇر بوپ كەتتى. بالاسىنىڭ كەنەت وزگەرگەن ءتۇرىن كورىپ، ءابىلقايىر ءسال ءجىبىدى.
— جىگىت بولىپ قالدىڭ، ساعان دا شەت جۇرتتى كورگەن ءجون. تالىم-تاربيە، ونەر ۇيرەنۋىڭ كەرەك، — دەدى.
حان جانىندا تۇرعاندار بالا جىگىتتى اماناتقا اپارا جاتقانىنا شەك كەلتىرمەدى.
— جاقسى، — دەدى شىڭعىس باسىن ءيىپ.
ءابىلقايىر ورنىنان تۇرەگەلدى. ول باعانادان بەرى كۇنشىعىس جاققا ءالسىن-السىن كوز جىبەرىپ الاڭداپ وتىرعان. سول تۇستان كەنەت ءۇش سالت اتتى كورىندى.
— قۇدابايلار عوي، — دەدى ءابىلقايىر، — سەندەر ورداعا قايتا بەرىڭدەر.
جانات كەلە جاتقان سالت اتتىلاردان كوزىن ايىرماي ءسال تۇردى. قايتقىسى كەلمەپ ەدى، ءبىراق اكەسى مەن اعا-ىنىسىنەن ۇيالدى ما، بۇرىلىپ كەتتى. نۇرالى، شىڭعىس ۇشەۋى اۋىلعا قاراي بەتتەدى. كەلە جاتقان ءۇش سالت اتتىنىڭ ءبىرى قۇداباي — اكەسىنىڭ حاتشىسى ءارى ءتىلماشى. ورىنبور ماڭىنداعى قازاق اۋىلدارىنان. كەلبەتتى جانە تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس جىگىت. وسى جىگىتپەن بىلتىردان بەرى جانات كوڭىلدەس. كورمەسە ساعىنىپ قالادى. «وسىعان بارام» دەۋگە اكەسىنەن جاسقانادى. قارادان شىققانعا تورە تۇقىمى قىز بەرمەيدى. ەركىن وسكەن حان قىزى سول سەبەپتەن دە ءۇي ىشىنە بىلدىرمەي، بۇگىنگە دەيىن جىگىتپەن قۇپيا كەزدەسىپ كەلگەن. جاقىندا قازالى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى داتقا قۇدالارى كەلمەك. كۇيەۋ كەلەتىن مەزگىل تاياعان سايىن جانات قۇدابايعا ەلتە تۇسۋدە. حاننىڭ تاپسىرماسىمەن كەتكەن جىگىتتى التى كۇن كورمەي قالىپ ەدى، جانىن قويارعا جەر تاپپادى...
ءابىلقايىر سىرعا وتە بەرىك جان. ال الدا-جالدا كوڭىلىنىڭ ءبىر كۇمانىن اشقىسى كەلسە ونى تەك جاناتقا عانا ايتاتىن. ويتكەنى اكە بالاعا سىنشى، جانات زاتى ايەل بولعانىمەنەن، وزىنە تارتقان قاتىگەز، سىرعا بەرىك تۇڭعيىق ەكەنىن بىلەتىن. ءابىلقايىر نەپليۋيەۆتەن: ور قالاسىنا كەلسىن، وندا ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان بولادى دەگەن حاباردى الىسىمەن ورىنبورعا جانىنا ون بەس جىگىت نوكەر ەرتىپ وسى جاناتتى جىبەرگەن. قىزى ارقىلى نەپليۋيەۆكە: «ابىلمامبەت جوڭعار قونتايشىسى قالدەن سەرەنمەن جاقىنداسقالى ءجۇر. قالدەن سەرەن وعان تۇركىستان شاھارىن قايتارسا، جوڭعارلارمەن قايتادان تاتۋلاسپاق، دوستىقتىڭ بەلگىسى ەتىپ اماناتقا ءبىر بالاسىن جىبەرمەك. ەگەر ابىلمامبەت ور قالاسىنا كەلە قالسا، ودان جوڭعار جاعىنا شىقپايمىن جانە اق پاتشاعا ادال قىزمەت ىستەيمىن دەگەن انتىن الۋ كەرەك. جانە ابىلمامبەت سوزىندە تۇرۋى ءۇشىن ءبىر بالاسىن اماناتقا تاپسىرسىن. ال امانات بالاسىن اكەلىپ بەرگەنشە، ءوزىن جىبەرمەي، تۇتقىن ەتە تۇرسىن» دەگەن. جانات نەپليۋيەۆكە بۇل سالەمدى بۇلجىتپاي جەتكىزدى. ءبىراق اكەسى بۇل سىردى ەشكىمگە ايتپا دەگەنىنە قاراماي، الدەقالاي قۇدابايعا ايتىپ قويدى.
وسى قۇدابايدى ءابىلقايىر ور قالاسىنا كەلە جاتقان ابىلمامبەتتىڭ الدىنان شىعارعان. كۇشىگىنەن اسىراعان يتىندەي حاتشىسىنا ەكى-ۇش كۇن ابىلمامبەتتىڭ قاسىندا بولىپ، بار سىرىن ءبىلىپ كەلۋدى تاپسىرعان.
ءابىلقايىر كەشەدەن سول قۇدابايدى تىپىرشي كۇتۋدە ەدى. بەلەستەن سالت اتتىلار كورىنىسىمەن، سابىرى قالماي، ارى-بەرى جۇرە باستادى.
قۇداباي اتىنان ءتۇسىپ، حاننىڭ قاسىنا جاياۋلاپ كەلدى.
— ارمىسىز، حان يەم؟
— بارسىڭ با، جارقىنىم؟ قانداي حابار اكەلدىڭ؟
كەنەت حاننىڭ كوزى قۇدابايدىڭ بەلىندەگى جارقىراعان كۇمىس بەلبەۋگە ءتۇستى. كىسەسى دە، كىشكەنتاي قانجارلى قىنابى دا سوم كۇمىستەن سوعىلعان. اتتەڭ نە كەرەك، بۇل كۇمىس بەلبەۋ نەنىڭ تولەۋى بولعانىن بىلەر مە ەدى. حاننىڭ وزىنە سەزىكتەنە قاراعانىن بىردەن ۇققان حاتشى، تيتتەي دە ابىرجىماي بەيقام ءتۇر.
حان كۇدىگى تەز تارادى. جاناتقا تاپسىرىلعان قۇپيادان حاتشىم حاباردار بولىپ قالعان جوق پا ەكەن دەگەن سۇراۋ ونىڭ ويىنا كىرمەگەن. «حاتشىما مىناداي ءبىر قارالىق بەلبەۋ تارتقانى، — ابىلمامبەت حاننىڭ مەنىمەن ءتىل تابىسقىسى كەلگەنى عوي» دەپ جاقسىلىققا جورىدى.
— ايتا بەر، نە ەستىپ، نە كوردىڭ؟
— ەستىگەنىم دە، كورگەنىم دە از. تەك بار تۇسىنگەنىم، ورىس پاتشاسىمەن ارازداسار ابىلمامبەت تە، ابىلاي دا جوق... ال جوڭعار قونتايشىسىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋلەرى جاي قۋلىق ءتارىزدى..
قۇداباي كورگەن-بىلگەنىن تۇگەل ايتتى. كەنەت ءابىلقايىر الدەنەنى ويلانا قالدى.
— قاستارىندا اقىلگويى بۇقار جىراۋ بار ما ەكەن؟
— جوق... كورگەم جوق.
— سوندا قالاي بولعانى؟... بۇقار جىراۋ ەل كوزى عوي. كەلمەۋىنە قاراعاندا جۇرتى حاندارىنىڭ ويىن ۇناتپاعانى ما؟
— بىلمەدىم. گۋبەرناتور جىراۋدى شاقىرماعان شىعار...
ەندى ولار ورداعا قاراي اياڭدادى.
ءۇش كۇن وتكەن سوڭ ءابىلقايىر قاسىنا كىشى ءجۇزدىڭ قىرىقتان اسا اقساقالدارى مەن باتىر، بيلەرىن ەرتىپ ور قالاسىنا ءجۇرىپ كەتتى.
... ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلى جيىرماسىنشى اۆگۋست كۇنى نەپليۋيەۆ ور بەكىنىسىنە تاياۋ تاسوتكەل دەگەن جەردە قازاق حاندارىمەن كەزدەسۋگە شاتىرلارىن تىككىزدى. بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن جەتكەن ءابىلقايىر ورىنبور گۋبەرناتورى كەڭەسكە تەك قانا ابىلمامبەت پەن ابىلاي، باراقتاردى شاقىرىپ قويماعانىن ءبىلدى. جوڭعار ەلشىلەرى كوشكا مەن بۋرۋن، ولاردىڭ سەرىكتەرى — قاراقالپاق باتىرلارى مومور مەن قۇشاقتىڭ دا گۋبەرناتور شاقىرۋىمەن كەلگەنىن ەستىدى. ەكى كۇننەن كەيىن نەپليۋيەۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ءابىلقايىردىڭ ەكى ۇلى ەرالى مەن نۇرالى دا وزدەرىنە ارناپ تىگىلگەن ۇيگە كەلىپ ءتۇستى.
شاقىرىلعان قوناقتاردىڭ سانىنا قاراعاندا بۇل كەڭەسكە ورىس اكىمدەرى ۇلكەن ماڭىز بەرەتىنى انىقتالدى. وعان كىشى ءجۇز حانىنىڭ كوزى كوپ كەشىكپەي جەتتى دە.
نەپليۋيەۆ جۇپار اڭقىعان جانارگۇل، قازوتى ارالاس قالىڭ ءشوپتى تاسوتكەلدىڭ تالدى ويپاتىنا ەلۋگە تاياۋ اق بوز ءۇي تىككىزگەن. وزىمەن بىرگە كەلگەن ەكى ەسكادرون اتتى، ءبىر باتالون جاياۋ اسكەرىنە ارناپ جيىرما شاقتى شاتىر تۇرعىزعان. اتتارىنىڭ ەر-توقىمدارى دا، سولداتتارىنىڭ كيگەن كيىمدەرى دە سۋداي جاڭا. ءبارى مۇزداي بوپ كوك تەمىرلى قارۋ-جاراق اسىنعان. قىلىشتارىنىڭ سارى جەز ساپتارى مەن مىلتىقتارىنىڭ جالاڭاش ۇشتارى كۇن ساۋلەسىمەن جارق-جۇرق وينايدى. قوناقتارىنا روسسيا پاتشاسىنىڭ ايبارلى كۇشىن كورسەتكىسى كەلگەن بولۋ كەرەك، نەپليۋيەۆ لاگەر سىرتىنا التى زەڭبىرەك قويعىزدى.
قوناقتاردىڭ ءبارى جينالعانمەن، جيىرماسىندا كەلۋگە ءتيىس ورتا ءجۇزدىڭ حانى مەن سۇلتاندارى اۆگۋستىڭ جيىرما ەكىسىنە دەيىن كەلمەدى. «بۇلار نەگە كەشىگىپ جاتىر؟» دەپ الدارىنان جىبەرگەن كىسىسى: «تاسوتكەلگە جارتى كۇندىك جەردەگى قياقتى سايىنا وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ابىلمامبەت حان قوسىن تىككەن ەكەن، تۇندە كەڭەس قۇرىپ، تاڭەرتەڭ كەيىن قايتىپ كەتىپتى» دەگەن حابار اكەلدى. «قانداي سەبەپپەن قايتتى ەكەن؟ ەشكىم ەشتەڭە دەمەي مە؟» دەپ سۇراعان نەپليۋيەۆكە، جىبەرگەن كىسىسى: «جوق سەبەبىن ايتپاپتى. سول ارانىڭ ءبىر بايىنان سۇراپ كورىپ ەدىم، ول: ورتا ءجۇز حانىنىڭ الدىنان ءابىلقايىردىڭ ءتىلماشى شىققانىن، سول ءتىلماش ەلىنە كەتكەن كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە ابىلمامبەتتىڭ دە كەيىن شەگىنگەنىن ايتتى. ءسىرا، سول ءتىلماشتان ءسىزدىڭ جوڭعار ەلشىسىن دە شاقىرعانىڭىزدى ەستىگەن بولۋى كەرەك. ابىلمامبەت ءوزى جوڭعار قونتايشىسىمەن كەلىسىم ءسوز جۇرگىزىپ جۇرگەندىكتەن، سىزبەن ول ەل ەلشىلەرىنىڭ كوزىنشە سويلەسكىسى كەلمەگەن شىعار» دەگەن جورامال ايتتى. نەپليۋيەۆ جيرەن مۇرتىن سيپاپ، تۇكسيگەن تۇكتى قاباعىن قارس جاۋىپ ءسال ويلانىپ قالدى، «بۇل ءسوزدىڭ قيسىنى بار. جوڭعار ەلشىسىنىڭ كەلگەنىن ەستىسە، ابىلمامبەت اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرۋى عاجاپ ەمەس. جوڭعار اسكەرى بۇعان جاقىن تۇر عوي. ءبىراق ونى قالاي ەستيدى؟ وسىنداي جاعداي بولماس ءۇشىن جوڭعار ەلشىسىنىڭ كەلەتىنىن مەن ءابىلقايىرعا دا بىلدىرگەن جوق ەدىم عوي... جوق، مۇندا باسقا گاپ بار».
دەرەۋ ول قۇدابايدى شاقىرتتى. كىشى ءجۇز حانىنىڭ حاتشىسى، نەپليۋيەۆتىڭ ودىراڭ-ودىراڭ اتتاۋىنان، جيرەن مۇرتىنىڭ ەدىرەيىپ، كوك كوزىنىڭ شىنىداي بوپ مىزعىماي قالۋىنان گۋبەرناتوردىڭ اشۋلى ەكەنىن ايتپاي ءتۇسىندى.
— ساۋ-سالاماتسىز با، مارقاباتلى گۋبەرناتور مىرزا، — دەدى قۇداباي ءتىلى ءسال كۇرمەلىپ. — ءسىز شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ...
گۋبەرناتور حاتشىنىڭ امانداسۋىنا جاۋاپ تا قايىرعان جوق.
— ابىلمامبەتتىڭ الدىنان ءابىلقايىر سەنى نەگە جىبەردى؟ — دەپ سۇرادى ىزعارلى ۇنمەن.
اككى ءتىلماش اڭگىمە ورتا ءجۇز حانىنىڭ كەڭەسكە كەلە جاتىپ كەيىن قايتقانى جايىندا ەكەنىن سەزە قويدى. ابىلمامبەت بۇگىن بولماسا ەرتەڭ كەلە قالسا، ءوزىنىڭ نە ءۇشىن كەيىن قايتقانىن تۇسىندىرەدى. سوندا حان الدىندا دا، گۋبەرناتور الدىندا دا ءتىلماشتىڭ قارا بەت ءىسى اشكەرەلەنەدى. ءابىلقايىردان گورى، وعان ءوزىنىڭ شىن قوجاسى نەپليۋيەۆتىڭ اشۋلانباعانى كەرەك.
— ءابىلقايىر حان مەنى ابىلمامبەتتىڭ الدىنان جىبەرگەنى راس، — دەدى ول باسىن ءيىپ. — سىزگە جەتكىزۋگە ىڭعايلى جاعداي بولا قويمادى.
— قانداي تاپسىرمامەن؟
— ابىلمامبەتتىڭ جوڭعار قونتايشىسىمەن كەلىسىم ءسوز جۇرگىزىپ جۇرگەنىن ورىنبور گۋبەرناتورى بىلەدى. ەگەر بۇل جولى روسسيا جاعىندا ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءبىر بالاسىن اماناتقا قالدىرماسا، سول بالاسىن ورىنبورعا اكەلگەنشە ورتا ءجۇزدىڭ حانىن ەلىنە قايتارمايدى دەدى. سونى ابىلمامبەتكە جەتكىزۋگە جىبەردى.
نەپليۋيەۆ قۇدابايدىڭ سوزىنە سەندى. ول جەرگە ءبىر تۇكىرىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كەزىپ ءجۇر. «ماعان روسسيا جاعىندا ورتا ءجۇزدىڭ بولۋى ءۇشىن، ابىلمامبەتتىڭ ءبىر بالاسىن اماناتقا الا تۇرىڭىز دەپ اقىل ۇيرەتكەن ءابىلقايىردىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى. كىشى ءجۇز حانىنىڭ بۇل قۇپيانى ابىلمامبەتكە جەتكىزۋىنىڭ قانداي سەبەبى بار؟ الدە بالەنى ماعان جاپقانى — ابىلمامبەتتەن قورىققانى ما؟ جوق، بۇل ارادا باسقا سىر بار... ابىلمامبەت پەن مەنىڭ اراما وت سالعىسى كەلەدى. ورتا ءجۇز حانىنىڭ ماعان قارسى ەكەنىن سەزدىرىپ، ءوزى مەنىڭ الدىمدا دا جاقسى كورىنبەك. روسسيا پاتشالىعى تەك ءوزىن عانا قولداسىن دەيدى-اۋ شاماسى. بۇ دا ايلا. ءبىراق ورتا ءجۇز بەن روسسيانىڭ اراسىنىڭ الشاقتاي بەرگەنىنەن وعان قانداي پايدا تۇسەدى؟ الدە ورتا ءجۇزدى دە ءوزى ارقىلى باعىندىرسىن دەي مە؟ سولاي ءتارىزدى. دەمەك، ءابىلقايىردىڭ ءبىر سىرى اشىلدى عوي... بۇل ويىنى نەمەن بىتەر ەكەن؟ بىلمەگەن ادام بوپ جۇرە تۇرايىن».
— قۇداباي مىرزا، — دەدى ءبىر زاماتتا. — ءسىزدىڭ اق پاتشاعا ادال ەڭبەك ەتكىڭىز كەلەتىنىن مەن جاقسى بىلەمىن. ءبىراق ءسىز ءالى ءبىز ريزا بولارلىق قىزمەت كورسەتكەن جوقسىز...
— گۋبەرناتور مىرزا، مەن ەستىگەنىمنىڭ ءبارىن جەتكىزىپ ءجۇرمىن عوي.
نەپليۋيەۆ قاباعىن ءسال ءتۇيدى.
— ويلاڭىز، ايتىلماعانى دا بار شىعار.
قۇداباي كىدىرمەستەن جاۋاپ بەردى.
— بىلەرىم سول، الدىڭىزدا قۇران ۇستاپ انت بەرۋگە بارمىن...
— قۇران ۇستاپ انت بەرۋدىڭ قۇنى قانشا ەكەنىن ءسىز ەكەۋمىز دە بىلەمىز عوي، — دەدى كەكەتىپ كۇلگەن گۋبەرناتور. — ال ءابىلقايىردىڭ قالماققا بەرمەك قارىنداسى جايىندا نە ەستىدىڭ؟
— تۇسىنە المادىم، تاقسىر.
— كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءبىر قارىنداسىن قالدەن سەرەنگە بەرمەك كورىنەدى عوي.
— ەستىمەگەن اڭگىمەم.
قۇداباي شىنىن ايتقان. ءابىلقايىر ورىنبور گۋبەرناتورىنا جايىقتىڭ ارعى بەتىنەن جايىلىم بەرمەدى دەپ رەنجىگەنىندە، حيۋاعا جۇرگەلى تۇرعان نۇرالىعا «حيۋا حانى ارقىلى قالدەن سەرەن جاعىنا قارماق سالىپ كور. ابىلمامبەتتەن گورى بىزگە ءجون قارايتىن مۇمكىنشىلىك تۋماس پا ەكەن... مۇنداي جاعداي تۋا قالسا قارىنداسىم قاراشاشتى بەرۋگە بارمىن... ارينە، ورىس پاتشاسى رۇقسات ەتسە...» دەگەن. نۇرالى بۇل اڭگىمەنى اياقتاي الماعان... نادير شاحتىڭ حيۋا حاندىعىن باسقارىپ وتىرعان ادامىنا بۇل ءوتىنىشتى جەتكىزۋدىڭ ورنىنا، نۇرالى قاستاسىپ قايتقان. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە نەپليۋيەۆكە جەتكىزگەن. ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ وسپاقتاپ سۇراپ وتىرعانى وسى ءجايت. قۇدابايدىڭ بۇل حاباردان ادا ەكەنىنە سەنگەن نەپليۋيەۆ:
— ءابىلقايىردىڭ جوڭعار قونتايشىسىنا قارىنداسى قاراشاشتى بەرسەم بە دەگەن ويى بار ما، جوق پا، سونى ءبىل، — دەپ تاپسىردى دا قويا بەردى.
نەپليۋيەۆ شاتىرىندا بولعانىن بىلگەن سوڭ قۇدابايدى ەندى ءابىلقايىر شاقىردى:
— نە سۇرادى؟ — دەدى ول حاتشىسىنان.
قۇداباي بولعان اڭگىمەنى جاسىرعان جوق، ءبارىن ايتىپ سالدى.
—جوڭعار حانىمەن ءسىزدى جاقىنداسپاقشى. قالدەن سەرەنگە قارىنداسى قاراشاشتى بەرمەك ويى بار كورىنەدى دەيدى... سونىڭ انىعىن ءبىلۋدى بۇيىردى.
ءابىلقايىر تۇنجىراي قالدى. قۇدابايدىڭ ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ تىڭشىسى ەكەنىن حان بىلەتىن. ءبىراق ول ءابىلقايىرعا نەپليۋيەۆ نە سۇراسا دا ايتىپ بەرەمىن دەپ ۋادەسىن بەرگەن. وعان قانشا سەنگەنمەن دە كەيبىر قۇپيا سىرىن جاسىرىپ قالۋعا تىرىساتىن. ودان ءتىپتى قورقاتىن دا. حاتشىسىن ءبىرجولاتا قۋىپ جىبەرۋگە، نەپليۋيەۆتىڭ وزىنە قانداي قاقپان قۇرىپ جۇرگەنىن قۇدابايسىز تاعى بىلە المايدى. ءبىراق نەپليۋيەۆ ءابىلقايىردىڭ سىرىن كىم ارقىلى ءبىلدى؟ بۇل قۇپيا ويىن تەك بالاسى نۇرالىعا عانا ايتقان جوق پا ەدى؟ سوندا قالاي بولعانى؟ نەپليۋيەۆ، ارينە، حان سىرىن نۇرالىدان ەستىدى. الدە نۇرالى باسقا بىرەۋگە ايتىپ، گۋبەرناتور سودان ەستۋى دە مۇمكىن عوي... ياپىرماي، سولاي بولعاي دا!
ءابىلقايىر ويلانا ءتۇستى. ول بىردە كوڭىلدەنىپ وتىرىپ بايبىشەسى، اقىلدى باپايدان: «مەن ولسەم، قاي ۇلىم حان بولۋعا لايىق» دەپ سۇراعانى بار. سوندا باپاي تۇرىپ: «ايشۋاقتى قويساڭ — ات ۇستىنەن تۇرىپ سيەرسىڭ؛ ەرالىنى قويساڭ — جاۋىڭا كۇندە تيەرسىڭ، نۇرالىنى قويساڭ — ماۋىتى شاپان كيەرسىڭ»، دەپ جاۋاپ بەرگەن. راسىندا، وسى باپايدىڭ ءسوزى دۇرىس-اۋ... ءبىراق نۇرالى سول تاقتى اكەدەن ءوزى تارتىپ الماق پا، قالاي؟»
كىشى ءجۇزدىڭ حانى بوپ وتىرۋ ءۇشىن ءقازىر ەرلىكتەن گورى ەپتىلىك، اقىلدان گورى ايلا كەرەك. بۇنى ءابىلقايىر جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ول نۇرالىنى كىنالاۋدىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ ايلاكەرلىگىن كورسەتپەك بولدى. نەپليۋيەۆكە قالدەن سەرەن تۋرالى ويىن ءوزى ايتادى. ال نەپليۋيەۆتىڭ بۇل سىردى نۇرالى ارقىلى ءبىلىپ قالعانىن سەزدىرمەس ءۇشىن، ورىنبور گۋبەرناتورىنا بۇرىنعى ءوتىنىشى ءوزى ولگەننەن كەيىن كىشى ءجۇز تاعىنا نۇرالىنى وتىرعىز دەيدى. سودان كەيىن نەپليۋيەۆ ءوزى شەشسىن، كىمنىڭ اق پاتشاعا ادال ەكەنىن.
ءسويتىپ قۇدابايعا ورىنبور گۋبەرناتورى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اراسىنداعى قۇپيا سىردىڭ ءبارى ايقىن بولدى. ۇشەۋى دە قۇدابايدان سەزىكتەنسە دە، ءبارى دە وعان ءوز قۇپياسىن اشتى.
«سەنسە — جارىلقايدى، سەزىكتەنسە — قورقادى» كوپتەن بەرى قىزىعىپ جۇرگەن، قىزىل ەتىن سىرتقا تەۋىپ، وقتاۋداي بوپ جاراعان كوك جورعانى ءابىلقايىر وعان سىيعا تارتتى.
— استىنداعى اتىڭنىڭ اياعىنا قان تۇسكەن ەكەن، ەرتەڭنەن باستاپ انا كوك جورعانى ءمىن، — دەدى حان.
كوڭىلى كوتەرىلىپ، قۇلپىرىپ كەتكەن قۇداباي «ءبۇل سىيلىق نە ءۇشىن؟» دەپ سۇراعان جوق. «باعانا نەپليۋيەۆ شاتىرىنىڭ الدىندا سۋداي جاڭا قىزىل سافيان بىلعارى ەر-توقىم جاتىر ەدى. شىركىن-اي، كوكجورعاعا قانداي جاراسار ەدى!» دەدى ىشىنەن.
ورتا ءجۇز حانى مەن سۇلتاندارىنىڭ كەلمەي كەتكەنىنە ىشتەي قاتتى رەنجىسە دە، نەپليۋيەۆ سىر بەرمەي، ەرتەڭىنە ياعني اۆگۋستىڭ جيىرما ءۇشى كۇنى ءابىلقايىرعا ارنالعان ۇلكەن قوناقاسى بەردى. بۇعان تاسوتكەل قويناۋىنا جينالعان قوناقتاردىڭ ءبارى شاقىرىلدى.
نەپليۋيەۆ ايدالاعا ۇزىن-ۇزىن ستولدار قويعىزىپ داستارقانىن سونىڭ ۇستىنە جايدى. روسسيا بايلىعىن كورسەتكىسى كەلگەندەي، ستولداردى قازاقتىڭ تاباق-تاباق سەمىز ەتتەرى مەن ۋىلجىعان سارى قىمىزىنا، ورىستىڭ سان ءتۇرلى تاعامىنا لىق تولتىردى. بۇندا شوشقا ەتىنەن باسقانىڭ ءبورى بار: قۇس ەتى، بالىق ەتى، جەمىس، تۇزداعان كاپۋستا، پوميدور، قيار، ەڭ اياعى قابىعىمەن بىرگە پىسىرىلگەن كارتوپ تا قويىلدى. مويىندارى ۇزىندى-قىسقالى بوتەلكەلەرگە قۇيىلعان ورىستىڭ اق اراعى، بەنەديكتين، ليكەر، تاعى باسقا شەتەلدىڭ ءتۇرلى شاراپتارى سامساپ تۇر.
قوناقتارى اسقا وتىرماستان بۇرىن نەپليۋيەۆ تاعى ءبىر كەرەمەت كورسەتتى. ءبىر باتالون سولداتىن ورتاداعى الاڭعا شىعارتىپ، جاياۋ اسكەر سوعىسىنىڭ نەشە الۋان ءتاسىلىن ويناتتى. شابۋىل، شەگىنۋ، قولما-قول ۇرىس، مىلتىقتىڭ ءسۇيىر ۇشىمەن جاۋىن تۇيرەۋ. ودان كەيىن ەكى ەسكادرون سالت اتتى دراگۋندار قوناقتاردى اتتى اسكەر ۇرىسىنىڭ قىران-قىرلى تۇرلەرىمەن تانىستىردى. ورىس اسكەرىنىڭ نەشە الۋان ات ويناتۋ، تال شابۋ، وردان سەكىرتۋ ءتارىزدى ونەرلەرىن بۇرىن جاقىن جەردەن كورمەگەن قازاقتىڭ اقساقال، بي، سۇلتان، باتىرلارىنىڭ ەستەرى شىقتى. «وي، پالە!»، «جىگىتىم-اق ەكەن!»، «پا، شىركىن، مىنا كەرتوبەل قالاي ويقاستايدى!» دەگەن قوشەمەت داۋىستار بۇكىل وزەن بويىن الىپ كەتتى. كورىپ وتىرعاندارى اسكەر ويىنىنان گورى سوعىسقا ۇقساڭقىراپ، «ورىنبور گۋبەرناتورى وسى اراعا ءبىزدى نەگە جيناپ الدى ەكەن» دەپ، نەپليۋيەۆقا كۇدىكپەن قاراپ وتىرعان كەيبىر اڭقاۋ بايلار ويىن بىتكەنشە، «ەي، اللا تاعالا، ءوزىڭ ساقتا!»، «قۇداي-اي، بەكەر-اق كەلگەن ەكەنمىن!» — دەپ، ىشىنەن يمانىن ايتىپ، قۇدايىنا جالبارىنۋمەن بولدى.
بۇل ويىندار بىتكەننەن كەيىن «بالەم، زارەلەرىڭدى ءبىرجولاتا الايىن!» دەگەندەي، ءوزىنىڭ سولداتتارىنىڭ ونەرىنە ريزا بولعان نەپليۋيەۆ قوناقتارىن لاگەر سىرتىنداعى توبەگە قويعان التى زەڭبىرەكتىڭ قاسىنا الىپ باردى. زەڭبىرەكتىڭ قالاي اتىلاتىنىن كورسەتپەك بوپ، ارت جاعىندا ۇرەيلەنە توپىرلاپ تۇرعان قالىڭ توپقا ءبىر قاراپ قويدى دا، «وت بەرىڭدەر!» دەپ بۇيىردى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن ورىنبور قالاسىندا «ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا كىرمەك» بوپ كەلگەن ابىلمامبەت پەن ابىلايعا ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى ءبىر زەڭبىرەكتەن ءبىر مينۋت ىشىندە ون رەت وق اتقىزىپ جۇرتتى تاڭ قالدىرعان. بۇ جولى نەپليۋيەۆ التى زەڭبىرەكتەن بىردەي ەكى مينۋت وق جاۋدىرتتى. التى زەڭبىرەك ەكى مينۋتتىڭ ىشىندە اۋزىنان جالىن توگىپ، ءجۇز جيىرما رەت گۇرس-گۇرس ەتتى. اسپان اۋدارىلىپ جەرگە تۇسكەندەي بولدى. بۇكىل cap دالانى تىتىرەتكەن ءبىر قورقىنىشتى گۇرىل بيلەپ كەتتى. ناعىز اقىرزامان تۋعانداي، بۇرىن مۇندايدى ەستىمەگەن قازاق جىلقىلارى كىسىنەي شىڭعىرىپ، شىلبىرلارىن ءۇزىپ، ەر-توقىمىن باۋىرىنا الا، ايدالاعا شابا جونەلەدى.
مۇنداي گۇرىلدىڭ قان بازارىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن قازاقتىڭ «يگى جاقسىلارىنىڭ» كوبى-اق «استاپىراللا، استاپىراللا!» دەپ جاعالارىن ۇستاپ، يماندارىن ۇيىرۋمەن بولدى. اتىس بىتىسىمەن وزەنگە قاراي جۇگىرگەندەرى دە بار...
زەڭبىرەك ۇنىمەن جۇرتتىڭ زارەسىن العانعا ءماز بولعان نەپليۋيەۆ «قازاقتىڭ جاۋىنگەرى حيۋانىڭ بىلتەلى مىلتىعىن ءبىر اتىپ قايتا تۇتاتقانشا، بۇل زەڭبىرەك ون رەت وق شىعارا الادى. وسى زەڭبىرەكتىڭ اتقان وعىنان بەس مينۋتتىڭ ىشىندە ءبىر اۋىل جوق بولادى، ال ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ون ەكى اۋىلدى قۇرتىپ جىبەرە الادى» دەدى.
زەڭبىرەكتەردىڭ جالىن اتقان الەمدى تىتىرەتكەن گۇرىلىن ەستىگەن جۇرت بۇل سوزگە كۇمان كەلتىرمەدى. بۇل التى زەڭبىرەك تۇرىكتەرمەن سوعىسىپ جاتقان روسسيانىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋعا ازەر بولگەن بار قارۋى ەكەنىن بىلگەن جوق. نەپليۋيەۆتىڭ دە قازاق حاندارى مەن جوڭعار، قاراقالپاق ۋاكىلدەرىن ور بەكىنىسىنىڭ ىشىندە ەمەس، سىرتىندا قابىلداۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسىندا ەدى. ءالى قارۋ-جاراعى شامالى ور بەكىنىسىن قوناقتارىنا كورسەتكىسى كەلمەدى. ءىشى تولعان پالە ەكەن دەپ، قۇر سىرتقى سۇسىنان شوشي بەرسىن دەپ ويلاعان.
وسىلاي كۇنى بۇرىن ەڭسەسىن باسىپ العان قوناقتارىن ەرتىپ، گەنەرال ەندى دايىندالعان ستول باسىنا كەلدى. نەپليۋيەۆتىڭ وڭ جاعىندا ءابىلقايىر مەن ونىڭ كۇيەۋ بالاسى، ورتا ءجۇزدىڭ باتىرى شاقشاق رۋىنان شىققان جانىبەك، سول جاعىندا جوڭعار ەلشىلەرى مەن قاراقالپاق باتىرلارى وتىردى.
وزگە ءۇش جۇزگە تاياۋ قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى مەن نەپليۋيەۆكە ەرىپ كەلگەن ورىس وفيسەرلەرى، جاڭا عانا «سوعىس ويىنىنا» قاتىسقان دراگۋندەر، گرەنادەرلەر، مۋشكەتەرلەر باستىقتارى وزدەرىنىڭ شەن-شەكپەندەرىنە قاراي ستول باستارىنا ورنالاستى.
گەنەرال نەپليۋيەۆ وسىنشا جۇرتتىڭ دوستىق، ءبىتىم ءۇشىن جينالعانىن، روسسيا ەلىنىڭ ەڭ ۇلى ماقساتى كورشىلەس ەلدەرمەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋ ەكەنىن ايتا كەلىپ، شىنىعا قۇيىلعان شاراپتى ەڭ الدىمەن ۇلى روسسيانىڭ مارتەبەلى ايەل پاتشاسى ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ قۇرمەتىنە كوتەرۋدى ۇسىندى.
— كىمدە-كىم ءوزىنىڭ الدىنداعى شىنىسىنا قۇيىلعان ءزامزام سۋىن ىشپەسە، — دەدى كۇلىپ، — ول ءبىزدىڭ مارتەبەلى اق پاتشامىزدىڭ قاسى.
بۇل سوزگە نانىپ قالعان قازاقتىڭ كەي اڭقاۋ باتىر، اقساقالدارى «تاۋەكەل!» دەپ الدىندا تۇرعان كىشكەنتاي شىنى ىدىستارعا امالسىز قول سوزدى.
ءبىراق بۇنى ىشسەك كاپىر بولىپ كەتەمىز دەپ سازارىپ وتىرىپ قالعاندار دا بار. وسى كەزدە نەپليۋيەۆتىڭ وزىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن ورىنبور مۇسىلماندارىنىڭ ءمۋفتيى، احۋن ءناسىپوللا مولدا ورنىنان تۇرەگەلىپ:
پاتشا ءۇشىن بۇل ءشارافنى يشپاعانلار كۇناعا باتادى! — دەپ جاريالادى. ءسويتتى دە ءوزى جۇرت كوزىنشە قولىنداعى اراق قۇيىلعان شىنىنى اۋزىنا اپارىپ، كومەيىنە توڭكەرە سالدى.
بۇدان كەيىن ەشكىم «ىشپەيمىن» دەي المادى. بارلىعى دا شىنىلارىن قولدارىنا الدى. بىرەۋلەرى بىردەن جۇتا سالدى، بىرەۋلەرى قاقالا-شاشالا ءىشتى. كەيبىرەۋلەرى اۋزىنا اپارعان بوپ، بىلدىرمەي جەرگە توكتى.
ءىشىپ بولعاندار جامىراسا سويلەپ، كۇلىپ جاتتى.
— ۋداي عوي!
— وڭەشىمدى ورتەپ جىبەردى عوي ءيتىڭ!
— قوي، پالەسىنەن اۋلاق.
— موللا-ەكەڭ ءوزى رۇقسات ەتكەن سوڭ عانا ءىشتىم.
— ولە-ولگەنشە كورگەنىم وسى عانا بولسىن!
— قاتىن پاتشا دا، گۋبەرناتور دا ريزا شىعار...
جامىراسقان بەيشارالار وزدەرى اۋىزدانتقان وسى اراق-شاراپقا ءبىر ەكى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت وتكەن كەزدە، ءۇرىم-بۇتاقتارىنىڭ ابدەن قانىعىپ الاتىنىن قايدان ءبىلسىن! قايران اڭقاۋ سورلىلار! ەندى ولار اسقا كىرىستى. بۇعان كەلگەندە قازەكەڭ اق پاتشانىڭ اتىن اتاتقان جوق. ەكى بىلەكتى سىبانىپ جىبەرىپ، سۇبەنىڭ مايلى ەتىن اساعاندا قاراپ تۇرعان ادامنىڭ ايىزى قانعانداي ەدى. ون ەكى مۇشەسى تۇگەل استاۋعا سالىنعان قۇناننىڭ سەمىز ەتى، قابىرعاسى قابىرعا، ءتوسى ءتوس، جىلىگى جىلىك كۇيىندە زاماتتا جوق بولىپ جاتىر. استاۋلار مەن تاباقتار انە-مىنە دەگەنشە دىمى قالماي قايتىپ جاتىر. «انا ءبىر دومالاعىنا قول جالعاپ جىبەرشى»، «الگى بوتتاشىق دەگەنى وسى بولار»، «تاماق ەمەس قوي مىنا جارىقتىعىڭ»، «مىنا ءبىر ءشوپ جاپىراعىنىڭ اششىسى-اي»، «بۇل ورىستار نە بولسا سونى تاماق ەتەدى ەكەن-اۋ»، «پالە، بالىق بولساڭ وسىنداي بول، ءار قابىرعاسىنىڭ ءوزى تەبەندەي عوي!» دەگەن داۋىستار دا شىعىپ قالدى. ىشىلگەن قىمىز، توگىلگەن شاراپ.
ءبىر كەزدە نەپليۋيەۆ ورنىنان تاعى كوتەرىلدى. ول ريۋمكەسىن جوعارى ۇستاپ:
— ال، قۇرمەتتى قوناقتار، مىنا شاراپتى روسسيا ەلىنىڭ شىن دوسى، كىشى ءجۇزدىڭ حانى، ۇلى ءابىلقايىر ءۇشىن الىپ قويالىق، — دەدى.
ستولدىڭ ءبىر جاعىندا وتىرعان ءبىر توپ «ۋرا!» دەپ شۋ ەتە قالدى. بۇل دراگۋن، گرەنادەرلەر توبى ەدى.
بۇل جولى موللا ۇگىت جۇرگىزگەن جوق. بىرەۋلەر ءىشتى، بىرەۋلەر شىنىعا قولىن دا تيگىزگەن جوق. تەك ءار جەردەن ەستىلەر-ەستىلمەس كۇڭكىل ۇندەر شىعادى.
— مارتەبەڭ وسە بەرسىن، ءابىلقايىر!..
— ءابىلقايىر ءۇشىن شاراپ ىشكەنشە، ۋ ىشكەنىم جاقسى ەمەس پە...
— باعى جوعارىلاي بەرسىن حان يەمىزدىڭ.
— شاڭىراعى كۇيرەپ ورتاسىنا ءتۇسسىن.
— كورىڭدە وكىر، كورىڭدە وكىرگىر ءابىلقايىر، سەنىڭ الەگىڭنەن كۇناكار بوپ كاپىردىڭ قولىنان ءدام تاتتىق قوي...
— بايقاپ سويلەڭىز، قاريا بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قالار؟
— ەستىپ قالارداي نە ايتتىم؟ ايىبىم كورمەگەنىمدى كورسەتتى دەگەنىم بە؟.. شىراعىم، پالە جاپپاي وتىر... پايعامبار جاسىنا كەلگەندە ماعان ءابىلقايىر حاننان بوتەن كىم مۇنداي قۇرمەت كورسەتكەن. بۇدان دا ابىرويىڭ اسا بەرسىن، ءابىلقايىر حان.
— وسى قۇرمەتتىڭ ءبارى ءابىلقايىر ءۇشىن عوي.
— شىركىننىڭ ءقادىرى قالاي كۇشتى ەدى.
— كۇشتى بولماي، بار قازاقتى ءبىر توقتىداي كورمەي ارزانعا ساتىپ وتىرسا...
— تەك، جايىڭا وتىر! جون-تەرىسىن بىلمەي...
ءار جەردەن وسىنداي كۇڭكىلدەر ەستىلىپ جاتتى. ءبىراق كىمنىڭ اۋزىنان نە شىققانىن ادام اڭعارار ەمەس، گۋ-گۋ اڭگىمە. الدەكىم قولىنا دومبىرا اپ پاتشانى، گۋبەرناتوردى، ءابىلقايىردى ماقتاماق بوپ شىرقاي جونەلدى. ءبىراق تا ونىڭ ءۇنى قىزىپ العان وفيسەرلەردىڭ «ۇزاق ءومىر بەرسىن» دەپ قوسىلا سالعان ءانىنىڭ استىندا قالدى. بۇل انگە ماس بولا باستاعان باي مەن بيلەر دە قوسىلدى. اراسىندا ءمۇفتيدىڭ جىڭىشكە اششى داۋسى دا ەستىلدى.
قوناقتارى وسىلاي ءوزدى-وزى بولۋعا اينالعاندا، نەپليۋيەۆ ءابىلقايىردى ستول باسىنان تۇرعىزىپ aپ، قولتىقتاپ، ساي جاعالاي كىدىرىپ كەتتى. بۇرىن دا مۇنداي قوناق اسىندا ەكى-ۇش رەت بولعان، شاراپتى دا قانشا ءىشۋدى بىلەتىن حان ءوزىن جاقسى ۇستاپ كەلەدى.
نەپليۋيەۆ ءسال قىزۋلاۋ، كوڭىلدەگى ءسوزىن ايتىپ، حانمەن اشىق سويلەسكىسى بارداي. ءبىراق گۋبەرناتوردىڭ بۇنىسى قۋلىق ەكەنىن ءابىلقايىر جاقسى بىلەدى، سول سەبەپتەن دە ول ارتىق بىردەمە ايتىپ قالمايىن دەپ ساقتانا ءتۇستى.
— ءابىلقايىر حان، — دەدى نەپليۋيەۆ جۇرت شۋىنان الىستاعان كەزدە، — ەرتەڭ كەڭەسىمىز باستالماق. سىزگە جوڭعار مەن قاراقالپاق ەلشىلەرىنىڭ كوزىنشە تىلەكتەرىڭىزدى اشىق ايتۋ قيىن دا بولار...
— اسىرەسە، ول تىلەكتەرىمىز وتپەي قالىپ جۇرسە...
— ءيا، ونداي دا جاعداي بولۋى مۇمكىن... سوندىقتان مەن سىزبەن وڭاشا سويلەسكىم كەلىپ ەدى.
— مەنىڭ دە.
— وندا ءتىپتى جاقسى. قانداي وتىنىشتەرىڭىز بار؟ ايتىڭىز.
— ءوتىنىشىم ۇشەۋ. الدىمەنەن ەكەۋىن ايتايىن. ول ەكەۋى قابىلدانا قالسا، ءۇشىنشىسىنىڭ قاجەتى دە بولماس.
— جاقسى. ءبىرىنشى ءوتىنىشىڭىز؟
— بىردەن بۇل ءوتىنىشىمنىڭ نەدەن تۋعانىن بايانداپ وتۋگە رۇقسات ەتىڭىز... جاسىراتىن تۇگى جوق، سوڭعى كەزدە مەنىڭ ءقادىرىم كىشى ءجۇز ەلىنىڭ الدىندا تومەندەپ بارادى. بۇعان سەبەپ ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتتىڭ ارەكەتى...
— قالايشا؟
— ابىلمامبەت حان: «ءابىلقايىرعا ورىس پاتشاسىنىڭ جاردەمى جوق» دەيدى. ءسويتىپ مەنىڭ جۇرتىم الدىندا ابىرويىمدى تۇسىرۋدە. ال ءوزى باراقپەن، باسقا دا سۇلتاندارمەن بىرىگىپ، جوڭعار قونتايشىسىنىڭ جاعىنا شىقپاق. امانات تا بەرمەك. تەك مەنەن قاۋىپتەنىپ مۇنداي ىسكە بارماي ءجۇر. بىلە بىلسەڭىز، ابىلمامبەت حان، ابىلاي، باراق سۇلتاندار روسسيا پاتشالىعىنا قارسى.
— ولار ءسىزدىڭ دە قاسىڭىز عوي؟
— كىمدە-كىم روسسيا پاتشاسىنا قارسى بولسا، ول مەنىڭ دە جاۋىم.
— سولاي دەلىك. ءبىراق بۇل بولجاۋعا سەنۋ قيىن. ويتكەنى ابىلمامبەت تە، ابىلاي دا، باراق سۇلتان دا وسىدان ەكى جىل بۇرىن ۋرۋسوۆ گەنەرالدىڭ الدىندا باستارىنا قۇران كوتەرىپ «روسسيا پاتشاسىنىڭ قول استىنا كىردىك» دەپ ۋادە بەرگەن جوق پا ەدى؟
ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرقىنشى جىلى اۆگۋستىڭ جيىرما سەگىزى كۇنى كوپ كەلىسىم سوزدەردەن كەيىن، ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى گەنەرال-لەيتەنانت ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ ۋرۋسوۆتىڭ الدىندا «روسسيا قول استىنا كىردىك» دەپ ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتان مۇسىلمان داستۇرىمەن باستارىنا قۇران كوتەرىپ انت بەرگەن. گەنەرال-لەيتەنانت سو جولى ءارقايسىسىنا كۇمىس قىناپتى قىلىش تارتقان. سونداي قىلىش. كىشى ءجۇزدىڭ باتىرى بۇعىباي مەن ەسەتكە دە تاپسىرىلعان. سول كۇنى «روسسيا پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىردىك» دەپ ورتا ءجۇزدىڭ ءجۇز جيىرما سەگىز ستارشىناسى، ال كەلەسى كۇنى، كىشى ءجۇزدىڭ ءجۇز الپىس بەس ستارشىناسى قولدارىنا قۇران ۇستاپ كەلىسىمگە كەلگەن.
ورتا ءجۇزدىڭ حانى مەن سۇلتاندارىنىڭ روسسيا پاتشالىعىنىڭ قاراماعىنا كىرۋىنە كوپ ەڭبەك ەتكەن ۋرۋسوۆ سو جولى پەتەربۋرگكە بوتەن قىزمەتكە شاقىرىلىپ، كەلەسى جىلى ونىڭ ورنىنا نەپليۋيەۆ كەلگەن. ءقازىر ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ ايتىپ تۇرعانى وسى جاعداي.
— ءبىز كوشپەلى ەلمىز عوي. انتتى قۇر بوس ۋادە دەپ قارايدى قازاقتىڭ كوپ ادامى.
— ءسىز ولاي قارامايسىز عوي!
— مەنىڭ جولىم بولەك.
— ابىلمامبەت حان دا انتىن بۇزعان جوق قوي...
بۇزباسا ەندى بۇزادى.
— وعان قانداي دالەلىڭىز بار؟
— دالەلىم... ابىلمامبەت حان ءسىزدىڭ ماجىلىسىڭىزگە نەگە كەلمەي قالدى؟..
— باسە، نەگە كەلمەي قالدى؟
جوڭعار ۋاكىلىن شاقىرعانىڭىزدى ءبىلىپ، كەلمەي قالدى. ءوزى جوڭعار جاعىنا شىققالى جۇرگەندىكتەن ول ەلدىڭ ەلشىلەرىنىڭ الدىندا سىزگە جولىققىسى كەلمەدى... بۇنىم دالەل ەمەس پە؟..
— جارايدى، ابىلمامبەت روسسيا پاتشالىعىنا قارسى دەلىك، — دەدى گەنەرال سالقىن ۇنمەن، — سوندا ءسىزدىڭ ءبىرىنشى تىلەگىڭىز نەدە بولماق؟
— روسسيا پاتشاسىنىڭ جاۋى — مەنىڭ جاۋىم. ابىلمامبەت سەكىلدى جاۋدى قۇرتىپ، روسسيا پاتشاسىنىڭ اياعىنىڭ استىنا سالۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى ءوتىنىشىم — ماعان قارۋلى ءۇش مىڭ سولدات بەرىڭىز. مىڭى ورىس، قالعان ەكى مىڭى قالماق پەن باشقۇرت جاۋىنگەرلەرىنەن.
نەپليۋيەۆ بۇعان ءتىپتى قۋانىپ قالدى. ءابىلقايىر مەن ابىلمامبەت حاننىڭ اراسىنىڭ شىن جامان ەكەنىنە كوزى انىق جەتتى. بۇل روسسيا پاتشاسىنىڭ ءبىر ەلدى ءبىر ەلگە، ءبىر حاندى ءبىر حانعا ايداپ ساپ، ورتاسىنان پايدا كوزدەيتىن ەجەلگى ساياساتىنا ءدال كەلەتىن ءجايت ەدى. روسسيا اكىمدەرى ءبىر حاننىڭ ۇپايىنان ەكىنشى حاندى كۇشەيتۋدى دۇرىس كورمەيتىن. ءبىرىن-بىرى جەڭە الماي، يت جىعىس بوپ الىسىپ-جۇلىسىپ جۇرگەندەرى ولارعا ءتيىمدى ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءابىلقايىرعا ءۇش مىڭ اسكەر بەرەتىن ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ ءحالى دە جوق. ورىس پاتشالىعى ءوزى ۇلكەن سوعىس جۇرگىزىپ جاتقاندا، قازاقتىڭ حاندىق تالاسىنا ءۇش مىڭ اسكەر قايدان بەرسىن. ءبىراق ول شۋ دەگەننەن «بەرمەيمىن» دەمەدى.
— ال ەكىنشى تىلەگىڭىز نە؟ — دەدى نەپليۋيەۆ، — نە بولسا دا ەكەۋىن دە ەستيىك...
— ەكىنشى تىلەگىم: ورتانشى ۇلىم قوجاحمەت سىزدەردىڭ قولىڭىزدا امانات بولىپ تۇرعالى جەتى جىلدان اسىپ بارادى. شەشەسى ساعىندىم دەپ ابدەن مازامدى الىپ ءجۇر. ەندى قوجاحمەتتى بوساتىپ، ونىڭ ورنىنا كىشى ۇلىم شىڭعىستى اماناتقا الساڭىزدار.
— شىڭعىس قاي ايەلىڭىزدەن تۋىپ ەدى؟
— قاراقىز حانىمنان.
— ە... ە...
ءابىلقايىردىڭ ورتانشى بايبىشەسىنەن تۋعان قوجاحمەتتى جاقسى كورەتىنىن، ونى وزىنە قىرعي قاباق بولا باستاعان جاعالبايلى رۋىنا قارسى پايدالانعىسى كەلەتىنىن بۇرىن نۇرالىدان ەستىگەن-دى. بالەندەي باۋرىنا تارتىپ وزىنە جاقىن ۇستاپ كورمەگەن، توقالدان تۋعان شىڭعىستى اماناتقا بەرگەنىنەن — بەرمەگەنىنىڭ ءوزى جاقسى ەمەس پە؟
ءابىلقايىردىڭ تۇپكى ويلارىن تۇسىنگەن نەپليۋيەۆ ەندى ونىڭ وتىنىشتەرىنە تىكەلەي جاۋاپ بەرۋگە كىرىستى.
— ءابىلقايىر حان، — دەدى ول جىلى سويلەگەن بوپ، — ءسىزدىڭ روسسيا پاتشاسىنىڭ الدىندا ەڭبەگىڭىز كوپ. ءسىز ءبىرىنشى بوپ قازاق ەلىن روسسياعا باعىندىرام دەپ ءبىرتالاي ارەكەت ىستەدىڭىز. سول ەڭبەكتەرىڭىز ءۇشىن، جاي ۋاقىتتا بولسا، ەكى تىلەگىڭىزدىڭ ەكەۋىن دە ورىندار ەدىك. ال ءقازىر بۇل وتىنىشتەرىڭدى ورىندايتىن مۇمكىندىگىمىز جوق...
— قالايشا؟
— ءقازىر روسسيا ۇلكەن سوعىس ۇستىندە. ءار سولدات ەسەپتە. مۇنداي جاعدايدا قازاقتىڭ ەكى حانى ءبىرىن-بىرى مۇقاتۋ ءۇشىن ەليزاۆەتا پەتروۆنا ءۇش مىڭ سولدات بەرە المايدى. ارينە، قازاق دالاسىندا روسسياعا جاماندىق كەلتىرەردەي شىن قيىن جاعداي تۋىپ تۇرسا، وندا ءبىر ءسارى... ءۇش مىڭنان دا كوپ سولدات تابۋعا بولادى...
نەپليۋيەۆ اقىرعى سوزىمەن ءابىلقايىردىڭ قوماقتاپ ايتقان سەبەپتەرىن جوققا شىعاردى. بۇنى ۇققان ءابىلقايىر:
— ءبارى تۇسىنىكتى، — دەدى قاباعىن ءسول شىتىپ، — ال قوجاحمەت جايىندا نە ايتاسىز؟
— بۇل ويلاناتىن ماسەلە. ءتۇبى مارتەبەلى روسسيا پاتشاسى ەليزاۆەتا پەتروۆناعا حات جازۋ قاجەت شىعار. اماناتتى اۋىستىرۋ ءۇشىن پاتشا اعزامنىڭ ۋكازى كەرەك...
— سولاي دەڭىز.
— ال ەندى ءۇشىنشى تىلەگىڭىزدى ايتىڭىز.
ءابىلقايىر قانشاما ءوزىن-وزى ۇستاعىسى كەلگەنمەن دە، تاماعىنا تىعىلا قالعان اشۋىن باسا المادى.
— ءۇشىنشى تىلەگىم. كوپتەن بەرى قالدەن سەرەن مەنىڭ قارىنداسىم قاراشاشتى سۇراپ ءجۇر ەدى، — دەدى داۋسى ءسال قىرىلداپ شىعىپ. — ءبىزدىڭ ويىمىز قالدەن سەرەندى وشىكتىرە بەرمەۋ... ارتىمدا بالەندەي سۇيەنەر تىرەگىم بولماعاندىقتان، جوڭعار قونتايشىسىمەن ۇنەمى جاۋلاسا بەرۋدەن پايدا شىقپاس دەيمىن. مارتەبەلى ەليزاۆەتا پەتروۆنا بۇعان قارسى بولماس.
«اھە، — دەدى ىشىنەن نەپليۋيەۆ، — تىرناعىڭدى سەن دە كورسەتە باستادىڭ با؟ بۇنىڭ: سەندەر مەنى قولداعىلارىڭ كەلمەسە، مەن بىلاي شىعام، — دەگەن قوقان-لوقىڭ عوي... قارايىق بۇدان نە تابار ەكەنسىڭ؟».
— جوڭعار تايپاسىمەن ءبىرىنشى پەتر پاتشانىڭ كەزىنەن دوستىق ءبىتىمىمىز بار. بىزبەن دوس ەلمەن دوستاسامىن دەگەنىڭ تەرىس ەمەس، — ءابىلقايىر نەپليۋيەۆتىڭ كەكەتىپ، نە شىنىن ايتىپ تۇرعانىن تۇسىنبەيدى. جايباراقات پىشىنمەن گەنەرالدىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، قاتىپ قالعان تاس ءمۇسىن ءتارىزدى، شيكىل سارى بەتىنىڭ ءبىر تامىرى بۇلك ەتكەن جوق. نەپليۋيەۆ ءسوزىن جالعاي ءتۇستى، — ايتكەنمەن ءسال قويا تۇرالىق، ارعى كۇنگى كەلىس سوزدەن نە شىعار ەكەن، سونى كۇتىڭىز. قىز بولسا كۇيەۋ تابىلار...
ءابىلقايىر ءبۇل وتىنىشىمەن دە ەشتەڭە ۇتپاعانىن سەزدى. وكپەلەيمىن دەپ ءبىر سىرىن اشىپ العانىنا ءوزى دە وكىندى. سويتسە دە بۇل ويىن نەپليۋيەۆ نۇرالى ارقىلى بۇرىننان دا بىلەتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، «وقاسى جوق، ەڭ بولماسا مەنىڭ بۇلاردان جاسىرىن ءىسىمنىڭ جوق ەكەنىن ۇقتى عوي، بۇعان دا شۇكىر» دەپ دالباسالادى.
نۇرالى تۋرالى ءسوزدى ەندى نەپليۋيەۆتىڭ ءوزى قوزعادى.
— وزگە بالالارىڭىزعا قاراعاندا، نۇرالى قازىرگى جاعدايدى اناعۇرلىم جاقسى تۇسىنەدى، — دەدى گەنەرال. — ءسىز ول تۋرالى بۇرىنعى پىكىرىڭىزدەمىسىز؟
ءابىلقايىردىڭ زىعىردانى قاينادى. نۇرالى تۋرالى اكەسىنەن بۇرىن نەپليۋيەۆتىڭ ءسوز قوزعاۋى ونىڭ كۇدىگىنىڭ دۇرىس ەكەنىن انىقتادى. سوندا دا سىر بەرمەي:
— نۇرالى مەنىڭ تىرەگىم، مەنىڭ ءىسىمنىڭ جالعاۋشىسى، — دەدى. — ول تۋرالى ويىمدى وزگەرتپەيمىن.
نەپليۋيەۆ تە نۇرالىنىڭ اكەسى جايىندا اقپار بەرىپ جۇرەتىنىن ءابىلقايىردىڭ بىلەتىنىن ءتۇسىندى. ءبىراق ونىڭ ءسوزىن بولگەن جوق. حان ءسال ويلاندى دا:
— جامان ايتپاي جاقسى جوق، مەن الدا-جالدا قازا تابا قالسام، اق پاتشادان جالعىز تىلەگىم: مەنىڭ ورنىما كىشى ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ نۇ رالىنى بەكىتسىن.
— بۇل تىلەگىڭىزدى پاتشا اعزام ماقۇلدار دەيمىن، — نەپليۋيەۆتىڭ لىپ ەتىپ كونە قالعانىنا ءابىلقايىر ىشتەي قاتتى رەنجىدى. «وسى يتتەر مەنىڭ تەز ولگەنىمدى كۇتىپ ءجۇر مە، قالاي؟» نەپليۋيەۆ تە ءوزىنىڭ تىم تەز جاۋاپ بەرگەنىن سەزدى. ول كۇلىپ:
— ءبىراق، ءسىز ءالى ۇزاق جاسايسىز. نۇرالى قانشا جاقسى بولعانىمەن ءسىزدىڭ جولىڭىز بولەك. روسسيا ءوزىنىڭ ادال دوستارىنان ايرىلعىسى كەلمەيدى.
نەپليۋيەۆتىڭ بۇل ءسوزدى ساياسات ءۇشىن ايتىپ كەلە جاتقانىن ءتۇسىنىپ تۇرسا دا، حان كوڭىلى كوتەرىلىپ قالدى. جىلى سوزگە كىم جىبىمەسىن:
— ءيا، نۇرالى جاقسى حان بولۋى مۇمكىن...
— نۇرالىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى — ول قاراقالپاق ەلىمەن جاقسى. ءتىپتى ءبىر رەت قاراقالپاقتاردى ءوزىڭىز شاپپاقشى بولعانىڭىزدا ولارعا اراشا ءتۇسىپتى. نۇرالىنى قاراقالپاقتار سىيلايدى. ال بىزگە ءقازىر ولاردىڭ روسسيا قول استىنا كىرگەنى شارت. ويتكەنى، حيۋانى روسسياعا قاراتۋ ءۇشىن، ورتا جولداعى قاراقالپاق جەرىنەن ءوتۋىمىز كەرەك.
— ءسوز جوق، قاراقالپاقتاردى روسسياعا قاراتۋدا نۇرالى تاپتىرمايتىن ادام. ال ءبىراق حيۋا تۋرالى ونىڭ ءوز ويى بار... نۇرالى جاقىندا حيۋادان قايتتى. ونداعى بار جاعدايدى كوزىمەن كورىپ كەلدى. ەگەر ماعان اسكەر بەرسەڭدەر، ءوزىم بارىپ حيۋانى نادير شاحتىڭ قويعان ادامىنان تارتىپ الامىن دەيدى.
«ءابىلقايىر قۋلىقپەن ورىس اسكەرلەرىن تاعى قولىنا تۇسىرگىسى كەلىپ تۇر-اۋ» دەپ تۇجىرعان نەپليۋيەۆ؛
— قانداي اسكەردى ايتادى نۇرالى سۇلتان؟ — دەدى ەلەڭ ەتىپ.
— اڭگىمە قازاق اسكەرلەرى جايىندا. حيۋاعا ورىس اسكەرىن ەنگىزۋدىڭ كەرەگى جوق. ءدىنشىل جۇرت، كوپىر اسكەرى كەلدى دەپ، بۇكىل حالقى بوپ قارسى تۇرۋى مۇمكىن. ال قازاق جاۋىنگەرلەرى ولارعا ءوز قوسىندارىمەن بىردەي. حيۋانى ءبىزدىڭ بابالارىمىز بۇرىن دا تالاي العان. ارينە، باسىپ كىرگەن قىزىلباس ەلىنىڭ پاتشاسى نادير شاحتان كورى قازاق سۇلتانى نۇرالىنى جەرگىلىكتى ەل قۇشاعىن جايا قارسى الادى.
— بۇل ەسكە الاتىن ءجايت ەكەن، — دەدى نەپليۋيەۆ ويلانا، — ءبىراق ءدال ءقازىر
نادير شاحقا قارسى سوعىس اشۋ مۇمكىن بە؟ روسسيا جەتى جىلدان بەرى تۇركيامەن سوعىسىپ جاتىر. ازوۆ توڭىرەگىندە جەڭگەنمەن، وچاكوۆونى العانمەن، ءبىز ءالى تۇرىكتەردى مۇلدەم تىزە بۇكتىرگەن جوقپىز. ونىڭ ۇستىنە پەرسيامەن سوعىس اشساق...
— سىزدەر ەمەس. حيۋاداعى نادير شاح اسكەرىمەن ءبىز سوعىسامىز عوي. «نادير شاح تۋرالى اڭگىمەنى بۇل نەگە باستادى، دەپ ويلادى نەپليۋيەۆ، — ءبىزدى تاعى ءبىر ۇلكەن سوعىسقا ارانداتپاق قوي. ءسويتىپ لاي سۋعا قارماق ساپ، پايدا تاپپاق...»
— «ءبىز» دەگەنىڭىز كىم؟ كىشى ءجۇز حاندىعىن ايتاسىز با؟ الدە ءسىز، ءابىلقايىر مىرزا، كىشى ءجۇزدىڭ روسسيا قول استىنداعى ەل ەكەنىن بىلمەيسىز بە؟ ءسىز بىلمەگەنمەن مۇنى نادير شاح جاقسى تۇسىنەدى عوي. حيۋا مەن ۇرگەنىشتى العان نادير شاح ەندى قازاق جەرىنە كىرمەك بولعاندا، كىم توقتاتىپ ەدى ونى؟ ءسىز بە؟ الدە ۇلى روسسيا پاتشاسى ما؟ جوق، مۇنداي ەلمەن ءقازىر سوعىس اشۋدىڭ قاجەتى بولماس. ال سوعىس اشا قالار جاعداي تۋسا، بۇعان پەتەربۋرگتىڭ رۇقساتى كەرەك. ونسىز قيمىلداۋعا قاقىمىز جوق.
ءابىلقايىر اقىرىن باسىن يزەدى، روسسيا قول استىنا ەنىپ، جوڭعاردان امان قالعانى ءۇشىن، ءابىلقايىر ءوزىنىڭ بيلىگىن قۇربان ەتتى. ەندى ول بۇرىنعىداي قالاعان ۋاقىتىندا ساۋ ەتىپ حيۋا قاقپاسىنىڭ الدىنا بارا المايدى. وعان روسسيا پاتشاسىنىڭ رۇقساتى كەرەك! ءيا، مۇنداي باعىنىشتىلىققا بولاشاق ۇرپاقتارى قالاي قارار ەكەن؟
— ءجون ەكەن ايتقانىڭىز، گۋبەرناتور مىرزا، — دەدى ءابىلقايىر سىر بەرمەي — پەتەربۋرگ نە ايتادى، سونى كۇتەيىك. نادير شاحتىڭ اسكەرى حيۋانى بۇگىن-ەرتەڭ تاستاپ كەتكەلى تۇرعان جوق قوي. ءالى ۋاقىت بار...
نەپليۋيەۆ ءابىلقايىردىڭ كوڭىلى جۇدەپ قالعانىن بىلسە دە، ونى جۇباتقىسى كەلمەدى. «قانشا دەگەنمەن دە بىزگە باعىنىشتى ادام عوي. ءبارىبىر، بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ وسىلاي سويلەسۋگە تۋرا كەلەدى، ەتى ۇيرەنە بەرسىن» دەدى گەنەرال ىشىنەن.
— بىرىمىزبەن ءبىرىمىز ۇعىنىسىپ العانىمىز قانداي جاقسى بولدى، دەدى نەپليۋيەۆ، قالتاسىنان شىنجىرلى التىن ساعاتىن الىپ. — ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالىپتى. قالعان شارۋانى ەرتەڭ كەڭەستە تالقىلارمىز. قايتالىق. ءالى ماعان جانىبەك مىرزامەن دە اقىلداسۋ كەرەك.
ءابىلقايىر بۇعان ەلەڭ ەتە قالدى، ءبىراق ۇندەگەن جوق.
ارعىننىڭ ءبىر تاراۋى شاقشاقتان شىققان قوشقار ۇلى جانىبەك «اقتابان شۇبىرىندى» باستالىپ، ابىلايدىڭ اتاعى ءۇش جۇزگە تاراعانعا شەيىن، ورتا ءجۇزدىڭ ىقپالدى، ەڭ ايگىلى ادامىنىڭ ءبىرى ەدى. ءابىلقايىردىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنگەننەن بەرى، ول كىشى ءجۇز حانىنىڭ وڭ قولىنا اينالعان، كىشى ءجۇز حانىنا ورتا ءجۇزدىڭ دە كەي رۋلارىنىڭ باعىنۋىنا كوپتەگەن سەبەبى تيگەن. ەگەر ءابىلقايىردان دابىل شىقسا، اسكەرىن ەرتىپ ەڭ الدىمەنەن حان ورداسىنا جەگىپ كەلەتىن وسى جانىبەك. سونداي قىلىقتىڭ ءبىرى ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز سەگىزىنشى جىلى بولعان. «اقتابان شۇبىرىندىدان» بۇرىن-اق جايىق پەن ەدىل اراسىنداعى جەر ءۇشىن تالاسىپ كەلگەن ەدىل قالماقتارى كىشى ءجۇزدىڭ جوڭعار اسكەرىنەن كۇيرەپ روسسيا پاتشالىعىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا ءالى كىرە الماي جۇرگەن شاعىندا، اۋلىن شاۋىپ مالدارىن ايداپ اكەتىپ، مازا بەرمەگەن. جايىقتىڭ ارعى بەتىنەن جايىلىم بەر دەگەن ءابىلقايىرعا ەدىل قالماقتارىنىڭ سول كەزدەگى حانى دوندۋك ومبا «ءالى ءوز جەرىڭنەن ايىرىلىپ قالما» دەپ جاۋاپ قايىرعان. ءابىلقايىر «جىلاننىڭ ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك ءالى بار، قالدەن سەرەنگە كۇشىم جەتپەسە دە، ءدال ساعان كۇشىم جەتەر، دوندۋك ومبا» دەپ جيىرما ەكى مىڭ سويىلمەن ەكى قول بولىپ ەدىل بويىنداعى قالماقتارعا قارسى اتتانعان. سونىڭ ءبىر قولىن، ون مىڭ ساربازدان قۇرىلعان ورتا ءجۇز اسكەرىن وسى جانىبەك باتىر باسقارىپ بارعان. ءابىلقايىردىڭ وسى ەكى قولى ەدىل جاعاسىنداعى قىزىلجار دەگەن جەردە قالماق اسكەرىمەن كەزدەسكەن. قازاقتاردىڭ كەلە جاتقانىنان حابارسىز وتىرعان قالماق اسكەرىن ءابىلقايىر مەن جانىبەك وسى جولى قان-جوسا ەتىپ جەڭگەن. كوپ اۋىلدارىن شاۋىپ، مال-مۇلكىن تالاپ، ەكى مىڭ شاڭىراعىن وزدەرىمەن بىرگە ايداپ اكەلگەن. بۇل قورلىققا شىداي الماعان دوندۋك ومبا ىلە-شالا قول جيناپ، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرقىنشى جىلى جيىرما مىڭ اسكەرمەن قازاق دالاسىنا اتتانباق بوپ تۇرعاندا، بالدان نوربيدىڭ اكەسىنە ىستەگەن وپاسىزدىعىنىڭ كەسىرىنەن بۇل جورىق بولماي قالعان. سونان كەيىن ورىنبور ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى گەنەرال-لەيتەنانت ۋرۋسوۆ ەكى ەلدىڭ حاندارىن شاقىرىپ الىپ، كەك الۋ ماسەلەسىن توقتاتقان، ءبىراق قاراماعىنداعى ەلدەردىڭ ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋىن كوزدەمەيتىن پاتشا ساياساتىن مىقتى ۇستانعان ورىنبور گۋبەرناتورلارى كىشى ءجۇز بەن ەدىل بويىنداعى قالماقتاردىڭ حاندارىن تۇبەگەيلى كەلىسىمگە كەلتىرمەگەن. كەيدە ارالارىنا شوق تاستاپ تا قوياتىن. وسىنداي جاعدايدا ءابىلقايىر ۇنەمى جانىبەككە ارقا سۇيەۋشى ەدى.
جانىبەك باتىردىڭ قازاق رۋلارىنىڭ روسسيا پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرۋىندە دە ەڭبەگى بار. ول باسقا حان، سۇلتاندار سياقتى روسسيا مەن جوڭعار اراسىندا اۋىتقىماي، باستان اياق روسسياعا قوسىلۋ جاعىندا بولعان ادام. سوندىقتان ورىنبور كوميسسياسىنىڭ ەكى بىردەي باستىعى، الدىمەن بەلگىلەنگەن ۋرۋسوۆ تا، كەيىن ونىڭ ورنىنا كەلگەن نەپليۋيەۆ تە «جانىبەك باتىردىڭ ابىرويى قازاق ەلىنە ەشبىر حاننان كەم ەمەس» دەپ، ونىمەن ۇنەمى ساناسىپ وتىراتىن. ەكەۋى دە اننا يواننوۆنادان جانىبەك باتىرعا، روسسيا پاتشاسىنىڭ بۇراتانا ۇلتتاردان شىققان ەڭبەگى سىڭگەن اسكەري ادامدارىنا بەرىلەتىن تارحان اتاعىن سۇراعان. بۇنى ءابىلقايىر دا قولداعان.
جانىبەكتىڭ كوپتەن اڭساپ كۇتكەن سول اتاعى جايلى پاتشا ۋكازى كەشە عانا كەلىپ ەدى. بۇنى ازىرشە نەپليۋيەۆتەن باسقا جان بىلمەيدى. ول بۇل ۋكازدى گۋبەرناتور كەڭەسى بىتكەننەن كەيىن قوناقتارىن تاعى جيناپ، سولاردىڭ كوزىنشە وقىماق، ادال قىزمەت ىستەيتىن ادامدى روسسيا پاتشاسى قالاي جوعارى باعالايتىنىن ايتىپ، ماقتاپ وتپەك.
جانىبەكتىڭ اتى اتالعان شاقتا ءابىلقايىردىڭ الدەنەگە سەكەم العانىن اڭعارىپ قالعان نەپليۋيەۆ:
— جانىبەك باتىردى مەن ءسىزدىڭ جەكجاتىڭىز عانا ەمەس، وداقتاس دوسىڭىز دەپ قادىرلەيمىن، — دەدى.
— وعان شەك كەلتىرمەڭىز.
— ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت پەن ابىلاي سۇلتان كەلە جاتىپ، كەيىن قايتىپ كەتتى. ال ورتا جۇزدەن كەلگەن باسقا اقساقال بي، باتىرلار كوپ. بىرەۋ سولاردى باسقارماسا، ءبىزدىڭ كەڭەسىمىز ورتا ءجۇزدىڭ پىكىرىنسىز وتەدى. مۇنداي ماجىلىسكە ولاردىڭ قاتىسقانى ءجون.
— البەتتە.
— ونىڭ ۇستىنە جوڭعار ەلشىلەرى ورتا ءجۇز ءوز تاعدىرىن ابىلمامبەت پەن ابىلايسىز دا شەشە الاتىنىن كورسىن.
— دۇرىس ايتاسىز، گەنەرال مىرزا، — دەدى بۇل شەشىمگە قۋانىپ قالعان ءابىلقايىر، — مەنىڭ دە ايتىپ جۇرگەنىم وسى عوي. ورتا ءجۇزدىڭ تاعدىرىن تەك ابىلمامبەتكە بەرىپ قويۋعا بولمايدى. جاس بولسا دا ءقازىر بيلىك ابىلايعا كوشىپ بارا جاتقان سەكىلدى...
بۇل جولى نەپليۋيەۆ پەن ءابىلقايىردىڭ ويى ءبىر جەردەن شىقتى. ورتا ءجۇز ەلىنىڭ ىشىنەن ابىلمامبەت پەن ابىلايعا قارسى قويۋعا جارايتىن ءبىر ادام بولسا — ول شاقشاق قوشقار ۇلى جانىبەك باتىر.
ءابىلقايىر مەن نەپليۋيەۆ ستول باسىنا قايتا كەلگەندە، جۇرت ازان-قازان ەكەن. حان مەن گەنەرال جوق دەپ، ەشكىم كۇتىپ وتىرماپتى. اراق، شاراپقا تويعانى ماس بوپ، كوگال ۇستىندە قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. كوپشىلىگى اراق ارالاستىرعان سارى قىمىزعا لىقيا تويىپ اپ، شەكە تامىرلارى بىلەۋدەي بوپ جاپاندى جالپاعىنان باسىپ، گۋ-گۋ ەتەدى. ورىس وفيسەرلەرى دە ەسەسىن جىبەرمەگەن ءتارىزدى. ورىسپىن، قازاقپىن دەمەي، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، الدەنەنى ايتىپ، قارقىلداپ كۇلىسەدى...
جۇرتتىڭ مۇنداي كۇيىن كورگەن نەپليۋيەۆ قوناقتارىن داستارقان باسىنا بۇدان ارى ۇستاۋعا قورىقتى. ماس بولىپ قالعان بىرەۋى الدەقالاي شاتاق شىعارماي تۇرعانىندا، بۇل جيىندى دەر كەزىندە تاراتۋدى ءجون كوردى.
ول اراق تولى بوكالىن قولىنا الىپ:
— قۇرمەتتى قوناقتارىم، مەن سوڭعى توستى سىزدەردىڭ قۇرمەتتەرىڭىزگە ىشەمىن، — دەدى. سوسىن ۇلكەن بوكالداعى اراقتى اياعىنا دەيىن قاعىپ سالدى. «براۆو! براۆو!» دەگەن وفيسەرلەردىڭ ايقايى ەستىلدى. — كەلگەندەرىڭە كوپ راقمەت! بۇگىنگى باس قوسۋىمىز وسىمەن ءبىتسىن. تاڭەرتەڭ ساعات وندا رەسمي ءماجىلىسىمىز باستالادى.
— كوپ راقمەت!
— كوپ جاسا، گەنەرال مىرزا!
— ءبىر باس قوسىپ قالدىق قوي... — دەگەن سوزدەرمەن جۇرت وپىر-توپىر تۇرەگەلىپ، تاراي باستادى...
جيىرما ءۇشىنشى اۆگۋست كۇنى باستالعان ءماجىلىس جەتىنشى سەنتيابرگە دەيىن سوزىلدى. جوڭعار ەلشىلەرى قاتىناسىپ وتىرعاندىقتان، ەڭ كۇردەلى ماسەلە روسسيا قول استىنا قازاق ەلىنىڭ كىرگەندىگىن جوڭعار حاندىعىنىڭ مويىنداۋى ەدى. سول سەبەپتەن كەڭەستىڭ ءبىراز كۇنى روسسيا، جوڭعاريا جونە قازاق ەلى اراسىندا قانداي بايلانىستار، كەلىسىمدەر بولاتىنىن انىقتاۋعا كەتتى. روسسيا پاتشاسىنىڭ وكىلدەرى جوڭعار ەلشىلەرىنىڭ قازاق جەرىنە نە ءۇشىن كەلگەندەرىن، قانداي تالاپ قوياتىندارىن بىلگىسى كەلدى. وعان كوشكا مەن بۇرۋن:
— قازاق ەلى ءبىزدىڭ قىتايمەن ۇزاق ۋاقىتتار بويى سوعىسىپ جاتقانىمىزدى پايدالانىپ، تالاي شاپتى. سول ءۇشىن ءبىز ولاردىڭ كوپ جەرىن باسىن الدىق، قازاق ەلى ەندى بىزگە سالىق تولەۋگە، امانات بەرۋگە ءتيىستى، — دەگەن پىكىر ايتتى.
وعان نەپليۋيەۆ:
— ءبىزدىڭ قول استىمىزداعى ەلدىڭ بوتەن جۇرتقا سالىق تولەۋى نە امانات بەرۋى روسسيا يمپەرياسىنىڭ زاڭىنا قايشى كەلەدى، — دەگەن جاۋاپ قايىردى.
— ءبىزدىڭ قاستارىمىز ارامىزعا قانداي وت جاقسا دا، قازاق ەلى قولىنا قۇران الىپ، ۇلى روسسيا پاتشاسىنا بەرگەن انتىندا تۇرادى، — دەستى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ اتىنان سويلەگەن ءابىلقايىر مەن جانىبەك، — روسسيامەن ماڭگى بىرگەمىز. ال جوڭعار ەلىن شاپساق، ول عاسىرلار بويى بىتپەي كەلە جاتقان ارامىزداعى ۇرىستىڭ جالعاسى ەدى. ەگەر جوڭعار ەلى بىزگە تىنىشتىق بەرەتىن بولسا، ءبىز دە ولارعا قول كوتەرمەۋگە، ۇلى مارتەبەلى گۋبەرناتوردىڭ الدىندا ۋادە ەتەمىز.
— قازاق حاندارى جاراتىلعالى ۋادەلەرىن ورىنداپ كورگەن جوق، — دەدى جوڭعار ەلشىلەرى، — بۇل ءبىز تالاي ەستىگەن كوكەك ءانى، انتىن ەرتەڭ-اق بۇزادى.
— بۇل جولى ولاردىڭ انتىن بۇزبايتىنىنا ءبىز كەپىلمىز، — دەدى نەپليۋيەۆ.
— ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ۇلى قونتايشىمىز قالدەن سەرەنگە ەلشى جىبەرىڭدەر، — دەدى كوشكا مەن بۇرۋن، — قالعان كەلىسىم ءسوزدى سوندا بىتىرەلىك...
وسىلاي كەلىستى، ءبىراق جوڭعار ەلشىلەرى بىردەن ءجۇرىپ كەتپەدى. ولار ءۇش ءجۇزدىڭ اقساقال ءبيى، باتىرى قولدارىنا قۇران ۇستاپ: «روسسيا قول استىنا كىردىك» دەپ گۋبەرناتور الدىندا انت بەرگەنىن كوزدەرىمەن كوردى. «يگى جاقسىلارعا» راقمەت ايتىپ، اسىرەسە ۇلى ءجۇزدىڭ باسشىلارىنا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ سويلەگەن نەپليۋيەۆتىڭ ءسوزىن ەستىدى. بۇل جوڭعارلارعا قاتتى باتتى. ويتكەنى جەتىسۋ ولار ءۇشىن جوڭعار قونتايشىسى باسىپ العان ولكە بوپ سانالاتىن. ۇلى ءجۇز بۇل كەزگە دەيىن قونتايشىسىنا سالىق تولەپ، اماناتىن بەرىپ كەلگەن.
ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق جەرىنە ىشكەرىلەپ كىرە باستاعانىن كورگەن جوڭعار ەلشىلەرى، وزدەرىمەن وداقتاس قاراقالپاق باتىرلارىن ەرتىپ، دىم بىتىرە الماي، ەلدەرىنە قايتىپ كەتتى.
بۇلار كەتكەننەن كەيىن نەپليۋيەۆ تاعى ەكى ماسەلە قارادى، ءبىرى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز حاندارىنىڭ اراسىنداعى قايشىلىق بولسا، ەكىنشى ەدىل قالماقتارى مەن قازاق ەلىنىڭ اراسىنداعى وشپەي كەلە جاتقان قاستىق ەدى.
قازاق حاندارىنىڭ ءوزارا جاۋ بولۋى روسسياعا قانشاما ءتيىمدى بولعانىمەنەن دە، ءابىلقايىردى ءبىرجولاتا شوشىتىپ المايىن دەپ، نەپليۋيەۆ وعان «قانداي قيىن ءىستى بولسا دا تاتۋلىقپەن شەشۋگە تىرىس» دەپ اقىل بەردى. ونىڭ ۇستىنە ءابىلقايىرعا ءوز قاراماعىنداعى ورىس قاراشەكپەندەرىمەن جاقىنىراق وتىرۋ ءۇشىن، ەلەك پەن بەردى وزەندەرىنىڭ بويىندا كوشىپ جۇرۋگە رۇقسات ەتتى. بۇل سوڭىنان قازاق ەلىنە دەگەن ۇلكەن جاقسىلىق بوپ تابىلدى. وسى ارادا كىشى ءجۇزدىڭ ەڭ العاشقى ەگىنشى جۇرتى پايدا بولدى. ال حاننىڭ وزىنە «ورىس بەكىنىستەرىنىڭ قايسىسىنا بولسا دا كىرىپ جۇرۋگە ەرىكتىسىڭ» دەدى. سونداي-اق كىشى ءجۇزدىڭ حانىن قازىنانىڭ استىعىمەن قامتاماسىز ەتۋدى ورىس اكىمشىلىگى ءوز مىندەتىنە الدى. نەپليۋيەۆ وسى بولماشى ءىستىڭ ءبارىن پاتشا اعزامنىڭ ءابىلقايىرعا ەرەكشە كورسەتكەن قۇرمەتى دەپ ۇعىندىردى. بۇنىڭ ءبارى جىلاعان بالانىڭ قولىنا ءبىر ءۇزىم نان ۇستاتقانمەن بىردەي، ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ شىعارىپ سالما ساياساتى ەكەنىن ءابىلقايىر تۇسىنسە دە، قارسى ەشتەڭە ايتا المادى.
ەدىل قالماقتارى مەن قازاق ەلىنىڭ تالاسىن دا نەپليۋيەۆ وڭاي شەشتى. دوستاستىرىپ، بىرىمەن ءبىرى قارىم-قاتىناسىن جوندەپ، ەل بوپ ارالاسىپ تۇراتىن كەلىسىمگە كەلتىرۋدىڭ ورنىنا، «ەدىل قالماقتارى، سەن جايىقتىڭ بەرگى بەتىنە وتپە، ال قازاق ەلى، سەن جايىقتىڭ ارعى جاعاسىنا شىقپا» دەپ ۇكىم ايتتى. «تۇتقىندارىمىزدى قايتارىپ بەرسىن» دەگەن ەدىل قالماقتارىنىڭ وتىنىشىنە، جانىبەك: «ولاردى قايتارۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىز سول جىلى-اق قالماق تۇتقىندارىن حيۋا، بۇحار بازارلارىنا ساتىپ جىبەرگەنبىز» — دەگەننەن كەيىن، نەپليۋيەۆ بۇل ماسەلەنى سوڭىنان قاراماق بولدى. وسىلاي تىنىمدى ەشتەڭە وندىرە الماعان ەدىل قالماقتارىنىڭ ەلشىسى دە ىشتەي تىنىپ ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى.
ءبۇل ماجىلىستە تىكەلەي ءوز باسىنا ولجا تاپقان تەك جانىبەك بولدى.
كەلىسىم ءسوز قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە، قالت ەتكەن ءبىر ۇزىلىستە نەپليۋيەۆ قوناقتاردىڭ باستى ادامدارىن ءوزىنىڭ شاتىرىنا جيناپ، قازاقتىڭ، قالماقتىڭ، باشقۇرتتىڭ سۇلتاندارى مەن باتىرلارىنىڭ الدىندا تاماشا ءبىر شابىتتى ۇنمەن ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ ۋكازىن وقىپ شىقتى.
بۇل ۋكازدا پاتشا اعزامعا كورسەتكەن ادال قىزمەتى ءۇشىن جانىبەككە قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ ءبىرىنشى تارحانى دەگەن اتاق بەرىلدى. (بۇل روسسياداعى فەلدمارشال دارەجەسىمەن تەڭ ەدى). ەگەر پاتشا اعزامعا ادال قىزمەت ىستەسە، تارحان اتاعى ونىڭ بالالارىنا، ۇرپاقتارىنا دەيىن ميراس ەتىلەدى دەلىنگەن.
ۋكازدى وقىپ شىققاننان كەيىن جاڭا تارحاننىڭ قۇرمەتىنە بارابان سوعىلىپ، زەڭبىرەكتەردەن ساليۋت بەرىلدى.
قوشامەت كورسەتكەن جۇرت گۋىلدەسىپ كەتتى.
— ۋا، شاقشاق، اتىڭ بايگەدەن كەلدى!
— داڭقىڭ اسا بەرسىن، جانىبەك!
— تارحان دەگەنى حان دەگەنى مە ەكەن؟ قارادان دا حان شىعادى ەكەن-اۋ!
— شاپ اۋىلعا، ءسۇيىنشى سۇرا!
— ۋا، ارعىن اتام، ءبىر كوتەردىڭ عوي ارۋاعىمدى! — دەسىپ، بۇكىل دالا شۋعا تولىپ كەتتى.
تارحان؟ بۇل قاي حالىقتىڭ تىلىندەگى ءسوز. دارەجەسى قانداي بولماق؟ جانىبەككە بۇل اتتى سۇراعالى قاشان! پاتشا اعزام ۋكازىن انە بەرەم، مىنە بەرەم دەپ، جانىبەكتىڭ الدىنا ونى قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي بۇلاڭداتتى دا قويدى. اقىرى بەردى-اۋ ايتەۋىر. بۇرىن ءوزى تىلەكتەس بوپ جۇرگەن ءابىلقايىردىڭ قيالى ءقازىر الاي-تۇلەي. بۇل نە؟ قىزعانشاقتىق، الدە كورە الماستىق پا؟ اعايىندى ەكى ادام بايگەگە ات قوسىپ، اعاسىنىڭ اتى كەلسە، قىزعانشاق بولسا، ءىنىسىنىڭ جانى كۇيىنەدى. بۇ دا سونداي بىردەڭە... ايتپەسە ءابىلقايىرعا جانىبەكتەن جاقىن كىم بار؟ تۋعان بالالارى دا حانعا بۇدان ارتىق جاقسىلىق ويلاعان ەمەس.
جانىبەككە تارحان اتى بەرىلگەندە شاتتانعاندارى كوپ، جانىنا قىزعانىش شوعى ءتۇسىپ، كۇندەستىك سەزىم بيلەگەندەر دە از ەمەس. وندايلار قۇر كۇلگەن، قۋانعان بولادى. ءبىراق، كوزدەرىندە ىزعار، ەرىندەرىندە كەكەسىن ءىزى بايقالادى.
ال، نەپليۋيەۆتىڭ ءوز ەسەبى وزىندە، «بالا سەكىلدى، بۇلاردىڭ قۋانۋى دا، رەنجۋى دە وپ-وڭاي. مۇنداي ەلدى باسقارۋ قيىنعا تۇسپەيدى. ەگەر بىرەۋدى مەرت ەتكىڭ كەلسە، وزگەدەن ونىڭ دارەجەسىن جوعارى كوتەرە قويساڭ بولعانى».
... جالپى كەلىسسوزدەر ءبىتىپ، قوناقتار تارقاردان ءبىر كۇن بۇرىن نەپليۋيەۆ قۇدابايدى تاعى شاقىردى.
— ءابىلقايىر حان كوپتەن بەرى سىرداريانىڭ ەتەگىندەگى قۇلاپ قالعان كونە قالا جانكەنتتى قايتادان جوندەۋدى سۇراپ جۇرگەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
— بىلەم...
— نە ءۇشىن ەكەنىن دە بىلەسىڭ بە؟
— مۇمكىن جوڭعارعا تاياۋ تۇرعىسى كەلەتىن شىعار.
قۋ ءتىلماش وسىلاي دەپ گۋبەرناتوردىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قارادى. گۋبەرناتورمەن سوڭعى كەزدەردە ءجيى كەزدەسىپ جۇرگەن ءتىلماش نەپليۋيەۆتىڭ ىزعارلى تۇرىنە دە، ورىنسىز ايقايىنا دا ۇيرەنىپ العان-دى.
نەپليۋيەۆ ءوز ويىن ونان ارى ساباقتادى.
— ول كۇيرەپ قالعان قالانى قايتا تۇرعىزۋ ءۇشىن، قانشا قارجى كەرەك ەكەنىن بىلۋگە گەودەزيستەر جىبەرۋگە ءتيىستىمىز. جاقىندا حان ورداسىنا پراپورششيك-گەودەزيست يليا مۋراۆين بارادى. — نەپليۋيەۆ قۇدابايعا تۇكسيە قارادى. — ونىڭ قىزمەتى تەك كونە قالانىڭ ورنىن زەرتتەۋ عانا بولمايدى. بار حاباردى سوعان جەتكىزىپ تۇراسىڭ...
— قۇپ، تاقسىر، سەنىمىڭىزدى اقتاۋعا بارمىن.
— ءابىلقايىر ءمۋراۆيندى وزىنە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان كەلگەن كەڭەسشى دەپ سانايدى. سولاي دەپ ونىمەن كەلىسىلگەن. — گەنەرال كۇلىمسىرەگەن بولدى. — كەڭەسشى ءتىلماش ەمەس، حاننىڭ ىشىندە نە جاتقانىن دا ءبىلىپ تۇرۋعا مىندەتتى. ال وسى پراپورششيك بارعانشا ونىڭ مىندەتى ساعان جۇكتەلەدى...
نەپليۋيەۆتىڭ وزىنە سەنبەي ءمۋراۆيندى جىبەرىپ وتىرعانىنا ىشتەي نارازى بولىپ قالعان قۇداباي:
— ول مىندەتتى مەن بۇرىن دا اتقارىپ كەلە جاتقان جوق پا ەدىم؟ — دەدى تومەن قاراپ. — جانە جامان دا اتقارماعان سەكىلدى ەدىم.
نەپليۋيەۆ ءوز تىڭشىسىنىڭ كوڭىلىن تاقا جۇدەتكىسى كەلمەدى.
— سەن جامان جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جوقسىڭ. ادال ەڭبەگىڭ ءۇشىن دارەجەدەن دە قۇر قالماسسىڭ... پراپورششيكتەن ساعان كەلەر زيان جوق. بار!
— قۇپ، تاقسىر.
جارتى ساعاتتان كەيىن قۇداباي ءابىلقايىردان كوپتەن بەرى قولى جەتپەي جۇرگەن سۋسار بورىك پەن وقالى شاپان كيدى. ءبىراق حان ودان جاقىندا ءوزىنىڭ ورداسىنا جانكەنتتى تەكسەرۋگە پراپورششيك مۋراۆين كەلەتىنىن، ال ونىن نەگىزگى قىزمەتى حاندى اڭدۋ ەكەنىن ءبىلدى. ال سول كۇنى تۇندە نەپليۋيەۆ پەتەربۋرگكە، سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا: «ءابىلقايىر تۋعان بالاسىن اماناتقا بەرىپ وتىرىپ، روسسياعا قارسى شىعا المايدى، ءبىراق وعان سەنۋگە دە بولمايدى، ويتكەنى ول ەكى ءجۇزدى جانە تاكاپپار ادام» دەپ حات جازدى.
... ال بۇل كەزدە ءابىلقايىردىڭ ورىس پاتشاسىنىڭ الدىندا تەك ءوزىم عانا ادال بولىپ كورىنسەم دەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا، روسسيا وكىمدەرىنە وكپەلەگەن ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت تۇركىستان شاھارى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى قارناق، سۋكەنت، ساۋران، سىعاناق سەكىلدى تاعى وتىز ەكى قالانى قايتارىپ بەرەم دەگەن جوڭعار قونتايشىسىنىڭ سوزىنە سەنىپ، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلى بوقىراۋدىڭ باسىندا قالدەن سەرەنگە امانات ەتىپ، ءوزىنىڭ كىشى بالاسى ابىلفەيىزدى جىبەردى. كەشەگى جاۋىنا باس يگەن بۇل قىلىعىن ول ءبىر جاعىنان، وسى كەزدە جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن ابىلاي سۇلتاندى بوساتىپ الۋ ءۇشىن ىستەگەن بوپ كورىندى.
بۇرىن وزىنە قارسى كەپ، ءار باسقان ادىمىن اڭدىپ وتىرعان ورتا ءجۇز حانىنىڭ ءوز جاعىنا شىعاتىن قۇلقىنىن سەزگەن قالدەن سەرەن قىرىق بەسىنشى جىلى ورىس بەكىنىستەرى مەن قازاق جەرىنىڭ ىرگەلەرىنە جيىرما مىڭ قارۋلى اسكەرى مەن جول سالۋعا ارنالعان جەتى مىڭداي ادامىن اكەپ قويدى. بۇنىڭ ءبارى بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ قازاق جەرىنىڭ ءدال ورتاسىنا باسىپ كىرۋدىڭ دايىندىعى ەدى. ۇلكەن ايقاس باستالعانشا ولار جاقىن تۇرعان قازاق اۋىلدارىن دۇركىن-دۇركىن شاۋىپ، مازاسىن الا بەردى.
مۇنداي كيىن جاعدايدا ورىنبور اكىمدەرىنىڭ الدىندا ەكى ءتۇرلى مىندەت تۇردى. ءبىرى، وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق دالاسىنان جىرىپ العان جەرلەرىن، سالعان بەكىنىستەرىن ساقتاپ قالۋ بولسا، ەكىنشىسى، قازاق دالاسىنا جوڭعار اسكەرىن كىرگىزبەۋ.
بۇنىمەن قاتار ورىنبور گۋبەرناتورى كىشى ءجۇزدىڭ ەلىنە جايىق وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە مال جايۋدى توقتاتۋدى بۇيىردى، جايىق پەن ەدىلدىڭ ورتاسىندا بۇرىننان كوشىپ جۇرگەن كەيبىر رۋلار ەندى بۇل ارانى تاستاپ، جايىقتىڭ بەرگى بەتىنە قۋىپ شىعارىلسىن دەدى. ال بۇعان قازاق اۋىلدارى كونبەيتىندەي نيەت كورسەتسە، وسى ماڭداعى كازاك-ورىستاردىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى پودپولكوۆنيك رتيششيەۆكە قالماقتىڭ قارۋلى اسكەرلەرىن قازاقتارعا قارسى قولدانۋىنا رۇقسات ەتىلدى. جانە قالماقتارعا قازاقتاردان تالاپ العان مال-مۇلىك، تارتىپ العان جەرىنىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ قاراماعىندا قالاتىنىن ايتتى. ال بۇنداي شارالارعا كونبەي قارسىلىق ىستەيتىن قازاق اۋىلدارىنىڭ باسشىلارىن، سەنات ءوزىنىڭ ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق ءتورتىنشى جىلعى بەسىنشى مارتتاعى ۋكازى بويىنشا «ۇستاپ الىپ، ورىنبورداعى روگوۆيك، سىبىردەگى نەرچينسكييدىڭ كۇمىس شىعاراتىن زاۆودتارىنا جەر اۋدارىلسىن» دەپ جارلىق ەتتى. بۇل شارا از بولعانداي، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق جەتىنشى جىلى سىرتقى ىستەر كوللەگياسى قازاق ەلى جايىق وزەنىنىڭ وڭ جاعىنا مالدارىن ايداماس ءۇشىن، بۇل وزەننىڭ سول جاعاسى كاسپيي تەڭىزىنە دەيىن كۇزدى كۇنى ورتەلسىن دەپ بۇيىردى. بۇنىمەن قاتار ورىس بەكىنىستەرىن قازاق ەرەۋىلشىلەرىنەن ساقتاۋ ءۇشىن قازاق جەرىنە قارۋلى اسكەر شىعارۋعا ۋكاز بەردى. بۇل ۋكاز بويىنشا، قارۋلى اسكەر قىزمەتىن جايىق بويىنىڭ كازاك-ورىستارىنا مىندەتتەدى. ولارعا قازاقتاردىڭ جىلقىلارىن عانا ايداپ الۋ ەمەس، وزدەرىن دە تۇتقىن ەتىپ، جەر اۋدارۋعا رۇقسات ەتىلدى. «شاش ال دەسە باس الاتىن» كازاك-ورىستار ەندى ويلارىنا كەلگەنىن ىستەۋگە ەركىندىك الدى.
مۇنداي جاعداي تەك قانا جايىق بويىندا ەمەس، ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ قاراماعىنداعى قازاقتارعا دا قارسى پايدالانۋعا بۇيىرىلدى.
بۇل قىسىم جالعىز قازاق كەدەيلەرىنە عانا ەمەس، جاقىندا عانا كەپ، جاڭا جەرگە قونىس تەپكەن ورىس شارۋالارىنا دا ءتۇستى. پاتشا قاناۋىنا شىداي الماعان بۇقارا اراسىندا پۋگاچيەۆ باستاعان كوتەرىلىس بەلگى بەرە باستادى. بۇعان قازاق، باشقۇرت سەكىلدى ۇلتتاردىڭ كەدەي توبى دا قوسىلدى.
نەپليۋيەۆ قازاق ەلى مەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اراسىنداعى قىرعي-قاباقتىقتى باسەڭدەتۋدىڭ ءبىر ايلاسى ءبىتىم ءسوز جۇرگىزۋمەن قاتار، قازاق دالاسىمەن ساۋدا-ساتتىقتى كەڭەيتە تۇسۋدە دەپ ويلادى. ول، ءتىپتى، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق جەتىنشى جىلى سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا بەرگەن راپورتىندا: «بۇل حالىقتى قۇر قورقىتۋمەن عانا ەمەس، كوبىرەك ساۋدا-ساتتىق سەكىلدى جاقسىلىق ىستەر ارقىلى دا باعىندىرۋ جولىن ويلاۋىمىز كەرەك» دەپ جازدى. ەگەر بۇعان قازاق ەلى كونبەيتىن بولسا، ولاردى كۇشپەن باعىندىرۋ ءۇشىن، وزىنە جانە ويىل جولىنداعى اسكەردىڭ باستىعى گەنەرال-مايور شتوكمانعا جايىق قازاق-ورىستارىنان ەكى مىڭ، ورىنبور مەن Op بەكىنىستەرىندەگى اسكەردەن بەس مىڭ سولدات بەرىلۋىن سۇراعان. ءتۇبى بۇل اسكەر از بولا قالسا، تاعى قالماق، باشقۇرت، شوقىنعان تاتارلار مەن مەشەرلەر سەكىلدى روسسيا پاتشالىعىنا باعىنىشتى بۇراتانا ۇلتتاردان ون مىڭعا تارتا قارۋلى ادام قوسىلسىن دەگەن. ارينە، وسىنشاما اسكەردى نەپليۋيەۆ نەگە سۇراپ وتىرعانى سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا دا ايقىن ەدى.
وسىنداي جاعدايدا قازاق ەلىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋى ەكىتالاي شارۋا.
ءبىر جاعىنان جيىرما مىڭ اسكەرىن جالاقتاتىپ جوڭعار قونتايشىسى قالدەن سەرەن، ەكىنشى جاعىنان ءدال وسىنداي اسكەرىن قازاق جەرىنە كىرگىزە باستاعان ورىس پاتشاسى. جان القىمعا ەندى كەلدى. حان مەن سۇلتاندار وزدەرىنىڭ جولىن تاۋىپ جاتتى: ءبىرى ورىس پاتشاسىنا قىزمەتكە كىردى، ءبىرى جوڭعار قونتايشىسىمەن اۋىز جالاسپاق بولدى. ال قارا حالىق شە؟ جەرىنەن، بوستاندىعىنان ايرىلۋعا جاقىن قالعانىن سەزىپ، جانتالاستى.
ورىس پاتشاسى ارقىلى «جۇماق ورناتام» دەگەن ءابىلقايىردان دا، جوڭعار قونتايشىسى ارقىلى تىنىشتىق اكەلەم، اتامەكەن تۇركىستانىڭدى قايتىپ اپەرەم دەگەن ابىلمامبەتتەن دە حالىق سۋي باستادى. بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ، ول ەندى باتىر جىگىتتەرىنىڭ سوڭىنا ەردى. ورىس پاتشاسى سالدىرعان بەكىنىستەردى شاپتى، كەرۋەندەرىن تونادى، پاتشا سولداتىنىڭ قولىنان ءبىر شارۋا ولسە، ونىڭ قۇنىن ەكى ەسە قايتارۋعا تىرىستى. وسىلاي كىشى ءجۇزدىڭ كوپ رۋلارى اتقا قونسا، ورتا ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى دە بوس قالمادى. ابىلمامبەت حاننان كورى، ەندى ولار ءوز ارالارىنان شىققان بايان، مالايسارى، بوگەنباي، بۇقارباي، ولجاباي، ەلشىبەك سەكىلدى باتىرلارىنىڭ جاساعى بوپ، تۇس-تۇستان جوڭعار قونتايشىسىنىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى شىقتى.
ورىس پاتشالىعىنان نە اسكەر، نە جايىقتىڭ ارعى بەتىنەن جايلى قونىس، نە اماناتقا بەرگەن بالاسى قوجاحمەتتى كايتىپ الا الماعان ءابىلقايىر ءوزىنىڭ ءقادىرىنىڭ شىن تۇسە باستاعانىن ەندى ايقىن سەزىندى. بۇل ءابىلقايىردىڭ ەمەس، ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆتىڭ قاتەسى ەدى. ءابىلقايىر قازاق ەلىن روسسياعا قوسۋ جولىنداعى العاشقى قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭ تاباندىسى ەكەنى داۋسىز بولاتىن، ەل كوزىندە ونىڭ ءقادىرىن كوتەرە ءبىلۋ كەرەك ەدى.
سوڭىنان ەرگەن جۇرتىنىڭ وزىنەن الىستاي باستاعانىن ۇققان ءابىلقايىر قاتتى ساستى. بىرەسە قاراماعىنداعى ەلدى ورتا ازيا حاندارىنىڭ جەرىنە كوشۋگە، نە بولماسا يران شاحىنىڭ قول استىنا كىرۋگە ۇگىتتەدى. ونداعى ويى ەگەر قازاق رۋلارى سولاي قاراي اۋار بولسا، ورىس پاتشاسى قاراماعىما وزىمە كەرەك اسكەر بەرىپ، قازاق ەلىن بىرىكتىرۋگە تاعى شاقىرار دەگەن ءۇمىت. بۇدان دا ەشتەڭە شىقپادى. قازاق جۇرتى جات ەل حاندارىنا جالىنىشتى بولعاننان گورى، قانداي قيىندىق كورسە دە ءوز جەرىندە قالعانىن ارتىق كوردى. بۇل ءبىر ەرەكشە وكىنىش ەدى. ءنادىر شاح اسكەرى كەلمەي تۇرىپ، 1744 جىلى ءابىلقايىر حيۋانى باسىپ العان. سوڭىنان تۇرعىن ەلدىڭ بۇلىنشىلىگى ارقىلى از ۋاقىت بۇل اراعا نۇرالى دا حان بولعان. ءنادىر شاح مۇنى دا قۋىپ جىبەرگەن. حيۋا حاندىعىنان ايرىلىپ قالعان ءابىلقايىردىڭ جۇرەگىن وكىنىش جەگىدەي جەگەن. حالىق بولسا جولىن ءوزى تاۋىپ كەتە مە دەپ قورىققان ءابىلقايىر، ساسقانىنان ورىس پاتشالىعىنا قارسى قيمىل كورسەتە باستادى. سونداي ارەكەتتىڭ ءبىرى قىرىق جەتىنشى جىلى بولدى. ءابىلقايىردىڭ اقىلىمەن قازاقتىڭ ەكى مىقتى قولى ۇيشىكتىڭ تومەنگى جاعىنداعى مۇز بوپ قاتىپ قالعان جايىق وزەنىنىڭ ۇستىمەن ءوتىپ، قىزىلجار دەگەن جەردە قالماقتاردىڭ ۇلىسى مەن ورىس بالىقشىلارىنىڭ قالاشىقتارىن شاپتى. كوپ مالىن، تابىن-تابىن جىلقىلارىن ايداپ الدى. التى جۇزدەن استام قالماق پەن ورىس ادامدارىن تۇتقىن ەتىپ وزدەرىمەن بىرگە اكەتتى. وسى جىلى تاعى دا قازاقتىڭ بەس ءجۇز ادامنان قۇرىلعان جاساعى ۇيشىكتى اينالا ءوتىپ، ءۇستىرت ارقىلى ەدىلدىڭ جاعاسىنا شىقتى. تاعى تىنىش جاتقان جۇرتتى شاۋىپ، مال-مۇلىكتەرىن ولجا ەتتى. ءبىراق جولاي وزدەرىن اڭدىپ جاتقان كازاك-ورىس جاساعىنا دۋشار بولىپ، ازەر قاشىپ قۇتىلدى. ءابىلقايىر روسسيا بەكىنىستەرىنە قارسى باسقا دا جورىقتار ۇيىمداستىرا باستادى. ءابىلقايىردىڭ بۇنداي قىلىعىن كورگەن كىشى ءجۇزدىڭ كەي رۋلارى ونىڭ ماڭىنا قايتادان شوعىرلانا ءتۇستى.
الايدا ءابىلقايىر روسسيا سەكىلدى ۇلى مەملەكەتتى از قولمەن قارسى شىعىپ، مۇقاتا المايتىنىن جاقسى بىلەتىن. سول سەبەپتەن دە ول بالاسى قوجاحمەتتى بوساتىپ الامىن با دەگەن ۇمىتپەن، تۇتقىنعا تۇسكەن ورىس ادامدارىن قايتارىپ بەرگىزۋگە ءبىرتالاي ارەكەت ىستەدى. ءبىراق ورىس اكىمدەرى ونىڭ بۇل ويىن تاعى تەرىس ۇقتى. «بىزگە قارسى ارەكەتتەرىنەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىلگەندىكتەن، ءابىلقايىر بۇرىنعىسىنان كورى جۋاسىدى» دەپ جازدى نەپليۋيەۆ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا.
ال بۇل كەزدە جوڭعارمەن ءتىل تابام دەگەن ابىلمامبەتتىڭ دە باسقىنشى ەلمەن دوس بولا المايتىنىنا كوزى جەتكەن. قالدەن سەرەننىڭ بار كوزدەگەنى قازاق ەلىن بۇتىندەي وزىنە باعىندىرۋ ەكەنىن ورتا ءجۇزدىڭ حانى ءتۇسىندى. روسسيا پاتشالىعى الدىندا ءابىلقايىردىڭ بەدەلىنىڭ تۇسە باستاعانىن بىلگەن ابىلمامبەت ەندى ورىس اكىمدەرىمەن ءتىل تابۋعا تىرىستى.
دەمەك، ورىس اكىمدەرى ابىلمامبەتتىڭ جانە وعان ەرگەن ابىلاي سەكىلدى سۇلتانداردىڭ مۇنداي ىقىلاسىن پايدالانعىسى كەلدى. ەندى ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆ ءوزىنىڭ ەسكى ادەتى — قازاق حاندارىن، سۇلتاندارىن بىر-بىرىنە ايداپ سالاتىن ادىسىنە قايتا كوشتى. ول ەندى ءابىلقايىرعا قارسى باراق سۇلتاندى پايدالانۋدى ويلادى. بۇل كەزدە ءابىلقايىر مەن باراقتىڭ اراسى ابدەن شيەلەنىسىپ بولعان. وسىدان جارتى جىل بۇرىن عانا باراقتىڭ بالاسى حانبابايدىڭ سوزاقتى بيلەپ تۇرعان اكەسىنە حيۋادان سىرداريا ارقىلى جىبەرگەن جەتپىس تۇيەلى كەرۋەنىن ءابىلقايىردىڭ جاساقتارى تالاپ العان، وسى كەرۋەن جايىندا حابار بەرگەن نەپليۋيەۆتىڭ ءوزى ەدى.
بۇل كەزدە ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت تۇركىستاندى بەرەمىن دەپ الداعان قالدەن سەرەننەن مۇلدە ات قۇيرىعىن ۇزگەن. جوڭعار قونتايشىسىنىڭ شاقىرعانىنا، اقساقالدارمەن اقىلداسىپ بارماي قويعان. بۇعان اشۋلانعان قالدەن سەرەن قولىنداعى ابىلمامبەتتىڭ امانات بالاسى ابىلفەيىزدى، باراقتىڭ ۇلى، شاعايدى وزدەرىنە قايتارىپ، قازاق دالاسىنداعى ەلشىلەرىن، ساۋداگەرلەرىنىڭ ءبارىن جيناپ العان. بۇنىسى قالدەن سەرەننىڭ تاعى سوعىسامىن دەگەنى ەدى. بۇنداي جاعدايدا ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت تە، باتىرلارى باراق، ابىلاي، جانىبەك، بوگەمباي، كۇشىك تە، كىشى ءجۇزدىڭ بەلدى ادامدارى بۇعىباي، بوكەمباي، التاي، تايمان، ءتىپتى حان بالالارى نۇرالى، ەرالى، ايشۋاق تا روسسيا جاعىنا شىعىپ، سونى پانالاۋدى ۇيعارعان. بۇنى بىرەۋى ەل قامىن ويلاپ ىستەسە، ەندى بىرەۋلەرى قورىققاندىعىنان ماقۇلدادى. باراق سەكىلدىلەرى روسسيا پاتشاسىنا باعىنۋدى تۇپكى ويى ۇناتپاسا دا، باسقا لاجى بولماي، امالسىز كوندى.
بۇكىل ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز باسشىلارىنىڭ بۇلاي روسسيا جاعىنا كۇرت قۇلاۋىنا تەك جوڭعار قونتايشىسىمەن ارالارىنىڭ قيىنداپ كەتۋى عانا سەبەپ بولعان جوق. حالىق بۇل كەزدە سوعىستان، الىس-جۇلىستان ابدەن شارشاعان ەدى. ەندى ول از ۋاقىت بولسا دا تىنىشتىق ىزدەپ، ءوزىنىڭ ازىپ-توزىپ بارا جاتقان شارۋاسىن جوندەگىسى كەلگەن. مۇنداي الاساپىران كەزەڭدە حالىق تىنىشتىق تەك ورىس پاتشالىعى ارقىلى عانا كەلەدى دەگەن سەنىمدە ەدى. ويتكەنى روسسيا پاتشالىعى كەشە قازاق جەرىنە بەكىنىس رەتىندە سالعان: ورسك، ەلەسك، ترويسك، ۇيشىك، يامشەنيەۆ، سەمەيپالات، توبولسكىلەردىڭ بارىندە دە ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزە باستاعان. قازاق ەلىنە كەرەگى دە وسى. ەندى ولار بۇل قالالارداعى ورىس ساۋداگەرلەرىنە مالىن، تەرىسىن، ءجۇن-جۇرقاسىن ساتسا، وزىنە كەرەك استىعىن، ماتاسىن، قازان-وشاق، ىدىس-اياعىن، كەتپەن-بالتاسىن الدى. ورىس اكىمدەرى قازاق ەلىنە تەك مىلتىق، كۇكىرت سەكىلدى ءقاۋىپتى زاتتاردى كوپ ساتۋعا رۇقسات ەتپەدى.
روسسيادا ساۋدا قالالارىنىڭ كۇشەيە باستاعانى سونشالىق، ونداعى بولاتىن جارمەڭكەلەرگە قازاق جەرىن باسىپ ورتا ازيا حاندارىنىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى دە كەلدى. ال قالىڭ بۇقارا ورىس قارا شەكپەندەرىمەن تاياۋ تانىسىپ، ولاردان ەگىن سالۋ، بالىق اۋلاۋ سەكىلدى ونەگەلەردى ۇيرەنۋگە كىرىستى. كوبى ءوزى سەكىلدى شارۋالارمەن تامىر-تانىس بوپ الدى. ورىس اكىمدەرى دە بوس جاتپادى. بىرەسە ابىلمامبەتكە، بىرەسە ابىلاي، باراق، جانىبەكتەرگە ءبىر كەزدە روسسيا قول استىنا كىرگەندەرىن قۇلاققاعىس ەتىپ، كىسى جىبەرۋمەن بولدى.
وسى تۇستا كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ كۇيى بۇرىنعىسىنان دا ناشارلاي ءتۇستى. ەكى جۇزدىلىك ساياساتىنىڭ سالدارىنان ول نە قازاق ەلىنىڭ، نە ورىس پاتشالىعىنىڭ سەنىمىنە كىرە المادى. ال ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆ ءوز جۇرتىنىڭ الدىندا ءقادىرى كەتكەن ءابىلقايىردان مۇلدەم قۇتىلۋدى قاراستىرا باستادى. بۇل جولى ول ءابىلقايىردى سەنات، نە سىرتقى ىستەر كوللەگياسى ارقىلى ەمەس، كىشى ءجۇز حانىنىڭ ورتا ءجۇز سۇلتاندارىمەن ءباز باياعى باس ارازدىعىن پايدالانۋ ارقىلى-اق قۇرتپاق بولدى.
ال ءابىلقايىر ەندى تىكەلەي پەتەربۋرگپەن تىلدەسپەككە قول سوزدى. ول ءوزىنىڭ نەپليۋيەۆپەن قىرعي-قاباق ەكەنىن ايتىپ، جاردەم سۇراپ تيەۆكەليەۆكە حات جازدى. ورىنبورعا بۇل حاتتى الىپ كەلگەن قۇدابايدى ەرتەڭىنە نەپليۋيەۆ شاقىرىپ الدى.
— ورىنبورعا نەگە كەلدىڭ؟ — دەدى اماندىقتان كەيىن.
قۇداباي جاسىرعان جوق.
— ءابىلقايىر حاننىڭ گەنەرال تيەۆكەليەۆكە جازعان حاتىن اكەلدىم. وسى جەردەن پەتەربۋرگكە باراتىن بىرەۋ ارقىلى بەرىپ جىبەرمەكشىمىن.
— حات نە جايىندا؟
ارينە، دۆوريان تاربيەسىمەن وسكەن نەپليۋيەۆ بىرەۋدىڭ حاتىن اشىپ وقۋدان اۋلاق ەدى. ال ءتىلماش، حاننىڭ وتىنىشىمەن ءوزى جازعان حاتتىڭ دىمىن دا جاسىرماي ءبارىن ايتىپ بەردى. حاتتىڭ تۇپكى ءمانى كىشى ءجۇزدىڭ حانىن ورىنبور گۋبەرناتورىمەن تاتۋلاستىرۋ جايىندا جانە نەپليۋيەۆتىڭ ءوزى سەناتقا جازعان ءابىلقايىر ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتار تۋرالى بولعاندىقتان، نەپليۋيەۆ ءابىلقايىردىڭ اڭقاۋلىعىنا ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە:
— جاقسى، حاتىڭدى ەرتەڭ ءبىزدىڭ پوچتا ارقىلى جىبەر، — دەدى. سوسىن كەتىپ بارا جاتقان قۇدابايدى توقتاتىپ، — كىشى ءجۇز حانى مەن ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنىڭ اراسىنداعى ب ا ق تالاستىقتى، قايسىمىز ورىس پاتشاسىنا كوبىرەك جاعىنىپ، اتاق-دارەجە الامىز دەۋدەن تۋعان وشپەندىكتى ءوزىم دە جاقسى بىلەمىن. ءبىراق ماسەلە ءقازىر وندا ەمەس... باسقادا. روسسيا پاتشالىعى ەندى ءابىلقايىرعا ارقا سۇيەي المايدى...
قۇداباي ءسال باسىن كوتەردى.
— ءابىلقايىر حان رايىنان مۇلدەم قايتىپ، ءبىرجولا روسسيا پاتشالىعىنا ارقا سۇيەگىسى كەلسە دە مە؟
— ءبارىبىر، — دەدى نەپليۋيەۆ. — ەندى ءابىلقايىر رايىنان قايتا ما، قايتپاي ما، ماڭىزى جوق. وزىنەن اقىلدى جاس شىقسا، كارىنىڭ وعان جول بەرۋى جاراتىلىس زاڭى...
«ول جاسىڭ ءابىلقايىردىڭ بالاسى نۇرالى عوي! — دەدى ىشىنەن قۇداباي. — نۇرالى شۋ باستان ءازىن دۇرىس ۇستاپ كەلەدى. ءبىراق ءابىلقايىر ءتارىزدى كوكجالدار ءبىر بۇلقىنعانىندا جوق قىلعالى تۇرعان ارىستان اشۋلانسا، نۇرالى سەكىلدى كوجەكتىڭ نەسىن قالدىرادى؟»
— سوندا... ءبىزدىڭ حانىمىزدى ورنىنان تۇسىرمەكسىزدەر مە؟ — دەدى تاۋەكەلگە بەل بۋعان قۇداباي، — سەنات ول تۋرالى ۋكاز بەردى مە؟..
— ويتە قويار ما ەكەن... — نەپليۋيەۆ ەندى قۇدابايعا ىزعارلانا قارادى.— پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ءابىلقايىردا ەندى شارۋاسى جوق. قازاق سۇلتاندارىن وزىنە قارسى قويعان ەكەن، جاۋابىن دا ءوزى بەرسىن...
«سوندا ءابىلقايىردى و دۇنيەگە قاي سۇلتان جونەلتۋگە ءتيىستى؟ — قۇداباي ءتىپتى تەرلەپ كەتتى. — گۋبەرناتورى قايدا باستاپ بارادى؟»
— مەنىڭشە قازاق ەلىندەگى ونىڭ قاس جاۋى ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەت، — دەدى قۇداباي. — ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ب ا ق تالاستىق...
— جوق، ورتا ءجۇزدىڭ حانى بۇل ىسكە جارامايدى. ابىلمامبەت ءابىلقايىردى ءولتىرىپ، بۇكىل كىشى ءجۇزدى وزىنە قارسى قويار اقىماق ەمەس. باسقا قايسىسى بار؟
— باراق سۇلتان... ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىك ءبىرىن-بىرى ناعىز ولىمگە قيارلىق جاعدايدا. ونىڭ ۇستىنە باراق سۇلتان ورىس قالالارىنىڭ قازاق جەرىنە سالىنا باستاۋىنىڭ باس ايىپكەرى ءابىلقايىر حان دەپ سانايدى، كەك الۋعا ول تايىنباس...
— ءيا، باراق سۇلتان بىزگە دە دوس ەمەس، «قول استىنا كىردىك» دەگەن انتى قۇر شىعارىپ سالما ءسوز. شىن بەرىلىپ جۇرگەن ول جوق. مىنە، وسى باراق سۇلتاندى پايدالانۋ كەرەك...
— سوندا ماعان نە بۇيىرماقسىز؟
— باراقتان جوڭعار قونتايشىسى قۇنىن سۇرامايدى. راقمەتىن ايتادى، سەنىڭ مىندەتىڭ — باراققا ءبىزدىڭ ويىمىزدى سەزدىرۋ... جانە روسسيا پاتشالىعىنىڭ دا قۋعىن سالمايتىندىعىنا سەندىرۋ.
— جوڭعار مەن ورىس پاتشاسى ءابىلقايىر ءۇشىن، باراقتى دارعا اسىپ، وققا بايلامايدى دەلىك. ءبىراق مۇندايدا جايشىلىقتا جەك كورگەنمەن، حان قۇنىن جوقتار كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارى بار ەمەس پە؟ باراق ولاردان سەسكەنبەي مە؟ قانشا كوكجال دەگەنمەن، وعان دا جان كەرەك قوي.
— كىشى ءجۇز رۋلارىن نۇرالىعا جىبەر. بولاشاق حان وزىنە باعىنىشتى ەلىمەن ءتىل تابىسار...
— ال ءوزىم جايىندا...
— ءوزىڭ جايىندا قام جەمە... روسسيا يمپەرياسى ءوز ادامىن قاشان دا قورعاي بىلگەن.
قانشا سۇم بولعانمەن، قۇداباي وسىناۋ ءبىر الىستا جاتقان سۇمدىقتىڭ ىزعارىنان ءوزىن توڭىپ كەتكەندەي، بوزارا قالدى. تىڭشىسىنىڭ مۇنداي ءحالىن العاشقى رەت كورگەن نەپليۋيەۆ ونىڭ كوڭىلىن اشقىسى كەلدى.
— ورىنبورعا كوپتەن بەرى كەلگەن جوقسىڭ عوي، — دەدى ءسوزدى باسقا جاققا بۇرىپ. — گۋبەرناتور كاسساسىندا ءبىرتالاي ەڭبەك اقىڭ جاتىر. سونى الا كەت.
جاڭا عانا سالى سۋعا كەتىپ تۇرعان قۇدابايدىڭ ءتۇرى ەندى جايناپ سالا بەردى.
— مەنىڭ ەڭبەگىمدى ۇمىتپاعانىڭىزعا مىڭ دا ءبىر راقمەت! — دەدى قۇداباي باسىن ءيىپ. — جاڭاعى تاپسىرعاندارىڭىز بۇلجىتپاي ورىندالادى.
ەلگە قايتقاننان كەيىن قۇداباي حيۋا حانىنىڭ قول استىندا جۇرگەن باراقتىڭ ۇلكەن بالاسى حانبابا ارقىلى سۇلتان نەپليۋيەۆتىڭ ويىن جەتكىزدى. حانبابادان دا شاپان كيىپ، ات ءمىندى. ەندى ول ءابىلقايىرعا دا ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ بار سىرىن جايىپ سالدى. تەك حانبابامەن سويلەسكەنىن اشقان جوق. حاننان دا كامشات ىشىك كيىپ، جورعا ءمىندى.
نەپليۋيەۆتىڭ ويى بۇنسىز دا كۇتپەگەن جەردەن تەز ورىندالدى. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق سەگىزىنشى جىلى شىلدە ايىنىڭ اياعىندا ابىلقايىرمەن سويلەسۋگە پەتەربۋرگتەن گەنەرال-مايور تيەۆكەليەۆ كەلدى. بۇل حاباردى ەستىسىمەن بۇكىل بالالارىن جانە كىشى ءجۇزدىڭ باستى ادامدارىن ەرتىپ ءابىلقايىر ورعا جەتۋگە اسىقتى. ون كۇندىك جەرگە، ات اۋىستىرىپ وتىرىپ بەس كۇندە كەلدى. ەكى اپتاداي بولعان اڭگىمەدە ءابىلقايىر ورىس پاتشالىعىنا، اسىرەسە ورىنبور گۋبەرناتورىنا دەگەن بار وكپەسىن ايتتى. «كەلىننىڭ بەتىن كىم بۇرىن اشسا، سول ىستىق» دەگەندەي، كىشى ءجۇزدىڭ حانى «روسسيا قول استىنا كىرۋىنە» سەبەپكەر بولعان تيەۆكەليەۆتەن ەش سىرىن جاسىرعان جوق، بار وي-قۇپياسىن جايىپ سالدى. ءوز زامانىنىڭ ءبىر اقىلدى، بەرىك ادامى جانە روسسيا مەن قازاق دالاسىنىڭ قوسىلۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن تيەۆكەليەۆ بۇ جولى دا روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىن جۇرگىزۋشى ادال ۋاكىلى ەكەنىن اقتادى. ءتىل تاۋىپ، ءابىلقايىردىڭ اشۋىن تاراتا ءبىلدى. ءابىلقايىر شىن جۇرەكتەن بۇدان بىلاي دا اق پاتشاعا ادال قىزمەت ەتۋگە ۋادەسىن بەردى. تيەۆكەليەۆپەن كەلىسىپ، جەتى جىلدان بەرى قايتارا الماي جۇرگەن قوجاحمەتىن قايتاردى. ورنىنا ەل اعالارىنىڭ بالالارىمەن بىرگە ءوزىنىڭ ورتانشى ۇلى ايشۋاق سۇلتاندى اماناتقا قالدىراتىن بولدى. ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن ايشۋاقتىڭ ورنىنا ەڭ كەنجەسى ءابىلدى جىبەرەتىن بوپ ۋادەلەستى. ال نەپليۋيەۆ پەن ءابىلقايىردىڭ اراسىن جوندەۋدى تيەۆكەليەۆ ءوز مىندەتىنە الدى.
وسىلاي اق پاتشاعا ادال قىزمەت ىستەمەك بوپ، ءابىلقايىر ەلىنە قايتتى. قۇدابايدىڭ ايتقان قۇپيا سىرىنان قورقىپ، جولاي ورىنبورعا سوعىپ نەپليۋيەۆكە جولىقپاي، تىكەلەي ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا وتىرعان ورداسىنا بەتتەدى.
ءابىلقايىر جوڭعار جاعىنا شىعىپ كەتتىڭدەر دەپ كورشىلەس قاراقالپاق ەلىن وقتا-تەكتە شابۋمەن بولاتىن. اسىرەسە، ءابىلقايىردىڭ سويىلى «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە وسى قاراقالپاق تايپاسىنا كەلىپ قوسىلعان ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولەگى جالايىر اۋىلدارىنا قاتتى تيگەن. بۇل ەل قۇرىپ كەتە مە دەپ قورىققان جالايىردىڭ باستى ادامدارى، ەكى مىڭ شاڭىراعىن جانە ولارمەن ارالاسىپ كەتكەن ەكى-ۇش قاراقالپاق اۋلىن كىشى ءجۇزدىڭ شەكاراسىنان تورعاي بويىنا كوشىرمەك بولعان. وسى ءبىر تايپا ەلى كوشىپ كەلە جاتقاندا «سەندەر ءابىلقايىر اۋىلىسىڭدار» دەپ، جاقىندا عانا ءوزىن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىراز جۇرتىنا حان كوتەرتكەن كوشەك سۇلتان ەكى ءجۇز سويىلىمەن قاپىدا كەپ تيىسكەن. كوشەكتىڭ قولىنا باراق تا كەلىپ قوسىلدى. ولار قارۋسىز كوشتى باسىپ قالعاندا، تەك ءجۇز ءۇي قاراقالپاقتار عانا قاشىپ قۇتىلعان. وسى قۇتىلعان ءجۇز ۇيگە ور قالاسىنان قايتىپ كەلە جاتقان ءابىلقايىر كەزدەستى.
قاراقالپاقتار ايىپتارىن مويىندارىنا الىپ، كىشى ءجۇز حانىنىڭ قولىنا بەرىلدى. ەندى ءابىلقايىر باراقتان اناۋ ەكى مىڭ شاڭىراقتى تارتىپ الماققا بەل بايلادى. «ءوزىمىز بار بولعانى ءجۇز ەلۋ عانا سويىلمىز، باراققا توتەپ بەرە المايمىز» دەگەن سەرىكتەرىنە: «باراقتان قورىققان سەندەر — قاتىنسىڭدار. ايتپەسە ەركەكتەن ەركەك قورقا ما ەكەن» دەپ بولماي، سول ءجۇز ەلۋ ادامىمەن، ۇزاپ كەتكەن كوشتى قۋىپ بەرگەن. مۇمكىن كىشى ءجۇز حانى جاساعىنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن ويلاعان دا شىعار، ءبىراق نارتاۋەكەل ەتتى. باياعى نۇربيكە وقيعاسىنان كەيىن باراققا ابدەن وشىگىپ العان نامىسقوي ءابىلقايىر، بۇل ايقاستىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن اقىلعا سالا المادى، بار ارمانى باراقتى ءوز قولىمەن ءولتىرۋ بولدى دا تۇردى. وسى جولى قاس جاۋىنىڭ قانىن ىشپەسە، وعان باراق ەكىنشى رەت كەزدەسپەيتىندەي كورىندى. سول سەبەپتەن دە اتىنا قامشىنى اسىعا باستى. ەكى قول تورعايدان ءبىر كۇندىك جەردەگى ۋلكاياق وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەستى.
قاراماعىنا ەنگەن جالايىر جىگىتتەرىمەن جاساعى كوبەيىپ قالعان باراق، ءابىلقايىردىڭ ءجۇز ەلۋ ادامىنا بەت باقتىرمادى. تىقسىرىپ، قورشاپ الىپ، بىرەۋىن قالدىرماي قىرۋعا اينالدى. ءابىلقايىرعا ابدەن وشىگىپ العان جالايىر مەن قاراقالپاق جىگىتتەرى ەندى باراق جاعىنا شىعىپ، جان اياسپاي سوعىستى. ءبىراق جاراتىلىسىنان باتىر ءابىلقايىر «تاعدىردىڭ جازعانى وسى بولسا كورىپ الايىن» دەپ، كەيىن شەگىنبەدى. ءبىرىنشى ادامدى ات ۇستىنەن ۇرىپ ءتۇسىردى. ءوزى دە باراقتىڭ بالاسى شاعايدىڭ قولىنان ات جالىن قۇشىپ قۇلادى. جەردە سۇلاپ جاتقان حاننىڭ جانىنا شاپقىلاپ جەتكەن باراق بەلىندەگى ۇزىن ساپتى، ءسۇيىر ۇشتى حيۋا قانجارىمەن جۇرەك تۇسىنان ءسال تومەندەۋ جەردەن قۇلاشتاپ ۇردى. ءابىلقايىر ىشقىنىپ بارىپ دەمىن الدى. كوگىلدىر اسپان زاماتتا قانعا مالىنعانداي قىپ-قىزىل بوپ، شىر كوبەلەك اينالا جونەلدى.
— مىنە ەندى الىس-جۇلىس، ءۇمىت-ارمان... ءبارى-بارى ءبىتتى، دەدى ول ءۇنسىز كۇبىرلەپ. كەنەت عاجايىپ ءبىر وي ەڭ اقىرعى اقىل-سەزىمىن شارپىپ ءوتتى. — قانداي دانىشپان ەدىڭ، بايعۇس قازاق؟! سەنەن باسقا بىردە-بىر حالىق دۇنيە شىركىنگە «جالعان» دەگەن ات قويماعان بولار. قالاي تاۋىپ قويعانسىڭ. قۋ دۇنيە، شىن جالعان ەكەنسىڭ... ءوتتىڭ دە، كەتتىڭ عوي...
باراق الابۇرتىپ قابىنداپ كەتكەن جۇرەگىن زورعا باسىپ:
— ءوز قولىممەن ءولتىردىم! ءوز قولىممەن قانىڭدى ءىشتىم! — دەدى ايدالادا ماساتتانا داۋىستاپ. — ەندى ارمانىم جوق. قولىممەن ىستەگەنىمدى موينىممەن كوتەرۋگە بارمىن.
سونان كەيىن ول ارتىنا قاراماستان، اتىنا ءمىنىپ، كۇنشىعىس جاققا قاراي جورتا جونەلدى.
... ءبىر جىلدان كەيىن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ، ەليزاۆەتا پەتروۆنا نۇرالىعا ۋكاز بەردى.
ءابىلقايىر ولگەندە، ونىڭ ارتىندا كوپتەگەن ۇلى-قىزى، ءۇرىم-بۇتاقتارى قالدى. ولاردىڭ ىشىنەن پاتشا ۇكىمەتىنەن شەن-شەكپەن كيگەن پراۆيتەلدەر دە، جۇرتىن اعارتۋ جۇمىسىنا ات سالىسقان عالىمدار دا شىقتى.
ءابىلقايىردىڭ ءوز اتى دا تاريحتان ورىن الادى. ءبىراق ول حاندىق، جاۋگەرشىلىك، ەرلىك ىستەرىمەن ەمەس، سان قيىندىقتارى، قايشىلىقتارى بولسا دا، ءتۇبى تاريح ءوزى اقتاعان، قازاق ەلىنىڭ ۇلى روسسيا قول استىنا كىرسەك دەگەن عاسىرلار بويى كەلە جاتقان تىلەگىن رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ساياسات ساتىسىنا كوتەرگەن العاشقى حانى بولىپ تانىلدى.
ءۇشىنشى ءبولىم
I
قالامپىر، ميالى جۇپار اڭقىعان كوكوراي شالعىن بەلۋاردان كەلەدى. سىرىمبەت تاۋىنىڭ كۇنگەي جاعىندا قاز-قاتار قونعان كىلەڭ اق بوز ءۇي الىستان اق شاعالاداي بوپ كوز تارتادى. بۇل — ابىلاي سۇلتاننىڭ اۋلى. ءسال قاشىقتاۋ تۇستاعى شاعىن قاراشا ۇيلەر — تولەڭگىت اۋلى. تولەڭگىت اۋلىنىڭ دا، سۇلتان اۋلىنىڭ دا ماڭايى ابىگەر، قاراڭ-قۇراڭ جۇرت. سويىلىپ جاتقان مال، كوتەرىلگەن قازان. جاس ءيىس تولى جازدىڭ باسى. تاڭەرتەڭگى مەزگىل. ءتۇس اۋا ۇلكەن توي باستالماق. ءقازىر سوعان ازىرلەنىپ جاتىر. توي ابىلاي سۇلتان مەن قالدەن سەرەننىڭ قارىنداسى حوچادان تۋعان تۇڭعىشى قاسىمنىڭ جەتىگە تولىپ، سۇندەتتەلۋىنە ارنالعان. ابىلاي جوڭعارلارمەن ءبىر ۇلكەن ايقاستا قولعا ءتۇسىپ، ءۇش جىل قونتايشىنىڭ تاشكەنتتەگى سارايىندا تۇتقىندا بولعان. اقىرى نەمەرە اعاسى ابىلمامبەت حان مەن ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆتىڭ كىرىسۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق ءۇشىنشى جىلى تۇتقىننان بوسانعان. قالدەن سەرەن بۇنىڭ ورنىنا امانات ەتىپ ابىلمامبەت حاننىڭ كىشى بالاسى ابىلفەيىز بەن باراق سۇلتاننىڭ ورتانشى ۇلى شاعايدى الىپ قالعان. قالدەن سەرەن ابىلاي سۇلتاندى قۇر بوساتپاعان، ءتۇبى وزىمە كەرەك بولار دەپ، وعان سۇيىكتى قارىنداسى، باتىر حوچانى جار ەتىپ قوسقان. ارينە، جوڭعار قونتايشىسى ءوزىنىڭ بۇل ىسىندە ەل باسقاراتىن ادامعا كەرەك، ابىلايدىڭ باتىرلىعىن دا، اقىلدىلىعىن دا ەسكە العان.
ابىلاي داڭقى بۇل كەزدە جەر جاراتىن. قارىنداسىن بەرگەن قونتايشى قاتەلەسكەن جوق ەدى. ءوزى حان بولماعانمەن نەمەرە اعاسى ابىلمامبەت حاننان ورتا جۇزگە بۇنىڭ ءقادىرى كەم تۇسپەيتىن. ەل باسقاراتىن ەرەكشە قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ داڭقى ءۇش جۇزگە بىردەي تاراي باستاعان. كىم بولسا دا ابىلاي پىكىرىمەن ساناساتىن كۇيگە جەتكەن. قارىنداسىن بەرگەن اككى قونتايشى قاتەلەستى: ابىلاي دەگەنىن ىستەمەدى، ءوز ساياساتىن جۇرگىزدى. قانداي جاعدايدا بولسا دا قازاق جەرىن جوڭعاردان بوساتۋدى ويلادى. ءبىراق اتاعى جەر جارعانمەن، ابىلايعا تىكەلەي باعىنعان ەل — كوكشەتاۋدىڭ جان-جاعىندا سىڭسي قونعان، وزىنە جەتى قىزىن بەرىپ، جەتى وتاۋ تىككەن، اتىعاي، قاراۋىل ءتارىزدى ارعىننىڭ بەلدى رۋلارى عانا ەدى. بۇل ءالى ونىڭ ءۇش جۇزگە حان سانالىپ، بەتىنە جان قاراتپايتىنداي ايبارلى كەزى ەمەس. ارعىننىڭ ءور كوكىرەك، دولى مىنەزدى كەي رۋلارى ابىلايعا تاقا باس يە قويماعان شاعى. جەتىدەگى سوتقار ۇلىن سۇندەتكە وتىرعىزىپ، توي ىستەۋدەگى سۇلتاننىڭ ءبىر ويى، ازىرگە شەت جايىلىپ جۇرگەن وسى رۋلاردى وزىنە تارتۋ ەدى.
ەل بيلەۋ؟
ەل بيلەۋ وڭاي تيسە، حالىق تىزگىنى قولىندا بولعان ادامنىڭ ءبارى دە ەل اۋزىندا قالماس پا ەدى؟ قازاق تاريحىندا جۇزدەگەن حان مەنەن مىڭداعان سۇلتاندار ءوتتى. سولاردىڭ حالىق جادىندا قالعانى ساۋساقپەن ساناپ الارلىقتاي. حان تاعىنا جەتۋ كەيدە وڭاي بولعانمەن، حان تاعىندا وتىرۋ قيىن. ويتكەنى وعان تەك قانا كۇش ەمەس، اقىل، ايلا، ساياسات كەرەك. بۇل قاسيەتتەر ساندىقتاعى دۇنيەڭ ءتارىزدى، بىرەۋدە بار، بىرەۋدە جوق...
ابىلاي ەل بيلەۋ ىسىندە ەسىم حان تاسىلىنە كوڭىلىن كوبىرەك اۋداراتىن. تىكەلەي ونىڭ جولىن ۇستاماعانمەن، كەي ادىستەرىن ءوز ىسىندە قولدانىپ وتىراتىن. بۇعان دا سەبەپكەر بولعان ءباز باياعى بۇقار جىراۋ. ول ءبىر كۇنى ەسىم حاننىڭ تاريحىن وعان ايتىپ بەرگەن:
— حان تاعدىرى — حالىق تاعدىرى ەمەس، — دەگەن بۇقار جىراۋ، — كەيدە جاۋىمەن تارتىسى ءبىر بولىپ، قان مايداندا بىرگە قازا تاپسا دا جاتار مولاسى بولەك. تەك تاريحتاعى ازدى-كوپتى ءىسى حالىق ويىنان شىقسا، سونداي حاندى قازاق ەلى ەسىندە قالدىرعان. سونىڭ ءبىرى ەسىم حان.
— حادجيري ەسەبى بويىنشا ءبىر مىڭ سەگىزىنشى جىلى، ياعني بىزدىڭشە، ءبىر مىڭ التى ءجۇزىنشى جىلى، — دەگەن بۇقار جىراۋ ابىلايعا، — تاۋەكەل حاننىڭ ورنىنا قازاق ەلى جيىرما ەكى جاسار ەسىمدى حان كوتەردى.
ەسىم قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا وتىرىسىمەن، اعاسى تاۋەكەل مەن قياق سەكىلدى ماۋرەنناحر جەرىندە ۇرىستا قازا بولعان بەلگىلى باتىر، سۇلتانداردىڭ پىراعىن تاشكەنت جەرىنەن اكەپ، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىنىڭ تۇبىنە جەرلەتكىزدى.
ونىڭ بۇل كەزدەگى ەڭ كۇردەلى ساياساتى: شىعىس تۇركىستاندا بولىپ جاتقان موعول بەكتەرى مەن جاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى جانجالدارعا كىرىسۋى ەدى. ويتكەنى ءدال وسى شاقتا جۇڭگو ايداھارى شىعىس تۇركىستانعا قاراي سوزىلا جىلجىپ كەلە جاتقان. بۇل قازاق ەلىنە زور ءقاۋىپ تۋعىزعان. سوندىقتان جۇڭگو مەن قازاق حاندىعى ورتاسىنداعى ەلدەردىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك بولدى.
ال جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ ءبىراز جەرىنە امىرلىگىن جۇرگىزىپ ءابدىراشيت حان ولگەننەن كەيىن، بالالارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن داۋ-جانجال باستالعان. ولار بۇرىن قازاق حاندارىمەن وداقتاس سانالعان قىرعىز ەلىنىڭ دە كەي تۇسىن وزدەرىنە قاراتۋدى ويلاعان. بۇلارعا قىرعىز رۋلارىنىڭ الا اۋىزدىعى دا وزدەرىنىڭ جەرىن، سۋىن تالان-تاراج ەتۋىنە جول اشتى.
ەسىمنىڭ حان بولعان كەزىندە ءابدىراشيتتىڭ ورتانشى ۇلى ءابدىراحمان شالىش پەن تۇرفاننىڭ بيلىگىن العان. جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ قالعان جەرى ءابدىراشيتتىڭ وزگە بالالارىنىڭ قولىندا قالعان. ءبىرى اقسۋدا حان بولسا، ءبىرى قۇساندى، ءبىرى قۇشتى مەڭگەرگەن. قىسقاسى، ءابدىراشيت قايتىس بولىسىمەن ونىڭ ۇرپاقتارى بيلىككە، جەرگە تالاسىپ قىرىق پىشاق بوپ بۇكىل موعولستاندى تالان-تاراج ەتكەن.
ەسىم شاقىرعان حان كەڭەسىندە قازاق ەلى ءابدىراحماندى قولداماق بولدى. ءابدىراحماننىڭ شەشەسى جەتىسۋ بويىنداعى ءۇيسىن قىزى ەدى. جانە ءابدىراحماننىڭ دا، وزىمە جاردەم ءتۇبى وسى جاقتان كەلەدى-اۋ دەپ، ءبىر ءبۇيىرى قازاق ەلىنە تارتىپ تۇردى. ەسىمگە بۇل ماسەلە جونىندە قىرعىز ماناپتارى دا قوسىلدى. وعان سەبەپ، قىرعىز ەلىنە جاركەنت، اقسۋ، قاشقار حاندارىنان گورى ەرتەدەن وداقتاس بولىپ كەلگەن قازاق ەلى قولايلى ەدى. تاعى ءبىر جاعداي: وسى تۇستا جوڭعار قونتايشىسى كۇشەيە باستاعان. ال ولاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قۇتىلۋ ساياساتىندا قىرعىز بەن قازاق تىلەگى ۇشتاسىپ جاتقان-دى. سان مارتەبە ەكەۋى بىرىگىپ، جوڭعارلارعا تويتارىس تا بەرگەن.
ەسىم ءابدىراحمانعا جاردەم رەتىندە بەس مىڭ قازاق اسكەرىن جىبەرۋدى ۇيعاردى. ول بۇل اسكەردى تۇياق باتىرعا باسقارتپاق بولدى.
ەرتەڭىنە حان تۇياقتى شاقىرتىپ الدى. تۇياق پەن ەسىم ەكەۋى دە ەڭسەلى، زور دەنەلى ەدى. سارايعا ءتاجىم بەرىپ كىرىپ كەلگەن باتىرعا، حان:
— جوعارى شىق! — دەپ قاسىنداعى جاستىقتى تورگە قاراي سىرعىتىپ تاستادى. قارادان شىققان ادامعا حاننىڭ ءوز قولىمەن جاستىق تاستاۋى زور قۇرمەت. تۇياق جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن ەسىم ونى نەگە شاقىرعانىن ايتىپ كەلىپ:
— جەتىسۋ مەن تۇركىستان ماڭايىنداعى ۇلى ءجۇزدىڭ بار رۋلارىن ءبىز ءوز قولتىعىمىزدىڭ استىنا الۋىمىز كەرەك، سول سەبەپتەن ءۇيسىننىڭ كوپ جۇرتىن بيلەپ وتىرعان ءابدىراحمان حانعا جاردەم بەرۋدى ۇيعاردىم، — دەپ ءسوزىن اياقتادى.
— حان ويى حالىق تىلەگىنەن شىقسا، وعان نە جەتسىن! — دەدى تۇياق سابىرلى ۇنمەن. — ءبارىمىز دە ادامبىز عوي. ادام بولعان سوڭ ارمانسىز تىرشىلىك ەتە المايدى ەكەنسىڭ. بۇيرىعىڭىزدى ورىنداماستان بۇرىن، مەنىڭ دە ءبىر ارمانىم بار ەدى، ەگەر رۇقسات ەتسەڭىز، سونى ايتايىن...
— ايت، باتىرىم.
— ءۇمىت دەگەن ءبىر قايىق. ەر جىگىتتى جولى بولسا دۇنيەنىڭ قاپاسىنان دا، قايعىسىنان دا الىپ شىعادى، مەنىكى سول ءبىر ءۇمىت قوي. تاعدىرى ءوزىڭنىڭ قولىڭدا...
— تىڭدايىق، اياعىنا دەيىن ايت...
— جارايدى، قۇلدىڭ بالاسى دەمەي، باتىرىم دەپ تىڭداعىڭ كەلىپ تۇرسا، ايتايىن... الدىمەن مىنانى بىلگىم كەلەدى. حان يەم، مەن اق سۇيەكتەن شىققان جوقپىن، جان-تانىممەن ەل-جۇرتىما قىزمەت ىستەپ كەلەم. ەرلىگىم، نە قىزمەتىم كوڭىلىڭىزگە ولقى سوعىپ جۇرگەن جوق پا؟
— جوق، وزگە باتىرلارىم ءبىر توبە دە، سەن ءبىر توبەسىڭ عوي. — شىنى ما، كەكەسىنى مە تۇياق ايىرا المادى. — ءابدىراحمانعا جۇمساپ وتىرعانىم دا سودان ەمەس پە...
— وندا ايتايىن. باس كەسپەك بولسا-داعى ءتىل كەسپەك جوق. قيساڭ جەڭگەڭ اقتورعىندى ماعان بەر.
بىرەۋ جاعىنان تارتىپ جىبەرگەندەي، ەسىمنىڭ ءوڭى قارا كۇرەڭدەنىپ كەتتى.
— ەي، سەن نە مالتاڭدى ەزىپ وتىرسىڭ؟
— جاڭا ءوزىڭ ايتقان جوق پا ەدىڭ، وزگە باتىرلارىم ءبىر توبە دە، سەن ءبىر توبەسىڭ دەپ...
حاننىڭ ىزادان قانى قاشىپ، موينىنا قۇرىق تۇسكەن اساۋداي باسى كەكجەڭ ەتە قالدى. ارينە، قازاق ەلىندە حان مەن ايەلى بىرگە ءولسىن دەگەن زاڭ جوق. اعاسى تاۋەكەلدىڭ جۇبايى دا ءومىر باقي جەسىر قالمايدى. بىرەۋگە شىعۋى كەرەك قوي. ءبىراق ول حاننىڭ ايەلى، حاننىڭ جەڭگەسى ەمەس پە؟ ەسىگىندە جۇرگەن قۇلعا قالاي شىعادى؟ ول مۇمكىن ەمەس...
— جەڭگەڭ اقتورعىن دا وسىنى تىلەيدى، — دەدى تۇياق باتىر.
— سوندا قالاي بولعانى؟ تاۋەكەل حانعا جىل بولماي جاتىپ كوڭىل قوسىپ قويعانسىڭدار ما؟ وندا ەكەۋىڭ دە ايىپتىسىڭ؟
— جوق، ولاي ەمەس، حان يەم!
— ءجا، توقتات!
قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەگەندەي، ەسىم ءقازىر قانىنا تارتىپ وتىر. تورەدەن جاراتىلعان حاننىڭ جەسىرىن قارادان شىققان ءبىر باتىردىڭ الامىن دەگەنىنە قورلانىپ قالعان، بۇل دا ەشتەڭە ەتپەس ەدى، ەگەر قۇرالاي كوز، ويماق اۋىز جەسىر جەڭگەسىنە جاس حاننىڭ ءوزىنىڭ كوزى تۇسپەگەن بولسا... وزىنەن ون جاس ۇلكەن بولسا دا، ەسىمگە ول ون جەتى جاسار قىزداي كورىنگەن. قىپشا بەل، اقشا ماڭداي، كەربەز جەڭگەسىنىڭ قاسىندا وزگە وردا سۇلۋلارى اققۋدىڭ جانىنداعى قوڭىر قازدارداي عانا بوپ. قالعان. «اعا ولسە، ءىنى مۇرا» دەپ قارايتىن قازاق داستۇرىمەن، ەسىم اعاسىنىڭ اسىنان كەيىن جەسىرىن ءوزى الماق ويدا ەدى. حان قانشا ادىلەتتىمىن دەگەنمەن دە، ءوز ءناپسىسىنىڭ تىلەگىنەن اسا الماعان.
ول قولىنداعى كۇمىس قوڭىراۋىن ۇستى-ۇستىنە اشۋلانا قاقتى. ۇيگە اسىعا كىرگەن كۇزەتشىلەرگە:
— قارۋ-جاراعىن سىپىرىپ الىپ، مىنانى ءقازىر زىندانعا تاستاڭدار! — دەپ بۇيىردى دا تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
حان سارايىنىڭ جانىنداعى قارا الاڭداعى زىندانعا اتاقتى مىڭباسى تۇياق باتىردى اپارىپ سالعان حابار زاماتتا بۇكىل تۇركىستان شاھارىن شارلاپ ءوتتى.
«قارۋ-جاراعىن سىپىرىپ الىپ تۇياق باتىردى قارا الاڭعا اپارا جاتىر» دەگەن حاباردى دايەكشى بالالارىنىڭ ءبىرى كەلىپ جەتكىزگەندە، اقتورعىن جەرگە تيەر ۇزىن قولاڭ شاشىپ ورگىزىپ وتىرعان-دى. جۇرەگىن ۇستاپ، كەنەت اپپاق بوزداي بوپ شوشىپ كەتتى.
— جولىمبەت باتىردى شاقىر، — دەدى قاسىندا تۇرعان ايەلگە.
كىشى ءجۇزدىڭ تاڭداۋلى قولىن باسقارىپ جۇرگەن جولىمبەت باتىر اقتورعىننىڭ ناعاشى اتاسى. حاننان كەشىرىم سۇراۋدىڭ كەرەگى جوقتىعىن حانىم بىردەن ۇققان. سۇراعانمەن دە بۇل ءوتىنىشى جاقسىلىققا اپارمايدى. قازاق ءداستۇرى: ەسىم ءوز جەسىرىنە نە ىستەيمىن دەسە دە ەركى بار. ارينە، اقىلعا سالسا حان ءوزىنىڭ ءناپسىسى ءۇشىن تۇياق سەكىلدى حالىقتىڭ سۇيىكتى باتىرىن زىندانعا تاستاپ، قالىڭ ەلدى وزىنە قىرعي قاباق ەتپەس ەدى. جانە اقتورعىننىڭ كىشى ءجۇزدىڭ قىزى ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعانى ءجون. ءبىر تايپا ەلدىڭ نامىسىنا ءتيۋدىڭ قانشا قاجەتى بار؟ از كۇنگى ءلاززاتىنان باسقا، ون جاس ۇلكەن اقتورعىن وعان نە بەرە الادى؟ الدىمەن ءوزى سۋىنباي ما؟ ال تۇياق بولسا ءبىر ءسارى. قىرىق جاس ەركەكتىڭ قىلشىلداعان كەزى. تۇياقتىڭ جاسى دا اقتورعىنعا ساي. سول سەبەپتەن دە اقتورعىننىڭ كىشكەنتاي جۇرەگىن ول ءوزىنىڭ ۇلكەن الاقانىنا ساپ ماپەلەپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى جەسىر ايەلگە. ءيا، تۇياقتىڭ بۇنى ءومىر باقي ماپەلەپ وتەتىنى حاق.
اقتورعىنعا مۇنداي سەزىم وسىدان جارتى جىل بۇرىن پايدا بولعان. تۇياق بۇنى ءبىر كۇنى قولتىعىنان كوتەرىپ اتىنا مىنگىزگەن. اعاشتى تۇبىرىمەن جۇلىپ الاتىن سوناۋ باقانداي كۇشتى قولى سوندا اقتورعىننىڭ كەۋدە تۇسىنا ءتىپتى جۇمساق تيگەن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول ساتتە بۇنىڭ كىشكەنتاي جۇرەگى الاس ۇرىپ ويناي جونەلدى. اقتورعىن سوندا وسى ءبىر الىپ قولدىڭ جۇرەك تۇسىندا ۇزاق قالۋىن تىلەگەن...
— حان تاعىندا وتىرعان قاينىمنان ەش جاقسىلىق كۇتپەيمىن، — دەدى اقتورعىن ناعاشى اعاسىنا بار جايدى ايتىپ بولىپ، — مەن ەلگە قايتۋىم كەرەك. سەنىڭ جىگىتتەرىڭ قالادا تۇرعاندا تەز قاشقانىم ءجون. تۇياقپەن دوس-جار سەكىلدى ەدىڭ، حان سوڭىمنان قۋعىن جىبەرىپ ابىگەر بولىپ جاتقاندا، ونى زىنداننان قۇتقارا كور، ناعاشى اعا. ايىبىمىزدى نوعايلى ەلى ءوزى ايتسىن...
نامىسقور جولىمبەت باتىر جيەنىنىڭ ءسوزىن ماقۇلدادى. «اقتورعىندى بەرسە، اق وردانىڭ شاڭىراعىن سىيلاپ تاۋەكەلگە بەرگەن كىشى ءجۇز، ەسىمگە ويىنشىق ەتكىزبەيدى. توركىن ەلىمەن اقىلداسپاي، بۇل قاي قورلاعانى! ال تۇياق باتىرعا كەلسەك، جيەننىڭ بۇل تىلەگىن دە ورىنداۋعا بولار، — دەدى جولىمبەت باتىر، — جيەن قارىنداسىن قۇتقارۋعا كونگەندە ونىڭ كوڭىل قوسقان جىگىتىن زىنداننان شىعارۋدان نەگە قاشسىن. تۇياق باتىر ءبىر ەلدىڭ ارداگەرى. كەشە بۇحارعا اتتانۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەن سۇراق تۋعاندا، جۇرت حاننىڭ ءسوزىن ەمەس، وسى قياق پەن تۇياقتىڭ ءسوزىن تىڭداعان جوق پا ەدى؟ ەگەر تۇياقتى قۇتقارسا، قارا حالىقتىڭ العىسىن الادى».
جولىمبەت باتىر وسىلاي ويلادى.
تۇياق سول قارا الاڭداعى قارا زىنداندا وتىر. اندا-ساندا قوزعالىپ قالسا، شىنجىرلارى شىلدىرلايدى. شىڭىراۋ ۇستىندەگى بولماشى تەسىكتەن سوناۋ كوگىلدىر اسپان كوگىندە وقتا-تەكتە ۇشىپ بارا جاتقان قۇستار عانا كورىنەدى. تەك وتكەن كۇندەر قيالدارى عانا جان سەرىگى.
تۇياق جۇرەگىندە اقتورعىنعا دەگەن وت سوناۋ العاشقى كەزدەسكەن كۇننەن-اق جانعان. وسى وتتىڭ دا زاردابى بولۋى كەرەك، تاشكەنت تۇبىندەگى ۇرىستا ول اقتورعىنعا ارنالعان تالاي وتكىر نايزا ۇشىنا ءوز كەۋدەسىن توستى. اقتورعىنعا تونگەن سان جاۋدى شويىن باستى كەلتە شوقپارىمەن جايراتتى.
تۇركىستانعا كەلگەننەن كەيىن، تاۋەكەلدىڭ قىرقىن بەرگەنشە تۇياق اقتورعىندى كورگەن ەمەس. ودان كەيىن دە سيرەك كەزدەسىپ ءجۇردى. وندا دا جۇرت كوزىنشە عانا. وسى كەزدە ءبىر-اق رەت اقتورعىندى ءوز قولىمەن اتقا وتىرعىزدى. سونىڭ ەرتەڭىنە دايەكشى بالا كەلىپ:
— حانىم ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر! — دەدى.
تۇياق بالانىڭ سوڭىنان ەردى. بۇنى ساراي ەسىگىنىڭ الدىندا قارسى العان اقتورعىن:
— باتىر، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە اساۋىمدى ۇيرەتىپ بەرە الاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— جارايدى، — دەدى تۇياق قۋانعاننان جۇرەگى جارىلا جازداپ.
«پاتشا ايەل سۇيگەن جىگىتىن ەڭ الدىمەن اساۋ جىلقىسىن ۇيرەتكىزىپ سىنايدى ەكەن» دەگەن ءبىر اڭىزدى تۇياق جاس كەزىندە ەستىگەنى بار. حانىمنىڭ بەتىنە قارادى. جاۋدىراعان كوزىنەن وزىنە دەگەن ءبىر وزگەشە سەزىمدى بايقادى. اقتورعىن بۇعان اساۋ اتىن ەمەس، اساۋ جۇرەگىن سىناتقالى تۇرعانداي كورىندى.
اقتورعىننىڭ ۇيرەت دەگەن اساۋى توركىنى — جاعالبايلى ەلى جىبەرگەن، قۇرىق كورمەگەن جەتى جاسار تاعى جىلقى بوپ شىقتى. ءتورت جىگىت ارقانداپ ازەر ۇستاپ تۇرعان اساۋدىڭ ۇستىنە تۇياق سەكىرىپ ءمىندى. اساۋ قۇيىنداتا قۇبا جونعا الا جونەلدى. كۇن باتىپ بارا جاتقان كەزدە قارا تەرگە مالىنعان، ابدەن جۋاسىعان اساۋدى باتىر اقتورعىننىڭ بوساعاسىنا اكەپ بايلاعان.
— مىڭ جاساڭىز، باتىرىم، — دەدى جەسىر، كوزى باياعىسىنداي تاعى ۇشقىن اتىپ.
سول كۇنى ەل جاتاردىڭ الدىندا تۇياقتىڭ شاتىرىنا دايەكشى ايەلدىڭ ءبىرى كەلدى. باتىر ايەلدىڭ سوڭىنان ەردى. ساراي ەسىگىنىڭ الدىندا اقتورعىننىڭ ءوزى كۇتىپ ءتۇر ەكەن. ۇيگە كىرىپ، وڭاشا قالعاننان كەيىن ول:
— باتىر، اساۋىمدى ءمىنىپ كوردىم، تاماشا ەتىپ ۇيرەتىپسىڭ، اقىسىنا نە بەرەيىن؟ — دەدى داۋسى دىرىلدەپ.
ءتىلى كۇرمەلگەن ادامداي تۇياق ەشتەڭە ايتا الماي تۇرىپ قالدى. قۋانىشتان جۇرەگى لۇپىلدەپ، دەمىن ازەر الدى.
— جارايدى، اقىسى ءۇشىن... ءوزىم سۇيەيىن، — دەدى كۇلىپ اقتورعىن.
قۋانىشتان ەسىن جيا الماي تۇرعان باتىردىڭ قاسىنا كەلدى. اياعىنىڭ ۇشىمەن سوزىلىپ كورىپ ەدى، ەرنى تەك تۇياقتىڭ كەۋدە تۇسىنا عانا جەتتى.
— ءتۇۋ... بويىم جەتپەدى عوي، — دەدى ول ەركەلەنە، — كوتەرسەيشى ءوزىڭ.
تۇياق باقانداي قولىمەن اقتورعىندى تىك كوتەرىپ، جاس بالاداي الدىنا الدى.
جەسىر ايەلدىڭ جۇپ-جۇمىر اپپاق بىلەگى موينىن وراي ءتۇستى. دۇنيە شىر كوبەلەك اينالىپ كەتتى. تەك جۇرەگىنىڭ جان تامىرى لۇپىلدەي سوعىپ، قۋانىشقا سىيماي تۇرعان اقتورعىن نۇرعا مالىنعان اق ءجۇزىن تۇياقتىڭ كەزەرگەن تاستاي قاتتى ەرنىنە تاياي بەردى.
تاڭ قاراڭعىسى كەزىندە تۇياق باتىر اقتورعىننىڭ سارايىنان شىقتى. حانىمنىڭ اق سازانداي اپپاق دەنەسى قۇشاعىندا تۇرعانداي ەكى قولىمەن الدەنەنى الديلەي كۇلىمسىرەدى.
— تاۋبە! تاۋبە! — دەدى داۋسى قۋانىشقا سىيماي، مۇنداي دا تاماشا تۇندەر بولادى ەكەن-اۋ!
اقتورعىن قۇرساق كوتەرىپ قالعان ەدى. ءبىراق بۇحاردىڭ كەڭ جىبەك كويلەگى ونىڭ تولا باستاعان ءىشىن وزگەلەرگە اڭعارتپاعان. ايتسە دە، حان سارايىنداعى تەسىلە قاراعان كوپ كوزدەن حانىم قىسىلا باستاعان. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ قۇپيا سىردىڭ اشىلۋى ايقىن... تۇياق باتىر اناداي كۇيگە ۇشىراعاننان كەيىن، وعان قاشۋدان بوتەن جول جوق-تى. قاشپاسا ءبارىبىر جۇرت الدىندا ماسقارا بولادى. «نە تۇياق باتىرعا قوسىلۋىم كەرەك!» دەدى ناعاشىسى جولىمبەت باتىرعا اقتورعىن ءوزىنىڭ شىن سىرىن اشپاسا دا، الىستان ۇقتىرىپ.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولىپ قالعانىن ءىشى سەزگەن جولىمبەت، ەندى بۇكىل كىشى ءجۇزدىڭ ابىرويىن ساقتاعىسى كەلدى. بۇرىن كوڭىلىندە ازداعان ءدۇدامال كۇدىگى بولسا، وسى مەزگىلدەن باستاپ «نارتاۋەكەل!» دەپ، اقتورعىندى قۇتقارۋعا كىرىستى.
سول كۇنى ءتۇنى جولىمبەت باتىر باستاعان ءبىر توپ جاۋىنگەر قالانىڭ كۇنباتىس جاعىندا قاقپانىڭ تۇبىنە كەلدى.
— قايدا باراسىڭدار؟ كىم رۇقسات ەتتى! — دەپ الدارىنان كەس-كەستەي كۇزەت باستىعى تۇرا قالدى.
— مەن رۇقسات ەتتىم! — دەدى جولىمبەت اتىنىڭ باسىن ءسول تەجەپ. كىشى ءجۇز باتىرىنىڭ ۇر دا جىقتاۋ، سوتقار مىنەزىمەن بۇرىننان دا تانىس كۇزەت باستىعى «و، ءسىز بە ەدىڭىز» دەپ كەيىن شەگىنە بەردى
ءبىر توپ جىگىت قالا قاقپاسىنان شىعىپ، باتىسقا قاراي شابا جونەلدى. ورتاسىندا تۇياق باتىر ۇيرەتكەن ەسىك پەن توردەي شۇبار ايعىردى مىنگەن، بەت-اۋزىن تۇمشالاپ جاۋىپ العان بىرەۋ كەتە باردى. بۇل اقتورعىن ەدى.
جەسىر جەڭگەسىنىڭ قاشقانىن ەرتەڭىنە بىلگەن ەسىم اشۋلانىپ، دەرەۋ قۋعىن جىبەردى. ءبىراق اقتورعىندى ۇستاي الماي بار قاھارىن تۇياققا اۋداردى. كۇزەتىن كۇشەيتتى. جولىمبەت باتىر ونى قۇتقارىپ ۇلگەرمەدى: ەسىم حان تۇياق باتىردى قارا الانداعى زىنداننان شىعارىپ، ءوز سارايىنىڭ ىرگەسىندەگى زىندانعا اكەپ سالدىردى.
ەسىم كىشى جۇزبەن ءبىرجولاتا جانجالداسقىسى كەلمەدى. ءوشىن بوتەن جولمەن قايتارۋدى ويلادى. تۇياق باتىردىڭ ورنىنا شىعىس تۇركىستانداعى بولعالى جاتقان ۇرىسقا ول ەندى جولىمبەتتى جىبەردى. ءبىر اجالعا بارىپ قايتسىن، دەدى حان ىشىنەن، ءتىرى كەلسە سوندا كورەرمىز، حان ىسىنە قالاي كىرىسۋدىڭ كەرەك ەكەنىن!
جولىمبەت قاشقاردان التى ايدان كەيىن ورالدى. جانە ۇلكەن جەڭىسپەن قايتتى. بۇل جەڭىستى ول ءابدىراحماننىڭ ءىنى، اعالارىمەن سوعىسۋدان ەمەس، سىرتقى جاۋىمەن ايقاسۋدان تاپتى.
جۇڭگو بوعدىحانىنا تىستەرى باتا الماعان جوڭعار قالماقتارى وسى كەزدە جەتىسۋ بويىنداعى قازاق پەن قىرعىز اۋىلدارىنا شابۋىلدى ۇدەتكەن. وسىنداي ۇيرەنشىكتى ءبىر جورىعىنان قالماقتىڭ قالىڭ قولى قايتىپ كەلە جاتتى. الدارىندا قىرۋار مال، تۇيە تەڭدەرى تولعان دۇنيە-مۇلىك. ارقانمەن ماتاستىرعان قىرعىز-قازاق اۋىلدارىنىڭ قىز-كەلىنشەگى.
شاتقال، قۇزدى تاۋلارىنىڭ ءبىر بوكتەرىندە اڭدىپ تۇرىپ، جوڭعار قولى جازىق ويپاتقا شىققان كەزدە، جولىمبەتتىڭ بەس مىڭ جاۋىنگەرى جان-جاعىنان اتوي سالعان. جاۋ اسكەرىنىڭ سانى كوپ بولسا دا، ويلاماعان جەردەن تيگەن قازاق جاۋىنگەرلەرىنە توتەپ بەرە الماعان. زارە-قۇتى قاشىپ، ءوز باستارىن قورعاۋمەن بولدى.
جولىمبەت قالماقتاردىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ، بەس جۇزدەي جاۋىنگەرىن قولعا ءتۇسىردى. شابىلعان قازاق، قىرعىز اۋىلدارىنىڭ ادامدارىم بوساتىپ، مال-مۇلكىن تەگىس وزدەرىنە قايتاردى. ال جوڭعار قولىنان تۇسكەن باسقا كوپ ولجانى «ەلدەگى قاتىن-بالالارىڭنىڭ نەسىبى» دەپ الا جىبىنە دەيىن قالدىرماي، التى ايدان بەرى ولجاسىز جۇرگەن اسكەرىنە ءبولىپ بەردى. ونىڭ ىشىندە «حان ۇلەسى» سانالاتىن قازىنا-مۇلىك تە كەتكەن. جولىمبەت ورداعا قايتپاي جاتىپ، ونىڭ بۇل قىلىعىن (ارينە، تۇسكەن ولجانى ون ەسە ءوسىرىپ) قاستارى ەسىمگە جەتكىزدى. حانعا «ولجامىز» دەپ، تەك بەس ءجۇز تۇتقىن جاۋ جاۋىنگەرىن عانا الىپ كەلگەن. بۇرىننان دا ءوش ەسىم، ەندى بەتىنەن تۇگى شىعا اشۋلاندى. ونىڭ ۇستىنە سول كۇنى تۇندە زىنداننان تۇياق باتىر دا قاشىپ كەتكەنىن ەستىگەن. تەكسەرىپ كەلگەندە تۇياقتى قاشىرعان جولىمبەتتىڭ ادامدارى بولىپ شىقتى. ابدەن ىزالانعان ەسىم جولىمبەتتى ۇستاۋعا بۇيىردى. جەندەتتەر تۇياقتىڭ ورنىنا ەندى جولىمبەتتىڭ ءوزىن زىندانعا اپارىپ سالدى.
سول كۇنى تۇندە «جولىمبەت دارعا اسىلسىن» دەگەن حان ۇكىمى جاريالانعان-دى. ەرتەڭىندە قارا الاڭدا دار دايىندالدى. جولىمبەت سەكىلدى ەل-جۇرتقا ايگىلى باتىردى جازالاپ جاتقاندا قارا بۇقارا نارازىلىق كورسەتىپ جۇرەر دەپ سەسكەنگەن حان، الاڭدى قورشاي اسكەر قويدى. وسى الاساپىران كۇندەردىڭ الدىندا عانا تۇركىستانعا جيەمبەت جىراۋ كەلگەن. بولايىن دەپ جاتقان سۇمدىقتى ەستىپ، ول حان سارايىنا بەتتەدى.
اعاسى تاۋەكەل حاننىڭ دوسى بولعان اتاقتى جىراۋدى كورگەندە، ەسىم امالسىز كۇلىمسىرەپ قارسى ءجۇردى.
—ارمىسىڭ، جىراۋىم! ءجۇرىسىڭ تىم اسىعىس ەكەن، ەل-جۇرتىڭ امان با؟
جيەمبەت جاۋاپ ورنىنا تولعاي جونەلدى.
«ءامىرىڭ قاتتى ەسىم حان،
بۇلىك سالىپ بۇيىردىڭ،
باسىن بەر دەپ باتىردىڭ،
قانىن ءىشىپ قانباققا،
جانىن وتقا سالماققا.
اتادان جالعىز ول ەمەس،
حان يە، ءىسىڭ جول ەمەس،
جولبارىستاي جولىمبەت
قۇرباندىققا قول ەمەس.
جول توسىپ الىپ كەتىپتى،
قالماقتان الماق سىيىڭدى،
قاھارىڭدى باسقالى
قالىڭ ەلىم جيىلدى.
باستاپ كەلگەن وزگە ەمەس،
جيەمبەت سىندى ءبيىڭدى.
مالىن سالىپ الدىڭا
ءار سالادان قۇيىلدى.
ون ەكى اتا باي ۇلى
ءبىر تاڭىرگە سىيىندى».
جىراۋ تولعاۋىنىڭ ءزىلدى تولعاۋ ەكەنىن تۇسىنگەن ەسىم حان رايىنان تەز قايتتى.
— جارقىنىم، ەڭ الدىمەن امانداسايىق تا! — دەدى.
جيەمبەت تىزە بۇكتى.
— بۇل ايىپ بىزدەن، ارسىڭ با، حان يەم!
— بارسىڭ با، جيەمبەت جىراۋ؟ سەن كەلگەندە قيمايتىن قيىندىق بار ما؟ ءبىر اۋىز تولعاۋىڭ ءۇشىن قيدىم جولىمبەت باتىردىڭ كۇناسىن. بوساتىندار باتىردى!
ەسىك الدىندا تۇرعان دايەكشى ۇيدەن اتا جونەلدى.
— ءبىر تىلەگىمدى ورىندادىڭ، حان يەم، — دەدى جيەمبەت باسىن ءيىپ. — ءبىزدى ريزا ەتكەنىڭ، بۇكىل حالىقتى ريزا ەتكەنىڭ!
ەسىم حاننىڭ دا ويلاعانى وسى ەدى.
جولىمبەتتەن ايرىلعان ەسىم، ەندى ءابدىراحمانعا جاردەم بەرۋگە قالىڭ قولمەن ءوزى اتتاندى.
ول بۇل وڭىردە ءابدىراحمان حاندىعى قىرعىز ەلىمەن وداقتاسىپ، اقسۋ، جاركەنت، وش سەكىلدى شاھارلاردى ءابدىراشيتتىڭ وزگە بالالارىنان تارتىپ الماق بوپ سان مارتەبە جورىققا شىقتى. تارباعاتاي تاۋىن بوكتەرلەي قۇلاعان باتۋر قونتايشى باسقارعان جوڭعار قولدارىمەن دە الىستى. اقىرىندا از ۋاقىتقا بولسا دا جوڭعار شاپقىنىن توقتاتتى. ەسىم داكپىرىنە شىداي الماعان جوڭعار اسكەرى جەتىسۋدى جاۋلاپ الۋدان باس تارتتى. بۇدان باسقا ونىڭ تاعى ءبىر جەڭىسى — قىرعىز ەلىمەن باۋىرلاسا ءبىلدى. تاشكەنت تارتىسىندا وزىمەن دوستاسقان قىرعىز مانابى كوكەمەنگە ارناپ تاشكەنتتە «كوكەمەننىڭ كوك كۇمبەزى» اتتى سالتاناتتى مەشىت سالدىردى. جانە شالىش پەن تۇرفاننىڭ حانى ابدىراحمانمەن دوستىق، جەكجاتتىق وداعىن مىقتاپ بەكىتتى. بۇل دوستىق ءابدىراحمان ولگەنشە ساقتالدى.
— ەسىم جەتپىسكە دەيىن ءومىر ءسۇردى، — دەگەن بۇقار جىراۋ. — ارينە، ول ەل بيلەۋ ىسىندە تەگەۋىرىندى، كارلى ارەكەتتەردى دە كوپ قولداندى. ايتپەسە جيەمبەت جىراۋ ونى بوسقا «ءامىرىڭ قاتتى ەسىم حان» دەمەسە كەرەك-تى. ءبىراق ول كەرەك جەرىندە باتىرلارىنىڭ دا ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان.
ءسوزىنىڭ اياعىندا جىراۋ:
— ساعان بەرەر تاعى ءبىر اقىلىم، — دەگەن ابىلايعا. — زامانا تۇلكى، ادام قىران... بوكتەردە بۇركىتتى كورگەن تۇلكى، ەتەككە ءتۇسىپ، جاۋىمەن كەڭ جەردە ايقاسۋدان تايسالسا، سول بوكتەردەگى ءوزى تۇستەس ءبىر قىزعىلت تاستىڭ قيا بەتىنە قۇيرىعىن شانشىپ تۇرىپ قالادى. قىران ونداي تۇلكىنى كورۋى كەرەك. ەل بيلىگى قولىڭا تيگەن ەكەن، كورەگەن بول. اقىلىڭ مەن ايلاڭ قاتار ءجۇرسىن.
ابىلاي بۇقار جىراۋدىڭ وسى سوزدەرىن جادىنا مىقتاپ تۇتتى. باسىنا قاۋىپ-قاتەر تۋعان سان قاتەرلى كۇندەردە دە ول قارا باسىنان گورى، ءوزى تاڭداعان جولىن جوعارى ۇستادى. سول تاباندىلىق ونى الىستاعى ارماندارىنا دا جەتكىزدى.
ابىلاي ءقازىر قىرىقتان جاڭا اسىپ بارا جاتىر. ول سۇڭعاق بويلى، ات جاقتى، قارا سۇر، ءتۇسى سۋىق ادام. ۇلكەن، ويلى سۇرعىلت كوزدەرى كىسىگە قاراعاندا وڭمەڭنەن وتكەندەي ىزعارلى...
كۇن ۇياسىنان جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان مەزگىل... دۇنيە ءجۇزى سوناۋ التىن كۇننىڭ نۇرىنا شومىلا جايناپ، گاۋھار تاستاي قۇلپىرادى.
ابىلاي بۇلعىن جاعالى قارا ماقپال شاپانىن يىعىنا بوس جاۋىپ، اق وردادان شىقتى. قولىنا جەز قۇمان ۇستاعان، يىعىنا شەتىن كەستەلەگەن حيۋا سۇلگىسىن جاپقان بالا جىگىت سۇلتاننىڭ وزىنە قاراي جاقىنداۋىن كۇتىپ، اناداي جەردە ءۇن-تۇنسىز تۇر.
ابىلاي سوناۋ ءبىر عاجايىپ تابيعاتتىڭ ويانىپ كەلە جاتقان بەيكۇنا كورىنىسىنە سۇقتانا قاراپ ءسال توقتادى دا، قۇمان ۇستاعان بالا جىگىتكە قاراپ بىرەر اتتاپ، تۇرا قالدى. ءدال سول ساتتە سىرىمبەتتىڭ ويپاڭداۋ ەتەگىنەن اتوي سالىپ شاۋىپ كەلە جاتقان ەكى سالت اتتى كورىندى.
قاتار شاپقان قوس كۇرەڭ، كول بەگىن قاناتتارىمەن سيپاي ۇشقان قىرعي قۇستار ءتارىزدى. اۋىلعا جاقىنداي بەرە حابارشىنىڭ؛
— اتتان! اتتان! جاۋ كەلىپ قالدى! — دەگەن داۋىستارى دا جەتتى.
كوزدى اشىپ-جۇمعانداي مەزگىل وتكەن جوق، باسىنا ورامال بايلاپ العان سالت اتتىنىڭ بىرەۋى قاراشا اۋىلعا قاراي بۇرىلدى دا، ال دالباعاي كيگەن، تۇيە ءجۇن شەكپەندى مۇرتتىسى ابىلايدىڭ جانىنا كەلىپ توقتادى.
— ارعىننىڭ بەس مەيرامىنىڭ بەس مىڭ اسكەرى كەلە جاتىر، — دەدى جىگىت ەنتىگە، — بوتاقاننىڭ قۇنى ءۇشىن ابىلايدىڭ باسىن الامىز دەيدى.
— باستاپ كەلە جاتقان كىم؟
— قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ بالاسى بەكبولات بي.
— ۇلى ءبيدىڭ ءوزى قايدا ەكەن؟
— كوكتەمنەن بەرى سىرقات دەگەن. ارعىننىڭ ەلىرگەن تەنتەكتەرىن بالاسى بەكبولات ەرتىپ كەلەدى.
— وزدەرى قاي تۇستا؟..
— ساسكە كوتەرىلە جەتىپ قالار. ايتەۋىر تۇستەرى سۋىق، بىرەۋدىڭ قانىن ىشپەي توقتار ەمەس.
ابىلاي ءسال ويلانىپ تۇردى دا، دەرەۋ شاپانىن كيىپ، ارعىندا تۇرعان ءبىر نوكەرىنە بۇيرىق بەردى.
— ۇر دابىلدى! قولىنا قارۋ ۇستايتىن ەركەك كىندىك تەگىس جينالسىن.
سول-اق ەكەن، وردا قاسىنداعى كەپكەن قارىنمەن كەرنەلگەن تاي قازانداي قوس دابىلدى ەكى جىگىت وقتاۋداي جۇمىر تاياقپەن قوس قولداپ ۇرا باستادى. جاۋگەرشىلىك زامان، جاۋعا شاباتىن جىگىتتەردىڭ اتتارى بەلدەۋدە تۇرعان. ءبىرازى جاقىن ماڭدا شىدەرلەۋلى جايىلىپ جۇرگەن. اۋىل ءۇستى لەزدە وپىر-توپىر بولا قالدى. انە-مىنە دەگەنشە ەر ازاماتتار اتتارىنا دا ءمىنىپ، اۋىل سىرتىنا جينالدى. ۇستىنە ساۋىت-سايمانىن كيىپ، ابىلاي دا اق بوز ۇيدەن شىقتى. تولەڭگىت جىگىتتىڭ بىرەۋى ابىلايدىڭ اتاقتى ءباداۋي تۇلپارى جالىنقۇيرىعىن الدىنان تارتا بەردى.
ال جۇرتتى ابىگەرگە سالعان بۇل وقيعانىڭ تاريحى مىناداي ەدى. بۇدان ەكى جىل بۇرىن ارعىننىڭ ءبىر تارماعى قاراكەسەك ەلىندە ءبىر ۇلكەن اس بولعان. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى تەگىس شاقىرىلعان سول اسقا ءوزىنىڭ تولەڭگىتتەرىمەن ابىلاي دا بارعان.
بايگە، كۇرەس، جامبى اتۋ باستالىپ، اس ابدەن قىزعان شاقتا، تاماشا كورۋشى جاماعاتتى ارالاپ جۇرگەن شانشاردىڭ ەرىككەن قۋلارىنىڭ ءبىر توبى ابىلايدىڭ ۇستىنەن شىعىپ قالادى. ابىلاي تەڭگە الۋدى تاماشالاپ تۇرعان-دى. سوندا كوپ قۋدىڭ ىشىندەگى تەنتەكتەۋ بىرەۋى:
— سۇلتاننىڭ باسىنداعى قالپاعىن قاعىپ تۇسىرسە قايتەر ەدى، — دەيدى.
قاسىنداعىلار ونى جەلىكتىرىپ:
— ابىلايدىڭ قالپاعىن قاعىپ تۇسىرسەڭ، ءوزىڭنىڭ دە باسىڭ كەتەدى، — دەيدى.
سوندا الگى قۋ جان-جاعىنا قاراماستان سۇلتان توبىنا كيمەلەپ كەلەدى دە، اڭداماعان بولىپ، قامشىسىنىڭ سابىمەن ابىلايدىڭ باسىنا كيگەن التىن زەرلى ايىر قالپاعىن ۇشىرىپ تۇسىرەدى.
سۇلتان شانشار قۋىنىڭ بۇل قىلىعى جانىنا قاتتى باتسا دا سىر بەرمەگەن:
«ۇلان اسىر ۇلكەن اس، جەگەن توق، ىشكەن ماس دەگەن وسى ەكەن-اۋ!» — دەپ كۇلگەن دە، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ جۇرە بەرگەن. جەرگە تۇسكەن قالپاققا قايىرىلىپ تا قاراماعان.
كەلەسى، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ ەكىنشى جىلى گەنەرال كيندەرمان قىزىلجار بەكىنىسىن سالىپ بولىپ، وسى بەكىنىستىڭ بىتۋىنە قىزىلجاردا ۇلكەن جارمەڭكە اشىلعان. وعان قاراكەسەك ىشىنەن دە ءبىراز ادامدار بارادى. وسى جارمەڭكەدە ابىلاي وتكەن جىلى ءوزىن كۇلكى ەتپەك بولعان قۋلاردىڭ ايىبى رەتىندە قاراكەسەكتىڭ جاناي، بوتاقان دەگەن ەكى بەلگىلى ادامىن ۇستاتىپ الىپ قالعان-دى. الدە سۇلتانىم دەپ سىيلاماي، ءتىل تيگىزدى دەدى مە، الدە وتكەن جىلى قۋلاردىڭ قىلىعىنا ماسايراي كۇلگەن توپتىڭ ىشىنەن وسىلار كوزىنە شالىنىپ قالدى ما ەكەن، ايتەۋىر، ابىلاي جانايعا ونشا كوپ قىسىم كورسەتپەيدى دە، بوتاقاندى تىرىدەي كورگە سالادى.
— شانشار جىگىتتەرىنىكى جاي قالجىڭ ەدى عوي، — دەپ اقىل ايتقىسى كەلگەندەرگە، ابىلاي:
— باعىنىشتى ەلىنىڭ بۇگىن قىلجاعىن كەشىرگەن سۇلتان، ەرتەڭ ونىڭ قىلمىسىن كوتەرۋگە ءماجبۇر بولادى! — دەپ جاۋاپ بەرگەن.
كورگە تۇسكەن بوتاقان اس-سۋ ىشپەي جاتىپ الادى. بىر-ەكى كۇن وتكەن سوڭ، ابىلايدىڭ بۇيرىعى بويىنشا، «ەندى كوردەن شىق» دەپ كەلگەن جىگىتتەرگە ىزالى بوتاقان، «كورگە تۇسكەن ادام ءتىرى شىقپايدى» دەپ، ءوزىنىڭ ءىشىن ءوزى ەسىپ جىبەرىپ، جارىلىپ ولگەن.
بۇل حابار ەلگە جەتكەن سوڭ ارعىنعا جاتاتىن قۋاندىق، سۇيىندىك، بوگەندىك، شەگەندىك، قاراكەسەك — بالتاقوجا، شۇبىرتپالى، قارجاس تەگىس اتقا قونعان. اسكەر سانى ءۇش مىڭداي ادام.
ات باسى ابىلاي سۇلتاننىڭ اۋلىنا قاراي بۇرىلىسىمەن-اق، بۇعان جولاي تورە تۇقىمىنان قيانات كورگەن باسقا رۋلاردىڭ كەدەي توپتارى دا قوسىلا بەرگەن. اقىرى بەس مىڭعا جۋىق قول بوتاقاننىڭ قۇنىن جوقتاپ، الدىندا كىم تۇرسا دا بىت-شىت ەتۋگە دايىن دولى كۇشكە اينالعان. ارعىننىڭ ۇلى ءبيى قاز داۋىستى قازىبەك وسى كەزدە جەتپىس جەتىگە كەپ، توسەك تارتىپ جاتقاندىقتان، بۇل توپتى ابىلايدىڭ باسقا دا استامشىلىق، قياناتتارىن كورىپ ازەر شىداپ جۇرگەن بەكبولات باسقارىپ كەلە جاتىر ەدى.
بەكبولاتتىڭ وزىنە ءوش ەكەنىن بىلەتىن ابىلاي، اۋىل سىرتىنا شىققان سوڭ، جينالعان جىگىتتەرىن ءجىتى شولىپ ءوتتى. بار بولعانى ءۇش جۇزدەي عانا سويىل ەكەن. مۇنداي از كۇشپەن اشۋعا ءمىنىپ تاسىعان وزەندەي ەرەۋىلدەپ كەلە جاتقان قارا قازاققا توتەپ بەرە المايتىنىن ابىلاي بىردەن ۇقتى. راس، ابىلايدىڭ جىگىتتەرى سان ايقاستا بولعان، بىرەۋى جۇزگە تاتيتىن، ءمۇيىزى شاڭىراقتاي كىلەڭ مارقاسقالار، سويتسە دە سۇلتان بوس قان توگىسكە بارعىسى كەلمەدى. كەنەت بارلاۋشى جىگىتكە بۇرىلىپ:
— كەلە جاتقانداردىڭ ىشىندە كىمدەر بار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى.
بارلاۋشى كىمنىڭ بارىن ايتۋعا اۋزى بارماعانداي كۇمىلجىپ قالدى.
— ايتا بەر، كىمدەر بار؟
— ايدابول ولجاباي باتىر دا بار... جانىندا بالا جىراۋ كوتەش...
ابىلاي باسىن كوتەرىپ الدى. «ادىلەت سۇيگىش ولجابايدىڭ ءوزى ەرەۋىلشىلەرگە قوسىلسا، بۇل تەگىن اتتانىس بولمادى». و كەزدە جىراۋدىڭ باتىر بولۋى، باتىردىڭ جىراۋ بولۋى تاڭقالارلىق ءىس ەمەس. ارعىننىڭ ءبىر تارماعى قارجاس رۋىنان شىققان ولجاباي ءارى باتىر، ءارى جىراۋ ەدى. قىرىققا جاسى كەلىپ قالسا دا، قاي ونەرىنىڭ باسىم ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيتىن. جيىرماسىنان باستاپ باتىرلىعى ورتا جۇزگە ايگىلى بولا باستاعان. ولجاباي قاتىسپاعان قازاق پەن جوڭعار اراسىندا بىردە-بىر بەلگىلى ۇرىس وتپەگەن شىعار. سو كەزدە قازاق جەرىندە ايتىلىپ جۇرگەن قيسسا، داستاننان ولجاباي بىلمەيتىن بىرەۋى دە جوق ەدى. الدەقالاي ول بالەن اۋىلدا وزىنە تانىس ەمەس داستان نە جىر بار دەگەندى ەستىسە، قانشا الىس جەر بولسا دا وعان اتتىڭ تەرىن ايامايتىن... ەستىگەن ءبىر ءسوزىن ۇمىتپايتىن. سوندىقتان دا بولۋى كەرەك. ولجاباي جىرلاعاندا فارسى، اراب، ءتىپتى، كەيدە ورىس ءتىلىنىڭ دە جەكە سوزدەرى كەزدەسىپ وتىراتىن. وسى ولجاباي سان مارتەبە دومبىراسىن قولعا الىپ، ءوزى داستان شىعارۋدى دا ويلادى. ءبىراق بىردە-بىر رەتى كەلمەي-اق قويدى. ول دومبىراسىن ۇستاسا بولعانى، ءدال سول ساتتە «ەل شەتىنە جاۋ كەلىپ قالدى!» دەگەن جارشى ايقايى ەستىلەتىن. جىراۋ دومبىراسىن تاستاي بەرىپ، ەندى قولىنا نايزاسىن الاتىن. وسىلايشا ول ابىلايمەن بىرگە سان مارتەبە جوڭعارلارعا قارسى جورىققا اتتانعان. جاس ابىلاي قولعا تۇسەر جولى، جوڭعاردىڭ ءۇش نويانىن ءولتىرىپ، ولجابايدىڭ ءوزى ازەر قۇتىلعان...
ولجاباي ەندى جورىقتى تاستاپ، قولىنا دومبىرا اپ، ەل قىدىرىپ، حالقىنىڭ مۇڭ-زارىن جىرلاۋدى قانشالىق ارمان ەتسە دە، جاۋگەرشىلىك زامان مۇرشا بەرمەدى. ازىرگە بار قولىنان كەلگەنى، ءوزى سەكىلدى ءان مەن كۇيدى اڭساعان، ءبىراق قولى وعان جەتپەي جۇرگەن، جاس دارىندارعا جاردەم بەرۋ عانا. ونداي جاستى قۇر قاسىنا عانا ەرتىپ جۇرمەي، اتسىزىنا ات بەردى، ۇيسىزىنە ءۇي بەردى. وسىنداي جاستىڭ ءبىرى اتا-اناسىنان جەتىم قالعان ون جەتى جاسار كوتەش اقىن ەدى. ولجاباي ونى وزىنە سەرىك ەتتى. ءوزى جەتە الماعان ونەر قياسىنا كوتەشتىڭ جەتۋىن تىلەدى.
وسى اق جۇرەك، ەسكى دوسى ولجاباي ەندى، مىنە، ابىلايدىڭ قانىن ىشۋگە اتتانعان توپپەن بىرگە كەلە جاتىر.
جوق، بۇل جاي ەرەۋىل ەمەس، حالىق نارازىلىعى ابدەن شەگىنە جەتكەن قاندى ەرەۋىل.
ابىلايدىڭ كەنەت ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن وقىس شەشىم الۋىنا وسى جاعداي سەبەپ بولدى.
— كەلە جاتقان ارعىن ەرەۋىلشىلەرىنە قارسى شىقپاي-اق، بوي تاسالاي تۇرايىق، — دەدى ول.
— سوندا ءبىز قايتەمىز؟ — دەپ اۋىلدا قالاتىن قاتىن-قالاش، كارى-قۇرتاڭدار شۋ ەتتى. — بەكبولات جىگىتتەرىن ءبىز قالاي توقتاتامىز؟
— ارعىن جىگىتتەرىن تويعا دايىندالعان تاعامدارمەن جاقسىلاپ قارسى الىڭدار! يىلگەن باستى ەشكىم دە شاپپايدى، — دەدى سۇلتان.
ابىلاي سونى ايتتى دا جىگىتتەرىن ەرتىپ، بەل اسىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءۇيى تىگۋلى، جۇگى جيناۋلى، قازانى اسۋلى قالدى. ورىستەگى مالىنا دا تيمەي، ادەيى اۋىل توڭىرەگىنە تاستادى. كەلەر جاۋدى قارسى الۋ كۇتۋشى جىگىتتەر مەن ايەلدەرگە عانا مىندەتتەلدى.
ەكپىندەپ جەتكەن ەرەۋىلشىلەر مۇنى كورگەن سوڭ، كۇرت باسىلدى. بۇل — ابىلايدىڭ ءوز ايىبىن ءتۇسىنىپ، كەشۋ سۇراعانى دەپ، باسالقى ايتۋشىلار دا تابىلدى. وزدەرى شارشاپ، قارىندارى اشىپ كەلگەن جۇرت مال سويىپ، قازان كوتەرىپ جاتقان اۋىل ادامدارىمەن اكەي-ۇكەي تابىسىپ كەتتى. ازدان كەيىن قازانداعى اس تا ءپىسىپ، جىگىتتەر قاۋقىلداسىپ، كەنەلدى دە قالدى.
ءدال وسى ساتتە انادايدان اتتان ءتۇسىپ جاياۋلاپ كەلە جاتقان ابىلاي سۇلتاننىڭ ءوزى دە كورىندى. قاسىندا بىر-ەكى ادامى مەن تالاي جورىققا بىرگە اتتانعان تۇرسىنباي باتىر عانا بار.
بوتاقاننىڭ نەمەرە اعاسى قاپان مەرگەن قارا ءشيتى مىلتىعىن وقتاپ جىبەرىپ، ابىلايدى اتپاق بوپ تىزەرلەي وتىرا قالىپ ەدى، بەكبولات بي اقىرىپ جىبەردى:
— الدىڭا كەلسە اكەڭنىڭ قۇنىن كەش دەگەن. توقتات!
قاپان مەرگەن ورنىنان امالسىز تۇرەگەلدى.
ابىلاي سالەم بەرىپ، توپ ورتاسىنا كىرە بەرگەن. سول ۋاقتا كولدەنەڭ تۇرعان ءبىر بوزبالا جىگىت ونىڭ الدىنا جەتىپ بارىپ، ۇكىلى دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، شىرقاپ قويا بەردى.
«ابىلاي، بوتاقاندى سەن ءولتىردىڭ،
ەسىل ەر جازىعى جوق نەگە ءولتىردىڭ،
سۇلتانىم، قاراشىڭمەن داۋىل بولىپ،
ۇستىنە اق وردانىڭ قول كەلتىردىڭ.
ابىلاي، كۇيىپ كەتتى سالعان قالاڭ،
مەيرامعا نە ەدى سەنىڭ جاپقان جالاڭ؟
جانايدى بۇگىنگى كۇن بوساتپاساڭ،
بولادى ەرتەڭ جەسىر قاتىن-بالاڭ!»
بۇل جىگىت — ارعىننىڭ ىشىندەگى سۇيىندىك رۋىنان شىققان كوتەش اقىن ەدى.
بۇدان كەيىن بيلەر داۋى باستالدى.
ابىلاي ءوزىن كىنالى ساناپ، بوتاقاننىڭ ءولىمى ءۇشىن ءۇش كىسىنىڭ قۇنىن — ءارقايسىسى اتان باستاعان توعىز قارادان، جيىرما جەتى باس مال، وعان قوسا ات-شاپان ايىپ تولەدى. ءوزىن اتپاق بولعان قاپان مەرگەنگە مىلتىعىڭنىڭ قارىمى قايتپاسىن دەپ، ال ونى ۇستاپ قالعان بەكبولات بيگە، ولىمگە قيماعان جاقسىلىعىڭ ءۇشىن دەپ، قۇندىز جاعالى كۇزەن ىشىك پەن ءبىر-بىر جورعا مىنگىزدى. ەكى جاق بىتىمگە كەلىپ، جانجالدىڭ اياعى تويعا ۇلاستى.
ارعىننىڭ بۇل كەلگەن ەرەۋىلدى توبىنان ابىلاي سۇلتان ەكى زاتتى بۇيىرىنە قاتتى ءتۇيدى. ءبىرى — قاراماعىڭداعى بۇقارا وزىڭە قارسى شىقسا، وندا تورە ءىسىنىڭ قاراڭ قالعانى. اشۋلانعان حالىق جارالانعان ارىستاننان كەم ەمەس، ءوزىڭدى جاراقاتتاماي تىنبايدى. تورەمىن دەپ باسىنبا، جازامەن ىقتىرام دەمە، شاماڭ كەلسە باۋرىڭا تارتىپ اشۋىن باسۋعا تىرىس. ەكىنشى تۇيگەنى، سىرت جاۋىڭ بولسا، وعان ەل بولىپ قارسى شىعاسىڭ، نە باسىن الاسىڭ، نە قان سورپا ەتىپ قۋاسىڭ... ال ءوز ەلىڭنىڭ قاي تەنتەگىنىڭ باسىن كەسىپ قۇرتاسىڭ؟ مۇنداي حالىقتى بيلەۋدىڭ جولى بولەك. ارىستاندى تەمىر توردا ۇستاساڭ عانا ءقاۋىپسىز. حالىقتى دا ۇنەمى تەمىر توردا ۇستاي ءبىل. مەيلى ول ساعان اقىرسىن، ايبات كورسەتسىن، ءبارىبىر شابا المايدى، مەرت ەتە المايدى. ال بار حالىققا تەمىر تور قۇرۋ مۇمكىن بە؟ جوق، حالقىڭا دەگەن تەمىر تورىڭ، قۇر عانا جالاڭاش قىلىش اسكەرىڭ ەمەس، ول اقىلىڭ، ايلاڭ...
ابىلاي ولە-ولگەنشە وسى ەكى تۇجىرىمىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرىسىپ ءوتتى.
قاسىمنىڭ سۇندەت تويى سول كۇنى-اق ءتۇس اۋا باستالعان. شابۋىلدان امان قالعان سۇلتان اۋلى كەلگەن قوناقتارىن تىك تۇرىپ كۇتتى. كۇرەس، كوكپار، بايگە، ايتىس، سايىس — ءبارى بولىپ، تويعا جينالعان توپ ەرتەڭىنە تارادى.
سۇلتان ورداسىندا ەندى تەك وسى كوكشەتاۋ، قاراوتكەل، اتباسار، قىزىلجار ماڭايىنداعى ورتا ءجۇزدىڭ باستى ادامدارى مەن ابىلايدىڭ ۇزەڭگىلەس باتىرلارى — ارعىن تايپاسىنا جاتاتىن باسەنتين رۋىنان سىرىمبەت، مالايسارى؛ قارجاس رۋىنان ولجاباي؛ تاراقتى رۋىنان بايعوزى؛ ۇلىتاۋداعى باعانالى رۋىنان ورازىمبەت؛ كەرەي رۋىنان تۇرسىنباي باتىرلار قالدى. بۇل جيىنعا جەر شالعاي بوپ ارعىننىڭ اتى شۋلى باتىرلارى شاقشاق جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، التاي رۋىنان اعايىندى ءۇش ءبورى جانۇزاق، جولدىباي، سەڭگىرباي؛ نايماننان قاراكەرەي قابانباي، كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارى تايمان مەن بۇعىباي، ابىلاي سۇلتاننىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن باتىرىنىڭ ءبىرى ۋاق رۋىنان باتىر بايان كەلمەي قالدى.
حانمەن ءقادىرى بىردەي سۇلتان وزگە باتىرلاردىڭ كەلمەگەنىنە بالەندەي ءمان بەرمەگەنمەن دە، باتىر باياندى كۇتكەن-اق ەدى.
ارينە، ابىلاي بالاسىنىڭ سۇندەتكە وتىرۋىن سىلتاۋ ەتىپ، بۇل جيىنعا ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەنىمدى باتىرلارىن تۇگەل-اق شاقىرعان. وعان سەبەپ ابىلمامبەت حانمەن اراسى الشاقتاپ كەتكەن جوڭعار قونتايشىسى قازاق جەرىن تاعى شاپپاق بوپ، قالىڭ قول جيناۋدا دەگەن حابار العان.
— جاراندار، — دەدى ابىلاي، قوناقتارى وتىرىپ بولعاننان كەيىن بايسالدى ۇنمەن، — مەنىڭ قايىن اعام قالدەن سەرەن قازاق ەلىن قايتا شاپپاققا ەرتىستىڭ ارعى بەتىنە جيىرما بەس مىڭ اسكەر دايىنداپ وتىر...
ۇيدەگى جۇرت تەگىس ەلەڭ ەتتى. كەڭەسكە شاقىرىلعان كىسىلەردىڭ جاس مولشەرى، دارەجەلەرى دە ءار ءتۇرلى ەدى. ءبارىنىڭ دە دەنەلەرىنىڭ ۇستىنەن سۇپ-سۋىق بوپ جىلان جورعالاپ وتكەندەي جان تۇرشىگەر ءبىر سەزىم بيلەپ كەتتى. «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» قاندى ۋاقيعاسىن ءالى ەشقايسىسى دا ۇمىتقان جوق-تى. تەك و جولى جوڭعار اسكەرى قازاق دالاسىنىڭ كۇنگەي جاعىن شاپسا، ەندى مىنە ورتا ءجۇزدىڭ نەگىزگى قونىسى سارىارقانىڭ شەتىنە كەگى تۇر.
كانسي ولگەننەن كەيىن تاققا وتىرعانىنا ون سەگىز جىل تولعان جۇڭگو بوعدىحانى سزيان-لۋن جوڭعارعا دەگەن جۇڭگو ساياساتىن ءالى دە وزگەرتپەگەن. سولتۇستىك پەن كۇنباتىسقا قاراي سىرعىتىپ، شۇرايلى جەرلەرىن باسىپ الۋمەن بولعان. قارسى كەلگەن ويرات جاساقتارىن، باسىم كۇشپەن، ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ وتىرعان. ول كۇندەگى جۇڭگو اسكەرى كوشپەلى ەل — جوڭعار حاندىعىنىڭ اسكەرىنەن، سوعىس ونەرى تۇرعىسىنان قاراعاندا، اناعۇرلىم كۇشتى ەدى.
روسسيا يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرگەن ورتا ءجۇزدىڭ جەرىنە قالدەن سەرەن شابۋىلعا شىعۋدى ويلاسىمەن-اق، جوڭعاردىڭ قانقۇمار نوياندارىنا سزين-لۋن قولدان كەلەر جاردەمىن اياماعان. قارۋ-جاراعىن دا، ازىق-تۇلىگىن دە بەردى. اۋزىنان جىرىپ، كۇرىشىنە دەيىن توكتى.
ارينە، مۇندايدا بوعدىحان ءوزىنىڭ التىنىن دا اياعان جوق. جوڭعاردىڭ قاندى قول تۇمەندەرىن قالاعان جاعىنا جۇمساي بىلەتىن نويانداردىڭ كوبىن التىنىمەن ساتىپ العان. سول سەبەپتى دە جوڭعار اسكەرى ورىس بەكىنىستەرىمەن قاتار جاتقان ورتا ءجۇز جەرىنە قاراي بەت بۇرعان.
جوڭعار قونتايشىسىنىڭ وسىلاي دايىندالىپ جاتقانىن، ەرتىستىڭ بەرگى جاعىن جايلاعان ۋاق — كەرەي تايپاسىنىڭ باتىرلارى دا ايتىپ كەلدى. قالدەن سەرەننىڭ ەندى تەك ىڭعايلى كەزدى كۇتىپ وتىرعانى ءمالىم بولدى. ارينە، قالدەن سەرەن ورتا جۇزگە ابىلمامبەتتەن گورى ابىلاي ىقپالىنىڭ كۇشتى ەكەنىن بىلەدى. ەگەر شۋ دەگەننەن قازاق اسكەرىنىڭ كۇيرەي باستاعانىن كورسە، ابىلاي امالسىز مەنىڭ جاعىما شىعادى دەپ ويلادى ول. ابىلايدىڭ جوڭعار جاعىنا شىعۋى — جەڭىسپەن تەڭ. ەگەر ورتا ءجۇز جوڭعار جاعىنا شىقسا ورىس قالالارىنىڭ ىرگەسى اشىلادى. جۇڭگو ساياساتشىلارىنىڭ دا كوزدەگەنى وسى.
ابىلاي بۇل ماجىلىسكە دوسىن دا، قاسىن دا شاقىرىپ وتىر. اسىرەسە جوڭعارمەن كورشىلەس رۋلاردىڭ ايگىلى ادامدارى تەگىس حابارلانعان. اتتەڭ، باتىر بايان كەلمەي جاتىر. سۇلتاندى ازىراق رەنجىتكەن وسى.
ابىلاي جاڭا عانا باستاعان ءسوزىن ەندى جالعاي بەرەم دەگەندە، سىرتتان دابىرلاسقان داۋىستار شىقتى.
— بۇقار جىراۋ كەلدى!
— ۇلى جىراۋ اتتان ءتۇسىپ جاتىر!
— ارقانىڭ ارداگەرىن قارسى الايىق!
— قوش كەلىپسىز، ارعىننىڭ مايتالمانى!
سويتكەنشە بولعان جوق، ءبىر توپ اداممەن ورداعا بۇقار جىراۋدىڭ ءوزى دە كىرىپ كەلدى.
بۇل ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلى، ات جاقتى، شوقشا ساقالدى، قوشقار تۇمسىق، ەڭسەلى كىسى ەدى. رۋى باياناۋىل توڭىرەگىن جايلاعان التىنتورى — قارجاس. اكەسى قالقامان باتىر شەشەن كىسى بولعان. الپىس جاسىندا حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاعان بوگەنباي، قابانباي سەكىلدى باتىرلاردىڭ ەرلىگىن كوپ جىرلاعان ايگىلى جىراۋ. بۇل كەزدە حالىق «كومەكەي اۋليە» دەپ اتاپ كەتكەن.
ماجىلىستە كەلەلى ماسەلە ءسوز بولعالى تۇرعان سوڭ، بۇقار جىراۋدى ابىلاي ادەيى شاقىرعان.
بۇقار كىرىپ كەلگەندە، ابىلاي ءوزى تۇرەگەلىپ، وڭ جاعىنان ورىن بەردى. جىراۋ ءبىر قاراعاننان-اق ۇيدە كوپتەن بەرى باستارى قوسىلماي جۇرگەن ادامداردىڭ جينالعانىن بايقاپ، ءجۇزى جادىراپ سالا بەردى.
— ارسىڭدار ما، جارقىندارىم؟
— بارسىڭ با، ارعىننىڭ اقيىعى!
— بارمىن، ارىسىم... سەن توي جاساعالى جاتىر دەگەن سوڭ، وي سالعالى شىعىپ ەدىم. بۇرىن بايان مەن كوكشەنىڭ اراسى جاقىن-اق ەدى...
— ەندى الىستاپ كەتىپ پە، بۇقار اعا؟
— جوق، جاقىن. ءبىراق جاقىن بولسا دا الىس. ورتاڭا سالعان ورىس بەكىنىستەرىن وراعىتا جۇرەمىن دەپ كەشەۋىلدەپ قالدىم. ات-تون ايىبىم بار. جىرىمدى الاسىڭ با، الدە شەرىمدى الاسىڭ با؟
ابىلاي ەزۋ تارتتى. ادۋىن جىراۋدىڭ «ورتاڭداعى ورىس بەكىنىستەرىن وراعىتىپ» دەگەن سوزىنەن-اق سەزىكتەنىپ، اڭگىمەنى بوتەن جاققا بۇرعىسى كەلدى.
— «جىرىڭىز» بەن «شەرىڭىزدى» ەستىپ، ات-تون ايىپتى ءبىز تولەپ جۇرمەسەك نەتسىن، — دەدى كۇلىپ، — سول ات-تون ايىبىمدى بەرمەستەن بۇرىن، باسقا ءبىر ءوتىنىشىم بار.
— تورەنىڭ قارادان ءوتىنىشى بولماس، وكىنىشى بولار. شامام كەلسە وكىندىرمەيىن، ارىسىم ايتا عوي.
— تۇندە ءتۇس كوردىم. تابىتتا جاتىر ەكەنمىن. باسىما ىلىنگەن ءۇش ءجۇزدىڭ جالاۋىن ءۇش توبىر جۇرت جۇلىپ اكەتكەلى تۇر. تابىتىمنىڭ ءبىر بۇيىرىندە ارىستان، ەكىنشى بۇيىرىندە ايداھار وتىر. اياق جاعىمدا ءبىر توپ ءۇرىم-بۇتاعىم. ۋاليدەن تاراعان ءبىر ۇرپاعىم ماعان قۇران وقىپ جاتىر. قاسىمىمنان وربىگەن ءبىر تەنتەگىم قولىنا قانجارىن ۇستاپ مەنى قورعاپ ءتۇر. ال مەن ءولىپ جاتسام دا، ەكى بۇيىرىمدە وتىرعان ارىستان مەن ايداھارعا كەزەك قاراپ، مىنالاردان قالاي قۇتىلام دەپ جانتالاسۋدامىن. وسى ءتۇسىمدى جورىپ بەرشى، بۇقار اعا؟
بۇقار تۇنجىراپ ءبىراز وتىردى. ءۇي ءىشى دە تىنا قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ جىراۋ:
— ءتۇس جورۋ — تۇلكى اۋلاۋمەن تەڭ، كەيدە ىزىنە ءدال تۇسەسىڭ، كەيدە شەت كەتەسىڭ، سويتسە دە جورىپ كورەيىن...
— سويلەڭىز، كومەكەي اۋليە...
— قىرىققا كەلمەي تابىتتا جاتساڭ — ءومىرىڭ ۇزاق بولادى ەكەن. باسىڭا جالاۋ تىگىلىپ، وعان ءۇش بىردەي توپ تالاسىپ جاتسا، ءۇش جۇزگە حان بولادى ەكەنسىڭ. ءبىراق حان اتىنا يە بولساڭ دا، حالقىڭا يە بولا المايدى ەكەنسىڭ. سەن ولگەن كۇنى ۇشەۋى ءۇش جاققا ىدىراپ كەتەدى ەكەن. تابىتتا جاتىپ، ەكى بۇيىرىڭدەگى ارىستان مەن ايداھاردان قالاي قاشىپ قۇتىلام دەپ قورىقساڭ، ولە-ولگەنشە ەلىڭنىڭ ەكى بۇيىرىندە تۇرعان ەكى مەملەكەتكە جالتاقتاۋمەن وتەدى ەكەنسىڭ... ال اياق جاعىندا تۇرعان ءۇرىم-بۇتاعىڭنىڭ ىشىنەن ءبىرى قۇران وقىپ، ءبىرى قانجار قايراسا، ءۋاليدىڭ ۇرپاعىنان شىققان ءبىر تۇقىمىڭ اتىن قاعازدا، ال قاسىمنان تۋعان ءبىر بالاڭ اتاعىن مايداندا قالدىرادى ەكەن.
ابىلاي ۇندەمەدى.
— ۇندەمەي قالدىڭ عوي، سۇلتانىم. شەشۋىم ۇنامادى ما؟
— ءبىر ۇرپاعىم اتىن قاعازدا، ەكىنشى ۇرپاعىم اتاعىن مايداندا قالدىرادى ەكەن. سوندا مەن ءوزىم قايدا قالامىن؟..
— باسىڭا ءۇش جالاۋ بوسقا تىگىلدى مە؟ ءىسىڭدى ەل ۇناتسا ءۇش ءجۇزدىڭ جۇرەگىندە قالاسىڭ!
ابىلايدىڭ قاباعى جادىراپ سالا بەردى. قازاق: «ەركەكتىڭ اقىلى قىرىقتان باستاپ تولادى، الپىستان باستاپ سولادى» دەيدى. ابىلاي ءقازىر قىرىقتان جاڭا اسىپ بارادى. ءتۇسىن جورىعان سىنشى جىراۋ ونىڭ تۇپكى سىرىن دۇرىس بولجادى. ابىلاي — قازاق ەلىن ۇلى ەلدەر قاتارىندا كورگىسى كەلدى، حان بولسا سول ۇلى ەلگە حان بولۋدى ارمان ەتتى. سوندىقتان دا انا جىلى تۇتقىندا جاتقان ابىلايعا قالدەن سەرەن: «دۇنيەدە نە جامان؟» دەپ سۇراعاندا، ول: «دۇنيەدە از اسقا باقاۋىل، از ەلگە حان بولعان جامان» دەپ جاۋاپ بەرگەن.
ابىلاي — ءابىلقايىر دا، ابىلمامبەت تە، باراق تا، نۇرالى دا ەمەس ەدى. ول بۇل كەزدە كوپ نارسەنى تۇسىنگەندى. ءوزىنىڭ ءار ارەكەتىن سول تۇستاعى كوشپەلى ەل كوسەمىنىڭ قولىنان كەلەتىن مۇمكىندىگىنە قاراي قۇراتىن. ال تەك قۇداي الدىندا عانا جاۋاپكەر بۇقار جىراۋ بولسا، كۇندە وزگەرىپ جاتقان دۇنيە قايشىلىعىن كورىپ، «دۇنيە شىركىن قايدا بارا جاتىر؟» دەگەن ازداعان كۇماندا بولاتىن. سۇيەرى كوك شالعىنى تولقىندانىپ، جۇپار ءيىسى اڭقىعان قازاقتىڭ جاسىل دالاسى، تىلەگى — حالقىنىڭ قامى.
بۇقار جىراۋ ۇنەمى قاسىنان تاستامايتىن قاراعاي دومبىراسىن قولىنا الدى. قۇلاق كۇيىنە كەلتىرىپ، ءبىراز شەرتىپ وتىردى دا، الىستان كۇركىرەپ كەلە جاتقان جاۋار بۇلتتاي، اۋەنى قوبالجىعان ءبىر تەرمەنى باستاپ كەتتى.
«اي زامان، زامان-اي،
ءتۇستى مىناۋ تۇمان-اي،
ءىستىڭ ءبارى كۇمان-اي
وسىلاي ول ءبىر تولعاپ الدى دا، ارمەن قاراي نوسەرلەتە جونەلدى. جىراۋ سالىنىپ جاتقان بەكىنىستەر مەن قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن تولعادى.
ول ءار ءسوز شۋماعىن لاقتىرعان سايىن، الپىستا ەمەس، جيىرما بەسكە جاڭا شىققان جاس جىگىتتەي قىزۋلانا ءتۇستى. قازاقتىڭ كوسەم ۇلدارىنان، اسىرەسە، ابىلايدان ەل قامىن ويلاۋدى تالاپ ەتتى.
جىراۋ تولعاۋى وتىرعاندارعا ۇنادى ما، جۇرت ەندى دومبىرانىڭ قاعىسىمەن بىرگە قيمىلداپ، قىزۋلانا «ۋا، پالە!» دەپ قوسىلا تەڭسەلدى.
جىراۋ ءبىر مەزەت ەل جايىن ەمەس، تەك ءوز باسىنىڭ قامىن ويلاعان حانداردى سوگە كەلىپ، كەنەت ءسوزىن ءبىتىردى دە، قولىنداعى دومبىراسىن اشۋلانا ەسىككە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. شابىتتانعان شاقتاعى جىراۋدىڭ مۇنداي ادەتىنە قانىق ەسىك الدىندا تۇرعان اتقوسشى جىگىت دومبىرانى جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الدى.
بۇقار جىراۋ ابىلايعا تۇيىلە قارادى.
— بار سەنگەنىمىز سەنسىڭ، ابىلاي! وڭ جاعىنداعى تۇڭعيىقتان قۇتىلامىن دەپ، سول جاعىنداعى شىڭىراۋعا قۇلاپ كەتىپ جۇرمە. ءشۇرشىتتىڭ ىزعارىنان قورقىپ، ورىس پاتشاسىنىڭ قولتىعىنا كىردىم دەپ انت-سۋ ءىشتىڭ. مۇمكىن، بۇنىڭ دۇرىس تا شىعار... دەگەنمەن، «كوپپەن كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس»، جۇرتىڭمەن اقىلداس.
ابىلاي ءۇنسىز تىڭداپ وتىر. قازاق دالاسى ءقازىر ۇلكەن قوبالجۋ ۇستىندە...
ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى نەپليۋيەۆ Op، ەلەك، جايىق بويلارىندا ورىس بەكىنىستەرىن سالىپ، قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتىن قولعا السا، ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز گاگارين دە ودان كەيىن قالماعان. ول ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ون ءۇشىنشى جىلدىڭ وزىندە-اق ءبىرىنشى پەتر پاتشاعا ەرتىس بويىنا بەكىنىستەر سالۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى بارىن ايتىپ حات جازعان. وسىدان كەيىن ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ون سەگىزىنشى جىلى سەمەي بەكىنىسى، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جيىرماسىنشى جىلى وسكەمەن بەكىنىستەرى سالىنعان. بۇدان ەكى-ۇش جىل وتكەننەن كەيىن ورىس سولداتتارى كوكشەتاۋ ماڭىن يەمدەنىپ، جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارى اقمولا، باياناۋىل، قارقارالى بەكىنىستەرى تۇرعىزىلعان. بۇل بەكىنىستەردىڭ بارىنە سولداتتار اكەلىنىپ، روسسيانىڭ شالعاي تۇكپىرىنەن كوشىپ كەلگەن شارۋالارعا جەر بەرىپ، ەندى بۇل ارانى ءبىرجولاتا قونىس ەتە باستاعان. ال سامەكە حان قايتىس بولعان ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز وتىز جەتىنشى جىلدان باستاپ، پاتشا ۇكىمەتى اقمولا مەن كوكشەتاۋ اراسىنا جول جۇرگىزىپ، بەكەتتەر سالۋعا كىرىسكەن. بۇعان ون مىڭعا تاياۋ ورىس جۇمىسكەرىن سوناۋ ورتالىق روسسيادان اكەپ توككەن. بۇل جول كوكشەتاۋدىڭ تاۋلى القاپتارىنىڭ بويىن قۋالاي ون جىل ىشىندە ازەر بىتكەن. ارينە قازاق جەرىنىڭ بۇل «بولىسىندە» شونجارلار ءوز ۇپايىن جىبەرمەگەن. جەرلەرىنە جەر قوسىپ العان. ءسويتىپ، قازاق كەدەيى قياناتتى ورىس گەنەرال-گۋبەرناتورىمەن بىرگە ءوز بي، سۇلتاندارىنان دا كورگەن. قاتار قونىستانۋعا ءماجبۇر بولعان قازاق، ورىس كەدەيلەرى ءومىردىڭ اۋىرلىعىن دا، ازابىن دا بىرگە تارتا باستادى. وسى قيىندىقتا تۋعان باۋىرمالدىق قاتىناس اقىرى ەكەۋىن بىردەي اپارىپ پۋگاچيەۆ ەرەۋىلىنە قوستى. ادىلەتسىزدىككە كونگىسى كەلمەگەن قازاق اۋلىنا پاتشا بەكىنىسى مەن حان ورداسىنان ەل جىلاتقان «كارى قىلىش» جاساعى شىعىپ تۇردى. ءبىراق قالىڭ حالىق ءدال بۇگىن ىڭعايلى ساعاتىن كۇتىپ، ەرتىستىڭ ارعى بەتىندە قازاق جەرىن شاپقالى قالدەن سەرەننىڭ جيىرما مىڭ اسكەرى تۇرعانىن بىلمەيتىن. بار ۇعارى جەرىنىڭ تارىلىپ، مالىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانى. جىراۋ تولعاۋى دا وسىنى ايتادى، حالىق تا سول ءۇشىن ونىڭ ءسوزىن ويلانا تىڭدايدى.
ال حالىق كۇيزەلىسىن ءوز كوزىمەن كورىپ وتىرعان، ەل قامىن ويلايدى دەگەن ابىلايدىڭ كوپ ءىسى بۇقار جىراۋعا تۇسىنىكسىز ەدى. ابىلمامبەت حانعا ەرىپ، ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرقىنشى جىلى، قالدەن سەرەنگە تۇتقىن بولار الدىندا، ورىنبور قالاسىنا بارىپ، قولدارىنا قۇران الىپ، «قول استىڭىزعا كىردىك» دەپ پاتشاعا انت بەرۋى، سودان كەيىن قالدەن سەرەننىڭ تۇتقىنىنان قايتىپ كەلىسىمەن، اراسىندا ءبىر اي وتپەي، ابىلاي سۇلتاننىڭ نەپليۋيەۆكە نەمەرە اعاسى جولبارىستى جىبەرىپ «روسسياعا قارسىلىق كورسەتپەي، ونىمەن ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزۋگە بارمىز» دەپ حات جازىپ باس ءيۋى — قارت جىراۋدى ويعا شومدىرعان. بۇل از بولعانداي، ابىلاي ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق بەسىنشى جىلى توبىل گۋبەرناتورى ا. م. سۋحاريەۆكە «ءۇيسىن رۋىن دا پاتشا اعزامنىڭ قول استىنا الۋلارىڭىزدى سۇرايمىن» دەپ حات جولداعان. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋىنشى جىلدارى ابىلاي قازاق جەرىنە سالىنعان ورىس قالالارىنىڭ جارمەڭكەلەرىنە ءوزى قاتىناسا باستاعان. ال باراق سۇلتان ءابىلقايىر حاندى ولتىرگەننەن كەيىن، ونى قورعاۋدىڭ ورنىنا، كىشى ءجۇزدىڭ حانىنىڭ قازاسىنا قينالىپ، باراق سۇلتاندى «جاۋىز» دەپ، ورىنبور اكىمدەرى ءابىلقايىردىڭ بالالارى نۇرالى، ايشۋاق، ەرالىلارمەن كوبىرەك اقىلداسىپ تۇرۋىن ءوتىنىپ نەپليۋيەۆكە تاعى حات جىبەرگەن. وسىنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ قامىن ويلاعان جىراۋعا ازىرگە تۇسىنىكسىز جايتتەر.
«ابىلاي نە ايتار ەكەن؟» دەپ ۇيدە وتىرعاندار تىنا قالدى. ءبىراق وسى جۇرتتى باسقارىپ وتىرعان ابىلاي ءوز ويىن اشا الار ما ەكەن؟ ەل قۇلاعى ەلۋ، اۋزىنان شىققان ءسوز ەرتەڭ جىپكە تىزىلگەندەي بوپ تەپ-تەگىس ورىنبورعا، توبىلعا، ءتىپتى قالدەن سەرەن وتىرعان تاشكەنتكە دە ءىزىن سۋىتپاي جەتەدى. ول ءسوزدى ءسال كەشىگىڭكىرەپ بوعدىحان دا ەستيدى. ايتكەنمەن، جاۋاپ بەرمەي قۇتىلا الماسىن بىلگەن سۇلتان، ەندى بۇقار جىراۋعا قاراي وتىرىپ سويلەدى:
— انت-سۋ ءىشتىڭ دەيسىڭ، ۇلى جىراۋ. وسىنداي انتتى «جوڭعارعا قارسى قول كوتەرمەيمىن» دەپ، تۇتقىننان بوسانار الدىندا قايىن اعام قالدەن سەرەن قونتايشىعا دا بەرگەم.. ال بۇگىن ونىڭ اسكەرىن وزىنەن بۇرىن شاپپاقشى بولىپ وتىرمىن. ويتكەنى مەن شاپپاسام ول شابادى. سوندا قازاققا مەنىڭ انت-سۋىمنان قانداي پايدا؟
— ءجون دەلىك... ال باتىسىڭ قالاي؟
ابىلاي باسىن شايقادى:
— ورىس ەلى جوڭعار حاندىعى ەمەس قوي.
— ءشۇرشىت ەلى دە وڭاي ەمەس. بىزگە ءبارىنىڭ دە كۇشى جەتەدى.
— سول سەبەپتەن دە دالامىزعا بەكىنىس سالدىرىپ جاتقان جوقپىز با؟ روسسياعا سۇيەنبەي، شۇرشىتتەرگە توتەپ بەرە المايمىز. شۇرشىتتەردىڭ ويىن قونتايشىنىڭ ءوزى ايتقان. ولاردان ەندى جوڭعاردىڭ ءوزى قۇتىلا الماي وتىر.
— ءشۇرشىت بوعدىحانى دا ءبىزدىڭ جەرىمىزگە بەكىنىس سالام دەسە قايتەسىڭ، — دەدى بۇقار جىراۋ.
— وندا سوعىسامىز. .ويتكەنى ءشۇرشىت ءبىزدىڭ ىشىمىزگە كىرىپ، ورىس پاتشاسىنداي بەكىنىس سالار بولسا، — دەدى ابىلاي، قازاق اتاۋلىسى قۇل بولار ەدى.
ءۇي ءىشى تاعى تىنا قالدى. جۇڭگو بوعدىحاندارىنىڭ جاۋىزدىعى قازاق ەلىنە ەجەلدەن تانىس. ءورت العان جەردە جۋىردا ءشوپ شىقپايتىن، جۇڭگو جاۋىنگەرى وتكەن جاقتا ءتىرى جان قالمايتۇعىن. تالاي ۋاق حالىقتى جۇتىپ جىبەرگەندە جۇڭگو بوعدىحاندارىنىڭ تاماعى اجداھانىڭ تاماعىنداي جالماۋىز كەڭ كەلەتىن.
— بۇقار اعا، جالعىز جولاۋشىعا توپ قاسقىر شاپسا، جولاۋشى ەڭ الدىمەن قايسىسىنا قىلىشىن سەرمەيدى؟ — دەپ سۇرادى ابىلاي.
— ارينە، ەڭ تاياۋ قالعانىنا، سۇلتان.
بۇقار جىراۋ بۇل جۇمباق ادامنىڭ كىم ەكەنىن ەندى تۇسىنگەندەي ابىلايعا ويلانا قارادى. قازاق ەلىن قان قاقساتقان الدىمەن قالدەن سەرەندى جەڭبەك. وزگە جاۋلارىن سودان كەيىن بارىپ ويلانباق...
ابىلاي كەنەت جانىندا تۇرعان قورجىنىنان بۇزاۋ تەرىسىنە سالىنعان كارتانى الدى.
— مىنە، — مىنا جەردە قالدەن سەرەننىڭ اسكەرى تۇر، — دەدى، — ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى ولار ەرتىستەن بەرى وتەدى. سول ۋاقىتتا ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرى، مىنە، مىنا تۇستان كەپ ءۇش جاعىنان قورشايدى. كورسىن سوندا قالدەن سەرەن وسى قاقپاننان قۇتىلىپ! دايان حاننان بەرى جوڭعارلار ۇنەمى ءبىزدىڭ كوك جەلكەمىزدەن شىعىپ كەلگەن. ال بۇل جولى ولاردىڭ كوك جەلكەسىنەن ءبىز شىعامىز.
— ەرتىس جاعاسىنا كەلىپ، كىشى ءجۇزدىڭ باتىرلارى سوعىسقا قاتىناسادى دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى، — دەدى باسەنتيىن باتىرى سىرىمبەت.
— نەگە؟ — دەپ ەلەڭ ەتە قالدى ءتورتباق كەلگەن، تاراقتى باتىرى بايعوزى. — ورتا ءجۇزدىڭ باتىرلارى سوناۋ ەدىل قالماقتارىمەن ۇرسىسىپ جۇرگەن جوق پا...
— كىمىڭ بار ول جاقتا ۇرسىسىپ جۇرگەن؟..
— جەتىم سارى شاقشاق باتىرى جانىبەك شە؟
— ءويدويت دەگەنىڭ! — دەدى ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي جالپاق جاۋرىن، الشاق كەۋدە سىرىمبەت. — جانىبەك قالماقتارمەن ۇرىسسا — ءوزىنىڭ قايىن اعاسى ءابىلقايىردىڭ جوعىن جوقتاپ وتىر. قالا بەردى جەتىم سارى شاقشاقتىڭ قونىسى حان اۋلىمەن ارالاس-قۇرالاس، ىرعىز بەن تورعاي وزەندەرىنىڭ وڭىرىندە وتىرعان جوق پا؟ جانىبەكتىڭ اۋلى دەگەن قۇر اتى... ابىلقايىرمەن جەرى دە ءبىر، سۋى دا ءبىر...
ابىلاي ۇناتپاعان راي بايقاتتى: «مىنە، ۇنەمى وسىلاي. ءبىزدىڭ جەرىمىز ەرتىس، سەنىڭ جەرىڭ جايىق دەپ، بار قازاق بىج-تىج بوپ ءبولىنىپ شىعا كەلەدى. جوق، مۇنداي جۇرتپەن جاۋدى جەڭۋ قيىن، ەڭ الدىمەن ءوز ەلىڭنىڭ باسىن قوسىپ ال. سوسىن بارىپ جاۋىڭا ءتيىس. سوندا ونىڭ باسىن قالاي قوسۋ كەرەك؟ قوتانىنا قاسقىر تيمەي ەل ۇيقىسىنان ويانبايدى. قازىرگى قازاق ەلى سونداي. قوتانىنا تيگەلى تۇرعان قاسقىر — تاعى قالدەن سەرەن. سەن وسىنى پايدالان، باستارىن بىرىكتىرە بەر. مايدانعا بىرىگىپ شىقسا، ارتىنان ىدىراۋى قيىنعا تۇسەدى... ەلىڭ بىرىكپەي جاۋدى جەڭەم دەپ ۇمىتتەنبە...»
كەنەت جۇرت نازارىن اۋدارىپ، ۇيگە ەرتىستىڭ ارعى بەتىنە جىبەرىلگەن بارلاۋشىلار كىرىپ كەلدى. ولاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ەرتىستىڭ ارعى جاعىنداعى جوڭعار ۇلىستارىنا ءالى قالدەن سەرەن اسكەرى كەلمەگەن كورىنەدى. اركىم ءار ءتۇرلى جورامالدايدى دەدى بارلاۋشىلار.
ابىلاي ويلانىپ قالدى. «ءيا، اككى قونتايشى ويلاماعان جەردەن جاۋ شاپپاسىن دەپ اسكەرىنىڭ جاتقان ۇياسىن جاسىرعان ەكەن. مۇنداي جايدا جوڭعار جاساعىنىڭ شابۋىلدى قاي تۇستان باستايتىنىن ەشكىم ءبىلىپ بولمايدى... ءسىرا، قالدەن سەرەن جاۋىنگەرلەرىن ءالى ەل تۇپكىرىنەن قوزعاماعان بولۋ كەرەك. ارينە، جوڭعاردىڭ توقپاق جالدى مىقىر جىلقىسى ءۇش-تورت كۇننىڭ ىشىندە-اق تەكىرەكتەي جەلە شاۋىپ وتىرىپ بۇل اراعا جەتىپ ۇلگەرەدى. قونتايشى سوعان سەنەدى. شىنىمەنەن قالدەن سەرەن سارىارقاعا اتتانباق پا؟ الدە تۇركىستان مايدانىن كەڭەيتە ءتۇسىپ، ارال ارقىلى كىشى جۇزگە قاراي ويىسپاق پا؟ و دا مۇمكىن. ەكى جاققا ەكى قول شىعارادى دەگەن دە سىبىس بار ەدى عوي، الدە سولاي ما ەكەن؟ اتتەڭ نە كەرەك، ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرى بىردەي باعىنسا عوي بۇعان. وندا ءار ءجۇزدىڭ اسكەرىن ءار تۇسقا قويىپ، جوڭعاردىڭ كەلۋىن اسىقپاي كۇتەر ەدىم-اۋ! ءبىر جەتىدە ەكى ءجۇز مىڭ اتتى اسكەر جيناپ الاتىن قاسىم حان ءداۋىرى الدەقاشان وتكەن! كورىنگەن قارا تاسقا سالا-سالا، الماس قىلىشتىڭ دا ءجۇزى مايىرىلعان! ەندى مىنە قاسقىر قاي ۇڭگىردەن شىعادى دەپ، ءشيتى مىلتىعىڭا سۇيەنىپ جان-جاعىڭا الاقتاپ قارا دا وتىر...»
... كەڭەس اقىرى قازاق قولدارىنىڭ جينالاتىن جەرىن تەلىكول تۇسى بولسىن دەپ ۇيعاردى. بۇل ارا ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرىنە بىردەي جاقىن. ارينە، ءابىلقايىر ساربازدارى كەلمەيدى، ءبىراق جوڭعارعا وشىككەن كىشى جۇزدە قازاق باتىرلارى از با؟ ەڭ بولماعاندا ىرعىز، تورعاي بويىنداعى قوشقار ۇلى جانىبەككە باعىنىشتى ورتا ءجۇزدىڭ جاۋىنگەرلەرى كەلىپ قوسىلار. ال ۇلى ءجۇز اسكەرى جوقتىڭ قاسى.
ابىلاي اۋلى كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق سىرىمبەت بەتكەيىنەن بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىنا كوشەتىن. كول جاعاسىنىڭ قىزعالداقتى، سارعالداقتى كوك بالاۋسا ءشوبى ەرتە كوتەرىلەتىن. قاراعاي مەن اق قايىڭ سىڭسي بىتكەن بۋراباي ماڭايى ادام ايتقىسىز ءبىر اسەم سۋرەت. وسى جايلاۋىندا ابىلاي اۋلى جاز وتكەنشە بولاتىن.
سۇلتان كەڭەسى بىتىسىمەنەن، سارىسۋ بويىندا وتىرعان ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتكە وزدەرىنىڭ شەشىمىن ايتىپ شابارمان جىبەردى دە، تامىزدىڭ باس شەنىندە ابىلاي اۋلى دا كوكشەنىڭ بيىك تۇسى بۋرابايعا قاراي كوتەرىلدى. سالتاناتتى كوش، كوشپەن ىرگەلەس شوقتاي ءيىرىپ، شاشاۋ شىعارماي ايدالعان قالىڭ كوك الا جىلقى. جاۋگەرشىلىك زامان؛ كوشتى، جىلقىنى قورشاي، استارىنداعى بولات تۇياق بەدەۋلەرى مەن بايگى كۇرەڭدەرى ءجىتى باسقان، سويىل ۇستاعان، كىلەڭ شولاق ساۋىت كيگەن باتىر جىگىتتەر... كوش ىڭعايىنا قاراي، سوڭىنان شۇبىرعان قارا مال، وتتاي جايىلعان قوي-ەشكى ءتىپتى كەيىن. اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىندا، جورعا سالىستىرعان، سارى دالانى باستارىنا كوتەرە ءان سالعان توپ-توپ قىز، بوزبالا...
اۋلىن بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىنداعى «ابىلاي الاڭى» اتالاتىن كوك مايسالى، سىڭسىعان مارال وتتى، قىزىل اعاشتى، اق قايىندى، ارشالى تاۋ قويناۋىنا قوندىرىسىمەن، ابىلاي ۇلىتاۋ ارقىلى، بەتپاقدالالاتىپ، تەلىكولگە قاراي اتتاندى. كوكشە تەڭىز ارقىلى ەمەس، الىس تا بولسا وسى جولدى تاڭدادى. كوكشەتاۋدان تەلىكولگە دەيىن ەكى مىڭ شاقىرىمداي دالا. ال وسى دالادا سىڭسىپ وتىرعان ورتا ءجۇزدىڭ رۋلارى. كوكشەتاۋ، ساندىقتاۋ، اتباسار، ودان ءارى قاراي ەسىلدى جاعالاي، تەرىساققان وزەنىنە جەتەدى، قارا قويىن قاشىرلىنى باسىپ، ۇلىتاۋدى بوكتەرلەي، قارا كەڭگىر، سارى كەڭگىر، جەزدى وزەندەرىنەن اسىپ، سارىسۋعا قاراي شىعاتىن سۇرە جولمەن تەلىكولگە بەتتەيدى. وسى جەردىڭ بارىندە ارعىن، قىپشاق، نايمان، تاراقتى، ۋاق، كەرەي. ۇلىتاۋدىڭ كۇنباتىس جاعىندا تورعاي القابى قانشاما ەل. «سوناۋ كوكشەتاۋدان شىعىپ، ابىلاي جوڭعارعا اتتانىپ بارا جاتىر ەكەن!» دەگەن لاقاپ وسى قالىڭ ەلگە جەتسە، بۇكىل قازاق اۋىلدارىنىڭ جوڭعار قونتايشىسىنا قارسى تىك كوتەرىلەتىنىنە سۇلتان شەك كەلتىرمەگەن. جولدا ءبىر جارىم ايداي ءجۇرىپ، تەلىكولگە كەپ شاتىرىن تىككەندە، ارقادان جەتكەن جاۋىنگەرلەردەن كوز تۇناتىن ەدى! ابىلاي وتكەن جەردەن قوسىلماعان قول جوق. ساۋمالكول مەن تەلىكولدىڭ اراسى ىعى-جىعى، قارا قۇرىمداي قاپتاعان اسكەر. ەرتەڭىنە ابىلايدىڭ شاتىرىنا جىگىتتەرىمەن كەلگەن ءار رۋدىڭ باستى ادامدارى، باتىرلارى تەگىس جينالدى.
انىقتاپ ەسەپتەگەندە وتىز مىڭنان استام جاۋىنگەر باسى كورىنىپتى. بۇل «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعالى، قازاقتىڭ ەڭ العاشقى رەت بىرىگىپ، مول قول جيناعانى. ءالى دە كەلىپ جاتقان توپتار از ەمەس. باسى جانىبەك، قارت بوگەنباي، ارعىننىڭ اتى شۋلى باتىرلارى تايجىگىت، تاسبولات، سىرىمبەت، جاناتاي، جانۇزاق، سەڭگىرباي، ولجاباي، مالايسارى، ورازىمبەت. ابىلايدىڭ قامقورلارى: تولىباي بي، قاراۋىلدىڭ شەشەنى قاناي بي، جاپەك باتىر. سىرعالى ەلشىبەك، شەكتى تايمان، تابىننان التاي باتىر. ءارقايسىسىنىڭ قاسىندا مىڭداعان، جۇزدەگەن جاۋىنگەرلەر. قازاق دالاسىندا بۇل كەزدەردە اتاعى شىققان اتىشۋلى باتىرلاردان قاراكەرەي قابانباي، كىشى جۇزدەن بۇعىباي، ۋاق رۋىنان باتىر باياننىڭ جوق ەكەنىن ابىلاي ىشتەن ءتۇيىپ وتىر. اسىرەسە بايان باتىردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن كەلمەۋى وكىنىشتى-اق. ەرلىگىمەن، ەل-جۇرتى ءۇشىن جانقيارلىق ىسىمەن تانىلعان باتىر بايان قانجىعالى بوگەنباي مەن قاراكەرەي قابانبايدان كەيىنگى ەڭ سۇيىكتى باتىرى ەدى. اناۋ ەكەۋى بولسا ءقازىر پايعامبار جاسىنا كەلىپ قالدى، ەندىگى ەڭ سۇيەنىشى سو باتىر بايان مەن وزىمەن بىرگە قالدەن سەرەندە تۇتقىندا بولعان جاپەك ەدى. ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، ەڭ الدىمەن جەتىپ، الدىڭعى شەپتە جۇرەتىن باتىر باياننىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن كەلمەۋىن ابىلاي جامان ىرىمعا جورىدى. «ونىڭ ءوز باسىنا ءبىر ءقاۋىپ تۋدى، نە ەل-جۇرتىنىڭ قامىنا دا قاراتپايتىن ءبىر پالەگە دۋشار بولدى» دەپ ويلادى.
ارقادا وباعان اتتى وزەن بار. بۇل وزەننىڭ بويىن ەجەلدەن ۋاق رۋى جايلايتىن. ورتا ءجۇزدىڭ جەتى ارىسىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلەتىن ۋاق رۋىنان بۇكىل قازاق دالاسىنا ايگىلى ەر كوكشە، ەر قوساي اتتى باتىرلار شىققان.
وسى ۋاق رۋىنا جاسىنىڭ قارتايعان شاعىندا كەلىپ ءسىڭىپ كەتكەن، جانىبەك حاننىڭ كەزىندەگى اتاقتى باتىرىنىڭ ءبىرى ساياننان تۋعان ايان باتىردىڭ ءبىر ۇرپاعى وسى باتىر بايان ەدى. قارادان شىقسا دا جەتى اتاسىنان ايگىلى باتىر تۇقىمى بولعاندىقتان، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، وسى بايان اتقا ەرتە قوندى. ءوزىنىڭ اسقان ەرلىگى، حالقى ءۇشىن جان پيدا ەتەرلىك ىستەرى ارقاسىندا ول كوپ كەشىكپەي ۋاق رۋىنىڭ كوسەمىنە اينالعان. اكە-شەشەسى قالماق شابۋىلىنىڭ ءبىر ۇلكەن ايقاسىندا قازا تاپقان. وزىمەن ءبىر تۋعان، بيىل ون بەسكە شىققان نويان اتتى ءىنىسى عانا بار. نويان ءالى قولىنا نايزا ۇستاپ جاۋعا شاپقان جوق، ءبىراق الاقانىنا تۇكىرىپ، بۇگىن-ەرتەڭ مەنىڭ دە كەزەگىم كەلەر دەپ، بويىنا بىتكەن قايراتىن جۇمسايتىن جەر تاپپاي، الاسۇرىپ، اۋىلدا ازەر جۇرگەن. ءورت مىنەزدى بالا جىگىت بىر-ەكى peت اعاسىنا «جورىققا مەنى دە الا بار» دەپ جالىنعاندا، بايان وعان: «كەزىڭ كەلەر، جورىق سەنەن قاشىپ قۇتىلا المايدى. ازىرگە سويىل سوعىپ، ساداق اتىپ، سوعىس ونەرىن ابدەن ۇيرەن!» — دەپ ەرتپەي قويعان.
باياننىڭ دا ءقازىر قىرىققا تاياپ قالعان كەزى. سۇڭعاق بويلى، اققۇبا، سۇلۋ مۇرتتى، كورىكتى جىگىت. جالعىز ءىنىسىن جانىنداي جاقسى كورەدى. اعالىق ۇلكەن سەزىمنىڭ اسەرىنەن دە ول وتكەن جىلعى ىلە بويىنداعى جوڭعارلارعا قارسى اتتانعان ساپارىندا، نوياننىڭ «مەنى دە الا كەت» دەپ كوزىنەن جاسى مولتىلدەپ تۇرىپ وتىنگەنىنە قاراماي، ەرتپەي كەتكەن.
ەكى جاقتىڭ دا قولى شىعىن بولعانمەن، بۇل جولى قازاق جىگىتتەرىنىڭ جوڭعارلارمەن ايقاسى قيىنعا ءتۇستى. كەسكىلەسكەن، ءبىرىن-بىرى اياماعان قان توگىس ءۇش كۇنگە سوزىلىپ، اقىرىڭدا سانى ءسال باسىم بايان جاعى جەڭدى. قازاقتىڭ بەس ءجۇز جاراقتى جىگىتتەرىنەن ءۇش كۇن ۇرىستان كەيىن تەك ەكى-اق ءجۇزى قالدى. ءتورتىنشى كۇنى ۇرىسقا شىدار-شىداماسىن بىلمەي، ىلە بويىنىڭ قالىڭ توراڭعىل، جيدە توعايىنىڭ اراسىندا جاتقان وسى ەكى ءجۇز جىگىت، تاڭ اتا، ءۇش كۇننەن بەرى وزدەرى سوعىسقان جوڭعارلاردىڭ سەگىز اۋلىنىڭ بىردەن كوتەرىلە، تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماي، ۇبىرىپ-شۇبىرىپ، جۇڭگو جاعىنا قاراي كوشىپ بارا جاتقانىن كوردى. قازاق قولى بۇل وقيعاعا الدىمەن تاڭ قالدى. سويتسە دە، ولار مال قايىرلاپ جۇرگەن ءبىر جوڭعار شالىنان اۋىلداردىڭ نەگە ۇركىپ قاشىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. جوڭعار اۋىلدارىنا: «كەشەدەن بەرى ۇرىسىپ جاتقانىمىز قازاقتاردىڭ ءجاي اشەيىن ەرتولە توپتارى ەكەن، بوگەنباي مەن قابانباي باسقارعان بەس مىڭ قول بۇگىن تۇستە وسى ىلە جاعاسىنا جەتەدى ەكەن»، — دەگەن حابار كەپتى. وسى حاباردان كەيىن ىلە قويناۋىنداعى جوڭعارلاردىڭ مىنا سەگىز اۋلى قوپارىلا كوتەرىلىپتى. بۇل حاباردىڭ قالاي شىققانىن قازاق جىگىتتەرى ارتىنان بارىپ ەستىدى. جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇسكەن ءبىر وجەت ساربازدان: «ءبارىبىر ولەسىڭ، ەگەر شىنىڭدى ايتساڭ قويا بەرەمىز» دەپ وسى ۇرىستاعى جوڭعار باتىرى جاۋاپ الادى. ودان: «وسىنشاما ەلگە شاعىن قولمەن قالاي كەلىپ تيىستىڭدەر؟ نەمەنەگە سەندىڭدەر؟» دەپ سۇراپتى. جىگىت: «سەندەردى جەڭەتىنىمىزگە سەندىك!» دەپتى. «قالايشا؟ وسىنشاما جوڭعاردى بەس ءجۇز سويىلمەن جەڭبەك پە ەدىڭدەر؟» دەپ مىسقىلداپ كۇلەدى جوڭعار باتىرى. سوندا وجەت جىگىت: «ءبارىبىر قىرىلاسىڭدار! ارتىمىزدا بوگەنباي مەن قابانباي باسقارىپ كەلە جاتقان بەس مىڭ قول بار! ولار تاڭ اتا جەتەدى! ءبىز تەك ەرتولەلەر توبىمىز!» دەيدى. «وتىرىك ايتاسىڭ! شىنىڭدى ايت! ايتپەسە ولتىرەمىز! ال ەگەر ايتىپ تۇرعانىڭ جالعان بولسا، ءقازىر بوساتامىز. تەك ءبىزدى الداما!» دەگەن جوڭعار باتىرىنىڭ قورقىپ تۇرعانىن بىلگەن قازاق جاۋىنگەرى «ءبارىبىر مەنى ولتىرەسىڭ، ونان دا زارەڭدى الا ولەيىن» — دەپ ايتقانىنان تانباپتى. جوڭعار باتىرى سەنەدى. ەلىنە سول تۇندە قوپارىلا كوشۋگە بۇيرىق بەرەدى. الگى ساربازدى ءوز قولىمەن باۋىزدايدى. قازاقتىڭ قالىڭ قولى كەلە جاتىر دەگەن ءسوزدى ەستىگەن جوڭعار اۋىلدارى الدى-ارتىنا قاراماي قاشا جونەلەدى. بۇل وقيعانىڭ نەدەن بولعانىن سوڭىنان ەستىگەن قازاق جىگىتتەرى، ءدال وسى ساتتە جاڭا عانا ۇيلەرىن جىعىپ، كوشتەرى ەندى قوزعالا بەرگەن سوڭعى جوڭعار باتىرىنىڭ اۋلىنا توعايدان شىعا لاپ قويادى. باتىر بايان باستاعان ەكى ءجۇز جىگىت كوشكە ەكى ءجۇز اش قاسقىرداي تيەدى. ابىگەرى كەتكەن كوش ءجوندى قارسىلىق كورسەتە المايدى. جوڭعاردىڭ باس باتىرى باتىر باياننىڭ قولىنان قازا تابادى.
ءبىراق شابىلعان ەلدەن باتىر باياننىڭ جىگىتتەرىنىڭ قولىنا ءجوندى ولجا ىلىكپەدى. تەك شۋ دەگەندە قورشاۋىندا قالعان ءبىر توپ قىز-كەلىنشەك پەن ازداعان مال-مۇلىك قانا قولدارىنا ءتۇستى. بوسقان ەلدىڭ كوپ دۇنيەسى ىلە وزەنىنىڭ سۋىنا كەتتى.
ۇرىس ءبىتىپ، بولماشى ولجاعا كوڭىلى تولماي تۇرعان باتىر باياننىڭ كەنەت ەكى بەتىنە قان جۇگىرىپ قۇلپىرىپ سالا بەردى:
— مىناۋ ادام بالاسى ما، الدە پەرىشتە مە؟ — دەدى ول قاسىندا تۇرعان جاپەك باتىرعا، قولعا تۇسكەن ءبىر توپ قىز-كەلىنشەكتىڭ ورتاسىنداعى، ۇلبىرەگەن جاس سۇلۋ قىزدى كورسەتىپ.
— بۇل قورەن باتىردىڭ ون بەس جاسار جالعىز قىزى قۇرالاي سۇلۋ، — دەدى جاپەك.
— قاي قورەن؟
— كەشە جاناتاي باتىردى نايزالاعان، ال بۇگىن سەنىڭ قولىڭنان قازا تاپقان جوڭعار باتىرى قورەن...
بايان تۇلپاركوگىن تەبىنىپ قاپ، قورشاۋدا تۇرعان قىز-كەلىنشەكتى ءبىر شولىپ ءوتتى. قۇرالاي دەسە قۇرالاي-اق ەكەن! مولدىرەگەن ەكى كوزى توستاعانداي، قارا تورى ءجۇزى ءسال قانى قاشىپ قۋقىل تارتقان، قولاڭ شاشى شۇباتىلىپ ۇزەڭگىدەن اسىپ جاتىر، باسىنا كيگەن ءسۇيىر توبەلى قۇندىز بوركى مەن كۇمىس زەرلى قارا ماقپال قىناما بەشپەنت-شالبارى كۇمىس ەر-توقىمىمەن جاراسىپ تۇر. وسىناۋ كورىك، جاراستىق كوزدى ەرىكسىز تارتىپ، بارادى. قىزعا تەسىلە قاراعان باتىر بايان جۇدەي جاۋدىراعان قاراقات كوزدىڭ قيىعىنان وزىنە دەگەن ءبىر وشپەندىكتىڭ ۇشقىنىن سەزىپ قالدى.
— اتىڭ كىم، قۇرالاي ما؟ — دەدى ول قىزعا.
— اتىم قۇرالاي، ءبىلىپ تۇرىپ نەسىنە سۇرايسىز؟ — قىز تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. ءبىراق ول قازاق باتىرى اتىن قالاي ءبىلىپ قالعانىنا تاڭ قالدى. بايانعا سول ساتتە ءبىر تاۋەكەل وي كەلدى. جۇرەگىن ورتەپ بارا جاتقان سەزىم جالىنىن باسا الماي:
— مىنا قىز مەنىڭ ولجام! — دەدى قۇرالايدى قامشىسىنىڭ سابىمەن مەڭزەپ.
ات جالىن تارتىپ مىنگەلى بايانمەن ۇزەڭگىلەس بولىپ كەلە جاتقان جاپەك سان ولجانى بولگەن كەزدەرىندە ايگىلى باتىردان بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ءسوزدى ەستىپ كورمەگەن-دى. بايان سەزىنە بۇل دا تاڭىرقادى. جولداسىنىڭ بەتىنە كوز قىرىن ءسال اۋداردى دا، باتىردى قانداي سەزىم بيلەپ تۇرعانىن ەندى ۇعىپ:
— بولسىن! — دەدى سوسىن كۇزەتشى توپتىڭ ەكى باستى جىگىتىن شاقىرىپ الدى. — قۇرالاي سۇلۋدى كوزدەرىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاڭدار. اق بەتىن قارعا-قۇزعىن شوقىپ جۇرمەسىن. بۇل قىز باتىر باياننىڭ ولجاسى. ۇقتىڭدار ما؟
— ۇقتىق.
وزىنە سۇقتانعان كورىكتى كىسى قازاقتىڭ اتى شۋلى ارداگەرى باتىر بايان ەكەنىن قۇرالاي دا قولعا تۇسىسىمەنەن-اق سۇراپ بىلگەن. اكەسى قورەننىڭ سۇبەسىنە كوك نايزاسىن بويلاتا بۇلعاپ، باتىر باياننىڭ ولتىرگەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن. قولعا تۇسكەن كيىكتىڭ لاعىنداي جاۋتاڭداعان جاس سۇلۋ، «مىنا قىز مەنىڭ ولجام» دەگەن باتىردىڭ ءسوزىن ەستىگەندە، جۇرەگى ءدىر-دىر قاعىپ، ءون بويى قالشىلداپ كەتتى. «ولجا!» دەگەن ءسوزدىڭ ار جاعىنا نە جاتاتىنىن ەس بىلگەننەن-اق تۇسىنە باستاعان سۇلۋ قىز ءدال وسى ساتتە اكەسىن ولتىرگەن ادامنىڭ ەركىنە بەرىلۋ — ءوزى ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا دەپ ەسەپتەدى. ءون بويىن ەندى ءبىر ىزانىڭ، قايتپاس قايسار كەكتىڭ وتى بيلەپ اكەتتى. «سەنىڭ ولجاڭ بولىپ قاسىڭا جاتپاسقا انت ەتەمىن، — دەدى كەنەت كۇبىرلەپ جوڭعار ايەلدەرىنشە ەكى قولىمەن كوكىرەگىن باسىپ. قىز ءدال وسى اشۋ ۇستىندە، باتىر بايان اكەسىن كوزىنشە ءولتىرىپ، ءوزىن قانداي جىلاتسا، باتىر باياننىڭ دا ءدال وزىندەي بوپ جىلاۋىن ارمان ەتتى. شاماسى كەلسە كەك الۋعا اناسىنىڭ اق سۇتىمەن سەرت بەردى.
ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، جورىققا اتتانعالى باتىر بايان وسى ساپارىن ەڭ ولجالى ساپارىم دەپ ەسەپتەدى. ءبىراق وزگە سەرىكتەرىنىڭ قاباعى قاتىڭقى ەدى. بۇنى باتىر بايان بايقاعان جوق، ەسىل-دەرتى جوڭعاردىڭ تۇتقىن قىزى بولدى دا تۇردى. تەزىرەك وباعانعا جەتىپ، نەكەسىن قيعىزىپ، ءۇشىنشى ايەلى ەتىپ العانشا اسىقتى... باتىر باياننىڭ وزىنە دەگەن ىقىلاسىن ىشتەي سەزسە دە، قىز كوڭىلى سەلت ەتپەدى، ول كۇزەتشى جىگىتتەردەن ەلدە باتىر باياننىڭ ون بەس جاسار ءىنىسى بار ەكەنىن ەستىگەندە، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە ءبىر سۇرقيا سىردى تۇيگەندەي بولدى.
قول ۇزاق ءجۇرىپ، اقىرى وباعان وزەنىنە دە جەتتى. ۇرىستا قازا تاپقان بالالارىن جوقتاعان كەمپىر-شالدار مەن ەرلەرىنەن ايرىلعان قارالى ايەلدەر داۋىس قىپ، بۇكىل دالانى باسىنا كوتەردى. سويتسە دە جاۋدان ولجالى قايتقان باتىر باياننىڭ الدىنان شىعىپ ونى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاعان ەل ادامدارى دا كوپ ەدى. باتىر بايان سەرىكتەرىن بىرتىندەپ، تاراتىپ، جيىرما شاقتى جىگىتى مەن قۇرالايدى عانا جانىنا قالدىرىپ، ءوز اۋلىنا تاياعان كەزدە، جانىندا ون شاقتى قۇربىسى بار، الدىنان نويان شىقتى. استىنداعى اق بوز جورعاسىن اعىزعان قالپىندا: «كوكە! كوكە!» دەپ اعاسىنىڭ قاسىنا جەتىپ كەلگەندە، قۋانعانىنان ەكى كوزى جاساۋراپ كەتكەن باتىر بايان، ءىنىسىن جاس بالاداي اتىنىڭ ۇستىنەن كوتەرىپ الدى.
— كوكەتاي، ابدەن ساعىندىم عوي...
جالعىز باۋىرىم. سەنى كورگەنشە ءوزىم دە ءولىپ قالا جازدادىم عوي.
اعاسىنىڭ قۇشاعىنان بوسانعان نويان ەندى ءوز اتىنا قايتا ءمىنىپ، باياننىڭ وزگە سەرىكتەرىمەن امانداسا باستادى. كەنەت ءسال كەيىنىرەك تۇرعان قۇرالايعا كوزى ءتۇستى. سول-اق ەكەن، جاس جىگىتتىڭ بويىن ءبىر ىستىق لەپ شارپىپ اكەتكەندەي، ات ۇستىنەن اۋىتقىپ بارىپ، ءوزىن ازەر ۇستاپ قالدى.
— كوك...ە، بۇل كىم؟ — دەدى ءتىلى كۇرمەلە سويلەپ.
«جەڭگەڭ» دەۋگە باتىر باياننىڭ اۋزى بارمادى.
— تۇتقىن قىز عوي... — دەي سالدى ءىنىسىنىڭ سوزىنە ءمان بەرمەي. بۇل كەزدە قۇرالاي دا جاۋدىراعان قاراقات كوزىن جاس نويانعا قاداپ قالىپ ەدى. كەنەت قىزدىڭ دا ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ، بويىن ءبىر ءتاتتى سەزىم ورتەپ كەتتى. جاس جىگىت كوز تويارلىقتاي سىمباتتى ەكەن. ءتىپتى تۇر-كەلبەتى اعاسىنان دا كورىكتى مە قالاي. قىز جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، جىگىت بەتىنە تاعى قارادى. نويان دا ودان كوزىن الماي تۇرعان، ەكى جانار ءتۇيىلىسىپ، بىر-بىرىنەن اجىراماي ءسال تۇردى دا، ەكەۋىنىڭ دە ىشىنە وت تاستاپ بارىپ تايقىپ كەتتى. وسى ساتتە قىز دا، جىگىت تە ءبىرىنسىز ءبىرى ءومىر سۇرە المايتىنىن تۇسىنگەندەي...
— ساۋعا، كوكە! — دەدى نويان اعاسىنا جالىنا قاراپ. — ءبىر جولعى ولجاڭدى ماعان قي!..
باياننىڭ جۇرەگىنە بىرەۋ قانجار سۇعىپ العانداي بولدى. جايشىلىقتاعى ادەتىنە سالىپ، «الا قوي» دەي المادى. «جوق، بۇل جولعى سۇراعانىڭدى بەرە المايمىن» دەۋگە ءىنىسىنىڭ كوڭىلىن تاعى قيمادى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي كوپ تۇردى.
— مۇنداي ساۋعا تىلەۋگە، نويانجان، سەن ءالى بالاسىڭ عوي، — دەدى ءبىر ۋاقىتتا داۋسى قارلىعىپ. — ەر جەت، ساعان بۇدان دا سۇلۋ قور قىزىن اكەپ بەرەمىن.
— جوق، كوكە، ماعان قور قىزىنىڭ كەرەگى جوق، وسى سۇراعانىمدى بەر، — دەدى نويان، جوڭعار قىزىنىڭ وتتى جانارىنىڭ لەبىنە ەرىپ بارا جاتقانداي، ەكى بەتى بال-بۇل جانىپ.
ءدال وسى ساتتە قۇرالاي سۇلۋ ءۇن قوستى.
— كوكەجان، — دەدى بۇ دا باتىر باياننىڭ تۋعان قارىنداسىنداي ەركەلەپ، — مەنىڭ اكەم جوق قوي، ءسىزدى بۇدان كەيىن «كوكە» دەپ اتايمىن. بەرىڭىز ءىنىڭىزدىڭ ءبىر تىلەگىن. مەن دە سىزدەن سونى قالايمىن.
وزىنە جوڭعار لەبىزىمەن قازاقشا ءتىل قاتقان سۇلۋ قىزدىڭ سيقىرلى ءسوزىن ەستىگەندە، باتىر باياننىڭ جانى بۇرىنعىسىنان دا كۇيىپ كەتتى، نە دەرىن بىلمەي.
— جاقسى، كەيىن كورەرمىز! — دەپ اتىنا قامشىنى باسىپ قاپ، اۋىلعا قاراي شابا جونەلدى.
وسى كۇننەن باستاپ، نويان مەن قۇرالاي اراسىندا ماحاببات وتى ءورشي ءتۇستى. قىز جىگىتتى قانشا جاقسى كورسە دە قىزىل ەرنىنەن سۇيگىزۋدەن ارتىققا بارمادى. نوياننىڭ ماحابباتتان ەسى اۋىپ، باسى اينالدى. قىز ودان كورى ەستيار ەدى. اكەسىنىڭ باتىر بايان قولىنان قالاي ولگەنىن كوز الدىنا ەلەستەتسە-اق بولعانى، ءوز بويىن جيناپ الا قويادى. ونە بويىن كەك كەرنەپ، قاتۋلانىپ كەتەدى.
ال باتىر باياننىڭ جۇرەگى قان جىلاۋدا ەدى. ەكى جاستىڭ ءبىرىن-بىرى شىن سۇيگەنىن كورگەن سايىن، ورتەنە تۇسەدى. ەر جىگىتتىڭ عاشىقتىق سەزىمنەن ارىلۋى، كوك تەمىردىڭ سۋارىلىپ، قۇرىشقا اينالۋىمەن تەڭ. ءوز جۇرەگىن قايتا سوقتىرۋ ءۇشىن، وعان ەندى باسقا ادام بوپ تۋۋ كەرەك. ءبىراق ەل-جۇرتىنىڭ نامىسى، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن قيۋعا دايىن باتىر بايان، جاقسى كورگەن ءىنىسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن، ءوزىن-وزى قيانات جولىنان ۇستاي ءبىلدى. جۇرەگى وتتاي ورتەنسە دە، نويانعا قۇرالاي سۇلۋعا ۇيلەنۋگە رۇقسات ەتتى.
اعاسىنىڭ مۇنداي جومارتتىق ەتكەنىن ەستىگەن نويان سول كۇنى كەشتىڭ باتۋىن، اياعىمەن شوق باسىپ تۇرعانداي شىدامسىزدانا كۇتتى. كوشپەلى ەلدىڭ قىز بەن جىگىتىنىڭ ءبىرىن-بىرى جاقسى كورۋى تازا، رياسىز تۇسىنىكتى كەلەدى... قوي قورالانىپ، ءسۇت ءپىسىرىلىپ، قىز-قىرقىن التىباقانعا شىعاتىن مەزگىل دە جەتتى. لاقتىرعان اق سۇيەكتى ىزدەگەن بوپ وزگەلەردەن ءبولىنىپ كەتكەن نويان مەن قۇرالاي ساي جاعاسىندا وڭاشا كەزدەستى. جىگىت جۇرەگى الابۇرتىپ، اعاسىنىڭ قۇرالايدى وزىنە ساۋعاعا قيعانىن ايتىپ بەردى. قىز بۇل ءسوزدى ەستىگەندە جىگىتتىڭ قۇشاعىنا كىرە سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. ءبىراق سول ساتتە كەنەت ونىڭ كوز الدىنا باياعى ءبىر سۋرەت تاعى ەلەستەپ كەتتى. باتىر بايان سۇڭگىتە سالعان كوك نايزادان ءولىپ بارا جاتقان اكە، سۋ جاعاسىندا جەر قۇشاقتاپ بوزداعان انا... سونىڭ ءبارىن كەشىپ، ەندى مىنە اتا جاۋىنىڭ ءىنىسىنىڭ قۇشاعىندا ءتۇر! نەتكەن وپاسىزدىق!
قۇرالاي بويىن جيناپ الدى.
— نويان، — دەدى ول ىستىق جاسى بەتىن جۋىپ، — دۇنيەدەگى جالعىز ارمانىم ءوزىڭ بولدىڭ. سەنشى... مەن ماڭگى سەندىكپىن... ءبىراق جالعىز عانا تىلەگىم بار. بەر سونى.
— بەردىم. ايت.
— كوكەڭ باتىر بايان شاپقان ەلدە جالعىز انام قالعان ەدى. مەنى اكەتىپ بارا جاتقاندا، جەر باۋىرلاپ جاتىپ: «قۇلىنىم، مەنىڭ اق باتامدى الماي ەرگە شىقپا!» دەپ ەڭىرەپ قالىپ ەدى. انا تىلەگىن اقتاۋعا انت بەرىپ ەدىم. سول انتىمدى ورىنداۋعا مۇرشا بەر، سودان كەيىن مەن ماڭگى سەندىكپىن.
جىگىتتىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى، قولىنداعى اق قۇسىنىڭ ەندى ماڭگى عايىپ بولعالى تۇرعانىن سەزگەندەي:
— سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدى ابىرجىپ.
— جوق، سەن ەشتەڭە دە ىستەمە. سەنى مۇندا تاستاپ ءوزىم دە كەتە المايمىن. كىشكەنتاي جۇرەگىمدى بىلەگىڭە شىنجىرلاپ بايلاپ قويعاندايسىڭ. ول شىنجىردى ۇزەتىن مەندە قۇدىرەت جوق. بار تىلەگىم بىرەۋ-اق: ەكى جۇيرىك ات اكەل. تاڭدى كۇتپەي ءبىزدىڭ ەلگە قاشايىق. ءتىرى بولسا كارى انامنىڭ باتاسىن الايىق، ءولى بولسا باسىنا بارىپ ءايباتميا قىزىل گۇل قويايىق. سودان كەيىن مەن ماڭگى سەنىكىمىن. جارىڭ ەتپەي كۇڭىڭ ەتسەڭ دە ءومىر-باقي ريزامىن. تەك ءجۇزىڭدى كورىپ، ماڭايىڭدا جۇرسەم بولعانى.
قۇشاعىندا تۇرعان جاس سۇلۋدىڭ كوزىنەن اققان ىستىق جاسى جىگىتتىڭ البىرت جۇرەگىن قورعاسىنداي بالقىتىپ جىبەردى. ەرلىكتى، ادىلەتتىكتى ارمان ەتكەن بالا جىگىتكە ءدال وسى ساتتە قىزدىڭ قيىلا ايتقان ءبىر ءسوزى دۇنيەدەگى ەڭ ادىلەتتى، ەڭ قاسيەتتى ءسوز بوپ ەستىلدى. قۇرالايدىڭ انا تىلەگىن ورىنداۋعا رۇقسات ەت دەگەن وتىنىشىنەن ونىڭ قانشالىق پاك، ادال، قاسيەتتى جان ەكەنىن بۇرىنعىسىنان دا ارتىق سەزىنە ءتۇستى. ءدال وسى ساتتە قىزعا ەرىپ، تۋعان ەلىن تاستاپ جاۋ جاعىنا قاشۋ — ەل-جۇرتى كەشپەيتىن قىلمىس سانالاتىنى ەسىنە دە كەلمەدى. تەك سۇيگەن جارىنىڭ ادامگەرشىلىككە جاتاتىن كۇناسىز تىلەگىن تەزىرەك ورىنداۋدى بورىش سانادى. ول ءوزىن ەندى سوناۋ ءمولدىر اسپاندا كوز جەتپەس شىڭعا كوتەرىلىپ بارا جاتقان قىرانداي سەزىندى.
— تىلەگىڭدى تەگىس قابىلدادىم، — دەدى قۇلشىنىپ. — تەمىرقازىق تۋا مەنى وسى ارادا كۇت. ەل جاتقانشا جىلقىعا بارىپ قوس كۇرەڭدى ۇستاپ اكەلەم.
نويان ۋادەسىندە تۇردى. باتىر باياننىڭ تۇلپاركوگىنەن وسال سوقپاس قوس كۇرەڭگە ءمىنىپ، بۇلار تەمىرقازىق تۋا: «ءۋا، اللا، جولىمىزدى وڭ ەتە كور»، — دەپ وڭتۇستىككە قاراي «شۋ!» دەپ جونەپ بەردى.
قوس كۇرەڭدى تۇندە نوياننىڭ الىپ كەتكەنىن، اۋىل ادامدارى ساسكەدە كولگە جىلقى كەلگەندە ءبىر-اق ءبىلدى. اۋىلدا نويان دا، قۇرالاي دا بولماي شىقتى. قوس كۇرەڭگە ارنالعان شولانداعى كۇمىس ەر-توقىم دا جوق ەكەنى انىقتالدى. قارساققا بۇركىت سالۋعا شىققان قۇسبەگى تاڭ اتىپ بارا جاتقاندا، ىلە جاقتاعى جوڭعار ەلىنە قاراي شاۋىپ بارا جاتقان ەكى سالت اتتىنى كورىپتى، نوياننىڭ قۇرالايدىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ، جوڭعار ەلىنە قاشقانىنا ەندى ەشكىم شەك كەلتىرمەدى. قانشا قينالسا دا امالى جوق، اۋىل اقساقالى، بۇل حاباردى باتىر بايانعا بارىپ جەتكىزدى.
— ەر كوكشە، ەر قوساي، باتىر بايان، ۋاقتىڭ ارۋاعىن كوككە كوتەرىپ ەدىڭدەر، — دەدى قاريا، — سەندەر كوككە كوتەرگەن جالاۋدى نويان بالا جەرگە ءتۇسىرىپ تۇر. ۇكىمىن ءوزىڭ ايت، امالىن ءوزىڭ تاپ!
جوڭعار قىزىنىڭ ءبىر كۇلە قاراعانىنان پەرىشتە دە جولىنان تاياتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن باتىر بايان قايتارىپ ەشتەڭە سۇراعان جوق. كەسەل بولىپ ىشتە جاتقان كۇيىگى، ەلىنىڭ نامىسى، جالعىز ىنىسىنەن ايرىلۋ ءقاۋپى — ءبارى-بارى جان-جاعىنان قاباعان يتتەي قامالاپ جان سەزىمىن استان-كەستەڭ ەتتى... باتىر بايان ەندى ءبىر-اق شەشىمگە توقتادى. ءبىر قىز ءۇشىن ەلىن ساتقان قارا بەتتى قالايدا قولعا ءتۇسىرىپ، ءوزى جازالاماق بولدى. ساۋىت-سايمان كيمەستەن، كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان قىپشاق ساداعى مەن ساۋىت بۇزار قوس جەبە سالىنعان قورامساقتى جالپاق كۇمىس بەلدىگىنە بايلاي ساپ ۇيدەن اتىپ شىقتى. ۇنەمى بەلدەۋدە تۇراتىن تۇلپاركوگىنە مىنە سالا، بۇ دا وڭتۇستىككە قاراي شابا جونەلدى.
ەشكىم توقتا دەگەن جوق.
باتىر بايان ۇزاق شاپتى. وقتاۋداي بوپ جارالعان تۇلپاركوك تەر شىققان سايىن قارىشتاي ءتۇستى. ءتۇس اۋا جولدىوزەك دەگەن جەرگە تاياعاندا، الدىنداعى ەكى قارانى كوردى. بۇل — نويان مەن قۇرالاي ەدى. قوس كۇرەڭ قانشا جۇيرىك بولعانمەن، توق كۇيىندە ۇزاق شابىسقا شىداماي، وپتىعىپ، بولدىرا باستاعان.
قىز بەن جىگىت ارتتارىنان قۇيعىتىپ كەلە جاتقان جالعىزدى بايقادى. باتىر بايان ەكەنىن ايتپاي تانىدى. اتىنىڭ شاپقان ەكپىنىنە قاراپ، باتىردىڭ قاتتى اشۋلى ەكەنىن دە ۇقتى.
— ا، قۇداي، قۇتقارا كور! — دەپ، قۇرالاي تەبىنە ءتۇستى.
ەكەۋى جارىسا شاۋىپ، جولدىوزەككە تاياپ قالدى. بۇل ءبىر باقىتسىز جەر ەدى. قۇنارسىز، سورتاڭ. بۇل ارادا بۇرىندى-سوڭدى تالاي ادامنىڭ قانى توگىلگەن. سول سەبەپتەن دە بۇل وزەكتى اسان قايعى «جولدىوزەك» دەمەي، «قاندىوزەك» دەپ اتاعان. وسى جامان اتىنان شوشىپ اتىعاي رۋى سوڭعى كەزدە بۇل ارانى جايلامايتىن بولعان.
وسى قاندىوزەككە كەلىپ قالعانىن كورگەن جاس نويان ءبىر سۇمدىققا دۋشار بولارىن سەزدى. قاشقانمەن قۇتىلماسىن بايقادى دا، اتىنىڭ باسىن تەجەپ، توقتاي قالدى.
— قۇرالاي، ەڭ بولماسا سەن قۇتىل! — دەدى ول جوڭعار قىزىنا. — توقتاما، شابا بەر، نە بولسا دا ءوزىم كورەيىن...
نويان اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، اعاسىنا قارسى ءجۇردى. ساداعىن كەزەنە انانىڭ شاۋىپ كەلە جاتقان تۇرىنەن شوشىنىپ، جاس جىگىت قالتىراپ كەتتى.
— كوكە، كەشىر! — دەدى كوزى جاۋتاڭداپ، اعاسى ارقان بويى تاياعاندا.
ءبىراق ءدال وسى ساتتە اتىنىڭ باسىن تارتپاستان قۇيعىتىپ جەتىپ كەلگەن اشۋلى بايان ىزاعا شىداي الماي، قىپشاق ساداعىن تارتىپ قالدى. باشقۇرت تاسىلىمەن ىستەلگەن ءسۇيىر ۇشتى ساۋىت بۇزار قايىڭ جەبە جاس نوياننىڭ ءدال جۇرەك تۇسىنان كەپ قادالدى، جاس جىگىت ءتىل قاتۋعا دا شاماسى كەلمەي ۇشىپ ءتۇستى.
— كوكەجان، نە ىستەدىڭ؟ — دەپ، قۇرالاي اتىنىڭ باسىن بۇرىپ قايتا شاپتى.
ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن باتىر بايان ۇزەڭگىسىنە شىرەنە بەرىن، ساداعىن ەكىنشى رەت تارتتى. نوياننىڭ تۇسىنا جەتىپ قالعان قىز ات ۇستىنەن قالپاقتاي ۇشىپ سۇيگەن جىگىتىنىڭ جانىنا سىلق ەتتى. قىزىپ العان تۇلپاركوكپەن وراعىتا شاۋىپ ازەر دەگەندە توقتاتىپ، باتىر بايان دا كەيىن بۇرىلدى.
كۇلىمسىرەگەن يشاراتىن جوعالتپاي، بوپ-بوز بوپ ءولىپ كەتكەن ءىنىسىن كورگەندە، اشۋمەن نە ىستەگەنىن ەندى ءتۇسىنىپ، وكىرە جىلاپ نوياننىڭ ۇستىنە قۇلادى. ەكى بەتىنەن ايمالاپ ءسۇيىپ، الدەن ۋاقىتتا بارىپ باسىن كوتەردى. ەكى كوزدەن جاسى سورعالاپ، ءىنىسىنىڭ باسىندا تىزەرلەپ ۇزاق وتىردى. تەك ءبىر زاماتتا عانا جانىندا ىڭىرسىعان داۋىسقا بۇرىلدى. بۇل قۇرالاي ەدى. باتىر باياننىڭ وزىنە قاراعانىن سەزدى مە، قىز اقىرعى رەت كوزىن اشتى. ءبىر كەزدە بەرگەن انتى ەسىنە ءتۇستى مە، باتىر باياننىڭ ەگىلىپ جىلاپ وتىرعانىن كورىپ، قىزدىڭ كوزىندە ءبىر ۇشقىن جالت ەتتى دە سونە قالدى. ول ەندى ەشبىر كەكسىز، اشۋسىز، بايانعا جالبارىنا قارادى.
— كوكەجان، — دەدى ءۇنىن ازەر-ازەر شىعارىپ، — جالعىز تىلەگىم، نويان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا توپىراق سالماي، بىرگە كومىپ كەتىڭىز...
وسىلاي دەدى دە، سوناۋ تالماۋسىراپ باتىپ بارا جاتقان كۇن كوزىمەن تالاسقانداي، قارا جەرگە كومۋگە قيمايتىن قايران سۇلۋ قۇرالاي كوزىن جۇمىپ، و دۇنيەگە جۇرە بەردى.
ءوز قولىمەن ولتىرگەن قوس اياۋلىسىنىڭ باسىندا سولقىلداي جىلاپ باتىر بايان ۇزاق وتىردى. تەك تاڭ سىز بەرگەن كەزدە عانا، بەلىندەگى بولات قانجارىمەن تەرەڭ ەتىپ كور قازىپ، ارالارىنا ءبىر ۋىس توپىراق سالماي، قوس باعلانىن جەر قۇشاعىنا بەرىپ اتىنا قوندى.
باتىر بايان اۋلىنا قايتىپ كەلىپ، ەشكىمگە ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاي، اھ ۇرىپ، ءۇش كۇن بويى جەر باۋىرلاپ جاتىپ الدى. تەك ءتورتىنشى كۇن دەگەندە ورنىنان تۇرىپ، ۋاق رۋىنىڭ ءبىراز باتىر جىگىتتەرىن ەرتىپ، ابىلاي شاقىرعان تەلىكولگە بەتتەدى.
... ساعىنىپ كۇتكەن باتىرى كەلگەندە، تەلىكول ماڭايىندا جاتقان قالىڭ قول ماز-مەيرام بوپ قۋاندى. تەك ونىڭ سۇزەكتەن تۇرعانداي سارعايىپ كەتكەن ءجۇزىن كورىپ تاڭ قالدى.
— نەگە كەشىكتىڭ؟ — دەپ سۇراعان ابىلايعا عانا قاندى وقيعانى باستان-اياق بايانداي كەپ:
— ەل نامىسى ءبىر كەشىرمەس اعاتتىق ءىس ىستەتتى، — دەدى.
اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن ابىلاي:
— جوعالتقانىڭ كوپ بولسا دا ۇكىمىڭ ادال ەكەن. حالىق نامىسى ەر قۇنىنان ارتىق دەدى، — قايعىڭ تەك وزىڭدىكى... ال اتا جولى بارىمىزدىكى. ودان تايماعانىڭ — بۇل ءبارىمىزدىڭ ابىرويىمىز.
ابىلاي باتىردىڭ بەتىنە قاراماي، الىستاعى كوكجيەككە تەسىلە كوز جىبەرىپ، الدەنەگە ويلانىپ قالدى.
— ءيا، ابىلاي سۇلتان، ءسىز ادىلەتىن ايتىپ تۇرسىز، — دەدى بايان كۇرسىنىپ، — ءبىراق مەنىڭ جۇرەگىمدە جازىلماس جارا قالدى عوي. ونىڭ ەمى — تەك قان توگۋ عانا... قانعا — قان!
— ونداي ەرلىككە كۇن ەرتەڭ-اق تۋادى، — دەدى ابىلاي. — ەر جىگىت ءوز جاراسىن ءارقاشان دا جاۋ قانىمەن جازار بولار.
ابىلاي سول كۇنى ابىلمامبەت حانمەن اقىلداسىپ الدى دا، كىشى ءجۇز اسكەرلەرىنىڭ كەلۋىن كۇتپەستەن، قالدەن سەرەن قولىنداعى تۇركىستان ۋاليەتى مەن سىردىڭ سوناۋ ارالعا دەيىن باراتىن تومەنگى جاعىنداعى قالالاردى جوڭعاردان قايتىپ الۋ جورىعىنا اتتانۋعا بۇيرىق بەردى. بۇل ءۇشىنشى جىل توقساننىڭ ەكىنشى ايىنىڭ باس شەنىندە، سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى بولدى. قازاقتىڭ سول كەزدەگى اتاقتى باتىرلارى مەن ابىلاي باستاعان قىرىق مىڭعا تاياۋ قالىڭ قول تەرىسكەيدەن كۇنگەيگە لاپ قويدى.
بۇل جولعى جورىق ءۇش ءجۇزدىڭ باسىنىڭ ءبىر مول قوسىلعان جورىعى ەدى. وسى ساپار ابىلايعا دا ۇلكەن ابىروي اپەردى. قول ءۇش سالاعا ءبولىنىپ، ءبىر سالاسىن جاسى كەلىپ قالسا دا اسكەري ىستە قولباسشىلىق تاجىريبەسى مول قانجىعالى بوگەنباي باتىر باسقاردى. بۇل اتاقتى ۇمبەتاي جىراۋ:
بايان اۋلا، قىزىل تاۋ
ابىرالى، شىڭعىس تاۋ.
قوزى — ماڭىراق، قوي — ماڭىراق
اراسى تولعان كوپ قالماق.
قالماقتى قۋىپ قاشىردىڭ.
قارا ەرتىستەن وتكىزىپ،
التاي تاۋعا اسىردىڭ.
اۋىر قول جيىپ الدىردىڭ،
اق شاۋلىگە قوس ءتيىپ،
قالماققا ويران سالدىردىڭ،
قابانباي مەن بوگەنباي
ارعىن مەنەن نايمانعا
قونىس قىلىپ قالدىردىڭ، —
دەپ جىرلاعان بوگەنباي مەن قابانبايدىڭ ەرلىگى ەرەكشە كورىنگەن جورىق ەدى. بوگەنباي ون مىڭعا جۋىق قولدى باسقارىپ، تۇركىستان ۋاليەتىنىڭ سولتۇستىك جاعىنا، قالدەن سەرەننىڭ ۇلىتاۋعا اتتانباق بولعان سوزاق بەكىنىسى تۇسىنا قاراي بەتتەدى. قولمەن بىرگە اتاقتى جىراۋ ۇمبەتاي اتتاندى.
ەكىنشى قولدى جانىبەك تارحان باسقاردى. بۇلار سىر بويىنىڭ تومەنگى سالاسىنا قاراي ساپار شەكتى. جانىبەك اسكەرىنە تەك قانا تورعاي، ىرعىز بويىن جايلاعان ورتا ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى عانا ەمەس، بۇعان سىرداريا جاعاسىنداعى وزدەرىنىڭ اتامەكەن قونىستارىن قايتارىپ الماق بولعان كىشى ءجۇزدىڭ شەكتى، تابىن، تاما، اداي سەكىلدى ءبىراز رۋلارىنىڭ وجەت جىگىتتەرى قوسىلدى. بۇل قولدا سول تورعايمەن شەكتەس سارىكەش ماڭىنداعى ۋاققا جاتاتىن ءتاتىقارا جىراۋ بار.
ءۇشىنشى قولدى (نەگىزگى قولدى) ابىلايدىڭ ءوزى باسقاردى. بۇل ساپ شيەلى، جاڭاقورعان بويلارىمەن كەپ تۇركىستاننىڭ وزىنە كۇنباتىس بۇيىرىنەن تيمەك بولدى. بۇندا قازاقتىڭ اتى شۋلى باتىرلارىنان: بايان، سىرىمبەت، جانۇزاق، مالايسارى، جاپەك، سول كەيىنىرەك كەلىپ قوسىلعان قابانباي بولدى.
ابىلاي قولىنىڭ اس-سۋىن دايىنداپ، جاۋىنگەرلەرىنىڭ كىر-قوڭىن جۋاتىن ءبىر توپ قاتىن-قالاش، قىز-قىرقىنمەن بىرگە، قابانبايدىڭ گاۋھاردان تۋعان قىزى نازىم جورىققا شىقتى.
بۇل جولى باياناۋىلدا بۇقار جىراۋ سىرقاتتانىپ قالىپ قويدى. ونىڭ ورنىنا جازدا ابىلايدان بوتاقان مەن جانايدىڭ قۇنىن ولەڭمەن سۇراعان ون جەتى جاسار كوتەش اقىن ەردى.
جازعىتۇرىمعى ساي-سالانى قۋالاي اققان قار سۋىنداي قازاق قولدارى تارامدانىپ، جان-جاققا قاراي اتتانا باستادى. قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ جۇمعان جۇدىرىقتاي بوپ ءبىر مايدان اشۋدىڭ ورنىنا ءۇش تارام بوپ ءبولىنۋىنىڭ دە سەبەبى بار ەدى. قازاق قولدارى ءقازىر ەداۋىر كۇشەيىپ قالعانمەن دە، سوعىس ونەرىنە كەلگەندە، جوڭعار حاندىعىنىڭ تۇراقتى اسكەرىنەن ءالى دە بولسا تومەن جاتقان. قۇر ەرلىك، جانقيارلىق. وجەتتىك جەتكىلىكسىز قاسيەت. ابدەن ماشىقتانعان ونەر، ادەت ەتكەن سوعىس تاسىلدەرى كەرەك-تى. ءشيتى مىلتىقتان باسقا قارۋى جوق قازاق جىگىتتەرىن توپىرلاتىپ، از دا بولسا زەڭبىرەگى بار، سوعىستا ابدەن شىنىققان قالدەن سەرەننىڭ ءتارتىپتى اسكەرلەرىنە قارسى قويۋعا ابىلايدىڭ كوڭىلى داۋالامادى. ءوز اسكەرىن ۇشكە ءبولىپ، قالدەن سەرەننىڭ اسكەرىن دە ۇشكە بولشەكتەپ، جەكە-جەكە قۇرتپاق بولدى...
ءبىراق قازاق ءتارىزدى كوشپەلى ەلدىڭ قونتايشىسى قالدەن سەرەن ابىلاي قۋلىعىن بىردەن ۇقتى. قازاقتىڭ باس كۇشى سوزاق تۇسىنان شىعاتىن بوگەنباي باستاعان، نە بولماسا ارالدىڭ جوعارعى ساعاسىنان، — قاراقالپاقتىڭ وكپە تۇسىنان كەپ تيىسەتىن جانىبەك ساربازدارى ەمەس ەكەنىن ايتپاي ءتۇسىندى. باس كۇش ابىلاي ماڭايىندا دەپ ويلادى ول. بۇنى تۇركىستاننىڭ كۇنشىعىس جاعىنا جىبەرگەن ەرتولەلەرى دە انىقتاپ قايتتى. بۇل كەزدەگى جوڭعار اسكەر باسشىسى قالدەن سەرەننىڭ ورتانشى ۇلى سيەۆان-دورجي سوزاق پەن قازالىعا كومەكشى اسكەرلەر جىبەردى دە، ءوزى ون بەس مىڭ قولىمەن ابىلايعا قارسى اتتاندى.
ابىلاي اسكەرىنەن بۇرىن كەلىپ، ول جاڭاقورعان بەكىنىسىن قورشاي شەبىن قۇردى. ورتادا جاياۋ جاساعى. ەكى بۇيىرىندە جوڭعاردىڭ جال قۇيرىعىن ەرىپ تاستاعان تاپال جىلقىسىن مىنگەن اتاقتى اتتى اسكەرى. سيەۆان-دورجي بۇ جولى تۇيە ۇستىنە ورناتىلعان ون بەس جەڭىل زەڭبىرەگىن، ابىلايدىڭ مىڭ تولەڭگىتىنەن قۇرىلعان كىلەڭ ەر جۇرەك اتتى اسكەرى جۇرەدى-اۋ دەگەن جەرگە ورنالاستىردى.
الدىندا جاۋ شەبى بارىن بىلگەن ابىلاي، ەندى ءوز اسكەرىن جايا ءتۇستى. جاڭاقورعان بەكىنىسىن الۋدى بەس مەرگەنى بار قابانبايعا جۇكتەدى، سىرىمبەتتى وڭ جاق قاناتى، باياندى اسكەرىنىڭ سول جاق قاناتى ەتتى. ءارقايسىسىندا ءۇش مىڭنان اتتى اسكەر. ولاردىڭ سوڭىنان سويىلدى، ءشيتى مىلتىقتى ءۇش مىڭنان ساربازدارى بار مالايسارى، ورازىمبەت باتىرلار. ءوزى ساعىمباي، قانان، جانۇزاق سەكىلدى ەرلەرىمەن، جورىققا العاشقى اتتانعان ون جەتى جاسار جاناي دەگەن بالاسىمەن شەپتىڭ ءدال ورتاسىندا بولدى. قاراماعىندا اتى شۋلى، ەر جۇرەك تولەڭگىتتەردەن قۇرالعان مىڭ سالت اتتى جاۋىنگەرلەرى بار. بۇنى باسقاراتىن «التايدىڭ اقباسى» اتالعان ەر سەڭگىرباي.
جانسىز جىبەرىلگەن ەرتولەلەرى ارقىلى ابىلاي وزىنە قارسى تۇرعان قايىن اعاسى قالدەن سەرەن ءولىپ، ەندى جوڭعار قونتايشىسى بولعان سيەۆان-دورجي ەكەنىن ءبىلدى. ابىلايدىڭ بۇل امىرشىگە ەرەكشە وشتىگى بار. قالدەن سەرەننەن قازاق جەرىنە ەرتىس جاعىنان ءتيۋدى تالاپ ەتكەن دە — وسى چوراس رۋىمەن كوڭىلدەس سيەۆان-دورجي. ابىلاي قالدەن سەرەننىڭ قولىنا تۇسكەندە، وعان ءولىم جازاسىن سۇراعان دا — وسى سيەۆان-دورجي. باراق پەن ءابىلقايىردىڭ وشتەسۋىنە سەبەپكەردىڭ ءبىرى بولعان دا — وسى سيەۆان-دورجي. ال كەيىن ءابىلقايىردى ولتىرگەن باراقتى قازاقتارعا بەرمەي قالىپ، ءبىراق ءتۇبى ءوز ەلى جاعىنا شىعىپ كەتۋى ىقتيمال دەگەن قاۋىپپەن وتكەن جىلى، ياعني ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ ەكىنشى جىلى، ۋ بەرىپ ولتىرتكەن دە وسى سيەۆان-دورجي. راس، باراقتىڭ ولۋىمەن بايلانىستى، ابىلايدىڭ الدىندا ب ا ق تالاستىرىپ كەسە-كولدەنەڭ تۇرار ەشكىم قالمادى. سول كۇننەن باستاپ ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ بىردەن-بىر بيلەۋشىسى دەپ سانالدى. ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىراز رۋلارى دا بۇنىڭ جاعىنا شىقتى. ءبىراق سوعان قاراماستان سيەۆان-دورجي ابىلايدىڭ ءتىسى كوپتەن قايراۋلى ەدى. انا ءبىر جىلى ابىلمامبەت حان قالدەن سەرەن بىتىمگە كەلىپ، بالاسى ابىلفەيىزدى اماناتقا تاشكەنتتەگى قونتايشى ورداسىنا قالدىرعاندا، ۋادە بويىنشا قازاق ەلىنە قايتاراتىن تۇركىستان مەن سىر ماڭىنداعى وتىز قالانى بەرگىزبەگەندەردىڭ ءبىرى — وسى سيەۆان-دورجي. ەگەر سونداعى ءبىتىم ىسكە اسقان بولسا، بۇگىنگى قان توگىلمەس پە ەدى، قايتەر ەدى. سيەۆان-دورجيدىڭ كۇتكەنىنىڭ ءوزى وسى مايدان بولسا، سول مايداندى بۇگىن ابىلاي اشپاق!
ۇرىس سارسەنبى كۇنى تاڭ اتا باستالدى. ابىلاي دا، سيەۆان-دورجي دا ەلشىلەر ارقىلى ۋادەلەسكەن مەزگىلدەرىندە ءوز اسكەرلەرىنە «اتتان» دەپ بۇيرىق بەردى. كولدەنەڭى ون شاقىرىمداي جازىق دالادا قان توگىس قىرعىن تەز-اق قىزىپ كەتتى. جەر دۇبىرلەتە شاپقان اتتار، تاڭعى ءمولدىر اۋانى قاق جارا ىسىلداي اتىلعان ساداق وعى، ءشيتى مىلتىق شاڭقىلى، گۇرسىلدەگەن زەڭبىرەكتەر. بىرىنە ءبىرى قاراما-قارسى سەرمەلگەن قيسىق قىلىش، بۇكىر الداسپاندار، سوعىلعان سويىل، باتىرلاردىڭ بولات دەنەسىنە قىرش-قىرش كىرگەن كوك نايزالار. وق ءتيىپ، جان ۇشىرا كىسىنەگەن جىلقى، جان تاپسىرا الماي ىڭىرانعان جارالى جاۋىنگەرلەر. ءتۇس بولماي-اق مايدان دالاسى قان ساسىدى. اياعىڭدى باسقان سايىن اتتان قۇلاپ جاتقان ادام دەنەلەرى كورىنەدى.
الىپ مايداننىڭ ەكى جاق شەتىندەگى سىرىمبەت پەن باتىر بايان باستاعان قازاق اسكەرى قيىن دا بولسا العا قاراي جىلجىپ بارا جاتقانى سەزىلەدى. تەك ەكى جاقتىڭ ەكى باس قولباسشىسى تۇرعان مايداننىڭ ورتا شەبى مىزعىعان جوق. تاعى:
— اتتان! اتتان! — دەگەن ۇران شىقتى.
سول ساعاتتا-اق سەڭگىرباي، ساعىمباي، قاناي باستاعان سۇلتاننىڭ مىڭ جىگىتى زەڭبىرەك وعى جەتپەيتىن قالىڭ جىڭعىلدى سايدان شىعا سالا سيەۆان-دورجيدىڭ تۇرعان توبەسىنە قاراي لاپ قويعان. ءبىراق ءبىر شاقىرىمداي شاپقان كەزدە كەنەت گۇرسىلدەي جونەلگەن زەڭبىرەكتەردەن جاۋعان جويقىن وقتار ءدال اتتارىنىڭ ماڭداي الدىنان كەپ گۇرس-گۇرس جارىلعان. الدىڭعى شەپتەگى ءجۇز قارالى ەر جۇرەك جىگىتتەر ات-ماتىمەن وماقاسا جەر قاۋىپ، زاماتتا ارتتارىندا كەلە جاتقان جاۋىنگەرلەرگە بوگەت بولدى. كوپ سالت اتتىلار الدىنداعى اتتار مەن ادامداردىڭ ولىكتەرىنىڭ ۇستىنە كەپ قۇلادى. وسى كەزدە زەڭبىرەكتەر قايتا گۇرسىلدەگەن. امال جوق، لاپىلداپ كەلە جاتقان قالىڭ قول ەرىكسىز كەيىن شەگىندى. ابىلاي بۇيرىعىمەن جىگىتتەر تاعى شاپقان. بۇل جولى دا جۇزگە تاياۋى قازا تاۋىپ، قالعانى كەيىن سەرپىلدى. زەڭبىرەكتى سيەۆان-دورجيدى بۇلاي الا المايتىنىن بىلگەن ابىلاي، ەندى شابۋىل شەبىن باسقاشا قۇردى. زەڭبىرەكتەرگە تىكەلەي شاپپاي، ونى ات تاعاسىنداي قورشاپ، جان-جاعىنان انتالاۋدى بۇيىردى. ءبىراق ءۇش رەت شابۋىلعا شىعىپ، ەڭ باتىر دەگەن ءۇش جۇزگە تارتا ەر جىگىتتەرىنەن ايرىلعان اسكەر نە ىستەرىن بىلمەي، تاعى داعدارىپ قالدى.
بۇعان ابىلاي:
— ياپىرماي، وسىنشاما، قازاقتان جاۋعا شابار ءبىر ەركەك كىندىكتى تۋماعان با؟ — دەدى قاتتى داۋىستاپ. — قايسىڭ بارسىڭ؟
وسى كەزدە توپ ىشىنەن «ابىلاي!» دەگەن داۋىس شىقتى.
بۇل ۇران سالعان ابىلايدىڭ ون جەتى جاسار بالاسى جاناي ەدى. ول تەبىنىپ قاپ، زەڭبىرەكتەرگە قاراي اتوي سالدى. ءبىراق بۇدان بۇرىن گۇرسىلدەگەن تاجالداردان ابدەن ۇركىپ قالعان استىنداعى باسى قاتتى كەرتوبەل، بالا جىگىتتى جاۋ شەبىنە ەمەس، ءبىر بۇيىردەگى جيدە توعايىنا قاراي الا جونەلدى. جۇرت تاعى تىنا قالدى.
ءدال وسى كەزدە، ابىلايدىڭ زەڭبىرەكتەردى قورشاعان جىگىتتەرىنىڭ وڭ جاق تۇسىنان سيەۆان-دورجي تۇرعان توبەگە قاراي، باسىندا ۇكىلى كامشات بوركى بار، اقبوز اتتى ءبىر قىز بالا «قابانباي! قابانباي!» دەپ ۇران تاستاپ، سۋىرىلىپ شىعا بەردى. اقبوز ات كوسىلە سەرمەپ كەلەدى. قىزدىڭ قولىندا نە سويىل، نە نايزا جوق، بار بولعانى توبىلعى ساپتى قامشى. وسىناۋ قارۋسىز قىزدىڭ ەرلىگىن كورگەن قىزبا قالىڭ توپ، ەندى شىداي المادى، لاپ قويدى.
— ابىلاي!
— ابىلاي!
— اقجول!
— قاراقوجا!
— قابانباي!
— ابىلاي! ابىلاي!
«قابانباي» اتى اتالعان تۇستا نايمان جىگىتتەرى گۋىلدەي شاپقان توپتىڭ الدارىندا كەلەدى. زەڭبىرەكتەر ورتاداعى توپتىڭ الدىڭعى قاتارىنا عانا وقتارىن جىبەرىپ ۇلگەردى. ءبىراق ەكى بۇيىردەگى سويىلگەرلەر ساپى تەز-اق جەتىپ قالدى.
ار جاعىنداعى جوڭعار اتتى اسكەرى كەلىپ ۇلگەرگەنشە، تۇيەلى زەڭبىرەكتەردى تۇيە-مۇيەسىمەن تاپتاپ كەتتى.
اق بولات ساۋىتى جارقىلداپ، جالىنقۇيرىعىن كوسىلتە ابىلايدىڭ ءوزى دە شاپتى. توبە باسىنداعى قونتايشى كوك شاتىرىن جيناي باستادى. سويتكەنشە بولعان جوق، جوڭعاردىڭ شايان قۇيرىقتى سارى جىبەك جالاۋى شىعىسقا قاراي شەگىنە بەردى...
قازاق اسكەرلەرىنىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي، جوڭعارلاردىڭ تۇتاس قۇرعان شەبى بۇزىلىپ، ەندى مايدان ۇزىلگەن جەكە-جەكە توپتاردىڭ، قولداردىڭ ايقاسىنا اينالدى. وسى كەزدە ونسىز دا قىزىل قانعا بويالعان الەم بەتىن بۇرىنعىسىنان دا قىزارتا ءتۇسىپ، كۇن دە باتتى. ەكى جاق ولىكتەرىن جيناپ كومۋگە ۇرىستارىن توقتاتتى. بۇگىنگى كۇنگى ۇرىستا جوڭعار جاعىنان قىرىلعان ادام قازاقتاردان اناعۇرلىم كوپ بوپ شىقتى. وسىلاي جوڭعار مەن قازاق اراسىنداعى قاندى ايقاستاردىڭ جاڭا بەلەسى اشىلدى. بۇل قازاق ەلىنىڭ جوڭعار قونتايشىلارىن مۇلدەم جەڭىپ، اتامەكەن جەرىنەن قۋۋدىڭ ەڭ العاشقى ايقاسى ەدى.
ابىلاي ءوز شاتىرىنا كەلگەننەن كەيىن، باعاناعى قالماق زەڭبىرەكتەرىنە جاپادان-جالعىز قارسى شاۋىپ، بۇگىنگى جەڭىسكە جول سالعان قىزدى ىزدەتتى. بۇل قابانباي باتىر مەن قازاقتىڭ باتىر قىزى گاۋھاردان تۋعان جاس نازىم ەكەن. بۇلدىرشىندەي جاس قىزدىڭ وسىنشاما ەرلىك كورسەتكەنىنە ريزا بولعان ابىلاي، بەلىندەگى سوم التىننان سوعىلعان جاڭا بەلبەۋىن شەشىپ بەردى.
ابىلاي باسقارعان وسى سوعىس ەكى ايعا سوزىلدى. قازاق اسكەرى جاڭاقورعاندى، شىمكەنتتى الىپ تۇركىستانعا تايادى. سولتۇستىكتەگى بوگەنبايدان دا سايرام مەن سوزاقتى الدىق دەگەن حابار كەلدى. باتىر بايان قولى دا تالاس وزەنىنە تاياي ءتۇستى. جانىبەك باتىردىڭ دا قولى قاراقالپاق جەرىنەن جوڭعارلاردى سىردىڭ جوعارعى ساعاسىنا قاراي سىرعىتا باستادى. ەندى امال جوق، سيەۆان-دورجي ابىلايدان ءبىتىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. ابىلايدىڭ دا بۇل بىتىمگە كونبەستىك لاجى جوق-تى. ءۇش اي بويى، ارقاداعى ۇيلەرىنەن الىس جەردە ۇرىسقان قازاق جاۋىنگەرلەرى دە ابدەن قاجىعان-دى. جورىققا اتتانعان جاۋىنگەرلەردىڭ بەستەن ەكى بولەگى قازا تاپتى. بۇل جاڭادان باسىن قوسىپ، ەل بولىپ كەلە جاتقان قازاق جۇرتشىلىعىنا وسال سوققى ەمەس-تى. ونىڭ ۇستىنە ابىلاي بۇل جولعى جەڭىستەرىن جوڭعار حاندىعىن شىن كۇيرەتۋدىڭ باسى دەپ ساناماعان. قازاق حاندارى تۇگىل، جۇڭگو بوعدىحانىمەن الىسۋعا جاراپ كەلگەن جوڭعار قونتايشىلارىنىڭ ءالى دە كۇشى مول ەكەنىن ول جاقسى بىلەتىن. قىسىلىپ بارا جاتسا سيەۆان-دورجي جۇڭگو بوعدىحانىنا باس ءيىپ، سول شەكاراداعى كوپ اسكەرىن كەيىن شاقىرىپ، قازاق ەلىنە توگەدى. ءتىپتى قىتايدان دا جاردەم الادى. سوندا ابىلاي وعان ۇرىستان ابدەن قاجىعان جىگىتتەرىمەن قالاي توتەپ بەرەدى؟ تاعى ءبىر ەستەن شىعارمايتىن جايت، كۇز بولسا كەلىپ قالدى. ار جاعىندا قىلىشىن جالاڭداتىپ قىس تۇر. شارۋا جايىن ويلاماسا دا بولمايدى.
ابىلاي سيەۆان-دورجيدىڭ جىبەرگەن ەلشىسىن قۇرمەتپەن قارسى الدى. ۇزاق سوزدەردەن كەيىن، ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلمامبەتتىڭ قاراماعىنا سوزاق، سايرام، مانكەنت، شىمكەنت سەكىلدى ءۇش اي ۇرىسىپ جوڭعارلاردان تارتىپ العان بىرنەشە قالالاردى قالدىرىپ، تۇركىستان شاھارى مەن ونىڭ ۋاليەتىن قازاق ەلىنە تەگىس قايتارىپ بەرۋ ماسەلەسى الداعى ۋاقىتتا تاعى قارالماق بوپ كەلىسىلدى. قازاق ەلىنەن جوڭعار قونتايشىسى الىپ تۇراتىن الىم-سالىق كولەمى دە اجەپتاۋىر ازايتىلدى. قازاق حاندارىنىڭ قاراماعىنا سىرداريانىڭ تومەنگى جاعى مەن تالاس وزەنىنىڭ جاڭعى قالاسى تۇرعان جەرىنە دەيىن قايتارىلماق بولدى. ارينە، جوڭعارلاردىڭ بۇرىنعى جاعدايى بولسا، سيەۆان-دورجي بۇنىڭ بىرىنە دە كونبەس ەدى، ەندى امال جوق كونۋ كەرەك. ويتكەنى ونىڭ ارت جاعىندا دا قىس بويى ۇيىقتاپ، جاز شىعا باسىن كوتەرگەن ايداھار ءتارىزدى، كۇشەيىپ كەلە جاتقان قىتايدىڭ بوعدىحانى سزين-لۋن بار...
وسىنداي ابىرويعا جەتكەن ابىلاي، جان-جاقتاعى باتىرلارىنا:
— بيىلعا سوعىس وسىمەن ءبىتتى. ەندى اتتىڭ باسىن ەلگە بۇرامىز، — دەپ بۇيرىق بەردى.
ءوزى ارقاعا كوشۋگە ۇلگىرمەي، سوزاق توڭىرەگىندە قالىپ قويعان ابىلمامبەت حاننىڭ ورداسىندا از كۇن ايالداماق بولدى. حان نەمەرە ءىنىسىنىڭ قۇرمەتىنە ۇلكەن توي جاساپ، سىي-قۇرمەت كورسەتىپ جاتقاندا، ۇيگە اسىعا باسىپ كوتەش اقىن كىردى، ول ۇكىلى دومبىراسىن ەڭكىلدەتە جىلاتىپ قويا بەردى. ماز-مەيرام بوپ قۋانىشقا بولەنىپ وتىرعان ابىلاي:
— جارقىنىم-اي، كۇيىڭ قالاي زارلى ەدى، ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتىپ جىبەردى عوي، جاناي ۇلىم امان با؟ — دەدى.
سوندا كوتەش:
التىن كۇن كىم قۋانار باتقانىنا،
اققۋدى كىم قۋانار اتقانىنا.
جانايىڭ جاۋ قولىنان قازا تاپتى،
ەلىنە ەندى جۇرگەلى جاتقانىندا، —
دەپ، جوق جەردەن ون جەتى جاسار جانايدى جوڭعاردىڭ ءبىر قاراقشىسى ءولتىرىپ كەتكەنىن حابارلايدى.
كوردەي تۇنشىعىپ تىنا قالعان ءۇي ىشىندە، كەنەت بۋلىعىپ وكسىگەن داۋىس شىقتى. بۇل جانايمەن تۇيدەي قۇرداس جانە وسى جورىقتا ونىمەن جان اياسپاستاي دوستاسقان بالا جىراۋ كوتەشتىڭ وكسىگى ەدى.
ويىن-توي بىلاي قالدى. ابىلاي «اھ» ۇرىپ، توسەكتەن باسىن كوتەرمەي جاتىپ الدى. جاناي ولىمىنە ولجاباي جازىقتىداي، وسى ساپاردا بالاسىمەن بىرگە بولعان باتىرعا سۇلتان ءتىل قاتپاي قويدى. ابىلايعا كوڭىل ايتىپ، سوناۋ ارقادان قاز داۋىستى قازىبەك بي، ۇلى جۇزدەن تولە بي، كىشى جۇزدەن بالا بي كەلدى. بۇل ءۇش ءبيدىڭ كەلۋى ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ ەلى وزىنە كوسەم ەتە باستاعانىنىڭ بەلگىسى ەدى.
سوندا قاز داۋىستى قازىبەك:
— ۋا، ابىلاي، ءۇش ءجۇزىڭ ءۇش اققان وزەن ەدى، سولاردىڭ تابىسقان جەرىندەگى سەن ءبىر بايتەرەك ەدىڭ. بايتەرەكتى داۋىل ۇرماس پا، جاپىراعى ونىڭ تۇسپەس پە، بۇتاعى ونىڭ سىنباس پا؟ قۇداي ما ەدىڭ تەتىگىن ۇستاعان بۇل جالعاننىڭ، بۇنىڭ نە، ءبىر بالام ءولدى دەپ جاتىپ العانىڭ؟ — دەسە، ءتاتىقارا جىراۋ:
ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى
اقىلداسىپ، سىرلاسىپ،
حان كوتەرسەك دەپ ەدى.
ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن
ءبىر بالاسىنداي كورمەدى.
ات قۇيرىعىن ۇزىڭدەر،
اللالاپ اتقا مىنىڭدەر،
حان تالاۋ ەتىپ الىڭدار!
دەگەن اشۋلى تولعاۋىن ايتىپ ەدى.
— ءجون ايتاسىڭدار! — دەپ ابىلاي باسىن كوتەردى.
مىنە، وسىنداي ورداعا ءبىر كەزدە كوتەش اقىن تاعى كىردى. بۇ جولى ول كۇي تارتقان جوق. بوساعادا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا، كوزىنەن جاسى سورعالاپ، اششى داۋىسپەن اڭىراتىپ قويا بەردى:
ءۇش جۇزگە ۋا، ابىلاي، قايعىڭ ايان،
كەز جەتتى قارا بۇلتتان ەندى ويان.
تاعى دا سۋىق حابار اكەپ تۇرمىن
ءولتىردى ولجابايدى قاشقىن نويان...
ابىلاي باسىن توسەگىنەن جۇلىپ الدى.
— ۋا، جارقىنىم، ءجونىڭدى ايتشى، نە دەيسىڭ؟
كوتەش اقىن ەندى ولجابايدىڭ قالاي قازا بولعانىن ايتىپ بەردى. ەكەۋى ءوز قوستارىنا قايتىپ بارا جاتىپ، جولاي ادەمى ءبىر اۋەن ەستيدى. ولجاباي سەرىگىنىڭ «قازاق ءانى ەمەس، قالماق ءانى ءتارىزدى. ءسىرا، قورشاۋدان شىققان تۇتقىندار بولۋى كەرەك» دەگەنىنە قاراماي:
— جوڭعارلار بولسا قايتەدى، ءقازىر ءبىتىمىمىز بار ەمەس پە؟ — دەپ بولمايدى.
بۇلار ون شىققان تۇسقا تاياپ كەلگەندە، جانعان وتتى قورشاي وتىرعان جوڭعاردىڭ قاشقىن جاۋىنگەرلەرىن كورەدى. اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ ۇلگىرمەيدى. قاراڭعى تۇنگە قاراپ اتقان ساداق وعى ساۋىتسىز كەلە جاتقان ولجابايدىڭ ءدال كوكىرەگىنەن كەپ قادالادى. ولجابايدىڭ تەك:
— دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ولۋگە دە ءتيىستىسىڭ، — دەۋگە شاماسى كەلدى. — امال قانشا، ارماندا كەتىپ بارام. ءبىراق مەن ولسەم دە مەنىڭ ارمانىم جەتىنشى ۇرپاعىمدا ءبىر قايتالانادى. ءبىر اۋلەتىم ءوزىم ءتارىزدى باتىر جانە اسقان جىراۋ بولادى، — دەدى دە كوزىن جۇمدى...
— ءيا، ولجاباي ولەڭدى جاقسى كورەتىن ەدى، — دەدى ابىلاي. سودان كەيىن توسەگىنەن تۇرەگەلىپ، ساۋىتى مەن قارۋىن اكەلۋدى بۇيىردى.
ولجابايدىڭ ايتقانى كەلدى. جەتىنشى ۇرپاعىندا تاعى ءبىر ۇل تۋدى. حالىق وعان ارعى باباسىنىڭ اتىن بەردى. ول جاس ەدى، ءبىراق اسقان دارىندى، تاماشا اقىن بولدى...
II
مانجۋرلاردىڭ اتاقتى قولباسشىسى فۋ دە باسقارعان قارا قۇرتتاي قايناعان قىتايدىڭ جاياۋ اسكەرى التىنەمەل قىرقالارىنان ءۇشىنشى رەت كەيىن اسىپ ءتۇستى. بۇگىن تاڭ اتقالى ابىلايدىڭ قالىڭ قولى ءۇشىنشى مارتەبە شابۋىلعا شىقتى. وسى ءۇش شابۋىلدىڭ ۇشەۋىندە دە جۇڭگو اسكەرى ىلە وزەنى مەن التىنەمەل ادىرلارىنىڭ اراسىنداعى ويپاتقا جەتىپ، قازاق جىگىتتەرىنىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي كەيىن قاشتى. مايداندا قىرۋار ولىكتەرى قالدى. ابىلاي «وسى جولى جەڭدىم-اۋ، ەندى بەتتەي الماس» دەپ ويلاعان سايىن تاعى قارسى جاقتاعى بەلەستەن شۇبىرىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان جۇڭگو اسكەرىن كورەدى. قانشا قىرساڭ دا، بىتپەيتىن قۇمىرسقا سىندى. ونىڭ ۇستىنە جۇڭگو اسكەرلەرىنىڭ ارعى جاعىنا بارىپ قايتقان ەرتولەلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، ىشكەرى جاقتان قاپتاپ قىتايدىڭ ەكىنشى قولباسشىسى چجاو حويدىڭ اسكەرى تاياپ قالعان كورىنەدى. دەنى اتتى اسكەر دەسەدى. تۇلعاسى تۇرىمتايداي جىلقى مىنگەن قىتايدىڭ اتتى اسكەرى قازاق جىگىتتەرىنە بالەندەي قورقىنىشتى دا ەمەس-تى. جاۋىنگەرلەرى ات ءۇستى ۇرىسىنا قورقاق... ءبىراق قىتايدىڭ قانىپەزەر، قاتتىلىقتارىمەن اتى شىققان ەكى قولباسشىسىنىڭ اسكەرى تۇيىسە قالسا، ارينە، قازاق قولى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. بۇنداي جاعدايدا جۇڭگو اسكەرىنەن كەيىن شەگىنۋ دەگەن ءسوز — قازاق جەرىنە ەكىنشى «اقتابان شۇبىرىندى» كەلتىرۋمەن بىردەي. سوندىقتان دا ابىلاي ءتورتىنشى شابۋىلعا دايىندالدى. قايتكەنمەن دە فۋ دە مەن چجاو حويدىڭ اسكەرىن ويسىراتا جەڭسە، ءالى دە ءۇمىت بار. جوق، بۇ جولى ابىلاي جاۋىن جەڭە المايدى. ويتكەنى اق تۇيەسىنىڭ بۇگىنگى جاتىسى وعان ۇناماعان.
اق تۇيە كەنجەسى جاناي قازا تاپقان جوڭعار جورىعىنان قايتىسىمەنەن پايدا بولعان. قايعىدان ءالى سەيىلە قويماعان ابىلاي سول كۇنى ەرتە تۇرىپ، اق وردادان شىققان. كۇزدىڭ قارا سۋىعى كەلىپ قالعان ەكەن. بىر-ەكى كۇننەن كەيىن اۋلى قىسقى قونىسى كوكشەنىڭ قويناۋىنا كوشپەك. قىستى قالاي وتكىزۋدىڭ قامىن ويلاپ تۇرعان ابىلاي كەنەت اۋىل سىرتىنداعى اق تۇيەگە كوزى ءتۇستى. مۇشە ءبىتىسى وزگەشە، ءىرى، ءجۇنى سۇتتەي اپپاق، شۋدالارى شۇباتىلىپ جەرگە تۇسكەن. ابىلاي باياۋ باسىپ قاسىنا باردى. تۇيە ۇرىككەن جوق. مۇرنى تەسىلمەگەن، ۇستىنە قوم سالىنباعان. ءار وركەشى بالاداي. ابىلاي تاعى تاياي ءتۇسىپ ەدى، ول تايراڭداي شاۋىپ بەل اسىپ كەتتى... ەرتەڭىنە تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا ابىلاي تاعى سىرتقا شىقتى، تاعى اق تۇيەنى كوردى. ابىلاي جاقىنداپ ەدى، قاشپادى، ۇيىنە قاراي بەتتەپ ەدى، سوڭىنان ەرە ءجۇردى. سول قىس اق تۇيە ابىلايدىڭ تۇيەلەرىمەن بىرگە بولدى. قىس قانداي قاتتى بولسا دا، ابىلايدىڭ بىردە-بىر قوتىر ەشكىسىن قاسقىر تارتقان جوق، قوتىر تايى بوراننان ىعىپ، جىلىمعا ءتۇسىپ شىعىنعا ۇشىرامادى. جۇرت بۇل تۇيەنى ابىلايدىڭ ىرىسى، كيەسى دەپ جورىستى. بۇل اق تۇيەنىڭ شىن عاجاپ قاسيەتى كەيىن بايقالدى. ابىلاي جاز شىعا كۇنگەيى مەن كۇنشىعىسىنان مازاسىن الا بەرگەن جوڭعار اسكەرىنە تاعى قارسى اتتانباق بولدى. سۇلتان كەڭەسى ەرتىس جاعاسىنىڭ تورعاۋىتىنا ما، الدە ىلە بويىنىڭ ويراتىنا ما، قايسىسىنا جورىققا شىعۋدى شەشە الماي تاراستى. ابىلايدىڭ تاڭەرتەڭ وزگەدەن ەرتە تۇراتىن ەجەلگى ادەتى. دالاعا شىقسا، اق تۇيە وردا سىرتىندا جاتىر ەكەن. باسى كۇنشىعىسقا قاراعان. تۇيەنىڭ بۇرىن ۇنەمى كۇنباتىسقا قاراپ جاتاتىنىن بىلەتىن ابىلاي كەنەت ءبىر ويعا كەلدى. «جۇرت بۇل تۇيەنى مەنىڭ كيەم دەپ بوسقا ايتپايتىن ءتارىزدى عوي، وسى جولى اق بۋرانىڭ كورسەتكەن جاعىنا اتتانايىن». ول وسى ايتقانىن ورىندادى. جولى بولىپ قايتتى. سول كۇننەن باستاپ اق بۋرانى جورىققا اتتانسا، وزىمەن بىرگە الا شىعاتىن بولعان. اق بۋرا ەرتەڭ ۇرىس دەگەن كۇنى باسىن قاي جاققا سالىپ جاتسا، ابىلاي سول جاقتاعى جاۋىنا اتتاناتىن جانە ۇنەمى جەڭىپ قايتاتىن.
ال وسى جولى ابىلاي ارقانىڭ بار ايگىلى باتىرلارىن ەرتىپ، ىلەنىڭ جوعارعى جاعىنان باسا-كوكتەپ كىرگەن جۇڭگو اسكەرىنە قارسى جورىققا اتتانعاندا، جولاي ول «ابىلاي اسۋىنىڭ» ۇستىنە تۇنەگەن. تاڭەرتەڭ وزگەلەردەن ەرتە تۇرىپ، اسكەرىن ارالاپ كەلە جاتىپ، اق بۋرانىڭ ىلەنىڭ وڭتۇستىك بويىنا ەمەس، سولتۇستىككە قاراپ شوگىپ جاتقانىن كوردى.
ابىلاي ەندى جولىم بولمايدى ەكەن دەپ كەيىن قايتۋدى دا ويلادى، ءبىراق قاپتاپ كەلە جاتقان جۇڭگو اسكەرى ەگەر الدىنان قارسىلىق كورمەسە، قازاق جەرىن باسىپ الار دەپ قاۋىپتەنىپ، «نە بولسا دا نارتاۋەكەل!» دەپ، كەلە جاتقان بەتىنەن تايماعان. ءۇش كۇننەن بەرگى ۇرىستا فۋ دە اسكەرىن بىرنەشە رەت تويتارىپ كەيىن ىعىستىرعانمەن دە، جۇرەگىنىڭ كۇپتى بولىپ، ءوز ىسىنە ءوزى سەنبەي ءالسىن-السىن قاۋىپتەنە بەرۋى دە سول اق بۋرانىڭ تەرىس بۇرىلىپ جاتۋىنان ەدى.
ايتسە دە ءۇش كۇننەن بەرى فۋ دەنى بەت باقتىرماي تۇرعان ابىلاي، چجاو حوي جەتپەي تۇرىپ تاعى ءبىر قيمىلدايىن دەپ، ءوز اسكەرىنە كەزەكتى بۇيرىعىن بەردى.
— باتىر بايان قولىن ءقازىر كەيىن شەگىندىرىپ، ىلەنىڭ وڭ جاعاسىنداعى اناۋ جيدە توعايىنا بارسىن، چجاو حوي اتتى اسكەرى بىزگە قارسى اتتانسا، ءبىر بۇيىرىنەن ءتيسىن. ال سىرىمبەت باتىر جاۋىنگەرلەرىن مىنا قىرقانىڭ ارعى بەتىندە تاسادا ۇستاسىن!
ابىلايدىڭ بۇيرىعىن الىسىمەنەن قازاق جاۋىنگەرلەرى ىلەنىڭ تۇماندى شاتقالدارى جۇتقانداي، وزەن بويىنداعى جيدە، تال، قامىستى قويناۋلارعا كىرىپ كوزدەن عايىپ بولدى. تەك تەبە باستارىندا بارلاۋشىلار عانا قالدى. ولار جۇڭگو اسكەرلەرىنىڭ دابىلدارىن ۇرىپ، جاڭا شابۋىلعا دايىندالا باستاعانىن ەستىپ جاتتى...
... ءيا، ءقازىر قازاق جەرىنە جوڭعار جاساقتارى ەمەس، قىتايدىڭ كوك تەمىرمەن قۇرسانعان قالىڭ اسكەرى كەلە جاتىر. جۇڭگو يمپەرياسىن جەر شارىنىڭ كىندىگى دەپ سانايتىن، اسپان بالاسى — بوعدىحاندار شەكارا دەگەن ۇعىمدى ءتىپتى بىلمەيتىن. جۇڭگو جاۋىنگەرى جەتكەن جەردىڭ ءبورى قىتايدىكى دەپ ويلايتىن. سول سەبەپتەن دە جۇڭگو بوعدىحانى قازاق دەگەن كوشپەلى ەلدى ءوزىنىڭ دەگەنىنە ءبىرجولا كوندىرمەك بوپ، توقسان مىڭ اسكەرىنىڭ بەتىن قازاق دالاسىنا قاراي بۇرعان.
وسىنىڭ الدىندا عانا ۇلى جوڭعار تراگەدياسى اياقتالعان. كورشىلەس جوڭعار مەن قازاقتى بىرىنە-بىرىن ايداپ سالىپ كەلگەن جۇڭگو مەن مانچجۋريا بيلەۋشىلەرى ەندى وزدەرىنە ايانباي قيمىلدايتىن مەزگىل تۋدى دەپ شەشكەن. قازاق پەن جوڭعار ءبىرىن-بىرى ابدەن قانسىراتىپ بولدى دەپ ويلاعان. تەك ەندى ولارعا جارالى قوس جولبارىستى ۇرىپ الۋ عانا قالعان. جانە تەزىرەك ۇرىپ العىسى دا كەلگەن. ويتكەنى، ءوزىنىڭ ىشكى بۇلىنشىلىگىن جويا الماي جاتقان روسسيا ورتالىق ازيانىڭ ىستەرىنە تىكەلەي كىرىسۋگە ءالى دە دايىن ەمەس ەدى.
ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق بەسىنشى جىلى قالدەن سەرەن ءولدى. ۇلى قونتايشى ولىسىمەن ونىڭ بالالارىنىڭ اراسىندا تاققا تالاسۋ باستالدى. بۇل تالاستى جەڭىپ ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق جەتىنشى جىلى تاققا قالدەن سەرەننىڭ ورتانشى ۇلى، ناعاشىلارى چوراس اق سۇيەكتەرىنە ارقا سۇيەگەن سيەۆان-دورجي سايلاندى. ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ ءۇشىنشى جىلدىڭ اياعىندا ونى ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى لامو دورجي ءولتىردى. وسى جىلدان باستاپ جوڭعار مەملەكەتىنىڭ ءىشى قىم-عۋىت تالاسقا اينالدى. قونتايشى تاعىنا ەندى قالدەن سەرەننىڭ نەمەرەسى امۋراسانا مەن لامو دورجي قىرىلىستى. بۇل تالاستى، اسىرەسە، ابىلاي جاقسى پايدالانا ءبىلدى. ول كەيدە شەشەسى قازاق امۋراسانانىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، كەيدە لامو دورجيعا ازداعان اتتى اسكەر بەرىپ، قازاق ەلىنە ابدەن تىزەسى باتقان جوڭعار مەملەكەتىن ءبىرجولا السىرەتۋدى كوزدەدى. اقىرىندا جۇڭگو بوعدىحانىنىڭ كومەگىمەن جوڭعار قونتايشىسى امۋراسانا بولدى. ءبىراق بۇل كەزدە جوڭعار يمپەرياسىنىڭ تاعدىرى شەشىلىپ تە قالعان-دى.
جۇڭگو ابدەن جاۋلاپ الىپ، التىن تاققا ءوزىنىڭ سين ديناستياسىن وتىرعىزعان مانچجۋريا فەودالدارى جۇڭگو بوعدىحاندارىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىن قايتادان جانداندىردى. جۇڭگو مەن جوڭعار اراسىنداعى ادەتتەگى ءبىر قانتوگىس جانجالدى سىلتاۋ ەتىپ، فۋ دە مەن چجاو حوي گەنەرالدار باسقارعان قىتايدىڭ توقسان مىڭ اسكەرى جوڭعار جەرىنە باسا-كوكتەپ كىردى. بۇل جولعى قىتاي-مانچجۋر اسكەرىنىڭ جورىعى ادەتتەگى ۇرىسقا ۇقسامادى. ەكى ايدىڭ ىشىندە جۇڭگو يمپەراتورى سزين لۋن جىبەرگەن توقسان مىڭ اسكەر وزىنەن ءۇش ەسە كەم جانە بولشەكتەنگەن جوڭعار جاساقتارىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. ءبىر ميلليونداي حالقىن قىردى. ءسويتىپ ءبىر كەزدەگى كۇشتى كوشپەلى مەملەكەت ءبىرجولاتا قۇرىدى. امۋراسانا باس ساۋعالاپ قازاق جەرىنە قاشتى...
كەشە عانا ءوز قولىمەن باۋىزداماق بولعان ناعاشى جۇرتى ونى قۇرمەتپەن قارسى الدى. ابىلاي ۇستىنە ءۇي تىگىپ، الدىنا ۇيىرلەي جىلقى سالدى. ءبىراق كوپ كەشىكپەي امۋراسانا سول جىلى قازاق جەرىنە قىتايلار اكەلگەن ۇلى اپات — قارا شەشەكتەن توبىلدا قايتىس بولدى.
ءسويتىپ شىعىستاعى ءبىر ايبىندى مەملەكەت كورەر كوزگە قۇرىپ كەتتى. جوڭعار قاقپاسىنان سوققان جەل قازاق دالاسىنا ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن جىلىمشى قان مەن ولىكتىڭ ساسىق ءيىسىن اكەپ تۇردى. قۇزعىن قارعالار ەندى سول قان ءيىسى شىققان جاققا قاراي ۇشتى...
مۇنى كورگەن قازاق ەلى شوشىپ كەتتى. جۇڭگو مەن ءوز دالاسىنىڭ اراسىندا تۇرعان جوڭعار حاندىعىنىڭ جوق بولىپ كەتۋىنەن قانداي ءقاۋىپ تۋعانىن ول بىردەن ۇقتى. ەندى شىعىسقا ۇركە قارادى. جۇڭگو بوعدىحاندارى مەن قازاق باتىرلارى بۇرىن دا سان شايقاسقان. ءتىپتى قىتايدىڭ تان ديناستياسى كەزىندە دە قازاق ەلى ءۇش ءجۇز جىل كۇرەسىپ، جەڭگىزبەگەن. راس، جۇڭگو اسكەرىنىڭ كەيبىر كەزەڭدەردە قازاقتىڭ كونە جەرى كوكشە تەڭىز — بالقاشقا دەيىن جەتكەن شاعى بولعان. ءبىراق تۇراقتاي الماعان. سوڭدارىنا كۇيگەن قالا، كۇيزەلگەن دالانى قالدىرىپ قايتىپ وتىرعان. ال بۇل جولعى جۇڭگو بوعدىحانىنىڭ قانىشەرلىك قىلىعى وزگەشە كورىندى. ەندى قازاق ەلى الىستاعى اجداھانىڭ ىسقىرعانىن عانا ەمەس، ارانداي اشقان اۋزىنان قانجارداي تىستەرى اقسيىپ، ءوزىن جۇتۋعا كەلە جاتقانىن ءبىلدى. سول سەبەپتەن دە، بۇرىن قازاق جەرىندە ورىس بەكىنىستەرى سالىنا باستاعانىنا كۇماندانىپ كەلگەن بۇقار جىراۋ:
ءشۇرشىت كەلەدى دەگەن ءسوز بار-دى،
كوكتەن تۇسكەن ءتورت كىتاپ
«ەنجىل» اتتى كالامدا،
ەگەر ءشۇرشىت كەلمەسىن،
ەگەر ءشۇرشىت قاپتاسا،
الىپ ءبىر جەيدى اقتارىپ
كومۋلى كوردەن دەنەڭدى، —
دەپ، جۇڭگو اسكەرىنىڭ قورقاۋ قاسقىردان كەم ەمەس جاۋىزدىعىن ايتىپ، جۇرتتى كۇنى بۇرىن ۇلى ايقاسقا شاقىرا باستادى. قازاق ەلىنىڭ باسىنا بۇل كەزدە تاعى ءبىر قارا بۇلت تونە تۇسكەن. بۇل قارا بۇلت قوقان حاندىعى جاعىنان كەلە جاتتى.
ەل بۇلىگى قاشاندا بولسا بيلەۋشىلەردەن شىققان. جوڭعار مەملەكەتىنىڭ جويىلۋىمەن بايلانىستى، سىردىڭ جوعارعى جاعىندا كوشىپ جۇرگەن قىپشاقتاردىڭ امىرشىلەرى ناربوتا بي مەن ەردەن باتىر تاشكەنت، تۇركىستان، ارىس سەكىلدى سىردىڭ ورتا تۇسىنداعى قالالاردىڭ قوقان حاندىعىنا كوشۋىنە كومەكتەسە باستادى. بۇل قالالار جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قاراماعىنان بوسانسا دا، ەندى قوقان حاندىعىنا باعىنىشتى بولار ءقاۋپى تۋعان. قوقان حاندىعى دا ەندى تاشكەنت پەن تۇركىستان ۋاليەتتەرىنە جاتاتىن شاھارلاردى بىرتىندەپ باسىپ الۋعا اينالدى. قازاق ەلىنە ەكى جاۋمەن الىسار اۋىر كۇن تۋدى.
جوڭعاريا مەن قاشقاريانى وڭاي العان جۇڭگو بوعدىحانى قازاق جەرىنە عانا ەمەس، ءتىپتى سامارقانت، بۇقار، حيۋا، قوقانعا دا اۋىز سالۋعا باراتىنىنا ابىلاي شەك كەلتىرمەدى. وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋاتىنى كۇمانسىز. سول سەبەپتەن دە ابىلايدى، كوكجال قاسقىردىڭ ءبىر شابۋىنان قالمايتىن ەردەن مەن ناربوتا بيلەردىڭ ارەكەتى ەمەس، قاتەرلى اجداھا جۇڭگو بوعدىحانى قوبالجىتا بەردى. ال، سامارقانت، بۇقار، قوقان امىرشىلەرىنە اقىل كىرىپ، بۇعان كەلىپ قوسىلعانشا، قازاق دالاسى ايداھاردىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ مىنە وسىنى ويلاعان ابىلاي جاز ورتاسى بولماي ءۇش جۇزگە ۇران سالىپ، بار ايگىلى باتىرلارىن جيناپ، كوكشە تەڭىز تۇبىنەن كۇنشىعىسقا قاراي قالىڭ قولمەن جورىققا اتتانعان. ىلەمەن جوعارى كوتەرىلىپ، قۇمىرسقاداي قاپتاپ كەلە جاتقان چجاو حوي مەن فۋ دەنىڭ اسكەرىنە قارسى جۇرگەن.
ارينە، ابىلاي جۇڭگو يمپەرياسىن جەڭە قويام دەپ ويلاعان جوق. وندا باسقا دا وي بار ەدى. قازاق ەلىنىڭ باسى قاشاندا سىرتتان جاۋ كەلگەندە عانا بىرىگەتىن، ابىلاي سودان ءۇمىت ەتتى. كەشىكپەي سۇلتان جورامالى شىندىققا اينالا باستاعان. «قارا جۇڭگو قوزعالسا — اقىرزامان بولادى» دەپ بەسىكتەگى بالاسىنا وسيەت ايتىپ قورقىتىپ، قازاق رۋلارى كەلە جاتقان جاۋىنىڭ شىن ءقاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، باستارى بىرىگۋگە اينالدى. باسقىنشى جاۋدان امان قالۋدىڭ بىردەن-بىر جولى ءۇش ءجۇز بوپ وداقتاسۋدا عانا ەكەنى ايقىندالىپ قالعان. سوندىقتان دا ابىلاي ساياساتىنىڭ جارشىسى بۇقار جىراۋ:
ءشۇرشىت كەلسە، سىرعا كوش،
ىشەتۇعىن سۋى بار
دەپ، جان ساقتاۋدىڭ جولىن عانا ايتىپ قويماي:
بۇل، بۇل ۇيرەك، بۇل ۇيرەك،
بۇل ۇيرەكتەي بولىڭىز،
سۋدان سۋعا شۇيگۋمەن،
كولدەن كولگە قونىڭىز.
اينالا الماي ات ءولسىن،
ايىرا الماي جات ءولسىن.
جات بويىنان ءتۇڭىلسىن،
ءبارىڭىز ءبىر ەنەدەن تۋعانداي بولىڭىز، —
دەپ ەل بىرلىگىنە شاقىردى. ەل بىرلىگى — جاۋ بەتىنە ۇستار قالقان. جۇڭگو اسكەرىنىڭ قازاق جەرىنە كىرۋى، قازاق ۇعىمىندا — وردالى جىلاننىڭ كەلۋىمەن تەڭ. وسىنداي جاعدايدا اق تۇيەنىڭ مايدان اشىلار جاققا قاراماي قىرىنداپ جاتۋى جۇرتقا تۇسىنىكسىز-اق. بۇل قانداي ىرىم؟ بۇنىڭ سىرى تەك ازىرشە ابىلايعا عانا ايان...
... قىر باسىندا تۇرعان ابىلاي ەندى بۇقار جىراۋعا بۇرىلدى.
— جىراۋ، بۇگىن اق تۇيەنىڭ قىرىن شوگىپ جاتقانىن كوردىڭىز بە؟ — دەدى ول، — جاماندىقتىڭ بەلگىسى بولماسا نەتسىن...
بۇقار جىراۋ جۇڭگو اسكەرلەرىنىڭ ءتورتىنشى رەت شابۋىلعا شىققانىن قاراۋدا ەدى. قارا قۇرتتاي قاپتاپ كەلەدى. ءبىر قازاققا جيىرما جۇڭگو جابىلعالى كەلە جاتىر. باسىم كۇشكە شىداي الماي، قازاق قولىنىڭ ءبىر جاق شەتى جاپىرىلىپ كەيىن شەگىنە تۇسكەنىن بۇقار جىراۋ جاڭا اڭعاردى. بىرتە-بىرتە قازاق اسكەرىنىڭ ءحالى قيىنداي بەردى. ءومىر بويى ىشەر اسقا جارىماي وتكەن، ءبىراق ءوز امىرشىلەرىنىڭ زورلاۋىمەن سوعىسقا اكەلىنگەن جۇڭگو اسكەرى شابۋىلعا شىققاندا ولگەن تىرىلگەندەرىن بىلمەيتىن. الدە قورلىق ومىردەن ولگەندەرىن ارتىق كورە مە، قارسى جاۋعان وققا كەۋدەلەرىن توسا، ۇنەمى العا ۇمتىلاتىن. وسىنى كورىپ تۇرعان بۇقار جىراۋ ابىلاي سۇراعىنا اسىقپاي جاۋاپ قايتاردى.
— قاسقىردان قورىققان قويشىدان جاقسى كۇزەتشى شىعا قويمايدى. جاۋىندى جەڭگىڭ كەلسە، ەڭ الدىمەن وزىڭە-وزىڭ سەن. ايتپەسە ءبارىمىز بىردەي اپاتقا ۇشىرايمىز.
— كوڭىلىمدە ءبىر كۇدىك بار. ودان قالاي قۇتىلام؟
— جەڭەتىنىنە سەنبەي مايدانعا شىققان قولباسشىنىڭ ءومىرى ۇزاق بولمايدى. ونداي كەسەلدىڭ ءبىر عانا ەمى بار...
— ول قانداي ەم؟
— اجال.
— اجال؟
— ءيا، اجال. ول قانداي داۋاسىز كەسەلدەن دە قۇتقارادى، — دەپ بۇقار جىراۋ قازاق قولىنىڭ جاپىرىلىپ بارا جاتقان قاناتىن كورسەتتى. — شاپ ءقازىر انا تۇسقا! نە اجال تاباسىڭ، نە وزىڭە-وزىڭ سەنبەيتىن اۋرۋدان ايىعاسىڭ.
ابىلاي بۇعان ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق. جالىنقۇيرىعىن تەبىنىپ قاپ، جىراۋ كورسەتكەن مايدان الاڭىنا قاراي شابا جونەلدى.
بۇقار جىراۋ اتىنان ءتۇستى. موينىنا بەلبەۋىن سالىپ، ءبىر تىزەرلەي وتىرىپ، اللاسىنا «اقسارباس» ايتىپ، جالبارىنا باستادى. ارينە بۇقار جىراۋدىڭ قۇدايعا باعىشتاعان ءسوزىن ءدىني ادامداردىڭ بىرەۋى ەستىسە، «قۇران ءسوزىن قور ەتتىڭ!» دەپ سوگەر ەدى، ويتكەنى، ونىڭ اۋزىنان قۇدايعا جالبارىنۋدان گورى، ۇران شاقىرۋعا ۇقساس، ەرەۋىلدى جىر تىزبەگى اعىتىلىپ جاتقان.
ابىلايدىڭ جالعىز شاپقانىن كورگەن قازاق جىگىتتەرى شەگىنۋدى توقتاتىپ، جاۋعا قاراي لاپ قويدى.
— ابىلاي! ابىلاي!
— ارۋاق! ارۋاق!
تاۋدان قۇلاعان تاستارداي، ولگەن-تىرىلگەندەرىنە قاراماعان ساداقشى، نايزاگەر قالىڭ قول الدارىنداعى شاركە تاباندى، قارا قالپاق، قارا شاپاندى جاياۋ اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبىن كۇل-تالقانىن شىعارىپ، كەيىن قۋا باستادى.
قايتىپ ورالعان ابىلاي بۇقار جىراۋعا:
— قولباسشىعا كۇپتەنۋدىڭ سەرىك ەمەس ەكەنىن ەندى ۇقتىم! — دەدى.
بۇگىنگى جەڭىستەن رۋحتانعان ابىلاي ەرتەڭىنە دە شابۋىلدى ءوزى باسقارماق بوپ، ساۋىتىن كيىپ، اسكەر الدىنا شىعا بەرىپ ەدى، بۇقار جىراۋ:
— اجالمەن ويناما، سۇلتانىم. شولمەك كۇندە سىنبايدى، ءبىر-اق رەت سىنادى. بۇگىنگىڭ ارتىق! — دەدى.
— ەر جىگىتتىڭ سەرىگى تاۋەكەل دەمەپ پە ەدىڭ، بۇقار اعا؟
— ءجۇز تاۋەكەلدىڭ ءبىر تاۋبەسى بولار. كەشەگى تاۋەكەلىڭە بۇگىن تاۋبە ەت.
ابىلاي بىردەمە دەپ كەلە جاتىر ەدى. بۇقار جىراۋ:
— قازاقتا ابىلاي بىرەۋ-اق، ال قىتايدا پۋدەلەر كوپ، — دەدى قولىن جوعارى كوتەرىپ، — قۇداي مەنىڭ تىلەگىمدى كۇندە بەرە بەرەدى دەيسىڭ بە، جەتەر ەندى!
جالپى كوشپەلى ەلدەردىڭ سالتى بويىنشا جىراۋ، اقىن دەگەندەردىڭ ءقادىرى حالىق الدىندا وتە جوعارى باعالاناتىن. جىراۋ ارقىلى رۋ كوسەمدەرى وزدەرى باعىنىشتى حان، سۇلتاندارعا وكپەلەرىن دە جەتكىزەتىن. بۇكىل ەل-جۇرتىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاعان مۇنداي جىراۋلارمەن ەڭ تەگەۋرىندى حانداردىڭ وزدەرى دە ساناساتىن.
... بۇگىنگى ۇرىس كەشەگىدەن دە قيىنعا ءتۇستى. ولگەن، تىرىلگەنىنە قاراماي، جۇڭگو سىپايلارى امىرشىلەرىنىڭ بۇيىرۋىمەن ۇستى-ۇستىنە شابۋىلعا شىقتى. قۇلىنجالدى ساداقتارىن شىرەنە تارتقان قازاق جىگىتتەرىنىڭ جەبەسىنەن الدىڭعىسى وققا ۇشسا، ارتىنداعىلارى ولىكتەرىن باسىپ ءوتىپ، العا قاراي ۇمتىلا بەردى. جۇڭگو اسكەرى قازاق جىگىتتەرىن تاعى دا ىعىستىرا باستادى. وسىنداي ءبىر شابۋىلدا، قىزىپ كەتكەن بۇقار جىراۋ:
— كەشە قۇداي ون تىلەگىمدى بەرگەندە، بۇگىن ءبىر تىلەگىمدى بەرمەي مە؟ — دەپ جاۋ شەبىنە قارسى شابا جونەلگەن. ابىلاي «توقتا» دەۋگە دە ۇلگەرمەي قالدى. ءبىر زاماتتا بۇقار وڭ قولىنىڭ قارىنان وق ءتيىپ، ءوز كىسىلەرىنىڭ جانىنا ازەر جەتتى. بۇقاردى ابىلاي ەلگە قايتارىپ، قاسىنا ەندى ءتاتىقارا جىراۋدى الدى.
ابىلاي تۇرعان قىزەمشەك بيىك شوقىنىڭ باسىنان كوز جەتەتىن ادىر-قىرقا بەتتەرى تەگىس كورىنەدى. ونىڭ قاسىندا ءقازىر ءتورت-اق ادام بار: قاناي، بەكبولات، ءتاتىقارا جانە سىرىمبەت باتىر. وزگە باتىرلاردىڭ بەرى دە مايدان دالاسىندا.
قىراعى كوزدى ابىلاي ارعى بەلەستەن تاعى ءبىر لەك جۇڭگو اسكەرىنىڭ تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقانىن كوردى. قۇدايعا شۇكىر، ايتەۋىر ءالى چجاو حويدىڭ كوك نايزالى اتتى اسكەرىنىڭ شاڭى شىققان جوق.
«بۇگىن كەشەگىدەي ەمەس شابۋىلدارى اناعۇرلىم باسەڭ، ءسىرا چجاو حويدىڭ اتتى اسكەرىن كۇتىپ تۇر-اۋ، — دەدى ىشىنەن ابىلاي، — بالەندەي ءقاۋىپ تۋا قويماس».
ابىلاي كۇنباتىس جاققا بۇرىلدى. تاڭ اتقالى ۋاقىت مولشەرىن دە بايقاماپتى، كۇن بەسىندىدەن ەڭكەيىپ بارا جاتىر ەكەن. بىردەمە ايتپاق بوپ ول ەندى قانايعا قاراي بەرىپ ەدى، كەنەت باسىنداعى قالپاعى اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. ابىلاي جالت بۇرىلدى. قالپاعى جەردە جاتىر. تازقارانىڭ تايلاق ءجۇنى قادالعان جەرىنە قاعاز بايلانعان قوزى جاۋرىن ساداق وعى قالپاقتىڭ ءدال ايىر ۇشىنا كەپ شانشىلىپتى. ابىلاي جىلدامىراق قيمىلداپ قالپاعىن جەردەن ءوزى كوتەردى. قاعازىن جۇلىپ الدى دا، جەبەنى لاقتىرىپ جىبەرىپ، وق تەسكەن قالپاعىن اينالدىرا قاراپ شىقتى. ەگەر جەبە ءتورت ەلىدەي تومەن تيگەندە، ابىلاي سۇلتان بۇل دۇنيەگە جوق ەكەن.
— ياپىرماي، قانداي مەرگەن ەدى! — دەدى ول كىم بولسا دا قالپاعىنا ءدال تيگىزگەنىنە تاڭ قالىپ. ءسويتتى دە قولىنداعى قاعازعا كوز جۇگىرتتى. ادەمى ارىپپەن الدەكىم: «ابىلاي، ساق بول، بۇگىن تۇندە كۇزەتشى ءبىر جاقىنىڭ سەنى ولتىرمەك. قايسى ەكەنىن انىق بىلمەيمىن» دەپ جازىپتى. «وق سول جاعىمنان اتىلعانداي بولىپ ەدى، كىم دە بولسا، ءوز اسكەرىمنىڭ ىشىندەگى ءبىر دوس-جار كىسى جازعان بولدى»، — دەدى ابىلاي ىشىنەن، قاعازدى ۇپ-ۋاق ەتىپ جىرتتى دا لاقتىرىپ جىبەردى.
ابىلايدىڭ قاعازدى وقىعانىن كورىپ، سۇپ-سۇر بوپ ءتۇسى قاشىپ كەتكەن بەكبولات بي:
— جاقسىلىق پا، جارقىنىم؟ — دەدى.
— ءجاي اشەيىن... جاۋدى قاشان جەڭەمىز دەپ سۇرايدى. ءسىرا ۇرىستان شارشاعان بىرەۋ بولار.
ارينە، بەكبولات ابىلايدىڭ سوزىنە سەنگەن جوق، ءبىراق ودان ءارى قازبالامادى.
— مەرگەن-اق جىگىت ەكەن...
— ايتپاڭىز.
ابىلايدىڭ باعى وسكەن سايىن قاسى دا كوبەيگەن. وعان بۇگىنگىدەي ساداق وعى جاسىرىن جەردەن تالاي رەت اتىلعان-دى. ءتۇبى ابىلاي حان بولا قالسا، قاراماعىنداعى ەلدەرىنە بيلىكتەرىنىڭ بۇرىنعىداي جۇرمەيتىنىن سەزەتىن ب ا ق كۇندەس تورە تۇقىمدارى دا وعان جاماندىق ويلاي باستاعان. بۇنى بىلەتىن ابىلاي جانىنا حالىققا ءقادىرى بار باتىر، جىراۋ، شەشەندەردى كوبىرەك جيناۋعا تىرىسقان.
ابىلايعا قارسى ءبيدىڭ ءبىرى بەكبولات ەدى. «حاتتا نە جازىلىپتى؟» دەپ ول بوسقا سۇراعان جوق-تى. اكەسى قاز داۋىستى قازىبەكتەي ەمەس، ابىلاي دارەجەسىنىڭ بۇلاي كوتەرىلە بەرۋىن ۇناتپايتىن. جانە ءوزىنىڭ قارسى ەكەنىن جاسىرمايتىن دا. تەك ەل شەتىنە جاۋ كەلە جاتىر دەگەندى ەستىگەننەن بەرى عانا رايىنان قايتقان. ءقازىر قازاق ەلىن تاعى ءبىر اپاتتان الىپ قالۋ ءۇشىن ابىلاي سەكىلدى ەر جۇرەك، تاباندى ادامنىڭ سوڭىنان ەرۋدى بەكبولات ماقۇل كورگەن. قورقىنىشتى حابار تاراعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە ءوز جىگىتتەرىمەن ابىلايدىڭ جاساعىنا كەلىپ قوسىلعان. ال سول ابىلاي بەكبولاتتان سىرىن جاسىرىپ تۇر. «ول قاعازدا نە جازىلدى ەكەن؟ سۇلتان سونشاما نەگە سۇرلانىپ كەتتى؟» ابىلاي باتىپ بارا جاتقان كۇنگە تاعى ءبىر قاراپ قويدى. جاۋ شەبىنەن «بۇگىنگى ۇرىس ءبىتتى» دەگەن دابىل ءۇنى ەستىلدى.
— جارايدى، — دەدى ابىلاي، — بۇ جولى ءبىز شۇرشىتتەردىڭ دەگەنىنە كونەيىك. بۇگىنگى ۇرىس وسىمەن اياقتالسىن...
قازاق داۋىلپازدارىنىڭ دۇڭكىلى دە كەڭ دالانىڭ ۇستىندە قالىقتاي جونەلدى. سول-اق ەكەن ەكى جاقتىڭ اسكەرى ەكى ءبولىنىپ، كەيىن قاراي سەرپىلدى. اي تۋا مايدانعا ات-اربالى ولىك جيناۋشىلار كەلدى. مايدان شەكاراسىندا ەكى جاقتىڭ كۇزەتشى اسكەرلەرى بىر-بىرىنە كورىنبەي، جىرا-سايلاردى بۇركەنىپ، تۇنگى شەپتەرىن قۇردى.
ابىلاي ءوز سەرىكتەرىمەن شاتىرىنا قايتتى. قازاق قولدارىنىڭ توقتاعان جەرى ىلە مەن كۇركىرەك اتتى شاعىن وزەننىڭ توعىسقان القابى بولاتىن. ورتادا ابىلايدىڭ اق ورداسى. جان-جاعىندا شاشىراي تىگىلگەن وزگە قولباسشى باتىرلاردىڭ ۇيلەرى... ابىلاي اتتان تۇسىسىمەن شاتىرىنا كىرىپ، ۇستىندەگى ساۋىتتارىن تاستاپ، جايشىلىقتاعى كيىمىمەن ءوزىن كۇتىپ وتىرعان قولباسشىلار كەڭەسىنە كەلدى. سوسىن ءماجىلىسىن تەز وتكىزىپ، ادەتتەگىسىنەن كورى كەشكى اسىن دا ەرتەرەك ءىشىپ، جاتىپ قالدى.
ابىلايدىڭ جورىقتا ەرتە تۇرۋ. جالپى عادەتى ەدى. جانە باسى جاستىققا تيىسىمەن-اق تەز ۇيىقتاپ كەتەتىن... ابىلاي بۇگىن دە ءسويتتى. تەك جارتىلاي شەشىنىپ توسەگىنە جاتار الدىندا كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ الىپ، جالاڭاش كۇيىندە باس جاعىنا قويدى. سوسىن ۇيقىعا كەتتى. الدەن ۋاقىتتا كەنەت كوزىن اشتى. باعاناعى قاعاز ەسىنە ءتۇستى...
ويانىپ العاننان كەيىن بۇگىن كۇزەتتە كىمدەر تۇرعانىن بىلگىسى كەلدى، ءبىراق بۇل ويىنان تەز قايتتى. الاتىن اجال بولسا التىن ساندىقتىڭ ىشىندە جاتساڭ دا، ازىرەيىل ءوزى تابادى دەپ ويلادى ىشىنەن. «ەگەر بۇگىنگى ءتۇن مەنىڭ اقىرعى ءتۇنىم بولسا، تاۋەكەل، ونى دا كورەلىك...»
ابىلاي ءبىراز جاتىپ تاعى ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى. قارا كيىمدى ءبىر ءداۋ ادام كەۋدەسىنەن باسا، ۇستىنە كەپ قۇلادى. ۇستىنەن قارا بۋرا باسقانداي، تىپىر ەتكىزىپ قوزعالتار ەمەس، دەمى ءبىتىپ تۇنشىعىپ ءولىپ بارا جاتىر...
— ابىلاي، ابىلاي! — دەپ الدەكىم اياعىنان جۇلقىلاپ تارتقانداي بولدى.
ابىلاي كوزىن اشتى. شالقاسىنان جاتقان ەكەن، باستىرىلىپ قالىپتى. ءۇستى-باسى قارا تەرگە مالىنعان.
— ءتۇس كوردىڭىز بە؟ داۋىسىڭىز تىم قورقىنىشتى شىقتى عوي...
ابىلاي قولىن جالاڭاش قىلىشىنىڭ سابىنا اپارا بەردى.
— بۇل قايسىڭ؟
— مەن عوي... نۇرجانمىن.
ابىلاي قىلىش سابىنان قولىن كەيىن تارتىپ الدى. بۇل قاراۋىل رۋىنان العان ورتانشى ايەلى قامشاتتىڭ تۋعان ءىنىسى ەدى.
— جالعىزسىڭ با؟..
— جالعىزبىن... ءتۇن بۇگىن تىم قاراڭعى. وردانى اينالا كۇزەت قويدىق. مۇلىك ەكەۋمىز بوساعادا تۇرمىز.
— ءقازىر قاي مەزگىل؟
— ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارا جاتىر...
— جاقسى، ءالى ءبىر ۇيىقتاپ تۇرار ۋاقىت بار ەكەن.
— ءيا... ۇيىقتاڭىز...
ابىلاي ۇيدە جالعىز قالدى.
ۇيقىسى كەنەت شايداي اشىلدى. كۇنى بويى بولعان ۇرىستان ابدەن شارشاعان ەدى، تىنىعىپ قالىپتى؛ باعاناعى حات تاعى ەسىنە ءتۇستى. حات ءسوزى بۇ جولى جۇرەگىنە ءبىر ءتۇرلى سۋىق، ىزبارلى ءتيدى. «كىم ەكەن بۇل حاتتى جازعان؟ ءبىر جاقىنىڭ ولتىرمەكشى دەدى عوي... قايسىسى ەكەن؟ جاقىنىڭ دەيدى؟.. كۇزەتتە بۇگىن قاراۋىل مەن اتىعاي رۋلارىنىڭ جىگىتتەرى تۇر. ولار قاستىق ويلاماسا كەرەك-تى. سوندا قايسىسى بولدى؟ ايتپاقشى نۇرجان ەسىك الدىندا «مۇلىكپەن ەكەۋمىز تۇرمىز» دەدى عوي. جوق، ول باشقۇرت بولعانمەن، ونى ماعان قاراساقالدىڭ ءوزى جىبەردى ەمەس پە... ءبىراق شىنىندا سولاي ما ەكەن؟ راسىمەن قاراساقالدان كەلدى مە ەكەن؟ بۇنى مەن قابانباي باتىردان نەگە سۇرامادىم؟»
قاراساقال ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز قىرقىنشى جىلى روسسيا پاتشالىعىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا باشقۇرت حالقىن قارسى كوتەرگەن قايراتكەر ەدى. پاتشا اسكەرى بۇل كوتەرىلىستى اياماي باسقان كەزىندە، قازاق دالاسىنا قاشقان. بۇنىمەن بىرگە قازاق جەرىنە كەلگەن باشقۇرتتىڭ وزگە كەدەي، شارۋا ادامدارى سوڭىنان ەلدەرىنە كايتىپ، سالاۋات يۋلايەۆتىڭ جاساعىمەن بىرگە پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قوسىلعان. ال قاراساقال قازاق دالاسىندا قالىپ قويعان.
قازاق دالاسى ون جەتىنشى عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ-اق پاتشا ۇكىمەتى، جوڭعار قونتايشىسى، جۇڭگو بوعدىحانداردىڭ زابىرىنە شىداي الماعان ادامداردىڭ پاناسىنا اينالىپ ەدى. قۇلازىعان ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالا كىمدى بولسا دا جاسىرا الادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق حالقىنىڭ كەڭ پەيىلدىلىگى، جومارتتىعى، ەلىنەن ايىرىلعاندارعا دەگەن اياۋشىلىعىن قوسساق، قازاق دالاسى مۇنداي جانداردىڭ ەكىنشى وتانىنا تەز-اق اينالىپ كەتەتىن.
قاراساقالعا دا حالىق سونداي قۇرمەت كورسەتكەن. ەڭ الدىمەن كىشى ءجۇز اراسىندا، كەيىن قارقارالى ماڭىنداعى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدى ساعالاپ ءجۇردى. قاراساقال ءبىر جاعىنان ورىس پاتشالىعىن الداماق بولسا، ەكىنشى جاعىنان قازاق ەلىنىڭ جوڭعار مەملەكەتىنە وشتىگىن پايدالانىپ، ءوزىن سىبان راپتان ولگەننەن كەيىن، قونتايشىلىققا تالاسىپ، قالدەن سەرەننىڭ قولىنان قازا تاپقان شۇنو دابومىن دەپ لاقاپ تاراتتى. الدىمەن قازىبەك، ارتىنان قاراكەرەي قابانباي قاراساقالعا سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، وزىنە جەكە ۇلىس بيلەتىپ قولدارىندا ۇستادى. كەيىن ونىڭ قاراساقال، شۇنو دەگەن اتتارىن وزگەرتىپ، قاراحان دەپ اتادى. قاراحاننىڭ قاراساقال ەكەنىن بىلەتىن ورىس پاتشالىعىنا دا، شۇنو ەمەس ەكەنىن بىلەتىن جوڭعار قونتايشىسىنا دا قازاق ەلى ۇستاپ بەرمەدى. جوڭعار قونتايشىسىنان زورلىق كورگەندەر ەندى جازىقسىز قۋعىنعا تۇسكەن «شۇنو دابونىڭ» قاراماعىنا قاشتى. بۇل كەزىندە قالدەن سەرەندى قاتتى قاۋىپتەندىرگەن...
قازاق ەلىنىڭ وزىنە كورسەتكەن جاقسىلىعىن قاراساقال دا بوس تاستاعان جوق. ماڭىنا جينالعان جوڭعار، باشقۇرت، تاتار جىگىتتەرىنەن جاساقتار قۇرىپ، قازاق قولدارىنا قوستى. بۇل جاساقتار قازاق ەلىنىڭ بوستاندىعىن، تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋعا ءوزىنىڭ ەرجۇرەكتىلىگىن، شىن بەرىلگەن دوس ەكەنىن جوڭعار، جۇڭگو باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستە سان مارتەبە كورسەتكەن. كوپشىلىگى جوڭعار جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان قاراساقال جاساقتارىنىڭ ءقادىرى، اسىرەسە، جوڭعار مەملەكەتى قۇرىلعاننان كەيىن ارتا تۇسكەن...
ابىلايمەن سىيلاس وسى قاراساقال جاقىندا وعان ءوزىنىڭ مۇلىك دەگەن جىگىتىن جىبەرگەن. مايداندا مۇلىكتىڭ ەرلىگىن، مەرگەندىگىن ءوز كوزىمەن كورگەن ابىلاي، ونى ءوزىن كۇزەتەتىن جاساققا كوشىرتكەن.
شەتتەرى جىرىمدالعان تۋلاقتاي الا شابىر بۇلت كۇمىس ايدىڭ بەتىن قىمتاي جاپتى. جاڭا عانا سامالاداي جارىق دۇنيە زاماتتا قاراڭعىلانا قالدى. ەسىك بوساعاسىندا نۇرجانمەن قاتار تۇرعان مۇلىكتىڭ تىپىرشىپ كۇتكەنى دە وسى كەز ەدى. ول قىنابىنان قانجارىن سۋىرىپ الىپ، جالاڭاش ءجۇزىن قولىمەن ءسال سيپاپ كوردى. دىرىلدەپ كەتكەن جۇرەگىن توقتاتىپ اق وردا ەسىگىنە تاياي ءتۇستى. ءدال وسى ساتتە ابىلايدىڭ ىڭىرانعان ءۇنى ەستىلدى. مۇلىكتەن بۇرىن ۇيگە نۇرجان كىردى. ءوزىنىڭ ءسال كەشىگىپ قالعانىنا وكىنگەن مۇلىك ەندى جالاڭاش قانجارىنىڭ سابىن اشۋلانا قىسىپ، ءۇي ىشىندەگى دىبىستارعا قۇلاعىن توسىپ تۇرا قالدى.
مۇلىكتى ابىلاي ورداسىنا قاراساقال ەمەس، قوقان امىرشىلەرى ەردەن مەن نۇربوتا بيلەر جىبەرگەن. جوڭعار قاۋپىنەن قۇتىلعان قوقان بيلەرى، ورتا جولدا ابىلاي جاساقتارى تۇرعاندىقتان، جۇڭگو شابۋىلىن وزدەرىنە قورقىنىشتى ساناماعان، قايتا ابىلايدىڭ قيىن جاعدايىن پايدالانىپ، سىرداريا بويىنىڭ شاھارلارىن باسىپ قالۋدى ويلاعان. بۇل ويىنا بوگەت تەك ابىلاي. ال قازىرگى كەزدە قازاق دالاسىنىڭ ساياسي جانە اسكەري بيلىگى ابىلاي قولىندا. ەگەر ول ولە قالسا، ءۇش ءجۇز تاعى بىتىراپ، قازاق حاندىعىنىڭ بىت-شىتى شىعاتىنىنا نۇربوتا مەن ەردەن شەك كەلتىرمەگەن. حالىق دەگەن نە؟ ولاردىڭ ويىنشا باسقاراتىن كەمەڭگەرى بولماسا قۇر توپىر. ەندى ولار ابىلايدىڭ كوزىن جويۋعا تىرىستى. مىنە، كىسى ولتىرگىش سۇرقيا مۇلىك ابىلايدىڭ ورداسىنا وسىنداي قۇپيا تاپسىرمامەن كەلىپ ەدى. ەگەر مۇلىك ويلاعاندارىن ورىنداپ كەلسە، قوس بي ونىڭ باسىنا جۇماق ورناتپاق بوپ ۋادە بەرگەن...
مۇلىك بۇگىن جۇيرىك اتىنىڭ باسىنا دوربا كيگىزىپ، تورت اياعىنا كيگىز بايلاپ، سايعا تىعىپ قويىپ، ىسكە كىرىسۋگە بەل بايلاعان. تەك اڭدىعانداي نۇرجاننىڭ قاسىنان ەكى ەلى اجىراماۋى مۇنى كۇدىكتەندىرە باستادى.
... ونىڭ قوقاننان كەلگەنىن ءبىر-اق ادام بىلەتىن. ول ءارى مىلقاۋ، ءارى مەڭىرەۋ، ءوزىنىڭ اتقوسشىسى وزبەك جىگىتى ەدى. ول حيۋا حانى قوقان امىرشىلەرىنە ساتقان قۇل بولاتىن. قوقاندا ەكى بالاسى قالعان. مۇلىكتىڭ نەگە كەلگەنىن مىلقاۋ بىلمەيتىن. تەك بۇگىن تاڭەرتەڭ قوقاننان كەلگەن شابارماننىڭ وعان قاعاز بەرىپ جاتقانىن كورىپ قالعان. مۇلىك شابارمانمەن سويلەسىپ تۇرعاندا شاتىردى جيناپ جۇرگەم مىلقاۋ قورجىنعا تىعىپ قويعان سول قاعازداعى «تەزدەت» دەگەن ءسوزدى وقىعان بولار دەگەن وي مۇلىكتىڭ دەنەسىن كەنەت دىرىلدەتىپ جىبەردى. ءبىراق سول ساتتە «قويشى، ءارى مىلقاۋ، ءارى ساڭىراۋ قۇل قايدان حات تانىسىن»، دەپ ءوزىن-وزى باستى. ءبىراق قورىققانعا قوس كورىنەدى، كۇدىك العان كوڭىل قايتادان قوبالجي ءتۇستى...
ول وسىلاي نە ىستەرىن بىلمەي، مازاسى كەتىپ، ابىگەرلەنىپ تۇرعاندا اق وردادان ابىلايدىڭ ءوزى شىقتى. مۇلىكتىڭ جۇرەگى ءجيى-جيى سوقتى. ابىلايدىڭ بويشاڭ تۇلعاسى اي ساۋلەسىنە بولەنىپ، بۇرىنعىسىنان دا ۇلعايىپ، ايبارلانا تۇسكەندەي. ءبىراق مۇلىكتىڭ اككى كوزى ونىڭ قارۋسىز ەكەنىن بىردەن شالىپ قالدى.
— ازىراق اۋا جۇتقان ءجون بولار! — دەدى ابىلاي كەتىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قاراماستان.
— جاقسى، سوڭىڭىزدان مەن ەرەيىن، — دەدى مۇلىك، سوسىن نۇرجانعا بۇرىلدى، — نۇرەكە، وردا ەسىگىن ءسىز كۇزەتىڭىز... ءبىز جوقتا ۇيگە بىرەۋ-مىرەۋ كىرىپ كەتىپ جۇرمەسىن...
ابىلايدىڭ ەزۋ تارتىپ كەكەتە كۇلىمسىرەگەنىن مۇلىك كورگەن جوق. ول قولىنداعى ءشيتى مىلتىعى مەن بەلىندەگى قانجارىن شەشىپ الىم، وردا قابىرعاسىنا سۇيەدى. قارۋسىز قولباسشى دارەتكە بارارىندا سوڭىنان ەرەتىن كۇزەتشىنىڭ دە قارۋسىز بولۋى ەجەلدەن كەلە جاتقان ءتارتىپ.
ابىلاي تاڭ قاراڭعىسىنا كوزىن ءسال ۇيرەتىپ تۇردى دا، ورداسىنىڭ وڭ جاق ىرگەسىنەن ەكى ءجۇز قادامداي جەردەگى سايعا قاراي اياڭدادى. ارت جاعىندا ءىلبي باسىپ مۇلىك كەلە جاتىر. كەنەت ول ىشقىرىنداعى الماس پىشاعىن قىنابىنان سۋىرىپ الدى. ابىلاي ءسال كىدىردى.
— مىناۋ اعاراڭداعان نە؟
— ءوزىڭىزدىڭ اق بۋراڭىز عوي...
— جارىقتىقتى كەشەدەن بەرى كورگەن جوق ەدىم، كۇندىز وردا ماڭىندا بولدى ما؟
— ءيا، كەشكە تامان ءبىر كورگەنىمدە الدىڭىزداعى ساي جاعاسىندا تۇرعان-دى...
بۇلار تاياعان كەزدە اق بۋرا ورنىنان تۇرەگەلدى. ابىلاي ونىڭ قالاي قاراڭ جاتقانىن اڭعارماي قالدى.
— جارىقتىعىم، بارسىڭ با؟ — دەپ جانىنان وتە بەردى. ول سايدىڭ قاباعىنداعى قالىڭ بۇتاعا قاراي اياعىن بىرەر باستى دا، ارت جاعىنان «اللا!» دەپ ءبىر-اق رەت باقىرىپ قالعان داۋىستى ەستىپ، جالت بۇرىلدى. داۋىس ادام ايتقىسىز ۇرەيلى شىقتى. ابىلايدىڭ جالت قاراعاندا كورگەنى — وزىنەن بەس قادامداي جەردە مۇلىكتى جەلكەسىنەن تىستەپ اپ، جەرگە الىپ ۇرىپ، اياعىمەن تارپىپ-تارپىپ جىبەرىپ، ۇستىنە شوگە بەرگەن اق بۋراسى بولدى. داۋىس شىققان جەرگە نۇرجان دا، وزگە كۇزەتشىلەر دە جۇگىرىپ كەلگەن.
— ۋا، نە بولدى؟ — دەدى نۇرجان داۋسى دىرىلدەپ. — ايتەۋىر، ءوزىڭىز امانسىز با؟
ابىلاي اق بۋرانى كورسەتتى.
— كۇزەتشى مۇلىكتى اق بۋرا باسىپ قالدى. ءقازىر استىندا جاتىر.
— ويپىرماي، نە دەيسىز. وي، جانۋار... — نۇرجان بۋراعا قاراي تۋرا ۇمتىلدى.
— تيمە! — دەدى ابىلاي اقىرىپ. نۇرجان كىلت توقتادى. نەسى قالدى دەيسىڭ.
جۇرت نە ىستەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا اق بۋرا تۇرەگەلدى دە قارا تۇنگە كىرىپ جوق بولدى.
ءبىر جاس جىگىت شاقپاق تاسىن ۇرىپ، وت تۇتاتقان. لaپ ەتىپ جانعان كەپكەن قۋرايدىڭ جارىعى قاندى وقيعا بولعان جەرگە ءتۇستى. جۇرت مىلجا مىلجاسى شىققان مۇلىكتىڭ دەنەسى مەن قاسىندا جاتقان ءتۇسى سۋىق جالاڭاش قانجاردى كوردى. مۇلىكتىڭ ءتىسى اقسيىپ كەتكەن. سىقىلىقتاپ كۇلىپ جاتقام ادام ءتارىزدى... ونىڭ قىلىشى مەن ساداعىن تاستاپ كەتكەنىن كورگەن نۇرجان ءبىر سۇمدىقتىڭ بولا جازداعانىن ەندى ءتۇسىندى.
— ياپىرماي، ءا... — دەي بەردى. — اق بۋرا بولماعاندا... مىنا سۇم ءسىزدى ولتىرمەك ەكەن عوي..
ابىلاي ۇندەگەن جوق. اياعىن ساسپاي باسىپ ورداسىنا كىرىپ كەتتى.
اڭىز بۇل وقيعانى بىزگە وسىلاي جەتكىزدى. تەك اجالدان قۇتقارىلعان ابىلاي، مۇلىكتىڭ «سوڭىڭىزدان ەرەيىن» دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە، كۇلىمسىرەگەن جەرىن عانا اڭىز ايتپايدى.
ال سۇلتان بولسا، اق ورداعا كىرىپ بارا جاتىپ، كەشەگى حاتتى وزىنە كىم جازعانىن ويلاۋدا ەدى. ول حاتتىڭ شەتىندە «مۇلىك» دەگەن، كوزگە كورىنەر-كورىنبەس ءسوز دە بار-دى. دوس ادام شىنىن جازعان ەكەن. ونى اق بۋرا ايقىندادى. ابىلاي ورداسىنىڭ ەسىگىن اشا بەرىپ تاعى كۇلىمسىرەدى. «كىسى الاتىن ءبىر بۋرا ون كۇزەتشىگە تاتيدى ەكەن-اۋ».
... كۇندەگى ۋاقىتىنان ءسال كەشتەۋ ويانعان ابىلايعا تاڭەرتەڭ كۇزەتشىلەرى مىلقاۋدى الىپ كەلدى. ابىلاي ەكەۋى وڭاشا قالعان. وزبەكتىڭ تۇنجىراعان بەتىنە ۇزاق قاراپ وتىردى دا، قولىنا بور الىپ، جانىنداعى دوڭگەلەك ستولدىڭ بەتىنە اراب ارپىمەن:
«كەشە مەنىڭ باسىمداعى قالپاقتى اتىپ تۇسىرگەن سەنسىڭ بە، جىگىتىم؟» — دەپ سۇرادى.
مىلقاۋ بوردى الىپ جازۋمەن جاۋاپ قايىردى.
«مەنمىن».
«مەرگەندىگىڭ ءۇشىن كوپ راحمەت!»
«راحمەتتى ەڭ الدىمەن جازمىشىڭا ايت».
«مۇلىكپەن ەكەۋىڭ قايدان كەلدىڭدەر؟»
«قوقاننان...»
«كىم جىبەردى؟».
«ەردەن مەن نۇربوتا بيلەر».
«قانداي شارۋامەن؟»
«قوقان بيلەرى سەنەن قورقادى».
ابىلاي «جاقسى» دەپ، باسىن يزەدى. ول تۇرەگەلىپ ەڭگەزەردەي وزبەك قۇلىنا ءوزىنىڭ كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان قۇندىز جاعالى شاپانى مەن كامشات بوركىن كيگىزدى. سەرىكتەرىنە قۇلدى ءوزىنىڭ قاعاز كوشىرەتىن حاتشىسى ەتىپ الاتىنىن ايتتى. كوپ كەشىكپەي قوقان جاعىنا ابىلايدىڭ بەس جىگىتى ءجۇرىپ كەتتى. ولار وزدەرىمەن تىلەكتەس ساۋداگەرلەر ارقىلى، مىلقاۋدىڭ قۇلدىقتا جۇرگەن ەكى ۇلىن ساتىپ الۋعا ءتيىستى ەدى...
... كۇن ۇياسىنان كوتەرىلىپ تە ۇلگىرگەن جوق، جوڭعار قاقپاسىنىڭ بەرگى بەتىنەن دۇركىن-دۇركىن ايقاي-شۋ ەستىلدى. جۇڭگو جاعىنا جىبەرگەن ابىلايدىڭ ەرتولەلەرى، تۇندە فۋ دە مەن چجاو حويدىڭ اسكەرىنىڭ قوسىلعان حابارىن الىپ كەلدى.
— كەلگەن كۇشتىڭ نەگىزى اتتى اسكەر، — دەدى بارلاۋشىلار. — اتتارى دا بۇرىنعىداي ەمەس، قازاقى جىلقى. شاماسى، قاشقاريا مەن ۇلى ءجۇز اۋىلدارىنان تارتىپ العان سەكىلدى...
— دەگەنمەن جاياۋ اسكەرى كوپ قوي، — دەدى ابىلاي بارلاۋشىلار جاساعىنىڭ باستىعى سەڭگىرباي باتىرعا قاراپ، — ءدال بۇگىن ولار مايدانعا شىعا قويار ما ەكەن، قالاي ويلايسىڭ...
— جوق، بۇگىن ولار ۇرىسقا شىعا المايدى. الىستان شارشاپ كەلدى عوي. ال كەشەگى سوعىسقا قاتىناسقاندارى ولاردان دا جامان شارشاعان. تۇندە ەكى مىڭعا جۋىق ولىك جيناپتى، وڭاي ما... ال ءقازىر ولار قازان كوتەرىپ، تارى ورنىنا، بۇگىن ەكى ەسە ەتىپ كۇرىش سالىپ جاتىر... بۇنىسىنا قاراعاندا چجاو حويدىڭ اسكەرىنىڭ امان-ەسەن جەتكەنىن تويلاماق ءتارىزدى. بىزگە قارسى تەك شامالى قالقان قويماق ويى بار.
— جاقسى، — دەدى ابىلاي. — مەنىڭ ورداما مىڭ باسى باتىرلاردى تەگىس شاقىرىڭدار...
سەڭگىرباي الدىڭعى شەپكە كەتتى. جان-جاققا قولباسشى باتىرلاردى جيناۋعا شابارماندار جونەلدى.
... ابىلاي وردادا جاپادان-جالعىز وتىرىپ، قالىڭ ويعا شومدى. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ نە ىستەۋ قاجەت، سونى بۇگىن شەشۋى كەرەك. ابىلاي قالاي شەشسە، تاڭەرتەڭ اق بۋرا سولاي قاراپ جاتاتىن بولادى.
قىرعىن ۇرىس باستالعالى، مىنە بىرنەشە كۇن ءوتتى. قىرىلعان ءشۇرشىت بىزدەن ون ەسە كوپ دەيىك، ءبىراق فۋ دە مە چجاو حويعا ول دىم دا ەمەس. ال قازاق ەلىنە كەلسەك... «اقتابان شۇبىرىندىدان» بەرى ءالى بۇرىنعى سانىمىزعا جەتە الماي كەلەمىز. بىزگە ءاربىر جىگىت قىمبات. جارايدى، فۋ دە مەن چجاو حويدىڭ وسى ەكى قولىن جەڭسىن-اق، سونىمەن سوعىس بىتە مە؟ جۇڭگو بوعدىحانى ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى، التىنشى قولىن جىبەرەدى... جوق، ءقازىر قازاق ەلىنىڭ قىتايدىڭ مىڭ باستى ايداھارىنا قارسى تۇرا الار دارمەنى جوق... ول ايداھاردىڭ قولىنا تۇسكەن قازاق رۋلارى ازىرگە شىداي تۇرسىن...ءتىرى قالۋ ءۇشىن سۋىر بولىپ جەرگە كىرىپ، تاۋتەكە بوپ قۇزعا شىقسىن، ايتەۋىر، قۇرىپ كەتپەۋدىڭ جولىن ىزدەسىن... ال، ءقازىر ءبىزدىڭ بورىشىمىز نەدە؟ شۇرشىتكە قازاقتىڭ وڭاي جاۋ ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ، اسكەرىمىزدى امان-ەسەن ەلىمىزگە قايتارۋىمىز كەرەك. ءشۇرشىت سوڭىمىزدان قۋماق بولسا، سوندا كورسىن ءبىزدىڭ كۇشىمىزدى. ارينە، اقىلى سۋ بوپ كەتپەسە ءبىزدى قۋمايدى... قۋماسا تەڭبە-تەڭ تۇسكەن بوپ ايرىلامىز...
ال اسكەرىمىزدى قايتكەن كۇندە دە امان ساقتاۋىمىز قاجەت. قوقان بيلەرى مۇلىكتى بوسقا جىبەرىپ وتىرعان جوق قوي. ولاردىڭ ويى اپ-ايقىن: شۇرشىتتەر قازاق جاۋىنگەرلەرىن قىرىپ جاتقاندا، سۇرقيا مۇلىك قازاقتىڭ بولاشاق حانىن ولتىرەدى... سول كەزدە قوقان امىرشىلەرىنە كىم قارسى تۇرا الادى؟ باز باياعى قازاق ەلىن تالان-تاراج ەتىپ، تالاپ الماق. ارينە، قوقان بيلەرى وزدەرىنە ەڭ قولايلى جەرلەردى كۇنى بۇرىن بەلگىلەپ قويعاندارى دا ءمالىم، ايتپەسە ارال تەڭىزى تۇسىندا ولاردىڭ جاساقتارى تەككە كورىنبەسە كەرەك-تى. ءشۇرشىت شاپقىنشىلىعى ولاردىڭ ويىنا دا كەلەر ەمەس. اللا-تاعالا وزىنەن ءوزى ساقتاپ قالاتىنداي كورەدى. ءشۇرشىت پەن قوقان ەميراتىنىڭ ورتاسىندا قازاق قولدارى تۇر. نادير-شاحتىڭ حيۋاداعى قۇلدارى دا جۇڭگو ايداھارىنىڭ بار ەكەنىن ەستەرىنەن شىعارعان. بار اينالدىراتىنى قازاق ەلى. بىزگە تيىسپەگەن، كوز الارتپاعان ءبىر كۇندەرى جوق. جۇڭگو بوعدىحاندارى الدا-جالدا قازاق اسكەرىن قۇرتا السا، شۇرشىتتەن بۇلار امان قالا ما؟ وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋماي ما؟ ءيا، سويتەدى. ال، كەنەت ولار بىزبەن بىرىككەن كۇندە دە، جۇڭگو ايداھارىنا قوقان مەن حيۋا دا توتەپ بەرە المايدى... سوندىقتان ازىرگە...
— بۇگىن تۇندە ءبىز كەيىن شەگىنەمىز، — دەدى ابىلاي، باتىرلار اسكەري كەڭەسكە جينالىپ بولعان سوڭ، — ارتىمىزدا قۋعىنشىلارعا توتەپ بەرەتىن بولماشى قالقان عانا قالادى.
ءۇي ءىشى تىنا قالدى. ىزىڭداپ ۇشقان ماسانىڭ دىبىسى عانا ەستىلەدى. باتىرلاردا ءۇن جوق...
— بۇنىمىز قاشۋ عوي! — دەدى قاراكەرەي قابانباي ۇناتپاعام پىشىنمەن.
— ءيا، سولاي دەسە دە بولادى، — دەدى ابىلاي ساسپاي. — ءبىراق بۇل قازاق باتىرلارىنىڭ اجالدان قورقىپ قاشۋى ەمەس. اسكەرىن ساقتاۋدىڭ امالى.
— بۇعان ءبىز تۇسىنەرمىز-اۋ، — دەدى قانجىعالى بوگەنباي، — سوڭىمىزدان ەرگەن جۇرت نە دەيدى؟
— دەر كەزىندە شەگىنبەسەك، ەندى جيىرما كۇننەن كەيىن، تەك ءسىز بەن ءبىز عانا ءتىرى قالارمىز. ونىڭ ءوزى دە نەعايبىل، — دەدى ابىلاي، — ولىك جيناۋشىلار كەشەگى ايقاستا جەتى ءجۇز كىسى ءولدى دەگەن حابار اكەلدى. الدىڭعى كۇنى التى جۇزدەي جىگىت قازا بولدى... كۇندە وسىنداي شىعىن ەتسەك ساناڭدار، قانشا كۇنگە جەتەمىز؟..
— ابىلاي سۇلتان ءجون ايتىپ وتىر، — دەدى جانىبەك تارحان قامشىسىن الدىنا تاستاپ، — شەگىنۋ كەرەك. ءبىراق قاي تۇسقا بارىم بەكىنەمىز؟ سونى اقىلداسايىق.
مىسقىلشىل قاناي مىرس ەتتى.
— تورعايعا تارتامىز. قىتايدان قاشساڭ، ار جاعىندا ورىنبور بار.
شۇرشىتپەن بەتپە-بەت كەپ شايقاسۋدى عانا بىلگەن كەيبىر قازاق باتىرلارىنىڭ بۇل وقيعانى تەرەڭىرەك ويلاۋعا ورەلەرى جەتپەي جۇرگەن-دى. سۇڭعىلا قاناي كوپ ادامنىڭ ويىن ايتىپ سالعان. وسى وتىرعانداردىڭ كەيبىرەۋى ابىلايدىڭ روسسيامەن جاقىنداسۋىن ءجون كورمەيتىن. ءتىپتى ونى ايىپتى سانايتىن. بۇلار قالاي دەسە ولاي دەسىن، ابىلايدىڭ كوز الدىنان جاقىندا عانا بولىپ وتكەن جوڭعارلاردىڭ قاندى قايعىلى ءحالى كەتپەيتىن. اتتەڭ نە كەرەك، جاڭا ايەل پاتشا ءوزىنىڭ يمپەرياسىندا نە بولىپ جاتقانىن ءالى ۇعا قويعان جوق. سونىڭ سالدارىنان ابىلاي دا ءشۇرشىتتىڭ سازايىن تارتقىزا الماي وتىر.
— ءجا، جەتەر! — دەدى ول اقىرعى كەسىمىن ايتىپ، — قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىن كوكپارعا سالاتىن زامان ەمەس. كوكشە تەڭىزگە دەيىن شەگىنەمىز. ودان ءارى بارمايمىز. ال شەگىنگەن اسكەرگە قالقان بوپ، ءاز جىگىتتەرىمەن ءبىر باتىر قالسىن!
ابىلايدان باتىرلار ۇيعارىمىنسىز ۇزىلدى-كەسىلدى جارلىق ەستىپ كورمەگەن قولباسشىلار نە دەرلەرىن بىلمەي، ابىرجىپ قالدى. ەشكىمنەن اقىل سۇراماي، بۇلاي بۇيىرا سويلەۋى ونىڭ ەل تىزگىنىن ءوز قولىنا ءبىرجولا العانىن اڭعارتقانداي ەدى. مۇنداي قىلىق تەك ۇلكەن وردا حانىنا عانا لايىقتى بولاتىن. باتىرلار وسىلاي ابىرجىپ وتىرعاندا، باتىر بايان:
— اسكەر سوڭىندا قالۋعا مەن بارمىن! — دەدى.
ابىلاي ورنىنان تۇرەگەلدى.
— وندا ءسوز وسىمەن ءبىتتى. جارىقتىق اق بۋرا قالاي شوگىپ جاتىر ەكەن، ەندى سوپى كورەلىك...
اقۇرىق شەتىندە جايىلىپ جۇرگەن اق بۋرا كەلە جاتقان كىسىلەردى كورىپ، بەرى بەتتەدى. ابىلاي «بۋراشىم، بۋراشىم» دەپ ەدى، ءبىر تىزەرلەي بارىپ، كوكشە تەڭىزگە قاراي باسىن بەرە شوگە باستادى...
... ەكى جاقتىڭ نەگىزگى كۇشى تۇگىل قاتىناسپاعانمەن، بۇگىن تاعى قىرعىن ۇرىس بولدى. تەك ىمىرت جابىلا، ابىلايدىڭ بۇيرىعى بويىنشا، قازاقتىڭ قالىڭ قولى كەيىن شەگىندى. بەتتەرىن ىلەنىڭ تومەنگى ساعاسىنا بۇرعان قالىڭ اسكەردى ارت جاعىنان قورعاپ، ءوزىنىڭ تاڭداۋلى مىڭ اتتى قولىمەن باتىر بايان قالدى. بۇلار بوس جاتقان جۇرتتىڭ ءار جەرىنەن وت جاعىپ، اسكەردىڭ شەگىنگەنىن جاۋعا سەزدىرمەۋ ءۇشىن الدامشى كورىنىس جاساۋعا كىرىستى...
نەگىزگى قول بالقاشقا قاراي ون بەس شاقىرىمداي وتكەندە عانا، جىگىتتەر اراسىندا كۇڭكىل شىعا باستادى.
— ءسىرا، ءبىز شەگىنىپ بارا جاتقان ءتارىزدىمىز عوي.
— ءتۇن ىشىندە وسىنشاما جەدەل جۇرگەنىمىزگە قاراعاندا، شەگىنۋ بىلاي تۇرسىن، قاشىپ بارا جاتپاساق نەتسىن.
— قاشساق، قاشىپ بارا جاتقان دا بولارمىز. ولار تىم كوپ قوي.
— كوپ دەپ جوڭعاردان قاش، قىتايدان قاش... ابدەن سۋ جۇرەك بوپ ولەتىن بولدىق قوي ءتىپتى.
— ۇندەمە، شىراعىم. ءبىز شەگىنگەنمەن، ءشۇرشىتتىڭ قولىندا قالعان ەل ەرەۋىل شىعارىپ جاتىر دەسەدى...
— ونى ابىلاي بىلە مە ەكەن؟ قاشقار، قۇلجاداعى ۇيعىر مەن قازاقتار باس كوتەرىپتى...
— بۇنى ساعان كىم ايتتى؟
— جۇرتتىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر عوي...
— ءبارى دەيسىڭ بە؟.. ءيا، سولاي شىعار. جۇرتقا نە بەتىمىزبەن قارايمىز. قىتايدان قورقىپ قاشتىق دەيمىز بە؟
— شىراعىم، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز ءقازىر باتىرلاردىڭ قولىندا. ال باتىرلاردىڭ تاعدىرى ابىلايدىڭ قولىندا. شەگىنسەك سو كىسىنىڭ اقىلىمەن شەگىنىپ بارا جاتقان بولارمىز.
— شەگىنۋگە قانشا اقىل كەرەك؟ — دەدى، قاباعى قاتۋلى، بۇگىنگى ۇرىستا جالعىز اعاسى وققا ۇشقان جاس جىگىت. — ابىلاي اقىلدى بولسا جاۋدى جەڭۋدىڭ جولىن تاپپاي ما؟.. قاشۋ قاتىننىڭ دا قولىنان كەلەدى.
الدىڭعى جاقتا كەلە جاتقان ءتاتىقارا جىراۋ بۇرىلىپ كەيىن قارادى. اي جاڭا تۋىپ، جەر-دۇنيە ءسال اقشىل تارتقان. جىگىتتىڭ قاتىڭقى قاباعىنان وتە كۇيىنىشتى ەكەنىن ۇقتى.
— اۋىل ءيتى ورتاعا السا، كوكجال قاسقىر دا قاشىپ قۇتىلۋعا تىرىسادى، — دەدى ول جىگىتتى جۇباتىپ. — اسىقپا، يتتەر اندىزداپ سوڭىنان تۇسكەندە عانا، كوكجال قاسقىر بىرتىندەپ قۇرتادى...
جىگىت جاۋاپ قايىرعان جوق. ەندى ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن قالىڭ قول ىلەنىڭ ءبىر جالپاق وڭىرىنە كەلىپ اتتان ءتۇستى. اسكەر كەشكى اسىن ءىشىپ، ازىراق كوز شىرىمىن السىن دەپ بۇيىردى ابىلاي. زاماتتا قوستار تىگىلىپ، ءار جەردە قازاندار كوتەرىلە باستادى. ءبىراق جاۋىنگەرلەردىڭ تۇرىندە رەڭ جوق. قاشقاندارىنا قورلانعانداي مويىندارىنا سۋ كەتىپ، يىقتارى سالبىراپ، ءار جەردە توپ-توپ بوپ جينالىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەسەدى. ابىلايدان رۇقسات الىپ، ءتاتىقارا مەن كوتەش جىراۋ وسى جۇدەگەن توپتاردىڭ اراسىنا بارىپ، كوڭىلدەرىن كوتەرمەك بولدى.
قازاقتىڭ شىرقاي سالعان ءان شىققان جەرگە زاماتتا جينالاتىن ادەتى. ءبىر وشاقتىڭ جانىندا وتىرىپ ءتاتىقارا «التى قىردىڭ استىنان ەستىلەتىن» كۇشتى داۋسىمەن ءبىر ايقايلاپ اپ، تەرمەنى جەلدىرتە جونەلگەندە، ەر جەردە شوعىرلانىپ استىڭ ءپىسۋىن كۇتىپ جۇرگەن جىگىتتەر، لەزدە سول ماڭعا جينالا قالدى. جىراۋ وسى ۇرىستا كوزگە تۇسكەن جىگىتتەردىڭ ەرلىگىن ايتىپ، جۇرتتىڭ جابىققان كوڭىلىن كوتەرىپ-اق تاستادى. ەندى كوپ اراسىنان:
— ءۋا پالە! جىگىت بولساڭ مالايسارىداي بول!
— ياپىراي، قاراكەسەك قاپان قانداي مەرگەن ەدى!
— ۋا، بوگەنباي باتىرعا كىم جەتسىن! التى الاشتىڭ ايدارى عوي!
— ويپىرماي، ءشۇرشىتتى قىرامىز دەپ ءجۇرىپ، كوپ قىزىقتى كورمەي قالىپپىز عوي، تاتە-ەكە، الگى جۋان جۇڭگو سىپايىنىڭ قالاي قاشقانىن قايتادان ايتىپ بەرىڭىزشى!
ءتاتىقارا جىراۋ ەكى كوزى وتتاي جايناپ، تەرمەگە قايتا باستى.
جۋان قارنى ىركىلدەپ،
جۇڭگو قاشىپ كەلەدى.
ازىرەيىلدەي زىركىلدەپ،
جاباي قۋىپ بەرەدى.
و زامان دا بۇ زامان
مۇنداي قىزىق كىم كورگەن
سان بايگەدە جۇلدە العان
شابىسى سوققان جەلمەن تەڭ،
اتى شۋلى كەرتوبەل،
قالدى كەيىن جەتە الماي،
جۋان قۇرساق، ماي باسقان
سىپاي كەتتى قۇتىلىپ،
قاشقان كەزدە، جىگىتتەر،
بۇل شۇرشىتتەن كىم اسقان!
وسىنىڭ الدىندا عانا يىندەرى ءتۇسىپ، سالبىراپ وتىرعان جۇرت ماز-مەيرام بوپ، دۋىلداسىپ قالدى.
— و، ەرىڭ-اي!
— شىركىننىڭ جانىنىڭ ءتاتتىسىن قاراشى، كەرتوبەلگە دە جەتكىزبەي كەتكەن.
وشاق باسى دۋ-دۋ كۇلكى...
... ءبىرازدان كەيىن جىگىتتەر استارىنا توقىمىن، باستارىنا ەرىن جاستانىپ، ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا ەندى. بۇدان مىڭ جىل، ەكى مىڭ جىل، ءۇش مىڭ جىل بۇرىن دا اتا-بابالارى ءدال وسىلاي ۇيىقتاعان. ەجەلدەن كەلە جاتقان وسى كونە حالىقتىڭ ەتىن جەپ، سۇيەگىن مۇرنىنان شىعارىپ تاستاماق بوپ، جۇڭگو ايداھارى قازاق دالاسىنا ءدال وسىلاي سان رەت كىرمەك بولعان. ءبىراق ءارقاشان دا باسقىنشى جاۋدىڭ كۇرەك ءتىسى بىت-شىت بوپ سىنىپ، ماڭدايلارى تاسقا سوعىلىپ، جوڭعار قاقپاسىنىڭ تار شاتقالىنان ازەر ءوتىپ، تالاي رەت كەيىن شەگىنگەن... جىراۋلار بۇگىن اتا-بابالارىنىڭ سول ەرلىگىن جاس ۇرپاققا جىر عىپ تولعادى. جىراۋ سوزدەرى ميلارىنا قونعان جىگىتتەردىڭ تۇسىنە ايداھارلار كىرىپ، كەيبىرەۋلەرى شوشىپ ويانىپ، الداسپاندارىنا جابىستى...
ولار تاڭ ساز بەرە، الەمدى تىتىرەتە كۇن كۇركىرەپ، شەلەكتەپ جاۋعان جاڭبىردان وياندى. ابىلاي بار قولىن تەز اتقا قوندىرىپ، قۇيىپ تۇرعان قالىڭ جاۋىنعا قاراماي، جولعا شىقتى.
كۇن شىعا جاڭبىر باسىلىسىمەن قوسىن بۋىرقانا اق كوبىك اتىپ، دولدانا تاسىعان وزەنگە كەپ تىرەلدى. تاسىعان وزەننىڭ ءتۇرى ادام شوشىرلىق، جۇدىرىقتاي تاستاردى شىر كوبەلەك اينالدىرىپ قاقپاقىلشا قاعادى. الدارىندا وتكەل بەرمەس دولى وزەن، ارتتارىندا قىتايدىڭ قالىڭ اسكەرى، جۇرت داعدارىپ قالدى. وسى كەزدە مىڭ جاۋىنگەرىمەن باتىر بايان كەپ قوسىلدى. قازاق جىگىتتەرى تاڭ اتا جۇڭگو شەبىنە ءتيىپتى. بۇلاردىڭ از ەكەنىن ءبىلىپ قالعان چجاو حويدىڭ اتتى اسكەرى قارسى شاۋىپتى. ايتەۋىر جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن قازاق جىگىتتەرى، جۇبىن جازباي ۇرىسا شەگىنىپ، قۇتىلىپ كەتىپتى. جۇڭگو قۋعىنشىلارى سوڭدارىنا ءتۇسىپ، تەك قالىڭ جاۋىن باستالعان سوڭ عانا كەيىن قايتقان كورىنەدى، ءسويتىپ قازاقتاردىڭ قاشقانى قىتايلارعا ءمالىم بوپ قاپتى. بۇلاردى قىتايدىڭ كوپ اسكەرى قايتادان قۋۋى مۇمكىن. ءقاۋىپ ءار ساعات سايىن كۇشەيە بەردى. ونىڭ ۇستىنە تاسىعان وزەن قايتاتىن ەمەس، ارناسىنان اسىپ، بۇرىنعىسىنان دا بەتەر قۇتىرىنا باستادى. جۇرت بۇل ارانى «كۇركىرەۋىك» دەپ بەكەر اتاماعان ەكەن، اق كوبىك اتقان تولقىندارى گۇرىلدەي وكىرىپ، ادامنىڭ قاراداي زارە-قۇتىن الادى. قالىڭ قول دولى وزەن مەن جاۋ اسكەرىنىڭ اراسىندا قالىپ، قاتتى قىسىلدى. مىنە وسى كەزدە ءتاتىقارا العا قاراي سۋىرىلا شىعىپ، دومبىراسىن بەزەكتەتە، ساڭقىلداپ قويا بەردى.
قامىستىڭ باسى مايدا، ءتۇبى سايدا،
جانىبەك شاقشاق ۇلى بولات نايزا.
الدىڭنان سۋ، ارتىڭنان جاۋ قىسقاندا،
ەر جىگىتتىڭ ەرلىگى وسىندايدا!
بوكەيدى ايت ساعىر مەنەن دۋلاتتاعى،
دەربىسالى، ماڭدايدى ايت قىپشاقتاعى،
وزگە باتىر قايتسا دا ءبىر قايتپايتىن.
سارى مەنەن باياندى ايت ۋاقتاعى.
اعاشتا بيىكتى ايتساڭ قاراعايدى ايت،
جىگىتتىك، ەرلىكتى ايتساڭ بوگەنبايدى ايت،
نايزاسىنىڭ ۇشىنا جاۋ مىنگىزگەن ەمەنالى
كەرەيدە ەر جابايدى ايت! —
دەپ باتىرلاردىڭ ارۋاعىن قوزعاپ، وزەنگە تۇسىڭدەر دەپ ۇران تاستادى.
قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرگەن. اتى اتالعان باتىرلار تاسىپ جاتقان وزەنگە تۇسۋگە ىڭعايلانا باستادى. بارىنەن بۇرىن، ۇستىندەگى اۋىر كيىمىن دە شەشپەستەن، دولى اعىسقا ءبىرىنشى بوپ باتىر بايان قويىپ كەتتى. ابىلاي وعان قاراپ تۇرىپ: باتىر باياننىڭ كەشە شەگىنگەن اسكەرگە قالقان بوپ ءوزى سۇرانىپ قالۋىنان، بۇگىن تاسىپ جاتقان وزەنگە جۇرتتان بۇرىن تۇسۋىنەن، اياۋلى باتىردى ايداپ سالىپ جۇرگەن — جالعىز ءىنىسى نوياننان ايرىلىپ، ءالى جازىلماعان قاسىرەتى ەكەنىن ۇقتى.
باتىر بايانمەن ىلەسە اتى اتالعان باتىرلار سۋعا تۇسە باستادى. ولارعا وزگە جىگىتتەر دە قوسىلدى. ءسويتىپ قالىڭ قول امان-ەسەن وزەننەن ءوتتى. بۇلار بەرگى بەتكە شىعىپ، ۇستەرىندەگى كيىمدەرىن كەپتىرىپ جاتقان كەزدە، كۇركىرەۋىكتىڭ ارعى بەتىندە چجاو حويدىڭ اتتى اسكەرىنىڭ بارلاۋشىلارى دا كورىنىپ قالدى.
— وزەننىڭ بەرگى بەتىنە بىردە-بىر ءشۇرشىت شىعۋشى بولماسىن! — دەپ ابىلاي تاعى دا باتىر باياننىڭ مىڭ جىگىتىن تاستاپ، ءوزى قالىڭ قولمەن العا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىراق، بۇلاردىڭ سوڭىنان سول كۇنى دە، كەلەسى كۇنى دە ەشكىم قۋىپ كەلمەدى. ارعى بەتكە جىبەرىلگەن بارلاۋشىلار: بۇ جاقتا شاعىن قولمەن قالقان قالىپتى. ال قىتايدىڭ باسقا بار اسكەرى وزدەرى جاقىندا عانا باسىپ العان جاڭا ولكە — شىڭجانعا قايتىپتى دەگەن حابار اكەلدى. چجاو حوي اسكەرى بەرى قاراي وتىسىمەنەن شىڭجانداعى قازاق، ۇيعىر قايتادان باس كوتەرگەن. قازاق قولدارىن قۋماق تۇگىل، «بايتال تۇگىل باس قايعىنىڭ» كوبىنە ۇشىراپ، كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن، چجاو حوي اسكەرى كەيىن شەگىنگەن. اتتى اسكەر قولباسشىسىمەن ارازداسىپ قالعان گەنەرال فۋ دە دە ەل تالاۋداعى ولجادان قۇر قالمايمىن دەپ چجاو حوي اسكەرىنىڭ سوڭىنان كەتكەن. ءسويتىپ قازاق دالاسى بۇ جولى دا جۇڭگو باسقىنشىلارىنىڭ قاھارىنان امان قۇتىلدى.
ءبىر جەتىدەن بەرى جاۋىن كۇتىپ تىنىعىپ قالعان باتىر بايان جاساعى ەندى ءبىر كۇنى تۇندە كۇركىرەۋىكتەن ءوتىپ، جۇڭگو شەبىنە قاراي بەتتەدى.
باتىر بايان ەرتەڭىنە-اق، قاس قارايا وزدەرىنىڭ وسىدان ون كۇن بۇرىن تاستاپ كەتكەن بەكىنىستەرىنىڭ تۇسىنا كەپ جەتتى. مىڭ جىگىتىن تومەنگى قويناۋىنداعى ادىر، اسۋلاردىڭ اراسىنا تاستاپ، ءوزى ەكى سەرىگىمەن بيىكتەۋ ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، ارعى جاقتاعى ويپاتتا جاتقان جۇڭگو جاۋىنگەرلەرىنىڭ قوستارىنا كوز جىبەرەدى.
ىمىرت جاڭا عانا تۇسكەن، اسكەرلەر كەشكى اسىن دايىنداپ جاتسا كەرەك. بۇكىل القاپ بويى بىجىناعان وت.... ساناپ كورىپ ەدى، مىڭعا تاياي بەرىپ جاڭىلىسىپ كەتتى. «ءار وشاقتىڭ جانىندا جەتى-سەگىز ادامنان بولعان كۇننىڭ وزىندە دە مىناۋ ويپاتتا كەمىندە ون مىڭنان استام جۇڭگو جاۋىنگەرلەرى بار-اۋ. ال ءبىز بولساق — مىڭعا ازەر جەتەمىز» دەدى ول ىشىنەن. ءسويتتى دە ءبىر تاۋەكەلگە بەل بۋدى «ويلاماعان جەردەن تيگەن قولدىڭ ءبىرى جۇزگە تاتيدى، وعان تىنىش جاتقان ەلىن شاپقان جۇڭگو باسقىنشىلارىنا دەگەن قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ جۇرەگىندەگى اشۋ-كەگىن قوس! تاۋەكەل!»
باتىر بايان سول كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋا، جۇڭگو اسكەرلەرى تەگىس ۇيقىعا كەتكەن كەزدە جاۋىن شاپپاق بولدى. ءبىراق كۇزەتشىلەر وتىرعان بەكىنىس-شەپتى ورالىپ ءوتىپ، ۇيقىدا جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ ارعى تۇكپىرىنەن ءتيۋدى دۇرىس كوردى. سوندا عانا بۇلاردىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋعا بولادى. باتىر بايان وز ويىن جىگىتتەرىنە جەتكىزدى.
— ءسىزدىڭ بۇل ارەكەتىڭىزدى ابىلاي قوستار ما ەكەن؟ — دەدى الدەكىم باتىر باياننىڭ تۋ سىرتىنان.
ءبىراق باتىر بايان ءوز شەشىمىن وزگەرتكەن جوق. ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تىم قاراڭعى ەدى. توگىلەتىن قاندى جاسىرعىسى كەلگەندەي تۇكسيە تۇنەرگەن. جۇڭگو شەبىنە جىبەرىلگەن بارلاۋشىلار جاۋ قوستارىنىڭ بەر جاعىندا تەرەڭ ساي بار ەكەنىن ايتىپ كەلدى.
باتىر بايان دەرەۋ قوزعالۋعا ءامىر بەردى، سايدان وتكەنشە ءۇن شىعارماۋعا بۇيىردى. ىلە جاعاسىنىڭ جيدەلى، توراڭعىل توعايىن جاعالاي وتىرىپ، قازاق جىگىتتەرى سايدىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، قايتادان ساپ قۇردى. الدارىندا ءبىر شاقىرىمداي جەردە جاۋ جاتىر...
— ۋا، ارۋاق! اقجول اتا! — دەپ باتىر بايان تىقىرشىپ تۇرعان تۇلپاركوگىنە ءبىرىنشى بوپ قامشى باستى.
— ابىلاي!
— قاراقوجا!
— قابانباي!
ۇرانداسقان مىڭ جىگىت ۇيىقتاپ جاتقان جاۋ ۇستىنەن جوڭكىلىپ كەلىن قالدى. ەكپىندەرى قاۋعا تۇسكەن ورتتەي جان شىداتار ەمەس. تۇندە شاپقان جاۋ قانداي قورقىنىشتى، ۇستەرىنە قازاق جىگىتتەرى، جەتىپ كەلگەندە، جۇڭگو سىپايلارى نە ىستەرىن بىلمەي، قوستارىنان شىعا، بەتتەرى اۋعان جاققا قاشتى. كوبى قارا باسىپ قارسىلىق كورسەتپەي، جان ساۋعالاپ جۇرگەندەرىندە سويىلعا جىعىلدى، نايزاعا ءىلىندى. بۇكىل دالا جۇڭگو، مانچجۋر اسكەرىنىڭ ايقاي-ۇيقايىنا تولدى.
جەر تارتىپ الامىز دەپ كەلگەن قىتايدىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرى وسى جات جەردە قازا تاپتى. ءولىپ بارا جاتقاندارىندا عانا، سورلىلاردىڭ كوز الدارىندا سوناۋ تۋعان ولكەلەرىنىڭ كوك ورمانى، ءمولدىر اسپانى، اقىرىن تولىقسىپ اققان مول سۋلى سۇرعىلت وزەندەرى ەلەستەدى... كوبى «اتتەگەن-اي، بەكەر كەلگەن ەكەنبىز، سول تۋعان جەردە نەگە ولمەدىم» دەپ وكىندى... ءبىراق كوك نايزانىڭ مەنەن ەرىپ كەلگەن اجال ەشقايسىسىن مۇسىركەگەن جوق، تاس قۇشاعىنا الا بەردى...
بۇل ايقاستا ءبىر مىڭعا تاياۋ كىسى قازا تاپتى. جۇڭگو قولباسشىلارى اسكەرىن تارتىپكە كەلتىرىپ، قارسى تۇرىپ ۇلگىرگەنشە، قازاق جىگىتتەرى كوزدەن عايىپ بولدى. بۇلارعا تيگەن جىن ەمەس، ادام ەكەنىن جۇڭگو سىپايلارىمەن قاتارلاسا جاتقان قازاق جىگىتتەرىنىڭ ولىكتەرى عانا انىقتادى...
كوپ كەشىكپەي بوزارىپ تاڭ دا اتتى. جاۋ قوستارىنان ءۇش شاقىرىمداي بۇيىردەگى قامىستى توعاي اراسىنا كىرىپ ۇلگىرگەن باتىر بايان جاساعى شىعىندارىن ەسەپتەپ ەدى، قولعا تۇسكەنى، جارالانعانى، قازا بولعانى بار، ءۇش جۇزدەي جاۋىنگەر جوق بوپ شىقتى. باتىر باياننىڭ ءتۇسى قاشىپ كەتتى. ەندى ىلە وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، كەيىن قايتپاقشى بوپ تۇرعان قولعا، كەنەت ول:
— جاۋ قولىنا سەرىكتەرىمىزدى تاستاپ كەتكەنىمىز بولماس. ولسە ولىگىن، ولمەسە جارالىسىن الىپ شىعۋىمىز كەرەك! — دەدى ىزالى ءجۇزى سۇپ-سۇر بوپ، — جۇڭگو قوستارىن قايتادان شابامىز!..
جۇرت ۇندەمەدى. تەك ءبىر كارتاڭ جاۋىنگەر:
وسى شابۋىلدى بىزگە قيساڭ قايتەدى، باتىر بايان، — دەدى، — ءبىر تاۋلىك بويى استىمىزداعى اتتارىمىز دا تىنىم العان جوق. جانە ءوزىمىز دە السىرەيىك دەگەندەيمىز بە، قالاي...
— سوندا شىنىمەن-اق سەرىكتەرىڭدى جاۋ قولىنا تاستاپ كەتپەكسىڭدەر مە؟
— ءتىرى قالعانىن قۇدايعا تاپسىرايىق، ال ولگەنىنە جاردەم بەرۋ تەك اللا-تاعالانىڭ عانا قولىنان كەلەدى...
تاعى بىر-ەكى جاۋىنگەر كۇڭكىلدەدى.
— قۇرىلعان قاقپانعا ءوزىمىز بارىپ تۇسپەكپىز بە؟
— كەشىرەر ءبىزدى، شىركىن بوزداقتار...
كوپ ىشىنەن قارا قاسقا جۇيرىك مىنگەن قارا سۇر جىگىت سۋىرىلىپ العا شىعا بەردى. بۇل ءتاتىقارا جىراۋ ەڭ العاش شەگىنىپ كەلە جاتقاندارىندا «كۇيىگىڭنىڭ كەگى قايتار كۇن تۋار» دەپ جۇباتقان جاۋىنگەر ەدى.
— جىگىتتەر، ولسەك ءبىز ولگەندەردەن ارتىقپىز با؟ سەرىكتەرىمىزدى تاستاپ كەتۋ ءجون ەمەس. باستا، باتىر بايان. مەن ەردىم سوڭىڭنان!
— انادان ۇل بوپ تۋعان جالعىز سەنسىڭ بە، مەن دە ەردىم!
— مەن دە!
— تاۋەكەل، تاعى ءبىر شابالىق!
— ءيا، سويتكەن جون... اتى قۇرعىر...
— مەنىڭ اتىم دا وسى شابۋىلعا جاراسا يگى ەدى...
— ءجا، بولدى! — دەدى باتىر بايان. — اتتارىڭ جارايتىندارىڭ بەرى شىق. جارامايتىندارىڭ وسى ارادا قالىڭدار.
جۇرتتىڭ ءبارى باتىر بايان تۇرعان جەرگە قاراي شىقتى.
— باسە، مەنىڭ قىراندارىم وسىلاي بولسا كەرەك-تى!..
— ۋا، باتىر بايان، سەنىڭ بۇل ارەكەتىڭە ابىلاي سۇلتان قالاي قارار ەكەن؟ — دەدى تاعى باعاناعى داۋىس.
باتىر بايان تاعى جاۋاپ بەرمەدى. اتىن تەبىنىپ قاپ العا تۇسە بەردى.
جاساق جۇڭگو قوستارىنا ءبىر شاقىرىمداي جەر قالعانشا، قۇراقتى، توبىلعىلى ويپاتپەن اياڭداي ءجۇرىپ كەلدى دە، تىزگىندى قويا بەردى. جەر بەتىن ۇران باسىپ كەتتى.
— اقجول!
— ابىلاي!
— قاراقوجا!
— ءبورىباي!
— ساپتىاياق!
باتىر بايان مەن جاڭاعى قاراسۇر، جاۋىنگەر وزىنە قارسى ۇمتىلعان جۇڭگو سىپايلارىن جايپاي ۇرىسا باستاعان كەزدە، اتتارى بولدىرۋعا اينالعان، ەڭ سوڭعى جاۋىنگەرلەرى دە جەتتى. بۇل جولى جۇڭگو سىپايلارى بىلتە مىلتىقتارىمەن قازاق جىگىتتەرىن كوزدەپ اتىپ، وراسان قارسىلىق كورسەتتى.
دۇنيە ءجۇزى الەم-تاپىرىق ۇرىسقا اينالدى. قىتايلار دا قاپى قالمادى، قازاقتار دا ايانعان جوق. كەسكىلەسكەن ەت، جوسىلىپ اققان قان، اتا جاۋىنا قارسى وشىگە ۇمتىلعان ەرلەر، الدىڭعى ەكى اياقتارىن كوككە كوتەرە، نايزاعا كەۋدەسىن توسقان كەر توبەل، ماقپال قارا، قۇلاگەرلەر...
ۇرىس كۇن كوتەرىلگەنشە سوزىلدى. ەكى كوزى وتتاي جانعان باتىر بايان جان-جاقتارىن تۇتاسا قورشاعان جۇڭگو قىلىشتارىنان قازاق جىگىتتەرىنىڭ ەكشەلىپ قالعانىن اڭعاردى. كوپتىڭ اتى كوپ، كۇش تەڭ تۇسپەگەن ەدى. ءبىراق قىزىل قانعا باتىپ جەر قۇشىپ جاتقان جۇڭگو جاۋىنگەرلەرى دە از ەمەس. «اياۋلى قىراندارىم، ولسە دە جاستىعىن الا ولەيىن دەگەن ەكەن! — دەدى ول ىشىنەن. — بۇل ايقاس جاۋىمىزدىڭ ەسىندە ماڭگى قالار. قانشا ولىگى جاتىر. جوق، ءبىز تەككە ايقاسپاعان ەكەنبىز. ءبىزدىڭ جەرىمىزگە شۇرشىتتەر ەندى اياعىن بايقاپ-بايقاپ باسار!»
سول-اق ەكەن، ءون بويىن ءبىر الىپ كۇش بيلەپ، وزىنە قاراما-قارسى كەلىپ قالعان، ەسىك پەن توردەي قارا ات مىنگەن قىتايدىڭ ءبىر جالپاق بەت سىپايىن قايقى بەل قارا الداسپانمەن قاق ءبولىپ ءتۇستى. ءدال وسى ساتتە قولتىعىنىڭ استىنان ۇپ-ۇزىن ءسۇيىر ۇشتى كوك نايزا كەلىپ قادالدى. كوك نايزانى جۇڭگو سىپايى تاعى - ءبىر ىرعاعاندا وكپە تۇسىنان وتكەندەي بولدى. باتىر بايان ات ۇستىنەن سىرعىپ جەرگە قۇلاي بەردى...
باتىر باياننىڭ قۇلاپ بارا جاتقانىن كورگەن قارا سۇر جىگىت قولىنداعى الداسپانىن جارق ەتكىزىپ كوككە كوتەردى دە، قۇلاشتاي سەرمەپ، اياۋلى ەرگە نايزا سالعان جاۋىنىڭ باسىن دوپشا قاعىپ ءتۇسىردى. ءسويتتى دە ات جالىن قۇشىپ، ارپالىسىپ جاتقان باتىر باياندى جەرگە تۇسىرمەي كوتەرىپ الىپ، جاۋ قورشاۋىنان وتپەك بوپ اتىن تەبىنىپ قالدى.
بۇلاردىڭ سوڭىنان قازاقتىڭ سيرەپ قالعان جاۋىنگەرلەرى نايزا، قىلىشتارىن كەزەي ۇستاپ العا ۇمتىلدى. مۇنداي ارەكەتتى كۇتپەگەن جۇڭگو سىپايلارى وزدەرىنە قادالعالى كەلە جاتقان اجالدىڭ سۋىق ۇشتارىنان سەسكەنىپ، جولدى اشا بەردى. باتىر باياننىڭ دەنەسىن الدىنا وڭگەرگەن قارا سۇر جىگىت جاۋ ورتاسىن جارىپ وتە شىقتى. بۇنى كورگەن وزگە قازاق جىگىتتەرى دە، الداسپاندارىن جارقىلداتا سەرمەپ، جاۋ شەبىن ءۇزىپ، قورشاۋدان ءوتىپ ۇلگەردى.
...ۇلكەن وردا حانى ابىلمامبەت پەن ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى ابىلاي قاتارلاسا وتىر. ابىلمامبەت ءسال جوعارىلاۋ، ابىلاي ءسال تومەندەۋ. جوڭعار مەن قىتايعا قارسى ايقاستاردا سان جەڭىسكە جەتىپ، ابىلاي بۇكىل قازاق ەلىنە ايگىلى بولعانمەنەن، حان وتىرعان جەردە ول تەك سۇلتان عانا. ال جالپى حالىق ۇعىمىندا ابىلمامبەت قانشا حان بولعانمەن ابىلايدان ابىرويى، داڭقى تومەن. ابىلاي حالىقتى باسقارادى. ابىلمامبەت — وردانى.
ارينە، ابىلمامبەت حاننىڭ سوناۋ حانتاعىدان جەتى كۇن ءجۇرىپ، كوكشە تەڭىزدەگى سۇلتان ورداسىنا تەككە كەلمەگەنىن ابىلاي جاقسى بىلەدى. ەل ارداقتاعاندى حان دا ماقتاعان. ابىلايدىڭ شۇرشىتپەن سوعىسىپ، اسكەرىن قىرىپ الماي، امان قايتقانىن قوشامەتتەپ، ۇلى تويعا ابىلمامبەتتىڭ ءوزى كەلگەن. حان باسىمەن نەمەرە ىنىسىنە العىسىن ايتىپ، باتاسىن بەرمەك.
ءيا، بۇل سوعىس ابىلايدىڭ قاستارى ويلاعانداي بوپ بىتپەدى. ەندى مىنە، الداعى ۋاقىتتا قازاق ەلى شۇرشىتپەن سوعىسا ما، الدە بەيبىتشىلىك بىتىمگە كەلە مە، تەك ابىلاي عانا شەشەتىن جاعداي تۋدى. ەگەر شۇرشىتكە قارسى تۇرىپ سوعىسا بەرگەنىندە، بار اسكەرىنەن ايرىلاتىن ەدى. اسكەرسىز ەلگە كىم قورعان بولا الادى. ال بار جاساقتارىمەن شىڭجانداعى ۇيعىر مەن قازاقتارعا بارىپ بولىسىپ، جۇڭگو اسكەرلەرىمەن قايتادان ايقاسۋعا ءدال ءقازىر ابىلايدىڭ مۇمكىندىگى جوق. جات جەردە ءجۇرىپ جاۋدى جەڭۋ قيىن. وندا ءبارى دە ءقازىر اۋىل شەتىندەگى قارالى ۇيدە جاتقان باتىر باياننىڭ كەبىن كيەر ەدى. جوق، ابىلاي دەر كەزىندە شەگىندى. ەرتەڭ «ۇلكەن ورداعا» حان بولا قالسا، وزىنە كەرەك قالىڭ قولىن اپاتتان امان ساقتاپ قالدى. «ۇلكەن وردا» حانى؟ ابىلاي تۇنجىراپ كەتتى.
«ۇلكەن وردا» توڭىرەگىندەگى سۇلتان، باتىر، بيلەردىڭ وي-ماقساتتارى ابىلايعا الاقانىندا تۇرعانداي ايان ەدى. وزدەرى حان بولۋدان ۇمىتتەنبەسە دە، ابىلمامبەت ولگەن كۇندە حان كوتەرسەك دەگەن ادامدارى الدەقاشان بەلگىلەنگەن.
ب ا ق كۇندەس جاقىندارى ءقازىر ابىلايدىڭ ءار قادامىن اڭدۋدا، تىلەيتىندەرى — ءسۇرىنۋى. روسسيا قول استىنا كىرۋدى جاقتاعانىندا ابىلايعا ولار قانداي ايىپ تاقپادى! كەيبىرەۋلەر بۇعان قارا حالىقتى قارسى قويماق تا بولدى. انە، اناۋ ءبىر ءتاسپى تارتىپ وتىرعان قاريا «ەكى كورشى» تۋرالى مىسال دا ايتقان.
«مومىن شارۋاعا الا اياق كورشىسى كەلىپ، تاتۋلىق دوستىق ءۇشىن وگىز تەرىسىندەي جەر بەر دەپ سۇراپتى. «الا عوي» دەپتى مومىن شارۋا. سوندا الگى قۋ، وگىز تەرىسىنەن تاسپا ءتىلىپ، مومىن كورشىسىنىڭ بار جەرىن قورشاپ الىپ، «وسىنداي جەر ماعان اۋىسادى» دەپ، مومىننىڭ بار جەرىن وزىنە قالدىرىپتى. سەنىڭ ورىس جاندارالدارىڭ دا الگى قۋعا ۇقسايدى، — دەگەن وسى قاريا. — ەڭ الدىمەن بەكىنىس سالۋعا بولماشى جەر سۇرايدى. سوڭىنان وعان ەگىن، باقشا سالاتىن جەردى ءوزى قوسىپ الادى. ارتىنان مۇجىق-تولەڭگىتتەرىن اكەپ ورنالاستىرىپ، قازاقتى ءوز قونىسىنان قۋادى...».
ال ءقازىر قازاق ەلىن ءشۇرشىت كەپ جان القىمنان العاندا، ەندى بىردە-بىرەۋى «سەن ءبىزدى كاپىرگە ساتتىڭ، حاندى دا سوعان كوندىردىڭ» دەمەيدى. ءشۇرشىت ايداھارى جوڭعاردىڭ تارعىل ىربىزى ەمەس، اناعۇرلىم كۇشتى. ونىمەن ارتىندا ورىس بەكىنىستەرى تۇرعاندا عانا جوندەپ سويلەسە الاسىڭ...
جوق، ابىلايدىڭ ءقازىر ارقا سۇيەرى تورە تۇقىمى ەمەس. ابىلاي جاعىنداعىلار، انە، اناۋ حالىقتان شىققان اتاقتى باتىرلار. ءوز اتتارىن ەل-جۇرتىنا نايزاسىمەن ايگىلى ەتكەن اتا-باباسى بەلگىسىز جامان تىماق، جىرتىق تون بۇقارا جۇرت. ءتىلىن تابا بىلسەڭ بۇلار جەتىم لاقتاي سوڭىڭنان ەرە بەرەدى...
مىنە، تىزەسىنە تىزەسى تيە وتىرعان، كەكسە تارتىپ قالعان بوگەنباي، وعان تاياۋ ەمەنالى مەن جاباي باتىر، ودان ءارى قىپشاق دەربىسالى مەن ماڭداي، دۋلات بوكەي، التايدىڭ اقباس اتانى سەڭگىرباي، ۋاقتان شىققان سارى باتىر... ءبارىنىڭ دە داڭقى جەر جارادى. سوڭدارىنان ەرگەن توپتارى دا كوپ. ەشقايسىسى ابىلاي بەرگەن بۇيرىققا قارسى شىققان ەمەس.
ەگەر ابىلاي «كەيىن شەگىن» دەمەسە، وسىلار ءشۇرشىتتى جەڭىپ، ونىڭ تابانىنىڭ استىندا جاتقان شىعىس تۇركىستاننىڭ ءبىراز ەلىن قۇرتار ما ەدى، قايتەر ەدى؟ بۇكىل ءۇش ءجۇز بولىپ اتقا قونۋعا ءازىر. ءبىراق شىعىس تۇركىستان ەلى ارقا مەن سىر بويىنداعى باۋىرلارىنان جاردەم كۇتىپ وتىرعاندا، ابىلاي ءوز اسكەرىنە «كەيىن قايت» دەدى. ويتكەنى بولاشاق «ۇلكەن وردا» حانىنا شۇرشىتپەن ءقازىر سوعىسۋ ءتيىمسىز بولدى. حانعا ءتيىمسىز دۇنيە، بۇكىل قازاق دالاسىنا ءتيىمسىز بولىپ سانالۋعا ءتيىس.
باسىنداعى قالپاعىن مىلقاۋ اتىپ تۇسىرگەن كۇنى ابىلايدىڭ التىنەمەلدەگى ورداسىندا ەكى بەيشارا ءدارۋىشتىڭ بولىپ شىققانىن وسى وتىرعان ادامداردىڭ بىردە-بىرى بىلگەن جوق، دارۋىشتەر كۇزەتشىلەر ارقىلى ابىلايعا، جالعىز عانا يەروگليفى بار، كۇمىس تەڭگە كورسەتتى. سۇلتان دارۋىشتەردى ورداعا كىرگىزۋدى بۇيىردى. ورداعا كىرگەن دارۋىشتەردىڭ ءبىرى ۇستىندەگى شاپانىن شەشىپ، باسىنداعى سالدەسىن تارتقاندا، ابىلايدىڭ دەنەسى مۇزداپ كەتكەن.
سۇلتان جاس كەزىندە قالدەن سەرەننىڭ قولىندا تۇتقىندا جاتقاندا، تاشكەنتكە وسى كوسە ءدارۋىش ەكى رەت كەلگەن. تاكاپپار، ادۋىندى قالدەن سەرەننىڭ باسىن ءيىپ بۇنىمەن ىلتيپاتپەن سويلەسىپ وتىرعانىن ابىلاي ءوز كوزىمەن كورگەن. سوڭىنان، وسى كوزى ىرىڭدەپ كەتكەن كوسە شال ۇلى جوڭعاريانىڭ قۇرىپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان ەدى...
اق ورداداعى اڭگىمە ۇزاققا سوزىلمادى، قارت ءدارۋىش ەسەگىنە ءمىنىپ، بەلگىسىز جاققا قۇرىپ كەتىسىمەنەن، ابىلاي التىنەمەلدەن كوكشە تەڭىزگە دەيىن شەگىنۋگە بۇيىرعان. ەرتەڭىنە اق بۋرا دا كوكشە تەڭىزگە قاراي شوككەن...
ءيا، ابىلاي سول كۇنى-اق وسى جولدى قالاعان التىنەمەلدە ءشۇرشىتتى جەڭۋ بولاشاق «ۇلكەن وردا» حانىنا ءتيىمسىز كورىندى. جۇڭگو جاعىنان ءقاۋىپ ازايدى دەسەڭ-اق وسى وتىرعان تورە، بيلەر باسقا انگە باساتىنى حاق... جاۋ شابۋىلى الىستاسا-اق بولعانى، ساياساتشىل، قىزىل وڭەش ءدىلمارلار ءارقايسىسى ءوز ۇلىسىن ءبولىپ الماق بوپ، شارت جۇگىنىپ سوزگە كىرىسەدى. مىقتىلارى سويىلىنا دا جول بەرۋگە تىرىسادى... وندا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، «ۇلكەن ورداعا» باعىنعان ەل بولۋى ادىرا قالادى... ال ءشۇرشىت گۇرزىسى قازاق ەلىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعاندا، ابىلاي دا كۇشتى. مۇنداي جاعدايدا «ۇلكەن ورداعا» حان بولۋى ايدان انىق. سوندا بارىپ ول التىنەمەلگە قايتا ورالادى... وعان دەيىن ابىلاي ءوز كۇشىن جوعالتپاي، قورقاۋ قاسقىرداي بۇنىڭ ولىگىن كۇتىپ وتىرعان قوقان بيلەرى ەردەن مەن نۇربوتاعا جونىن كورسەتىپ قويىپ، ورىس ارىستانى مەن جۇڭگو ايداھارىنىڭ اراسىندا ەبىن تاۋىپ جۇرە تۇرادى. ەكى جاق بىردەي سەنى وزىنە تارتقىسى كەلىپ تۇرسا، تاۋەلسىزدىگىڭدى ساقتاۋ ءۇشىن، ساعان ودان ۇتىمدى جاعداي جوق. روسسيانىڭ قول استىنا كىرۋدى ول الدەقاشان شەشكەن. ال كەي ىستە جۇڭگو بوعدىحانىنا دا باعىنىشتى ەكەنىن مويىنداۋدان ەندى ونىڭ ەشتەڭەسى دە كەتپەيدى... ابىلايدى ىزدەپ كەلگەن شال بۇدان ارتىقتى ازىرگە تىلەگەن دە جوق.
جوق، بۇل ءىرىڭ كوزدى كارى ءشۇرشىتتىڭ ارعى ويىن تۇسىنبەيتىن ابىلاي ميلاۋ ەمەس. مىستان ءشۇرشىت قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن بىردەي جوڭعار قان جوسىعىنا ۇشىراتپاق. جوڭعار ولىگىنە تويىنعان ءشۇرشىت ايداھارى ءالى توعىن باسقان جوق. سوناۋ حۋانحە، يانسزي وزەندەرىنىڭ بويىنان جۇڭگو شارۋاسىن ايداپ اكەلىپ، ولاردى جوڭعاردىڭ تىپ-تيپىل بوپ كۇيگەن جۇرتىنا ورنالاستىرعاننان كەيىن، ارانى قايتا اشىلادى. ول تاعى جاڭا جەمتىگىن ىزدەي باستايدى. سوندا ول جالماۋىز اۋزىن اشىپ، تاعى دا قازاق دالاسىنا قاراي جىلجيدى. سول ۋاقىتتا قازاق ەلىنە ءوز دالاسىنا سالۋعا رۇقسات ەتكەن ورىس بەكىنىستەرى دە كەرەك بولادى.
وعان دەيىن ابىلاي ءوز جولىنان تايمايدى. بۇل جول قيىن جول، ءبىراق ءتيىمدى جول. ءتۇبى ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ التىن تاعىنا جەتكىزەتىن جول. كىمدە-كىم وسى ۇستاعان جولىنا بوگەت بولعىسى كەلسە، ءوز وبالى وزىنە، وندايلاردىڭ باسىن ابىلاي الداسپانمەن قاعىپ ءتۇسىرىپ وتىرادى. وسى ۇيدەگى اقسۇيەگى بار، قارا سۇيەگى بار، ەشقايسىسى ابىلايدىڭ ويلاعان ويىنا بوگەت بولماۋعا ءتيىس. ويتپەسە... ويتپەسە بۇلار دا باتىر باياننىڭ كوبىنە دۋشار بولادى. ابىلاي ونى جاۋ شەبىنە تەگىن قالدىرعان جوق، ويتكەنى التىنەمەلدەن بۇنىڭ نەگە شەگىنىپ بارا جاتقانىن باتىر باياننىڭ ءتۇسىنىپ قالعانى ابىلايعا دا ايان ەدى.
...حاننىڭ «تاعاناق» كەڭەسى بۇل جولى ادەتتەگى داستۇردەن تىس، وزگەشە باستالدى. باسقا اقساقال، بيلەر سويلەپ بولىپ، ابىلمامبەت حان ەندى كەزەكتى «مايمەنە» قاز داۋىستى قازىبەككە بەرە بەرگەندە، ءسوزۋارلىعى جوق، سابىرلى بوگەنباي باتىر باقانداي ەكى قولىن الدىنا سوزدى.
— ۋا، تاقسىر حان، — دەدى ول ادەتتەگىسىندەي تۇتىعا سويلەپ — بۇگىن ءۇش ءجۇزدىڭ بەتكە شىعار جاقسىلارى جينالىپ قالعان ەكەن، وسى كەڭەستە مەنىڭ ابىلاي سۇلتانعا قوياتىن ءبىر سۇراعىم بار.
— سويلە، بوگەنباي باتىر!
بوگەنباي قامشىسىن الدىنا تاستاي سالدى دا، ەندى ابىلايعا بۇرىلدى.
— ءشۇرشىت كوگەنىندە قان جىلاپ جاتقان شىعىس تۇركىستانداعى باۋىرلارىمىزدى قۇتقارۋعا ءبىز نەگە اتتانبادىق، ابىلاي سۇلتان؟ سوعان جاۋاپ بەرشى.
ون ەكى قانات وردا ءىشى تىنا قالدى. الدەن ۋاقىتتا ابىلايدىڭ قوڭىر داۋسى ەستىلدى.
— شىعىس تۇركىستانداعى ەلدىڭ باس كوتەرگەنىن مەن بىلگەن جوقپىن! — دەدى، ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەتىن وتكىر كوزىن جالت ەتكىزىپ.
«بۇل حاباردى ەڭ الدىمەن سەن ەستۋگە ءتيىس ەمەس پە ەدىڭ؟» دەگەندى اركىم ىشتەرىنەن ويلاسا دا، باتىلدارى بارىپ سىرتقا شىعارا المادى.
«تاعاناق» كەڭەسىندە قازاق ەلى قىتايمەن سوعىسپايتىن بوپ شەشىلدى. كەلىسىم ءسوز جۇرگىزگەلى قىتايدىڭ رەسمي ەلشىلەرى كەلگەنىن ابىلمامبەت حاننىڭ ءوزى حابارلادى. ءبىراق، ابىلمامبەت حاننىڭ ايتىپ وتىرعانى — ابىلاي سۇلتاننىڭ ويى ەكەنىنە دە جۇرت شەك كەلتىرمەدى. شۇرشىتپەن كەلىسىم ءسوزدىڭ باستالۋىنا قاراماي كوكتەم شىعا ءۇش ءجۇزدىڭ جىگىتتەرىنەن ۇلكەن قول جيناۋ كەرەك دەگەن حان تۇجىرىمى دا ابىلايدان شىعىپ وتىرعانى بەلگىلى ەدى.
— قالىڭ قول شۇرشىتتەردى دە تەجەپ وتىرادى، — دەدى ابىلاي، — قوقان بيلەرىنىڭ دە ءتاۋباسىن ۇمىتتىرمايدى. ەستۋىمشە، ەردەن مەن نۇربوتا بيلەر تاشكەنت تۇبىنە كوپ لاشكارلارىن شوعىرلاپ جاتقان كورىنەدى... كەلەر جازعا دەيىن ءبىز دايىن تۇرۋىمىز كەرەك. ەت بۇزىلسا تۇز سەبەسىڭ، تۇز بۇزىلسا نە سەبەسىڭ؟ جاۋ جاعادان العاندا كەرمەك تاتىپ نە تاباسىڭ؟ قاپىلىستا جينالا قويۋعا، جەر شالعاي.
ءۇش ءجۇزدىڭ «يگى جاقسىلارى» ابىلايدىڭ بۇل ۇسىنىسىن ازەر دەگەندە قابىلدادى. ويتكەنى ابىلايدىڭ قول استىندا مۇنداي اسكەردىڭ بولۋى قايدا اپارىپ سوعاتىنىن ولار جاقسى تۇسىنەتىن ەدى.
...كەڭەس بىتىسىمەن جۇرت ەلدى-ەلىنە تارادى. ەڭ الدىمەن جەرى الىس كىشى ءجۇزدىڭ ساربازدارى ءوز مەكەندەرىنە بەتتەدى. سودان كەيىن ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارىن، ورتا ءجۇزدىڭ دە تورعاي، ىرعىز، باياناۋىل سەكىلدى الىستان كەلگەن جاساقتارىن قونىستارىنا قايتارىپ بولىپ، ابىلاي ەندى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى ارعىن جىگىتتەرىمەن كوكشەتاۋعا ساپار شەگۋگە دايىندالا باستادى. بۇلار جۇرەمىز دەپ اتقا قونعالى تۇرعاندا، ورداعا قوس اتتى شابارمان كەلدى. ول ابىلمامبەت حاننىڭ الدىنا كەپ تىزە بۇكتى.
— حان يەم، لەپسى وزەنىنىڭ بويىنداعى ون مىڭ ءۇي سادىر ءانديجان توڭىرەگىندەگى اعايىندارىنا كوشپەك بوپ جاتىر!
— نەگە؟ قانداي سەبەبى بار؟ — دەدى ابىلاي داۋسى قاتتىراق شىعىپ.
نايمانعا جاتاتىن سادىر رۋى جۇڭگو باسىپ العان بۇرىنعى جوڭعار تايپاسىنىڭ جەرىمەن شەكتەس تۇراتىن. شابارمان ابىلايعا بۇرىلدى.
— ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ دەيدى تاسبولات باتىر. «اقتابان شۇبىرىندىدا» قالماققا جەم بولعانداي، بۇل سادىر ەندى قىتايعا جەم بولا المايدى دەيدى.
— لەپسىگە جەتكەن جۇڭگو، ءانديجانعا جەتە المايدى دەپ ويلاي ما ەكەن.
— ونىسىن بىلمەدىم. قوقان جاعىنان كىسى كەلىپتى. سەندەردى جۇڭگو قۇرتپاسا، ارعىن قۇرتادى دەپ، نۇربوتا بي كىسى جىبەرىپ ازعىرىپ جاتقان كورىنەدى.
— ارعىن قۇرتقانى قالاي؟
— ابىلمامبەت حاندى دا، ابىلاي سۇلتاندى دا ارعىن ەلىنىڭ ادامدارى دەيدى.
— سونداي سوزگە تاسبولات باتىر قۇلاق قويدى ما؟
— قۇلاق قويماسا كوشەر مە ەدى؟ جايشىلىقتا سالماقتى ابىلاي كۇيىپ كەتتى.
— سولاي دە! ارعىنداعى ءوشىن مەنەن الماق بولسا، كورسەتەيىن مەن سادىرعا ابىلايدىڭ سويىلىن! — ول ەسىك الدىندا تۇرعان نوكەردىڭ بىرەۋىنە، — شاقىر بوگەنباي مەن سىرىمبەتتى. قونسىن اتقا قالىڭ قولىمەن! — دەپ بۇيىردى.
وردادا باعانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان بۇقار جىراۋ:
— سابىر ەت، سۇلتان، — دەدى. — ەل كۇيىنسە دە ەر كۇيىنبەس بولار. ءبىر جاعى قىتايدان، قالا بەردى سەندەردەن قورىققان سادىردى شاپقاندا نە تاپپاقسىڭ؟ قول جىبەرۋدىڭ قاجەتى بولماس، ون جىگىت قوسىپ بەر، ول قۇتىرعان نايمانمەن ءوزىم بارىپ سويلەسەيىن. كونبەسە امال جوق، سويىلىڭدى سوسىن قولدانارسىڭ.
— جىراۋ دۇرىس ايتادى. — دەدى ابىلمامبەت حان. — قوقان جەرىنە ءبىر شاڭىراقتى دا جىبەرۋگە بولمايدى.
بۇقار جىراۋ قاسىنا ون جىگىت ەرتىپ، قوقان حاندىعىنا كوشكەلى جاتقان، لەپسى وزەنىنىڭ بالقاشقا قۇياتىن ساعاسىندا وتىرعان ون مىڭ ءۇيلى سادىر رۋىنا ءجۇرىپ كەتتى.
نايمان تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى سادىر رۋى «اقتابان شۇبىرىندىدان» بۇرىن تالاس پەن ارىس وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قاراتاۋ قويناۋىندا كوشىپ جۇرەتىن. اۋليەاتاعا تاياۋ كەلتەقارا ارىعى، بۇرىنداي وزەنىنىڭ ارعى جاعىنداعى ءۇشاششى قويناۋى بۇلاردىڭ كەلىپ-كەتىمدى قونىسى. بۇرىنداي وزەنىنىڭ بويىندا «سادىر-مۇردە» دەپ اتالعان جەر — بۇل رۋدىڭ اتالارى قويىلعان زيرات ەدى. سىر بويىنىڭ ءبىر قۋاڭشىلىق جىلى وسى رۋدىڭ اتاقتى باتىرى جۇمارت ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى توعىز اۋلىمەن كوشىپ، جايلاۋعا ارعىن رۋىنىڭ اتا مەكەن جەرى ارعىناتى تاۋلارىنا بارادى. ارعىندار بۇعان انا ۇلىتاۋدى جايلاعان باعانالى تۋىستارىڭا كوشىڭدەر دەپ، جەر بەرمەيدى. كۇشپەن ۇلىتاۋدىڭ بەرگى قويناۋىنا قۋىپ سالادى. اشۋ ۇستىندە جۇمارت باتىر ارعىن جاساعىنىڭ باتىرى اقمىرزانى ولتىرەدى. سودان كەيىن ارقاعا كوشۋىن قويىپ، ەندى بۇرىنداي وزەنىنىڭ بويىنداعى ۇلكەن تۇرا، كىشى تۋرا دەگەن كىشىگىرىم تاۋلاردى قىس قىستاۋى ەتىپ، جاز اۋليە ەتەگىندەگى تالاس وزەنىنىڭ شۇرايلى قويناۋىن جايلايدى.
«اقتابان شۇبىرىندىدا» قالماق قولىنان توعىز بالاسىمەن جۇمارت باتىر ولەدى. قىرىق مىڭ ءۇيدىڭ ون بەس مىڭ شاڭىراعى شۇبىرىپ، ءانديجان جەرىنە ءوتىپ كەتەدى، ال قالعان ون مىڭى لەپسى وزەنىنىڭ بويىنداعى جوڭعار الاتاۋىنىڭ قويناۋىنا كوشەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، جۇمارتتىڭ الدەقالاي ءتىرى قالعان تاسبولات دەگەن بالاسى ەر جەتەدى. ەندى اكە ورنىنا، مۇندا قالعان ون مىڭ شاڭىراق سادىرعا سول يە بولادى. تارباعاتايدان جۇڭگو اسكەرى ءتۇسىپ كەلە جاتقان دەگەندى ەستىسە دە، ول ابىلاي جيناعان قولعا قوسىلماعان. ءبىر كەزدە اكەسىنە ارعىننىڭ جەر بەرمەگەنىن كەك تۇتىپ، ءوزىن ازعىرىپ كەلگەن ەردەن مەن نۇربوتا ءبيدىڭ ەلشىسىنىڭ سوزىنە ەرىپ، ءانديجانعا كوشپەك بولادى. بۇل حاباردى كورشىلەس وتىرعان — توبىقتى رۋىنىڭ شابارمانى اكەلگەن.
سەرىكتەرىمەن بۇقار جىراۋ تاسبولات باتىردىڭ اۋلىنا جەتكەن كەزدە، كۇن بەسىندىگە تاياپ قالىپ ەدى. ەل تۇيەلەرىن قومداپ، ۇيلەرىن جىعىپ، كوشكەلى جاتقان-دى. بيتكە وكپەلەپ تونىن وتقا سالعان تاسبولاتقا اشۋلانعان بۇقار جىراۋ اتتان تۇسپەي، جانىنداعى سەرىكتەرىمەن باتىردىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنان كەپ، كارى دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ايقايعا باسىپ ەدى.
«سادىر، قايدا باراسىڭ،
سارىسۋدى كوبەلەپ؟
سەن قاشساڭ دا مەن قويمان
ارعىماعىم جەبەلەپ.
ەندى الدىڭنان شىعايىن
قار، جاڭبىرداي سەبەلەپ،
اقمىرزامدى ءولتىردىڭ
اق سويىلمەن توبەلەپ.
ۋا، سەن تانىماي كەتىپ باراسىڭ؟
مەن ارعىن دەگەن ارىسپىن،
ازۋى كەرە قارىسپىن.
سەن بۇزاۋ تەرىسى شونشىكسىڭ،
مەن وگىز تەرىسى تالىسپىن.
ابىلاي الدىندا سەن بىتسەڭ
قۇداندالى تانىسپىن.
ابىلاي الدىندا بىتپەسەڭ، —
اتاسىن بىلمەس الىسپىن، —
دەپ بۇقار جىراۋ، كوشپە دەپ اقىل ايتۋدىڭ ورنىنا سادىر قولىنان ولگەن ەرىنىڭ قۇنىن سوزگە تيەك ەتىپ، جىرىن ىزعارلى ۇنمەن توقتاتتى.
ءۇي سىرتىندا كەلىپ تۇرعان ءۇش جۇزگە ءمالىم بۇقار جىراۋ ەكەنىن ءبىلىپ، ءالى دە بولسا كوشەرىن دە، كوشپەسىن دە شەشە الماي، ءۇيىن جىقپاي وتىرعان تاسبولات سىرتقا شىقتى. بۇقاردىڭ قۇن سۇراپ كەلگەنى جاي سىلتاۋ ەكەنىن ارينە، بۇ دا ۇقتى. جىراۋدى قولتىقتاپ اتتان ءتۇسىردى، ۇيىنە الىپ كىرىپ، قوشەمەتتەپ كورپە توسەپ، تورگە وتىرعىزدى. امانداسىپ بولعاننان كەيىن، بۇقار جىراۋ:
— جارقىنىم، بۇل قاي كوشۋ؟ — دەدى ءالى دە ساباسىنا تۇسە الماي.
— ءشۇرشىت كەلە جاتىر دەيدى عوي، — دەدى تاسبولات ويلانا، — قاشقاردان قاشقاندار بار...
— ءشۇرشىت كەلە جاتسا، ابىلاي بار ەمەس پە؟
— ارعى بەتتەگى ەلدى شۇرشىتتەر تىپ-تيپىل عىپ ورتەپ جىبەرىپتى. قۇدىرەتتى بولسا ابىلاي سوندا قايدا قالعان؟
— ارعى بەتكە شىعىپ شۇرشىتتەرمەن سوعىسۋعا ءالى ەرتە... جۇرت قاشتى دەپ، باتىر قاشپاس بولار...
— قاشپالىق...سوندا نە ۇتامىز؟
— باتىر بايان مۇنداي سۇراق بەرمەس ەدى. انە، ول حالقى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن جوق پا؟
تاسبولات ۇندەمەي ۇزاق وتىردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— جارايدى، ەندەشە، ءبىز دە كوشپەيمىز، — دەدى.
ونىن داۋسىنان ءوزىنىڭ جەڭىلدەنىپ قالعانى بايقالدى. كىم اتا مەكەن جەرىن تاستاعىسى كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە قوقان حانىنىڭ قولاستىنا بارىپ، كوگەرە قويۋىنا تاسبولات كۇماندى ەدى...
— ال ءبىزدىڭ جەرىمىزگە ءشۇرشىت كەلە جاتسا، ابىلاي بىزگە جاردەم قولىن سوزا ما؟ — دەدى تاسبولات بۇقاردان كوزىن الماي.
— بۇدان بىلاي ءيسى قازاق ابىلايدىڭ تۋى استىنا جينالۋى كەرەك، — دەدى بۇقار جىراۋ. — ابىلاي قول استىنداعى ەلىن قورعاۋعا ءتيىس. ول قورعاماسا بوگەنباي، جاباي، سارى-سىندى باتىرلار بار. سولار قورعايدى... بۇل ارادا سەندەر ازىرگە قازاق جەرىنىڭ بارلاۋشىلارى بولىپ قالا تۇراسىڭدار.
بۇقار ءبىر قونىپ، ەرتەڭىندە ەلىنە اتتاندى. تاسبولات ونىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇردى. جىراۋ ءسوزىن ويعا سالدى. «ءيسى قازاق ابىلاي تۋىنىڭ استىنا جينالۋى كەرەك» دەپ قايتالادى ول ىشىنەن. جۇرت بۇقار جىراۋدى ابىلايدىڭ ءتىل مەن كومەيى دەۋشى ەدى، سول ەسىنە ءتۇستى.
ءىىى
كوكەيتەستى ارمانىنا جەتكەن ابىلايدىڭ كوڭىلى اي-جاي ەدى... ءيا، تەلىكولدىڭ جاعاسىنا جينالعان ءۇش ءجۇزدىڭ «يگى جاقسىلارى» ونى «ۇلكەن وردا» حانى ەتىپ اق كيگىزگە كوتەرگەن. راس، بۇل جيىنعا ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ كوپ رۋلارىنىڭ باستى ادامدارى كەلمەي قالدى. كەلمەسە، ءوزى ءبىلسىن! ابىلايعا ءقازىر ونىڭ قانداي ماڭىزى بار؟ بۇگىن كەلمەگەنى، ەرتەڭ كەلەدى. بۇگىن كونبەگەنى، ەرتەڭ كونەدى. كونبەگەنىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ، اق سويىلدىڭ استىنا الادى.
ال ءقازىر ايبارىنان سەسكەنىپ تىزە بۇككەن قالىڭ ەل! «حاننىڭ قاھارىنان ساقتا!» دەپ جالبارىنعان رۋ باسشىلارى...
مىنە، بۇگىن، ابىلايعا وسىنداي كىرىپتار بولعاننىڭ ءبىرى — قوڭىراتقا جاتاتىن بوجبان رۋى. تۇركىستان ۋاليەتىن جايلايتىن بۇل رۋدىڭ باسشى ادامدارى جەرىنىڭ جاقىندىعىن پايدالانىپ، قوقان بيلەرىمەن ءتىل تابىسىپ، ابىلاي قولاستىنان شىقپاق بولعان. ساققۇلاقتارى ارقىلى بۇنى ءبىلىپ قالعان حان، تال تۇستە بوجبان اۋىلدارىن شاۋىپ، باستى ادامدارىن تۇتقىنعا العان.
دالباسالاعان اۋىل اقساقالدارى قايتسەك ابىلايدىڭ كوڭىلىن جىبىتەمىز دەپ، بار مال-مۇلكىن الدىنا اكەپ تارتىپ، قوينىنا ەڭ سۇلۋ قىزىن سالدى.
حان ءقازىر وسى جاس قىزبەن وڭاشا تىگىلگەن اق وردادا جاتىر... قوڭىرات ەتەكتى ەل. ۇلى-قىزى ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايتىن نامىسقوي كەلەدى. سويتسە دە قىز جەڭگەلەرىنىڭ «حاننىڭ كوڭىلىن تابا بىلسەڭ، ەلىمىزدىڭ باعى جانعانى، اعالارىڭنىڭ اجالدان امان قالعانى» دەگەن سوزىنەن شىعا الماعان. جىگىتتەردىڭ اندا-ساندا قالجىڭداپ، اق توسىندەگى تاستاي قاتتى قوس انارىنا قولى تيگەنى بولماسا، پاك دەنەسىن ءالى ءتىرى جانعا سيپاتىپ كورمەگەن جاس سۇلۋ سۇتتەي ادال ابىرويىن حانعا ولجا ەتىپ، ەلىن اپاتتان، ەكى اعاسىن اجالدان الىپ قالماق بولعان. ول ۇياتتان ەكى بەتى وتتاي جانىپ، جۇرەگى تورعا تۇسكەن تورعايداي ءدىرىل قاعىپ، جارىلىپ كەتۋگە دايىن تۇرسا دا، حاننىڭ ىڭعايىنا كونە بەردى، دەنەسىنە حان سالماعى قاتتى باتسا دا، اساۋ مىنەز كورسەتپەۋگە تىرىسقان.
ال بۇل كەزدە ابىلاي جارلىعىن ورىنداۋعا بوجبان رۋىنىڭ باس كوتەرگەن ادامدارىن حان نوكەرلەرى الىپ كەلگەن. ولاردىڭ ىشىندە وسى قىزدىڭ ەكى اعاسى دا بار. قىز قۇشاعىندا ءلاززاتقا كەنەلگەن ابىلايدىڭ ويىنا كەنەت وسى ەكى باتىردى ءولتىرۋ تۋرالى بەرگەن بۇيرىعى ءتۇسىپ كەتتى. ابىلاي ەزۋ تارتتى: «جوق ءبىر قىزدىڭ قىزىعى ءۇشىن، ول بۇيرىعىن بۇزبايدى، كىمدە-كىم بۇعان قارسى تۇرسا وسىلاي ولەدى!» كوپ كەشىكپەي ول، بوكەننىڭ ەتىنە تويىپ الىپ، ماۋجىراپ ۇيقىعا كەتكەن جولبارىستاي، تۇلا بويىن ءبىر راقات تىنىشتىق بيلەپ، كوزى ىلىنە بەردى.
ابىلايدىڭ قاسىندا قۇتى قاشىپ ءۇن-تۇنسىز جاتقان قىز كەنەت:
— حان يەم، باۋىرلارىمنىڭ كۇناسىن كەشە كورىڭىز... — دەدى جاسقا بۋلىعىپ.
— كورەرمىز... — دەدى ابىلاي ۇيقىلى-وياۋ.
قوس باتىردى ءولىم جازاسىنا بۇيىرعانى تاعى ەسىنە ءتۇستى. «وقاسى جوق... كۇنى ەرتەڭ-اق ەكى اعالارىنىڭ مەنىڭ قولىمنان ولگەنىن ۇمىتادى. تەك حان قوينىندا جاتقانى عانا ەسىندە قالادى».
ابىلاي قايتادان كوزىن جۇمدى. ءبىراق ءدال وسى ساتتە:
— اتتان! اتتان! — دەگەن ايقاي شىقتى. كەنەت قىرقانى باۋىرلاي شاپقان اتتاردىڭ دۇبىرلەرى ەستىلدى. تىنىق تۇندەگى وقىس داۋىستار قۇلاققا قانداي قۇبىجىق بوپ جەتەدى، ونسىز دا ەلەگىزىپ جاتقان اۋىل، ۇرپيىسە توسەكتەرىنەن اتىپ تۇردى. ۇستەرىنە جىرتقىش قۇس كەلىپ قالعان بالاپانداي، بالا-شاعا كوزدەرىن تىرنالاي اشىپ، ۋ-شۋ بوپ جىلاي باستاعان.
اۋىل سىرتىندا دا وردا سىرتىندا دا، اناۋ-مىناۋ جاۋدان ساقتاپ قالار قالقانى بار ەكەنىن بىلسە دە، ابىلاي دا ورنىنان ۇشىپ تۇردى. تاقا ابىگەرى كەتىپ ساسپاسا دا ۇنەمى جوق جەردەن پايدا بولار سوعىسقا ۇيرەنگەن ادەتپەن جىلدام كيىنە باستادى. شاڭىراقتان تۇسكەن اي ساۋلەسىنە شومىلىپ، ناعىز ءبىر تۇنگى پەرىشتەدەي قولاڭ شاشى جەرگە ءتۇسىپ نە ىستەرىن بىلمەي، ءۇي ورتاسىندا تۇرعان جاس سۇلۋعا سۇقتانا تاعى ءبىر قارادى دا:
— ماعان ارنالعان ءوتىنىشىڭ بولسا، كۇندىز ايتارسىڭ، — دەدى دە ادۋىنداي باسىپ، كۇمىس ساپتى قىلىشىن سۇيرەتە اقبوز ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— «اتتان» سالعان كىمدەر؟ قايداعى جاۋ؟ — دەدى ول وردا الدىندا تۇرعان توپ جىگىتكە. كۇزەت باستىعى باياعى باتىر باياننىڭ سۇيەگىن الىپ شىققان قارا سۇر جىگىت، ءقازىر اق تۇسە باستاعان قويۋ كەلتە ساقالىن ءبىر سيپادى دا:
— ءازىر بەلگىسىز، حان يەم، — دەدى سول العا شىعىپ، — «اتتان» سالعان جىگىتتەردى اۋىل سىرتىنداعى كۇزەت توقتاتقان ءتارىزدى. ءداۋ دە بولسا، مىنا كەلە جاتقان سولار-اق شىعار.
دابىرلاسا سويلەسكەن ءبىر توپ جىگىت وردا تۇسىنا كەلىپ تە قالدى. كۇزەتشىلەر جانىندا تۇرعان ابىلايدى كورىپ، ۇزىن سارى شابارمان ءيىلىپ سالەم بەردى.
— الديار تاقسىر، جامان حابارمەن كەلىپ تۇرمىز، — دەدى.
— قانداي حابار؟ ايت!
— ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ اسكەرلەرىن ەلدەرىنە قايتارىپ جىبەرگەنىڭىزدى ەستىپ، قوقان حانى ءالىم اتقا قونىپتى. قوقان، ءانديجان، مارگەلان، نامانگان بويىن قويىپ، تاشكەنت ماڭىنداعى كەشەگى ءوزىڭىزدى جاقتاعان شانىشقىلى مەن قاڭلى تايپالارى تايلى-تايلاعىنا دەيىن قالماي، سولارعا ەرىپ كەلەدى.
— قانشا نايزاسى بار؟
— الپىس مىڭنان اسار...
تەلىكولدىڭ جاعاسىندا قازاق ەلىنە حان سايلانعاننان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ ەلۋ مىڭنان استام اسكەرىن باستاپ ابىلاي قوقانعا قارسى جورىققا اتتانعان. ون كۇن جان اياسپاس ۇرىستان كەيىن نۇربوتا ءبيدىڭ بالاسى قوقان ءامىرشىسى ءالىم حاننىڭ اسكەرىن كۇيرەتە جەڭگەن. «اقتابان شۇبىرىندىدان» باستاپ، كەشە عانا جۇڭگو بوعدىحاندارىمەن سوعىسقان الاساپىران كەزدەردە قوقان حاندىعىنا قاراپ كەتكەن قازاق رۋلارىن بوستان ەتكەن. وسى جورىقتىڭ ناتيجەسىندە سىرداريا بويىنداعى تۇركىستان، سايرام، شىمكەنت، تاعى باسقا قالالار قايتادان قازاقتاردىڭ قولىنا وتكەن. تاشكەنت الىم-سالىق تولەپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولعان. بۇنىمەن قاتار بۇرىن تاشكەنت حاكىمىنە زەكەت، گاراج تولەپ تۇراتىن شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ بويىنداعى جانە قاراتاۋ قويناۋىنداعى قوڭىرات، دۋلات، جالايىر، سۋان رۋلارى الىم-سالىقتان مۇلدەم بوساتىلعان. ال تاشكەنت پەن ءانديجاننىڭ ارالىعىندا كوشىپ جۇرەتىن ۇلى ءجۇزدىڭ شانىشقىلى، قاڭلى رۋلارى كوپتەن بەرى سول ارالاردى جايلايتىندىقتارىنان ءوز قونىستارىندا، تاشكەنت قۇشبەگىنىڭ قاراماعىندا قالعان. ايتكەنمەن، ابىلايدىڭ قامشىسى باتىپ كەتكەن بۇل ەلدەردىڭ اراسىندا قازاق حانىنا دەگەن نارازىلىق تا باسىلا قويماعان. سونداي نارازىلىقتىڭ ءبىرىن ابىلاي كەشە عانا وسى ارادا قان-جوسا ەتىپ باسقان.
اقىرى وزىنە ءتيىمدى بىتىمگە قولى جەتكەن ابىلاي «ەندى ۇرىس جوق، ەل ىرگەسى قونىس تاپتى»، دەپ اسكەرىنىڭ نەگىزگى جاۋىنگەر كۇشى بولعان ورتا ءجۇز جاساعى مەن كىشى جۇزدەن كەلگەن قولدى تەگىس ەلدەرىنە — ارقا مەن جايىققا قايتارىپ جىبەرگەن. ابىلايدىڭ قاسىندا حاننىڭ ءوز گۆاردياسى ەسەپتى مىڭ قارالى تولەڭگىت پەن دۋلات، جالايىر، البان، سۋان رۋلارىنان قۇرالعان ءبىر سانعا جۋىق اسكەرلەرى عانا قالعان.
«ۇلكەن وردا» حانىنىڭ تەك ءوز اسكەرىمەن قالعانىن بىلگەن جانە ۇلى ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى ابىلاي جاعىنا مۇلدەم شىعا قويماس دەپ ۇمىتتەنگەن قوقاننىڭ جاس حانى ءالىم دەرەۋ باس كوتەرگەن. تاشكەنتتى الىپ، سودان كەيىن تۇركىستاندى دا وزىنە قاراتپاق بوپ جورىققا شىققان.
جاعاتاي ۇلىسىنا قاراعان ءۇش ءجۇز جىلدان بەرى جەتىسۋ وڭىرىنە جان باستىرماي كەلگەن، ەرلىگى بۇكىل شىعىس ەلىنە ايان دۋلات، جالايىر قاڭلى، شانىشقىلى، البان، بەستاڭبالى رۋلارىن دا ابىلاي وزىمەن ءبىر بولادى دەپ ويلاعان. سىر بويىن قوڭىرات، قىپشاق، تابىندار قانداي قورعاسا، ۇلى ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى دە ءوز اتا مەكەن جەرىن سونداي قورعايدى دەپ سەنگەن. ال كەنەت قاڭلى مەن شانىشقىلى رۋلارىنىڭ قوقاندىقتاردىڭ ازعىرعانىنا ەرگەنى، وعان قوڭىراتتىڭ دا دەلەبەسى قوزا باستاعانى حاندى قاتتى رەنجىتتى.
تاشكەنت تولەيتىن الىم-سالىقتى قوقان حانى سول ماڭداعى قاڭلى مەن شانىشقىلىنىڭ موينىنا سالعان. جانە تاشكەنت قۇشبەگى ءوز تاراپىنان بۇل ەلدەرگە زەكەت، گاراج مولشەرىن كوبەيتكەن. جۇرتقا وسىنىڭ ءبارى ابىلايعا باعىنۋدىڭ سالدارى دەپ تۇسىندىرگەن. حالىقتىڭ ەرەۋىلگە شىعۋىنا وسىلار سەبەپ.
— بۇلىكشىلەر قاي تۇستا جينالىپ جاتىر؟
— شىرشىق وزەنىنىڭ بەرگى قاباعىندا.
ابىلاي ورداسىن جاقىندا بادام مەن ارىس وزەنى تۇيىسكەن تۇستاعى ءبورىتاس دەگەن جەرگە قوندىرعان. قازىقۇرتتان بۇل ارا ەلۋ، تۇركىستاننان ءجۇز شاقىرىمداي جەردە. مۇندا كەلگەن ويى ارىس بويىن مەكەندەگەن قوڭىرات پەن بادام وزەنىن جايلاعان شانىشقىلى، قاڭلى رۋلارىمەن بەلدەسە جاقىنداسۋ ەدى.
— ءا... ءالى كوش جەردە ەكەن عوي، — دەدى حان، — تاشكەنتتەن كەيىن ولار تۇركىستانعا قاراي شىعادى عوي، وعان جەتكەنشە، ءبىز دە ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ بولارمىز. — ابىلاي ۋاقىت مولشەرىن ءبىلۋ ءۇشىن اسپانعا قارادى. تاڭ جۇلدىزى تۋىپ قالعان ەكەن. اسپانداعى تاڭ جۇلدىزى، جاڭا ءوزى شىعىپ كەتكەندە ەسىك الدىندا قالعان ەكىنشى تاڭ جۇلدىزىن ەسىنە ءتۇسىردى. ول بۇيىرا سويلەدى.
— ءقازىر سىرگەلى ەلشىبەك باتىرعا، دۋلاتتىڭ قوس ءبورىسى بوكەن مەن ساعىرعا حابار بەرىڭدەر. بار قولدارىمەن وسى قازىقۇرتتىڭ ەتەگىنە تەز جەتسىن. البان مەنەن سۋانعا دا، جاقىن جاتقان بەستاڭبالىعا دا، بەرگى ەتەكتەگى جالايىر باتىرلارىنا ات شاپتىرىڭدار. ءبارى وسى قازىقۇرت ماڭىنا جينالسىن!
— قۇپ، بولادى! — دەدى باس شابارمان.
— ساسكەگە دەيىن ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر دە الداسپانىن قايراپ، دايىن تۇرسىن! جىلاندى ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك كۇشى بار. قازاق اسكەرىنىڭ ءۇش بولىگىنىڭ ءبىر بولىگىمەن-اق، قۇداي بۇيىرتسا، قوقاننىڭ قورقاۋ قاسقىرىنىڭ كەڭىردەگىن جۇلىپ الارمىز!...
ول قايتادان اق ورداعا كىرىپ كەتتى. ەندى شەشىنگەن جوق. قىلىشىن بىلاي قويىپ، بەلبەۋىن بوساتتى دا، جۇككە سۇيەنىپ، كوزىن جۇمدى. وڭ جاعىنداعى توسەكتەن جاس سۇلۋدىڭ وكسىگىن باسا الماي، بۋلىعا جىلاعانى ەستىلدى... جانى جاي تاپقانداي، ابىلاي تاعى ەزۋ تارتتى.
و، تاعدىر!.. راسىندا دا تاعدىر — ءوزىنىڭ اق بۋراسى شىعار. مىنە، قازىرگى كيەسى — ەكىنشى اق بۋرا. ەڭ العاشقىسى قارتايىپ ابدەن جۇدەپ ءبىر كۇنى وزىنەن ءوزى مۇلدەم جوق بوپ كەتتى، ال مىناۋ وزگەسى... «حان كيەسى — وسى اق بۋرا» بۇگىن تىم كوڭىلسىز ەدى... مىناۋ بۇلىك سوعان كورىندى مە ەكەن؟
راس، ابىلايدى قاتىگەز، تاس باۋىر دەيتىندەر كوپ. ءبىراق وسى «قاتىگەز» ابىلايدىڭ تۇسىندا ەشكىم دە قازاق ەلىن كەيىن كەتتى دەي المايدى. قوقان حاندىعىنا جەلكە ءجۇنىن ۇدىرەيتە كورسەتىپ، ايداھار مەن ارىستاننىڭ اۋزىنان ەبىن تاۋىپ قۇتىلىپ، كوكجال ابىلاي امان-ەسەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان جوق پا؟ ال بۇنىڭ تەمىر تەگەۋرىنىنە شىداي الماي، كەي رۋ بەتى اۋعان جاعىنا قاشقىسى كەلسە — ونىڭ دا سەبەبى بار. ابىلايعا ءبىر تايپانىڭ كورگەن زابىرىنەن، بار قازاقتى شاشاۋ شىعارماي ۇستاۋ قىمبات.
التىنەمەل ايقاسىنان كەيىن ول ءوزىنىڭ اعاسى جولبارىستى جۇڭگو بوعدىحانىنا جىبەرگەن. بۇل كەزدە جۇڭگو امىرشىلەرىنىڭ اراسىندا ءوزارا قىرعىن، ب ا ق تالاستىق كۇرەستەر قاتتى ءجۇرىپ جاتىر ەدى. ابىلاي كەلىسسوزگە ءدال وسى تۇس دۇرىس دەپ تاپقان. جۇڭگو يمپەراتورى حۋن لي وزىنە قارسى باس كوتەرىپ، كۇندە جانجال شىعارىپ وتىرعان شىڭجاڭ قازاعى مەن ۇيعىرىنا قازاق ەلى قوسىلىپ كەتپەسىن دەپ قاۋىپتەنىپ، قازاق حانىنىڭ ەلشىسىن سىي-سياپاتپەن قارسى العان. ابىلايعا كنياز دەگەن ات بەرىپ، قۇندىز ىشىك، جىبەك كىلەم ءتارىزدى كوپتەگەن تارتۋ-تارالعىلارىن جىبەرگەن. وسى بەرىلگەن كوپ سىيلىقتىڭ ىشىندە سول جىلعى جۇڭگو كالەندار دا بار ەدى. بۇنى جۇڭگو يمپەراتورى، تەك وزدەرىنىڭ مادەنيەتىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە عانا ەمەس، قازاق ەلى بۇدان بىلاي قاراي كۇن، اي، جىل ساناتتارىن ءشۇرشىت ەسەبىمەن جۇرگىزسىن دەپ ادەيى جىبەرگەن. بۇ دا باسقا جۇرتقا ءوز اسەرىن تيگىزۋدىڭ ءبىر جولى...
ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، ياعني ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ سەگىزىنشى جىلى شىڭجاڭداعى ۇيعىر مەن قازاق كوتەرىلىسىن قان-جوسا ەتىپ باسقاننان سوڭ، جۇڭگو اسكەرى قازاق جەرىنە قايتادان كىرگەن. بۇ جولى ولار تارباعاتاي تاۋىنان تومەن ءتۇسىپ، كوكشە تەڭىزگە دەيىن جەتكەن. «اقتابان شۇبىرىندىداعىداي» جۇڭگو اسكەرىنىڭ جولىنداعى بۇكىل قازاق اۋىلدارى «ءشۇرشىت كەلە جاتىر» دەپ تاعى بوسقان. كەشەگى كوكوراي شالعىن، بىقىعان مالدى اۋىلداردىڭ ورنىنا، شەگىرتكەسىنە دەيىن جەلىنگەن، ورتەنگەن ورمان، قۇلازىعان قۋ دالا قالعان...
ابىلاي شۇرشىتكە تاعى قارسى شىقتى. اياكوز تۇسىندا بولعان قىرعىن سوعىستا ءولدىم-تالدىم دەپ جيناعان اسكەرىمدى قىرىپ المايىن دەپ، قىتايدىڭ قۇرت-قۇمىرسقاداي قاپتاعان قولىنان ول تاعى شەگىنگەن. وسى جولعى ايقاستا مالايسارى باتىر وققا ۇشتى. شەگىنىپ كەلە جاتقان قازاق قولى ونى ءقازىر «مالايسارى تاۋى» دەپ اتالاتىن قۇمداۋىت توبەنىڭ باسىنا اكەپ قويدى...
...حۋن لي قانشا قاھارىن توككەنمەن دە، ابىلاي روسسيادان قول ۇزبەدى. قول ءۇزۋدىڭ ورنىنا، جۇمساق جاستىقتاردىڭ ۇستىنە قانجار تىرناقتى اياقتارىن قويىپ مۇلگي قالعان ايبارلى ارىستانعا ۇقساس ورىس بەكىنىستەرىنە جاقىنداي بەردى. ال قازاق جەرىنە كىرە بەرگەن جۇڭگو ايداھارى، تۇمسىعىن كوككە كوتەرىپ، كۇزدىڭ كەلىپ قالعانىن بايقاپ، قانداي قاۋىپكە بارا جاتقانىن ەندى سەزىپ، تەز جيىرىلىپ كەيىن بۇرىلدى دا الدىنداعى. تارباعاتاي تاۋىنا قاراي قايتا ورمەلەدى...
جۇڭگو ايداھارى ورىس بەكىنىستەرى ءتىزىلىپ قالعان بۇل ولكەدەن وڭاي ولجاعا كەنەلە المايتىنىن تەز تۇسىنگەن، ءبىراق سول جىلى ول قايتادان ءجۇز سەكسەن بەس مىڭ اسكەرىن شىڭجاڭ شەكاراسىنا اكەپ توككەن. روسسيانىڭ بۇعان قارسى شىعار دالەلىنىڭ دە، مۇمكىندىگىنىڭ دە جوقتىعىن پايدالانىپ، ەندى ول بۇكىل ورتا ازيانى جاۋلاپ الماق بولدى. قانداي ءقاۋىپ تۋعانىن ۇققان حيۋا، بۇحار، قوقان، اۋعانستان امىرشىلەرى ءوزارا ارازدىقتارىن تاستاپ، بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمى بوپ شۇرشىتكە قارسى «گازاۋات» سوعىسىن اشۋعا ۇران سالدى. بۇل ۇراننان مۇسىلمان دىنىندەگى ابىلاي دا، كىشى ءجۇزدىڭ حانى نۇرالى دا باس تارتۋعا ءتيىستى ەمەس ەدى. ءوزى قول استىنا كىرگەن روسسيانىڭ قىتايمەن ءتاتۋ-تاتتى ەكەنىن سىلتاۋ ەتىپ، نۇرالى حان «گازاۋات» كۇرەسىنە قوسىلمادى. «گازاۋاتقا» بىرىكپەۋگە ابىلاي دا جول تاپتى. ءبىر جاعىنان بۇ دا روسسيا قول استىندا بولا تۇرىپ، ونىڭ رۇقساتىنسىز قىتايمەن ۇلكەن سوعىسقا بارا المايتىنىن ەسكەرتسە، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ ءشۇرشىت بوعدىحانىمەن كەلىسىمگە كەلگەنىن ايتتى. جاقىندا عانا ابىلاي وتىز اق بوز ارعىماقتى تارتۋ ەتىپ، ورداشى ءبيدى باس ەتىپ، حۋن ليگا وتىز اقساقالىن جىبەرگەن. جۇڭگو بوعدىحانى بۇنى «بۇكىل قازاق ەلىنە باستىق» جانە كىمدە-كىم سين مەملەكەتىنە قاستىق ەتسە، وعان ءولىم جازاسىنا دەيىن ۇكىم قولدانۋعا قاقىسى بار دەگەن «فيلين» — ۋكاز بەرگەن.
ال شىنىندا، ابىلايعا اتا-باباسىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا مۇنداي كەلىسىمسوزدەردىڭ قۇنى بەس-اق تيىن ەدى. قاعاز بەتىنە تۇسپەگەن ۋادەلەرىن قازاق حاندارى، كوڭىلىنە جاقپاسا، وپ-وڭاي بۇزا بەرەتىن. ابىلايدىڭ گازاۋاتقا قوسىلماۋىنا سەبەپ بولعان — ورتا ازيا مۇسىلماندارىنىڭ ءبىر قاۋىم بون، اۋعان حانى احمەتتى بار اسكەرىنە قولباسشى ەتۋى ەدى. ءقازىر احمەتتىڭ قاراماعىندا جەتپىس بەس مىڭ اسكەر بار، ەگەر شۇرشىتپەن سوعىس اشپاعان كۇندە، بۇل قالىڭ قول قايدا بارادى؟ كوپ جىلدان بەرى ۇنەمى سوعىسىپ، ابدەن قالجىراعان قازاق جاساقتارى بۇنداي اسكەرگە قارسى تۋرا الار ما؟ ودان دا... تۇركىستان جەرىنەن كوڭىلى بار بۇل حانداردىڭ اسكەرلەرىنىڭ قابىرعالارىن سىندىرىپ، شۇرشىتتەر ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارسا بىزگە پايدا دەگەن. ارينە، كۇنگەي جاعىڭنان ءشۇرشىتتىڭ كورشى بولا قالۋى دا قازاق ەلىنە ءتيىمدى ەمەس. ءبىراق روسسيا بەكىنىستەرى قۇر عانا قازاق جەرىندە مە، ءبىر شەتى شىعىستا، جۇڭگو قابىرعاسىمەن شەكتەس، سوناۋ ۇلى مۇحيتقا دەيىن سوزىلىپ جاتىر عوي... بۇل جۇڭگو بوعدىحانى ساناساتىن جاعداي.
ال ابىلاي شىعىس ماسەلەسىن وسىلاي ءتۇيىپ قويىپ، قىزىلجاردا ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەن بالاسى تۇعىلدى باس ەتىپ، ءوزىن ءۇش ءجۇزدىڭ تاعىنا بەكىتۋىن ءوتىنىپ پەتەربۋرگكە، ەكىنشى ەكاتەرينا ايەل-پاتشاعا ەلشىلەر جىبەرگەن. ءۇش ءجۇزدىڭ «يگى جاقسىلارى» ابىلايدى اق بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيگىزگە كوتەرىپ «ۇلكەن ورداعا» حان سايلاعانمەن، ايەل-پاتشانىڭ قول استىنداعى بار قازاق ەلىنە حانسىڭ دەگەن ۋكازى شىقپاعان. ارينە، بار قازاق ەلىنە ابىلاي حان بولا قالعان كۇندە، وسى مەزگىلدى كۇتىپ جەڭ ىشىنە تىعىپ كەلگەن قاندى تىرناعىن اق پاتشانىڭ وزىنە دە كورسەتە باستاۋى مۇمكىن. رەسمي تۇردە بەكىتىلمەي جاتىپ، بار قازاق ونى ءوزىنىڭ حانى دەپ تانىپ، سوڭىنان ەرۋگە بار. ال بەكىتىلگەن كۇندە... جوق، قاتىن پاتشا اقىماق ەمەس. «ەسەڭگىرەگەن ەلگە ەستى باستىق بەرۋگە بولمايدى، ودان دا ەسەڭگىرەگەن ەلگە ەسەڭگىرەگەن باستىق بەرسەڭ — قاراماعىڭداعى جۇرت ساعان قارسى باس كوتەرە المايدى».
...ابىلاي ادەتتەگىسىندەي ەرتە وياندى. تاڭ سەلەۋلەنىپ اتىپ قالدى. قىز كويلەكشەڭ بۇكشيىپ اياق جاعىندا وتىر. تارقاتىلىپ كەتكەن قويۋ قالىڭ شاشى يىعىن كومە، بۇكىل دەنەسىن جاۋىپ، جەردە شۇباتىلىپ جاتىر. تەك بوپ-بوز بوپ اقشا ءجۇزى عانا كورىنەدى.
— قانداي تىلەگىڭ بار؟ — دەدى ابىلاي، ءوزىنىڭ قىزدارىمەن شامالاس جاس سۇلۋعا. — ايت، ورىندايىن!
— تىلەگىم بىرەۋ-اق...
قىز ۇنىنەن رەنجىگەندىك سەزىلمەدى.
— ءبىر قىزدىڭ قۇشاعىندا ءبىر تايپا ەلدىڭ تاعدىرى تۇرعان جوق، حان نەم... مۇنى مەن دە ۇعامىن. ءبىراق قاتتى داۋىلدى كۇنى تەك قىران قۇس قانا ءوز باعىتىنان اداسپايدى. جۇرتتىڭ ءبارى قىران ەمەس. الاساپىران كەزدەگى جۇرتىمنىڭ ءبىر تابانسىزدىق كورسەتكەنىن كەشىرىڭىز!
قىز ءسوزى ابىلايعا ۇنادى.
— جاقسى. ال ءوز باۋىرلارىڭا قارسى ساداق بەزەگەن انا ەكى اعاڭدى قايتەمىز؟
— اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ...
ابىلاي ەزۋ تارتتى.
— ءبىز ولاردىڭ «ءۇيىرىن تاپقانىن» قايدان بىلەمىز؟
— بوساتىپ كورىڭىز. ەگەر سىزگە ەرسە، ءوز ايىبىن وزدەرى جۋعانى.
— ال ەرمەسە شە؟ — دەدى ابىلاي.
قىز قۋانىپ كەتتى.
— وندا، مەيلىڭىز. قانداي جىگىتتىڭ تاعدىرى بولسا دا، ءوز ەلىنىڭ تاعدىرىنان قىمبات ەمەس.
ابىلاي شاڭىراقتان كوزىن الماي بوزارىپ كەلە جاتقان تاڭعا قاراپ ۇزاق وتىردى. ءيا، قول استىنان قاشىپ كەتپەك بولعان قوڭىراتتىڭ بىرنەشە ادامىن اياماي جازالادى... ال قالعاندارىنىڭ كوڭىلدەرى ەندى قالاي قاراي اۋادى؟ ءۇيسىن، جالايىر، دۋلات، البان، سۋان سياقتى ۇلى ءجۇزدىڭ بەلدى رۋلارى نە دەمەك؟ بۇلار ابىلايدىڭ ءىسىن قوش كورە مە، جوق پا؟ بۇل رۋلاردىڭ كوپ جىگىتتى ءقازىر حان جاساقتارىندا. ال ەرتەڭ سول جىگىتتەر قازاق ەلى قوقان اسكەرىمەن بەتپە-بەت ايقاسۋعا تۋرا كەلگەندە ابىلايدىڭ قاتتىلىعىنا وكپەلەپ، قوقان جاعىنا شىعىپ كەتسە قايتەدى؟
حان قىزعا كوز قيىعىن تاعى ءبىر اۋداردى دا ءلام-ميم دەمەستەن، ورنىنان تۇرىپ، ۇيدەن ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى. ول تاعى بوزعىلت رەندى اسپانعا قارادى. «اققۋ قۇستى كورمەگەلى نە زامان!» — دەدى الدەنەگە كۇيىنگەندەي، ءبىراق سول ساتتە-اق بويىن جيناپ الدى. انانداي جەردە تۇرعان كۇزەتشىنى وزىنە شاقىردى.
— شابارمانداردان حابار بار ما؟
— ءالى ەشكىم ورالماي جاتىر.
ابىلاي قازىقۇرت جاققا كوز تاستادى. تاۋ ەتەگىندە كورىنگەن سالت اتتىلار حان ورداسىنا قاراي كەلە جاتىر. كەنەت ات ءدۇبىرى ەستىلدى. قۇيىنداتا شاپقان سالت اتتىلار اۋىل سىرتىنا كەپ توقتاي قالعاندا، ابىلايدىڭ ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى. بۇل كەلگەن قىپشاق ماڭداي باتىر مەن كەرەي جاناي باتىردىڭ جاساقتارى ەدى. ولار وسى قاراتاۋ ماڭىنداعى ىلىك-شاتىستارىندا قوناقتاپ ءجۇرىپ، ەلدەرىنە ءالى قايتا قويماعان-دى. «اتتان!» دەگەن ايقايدى ەستىسىمەن، ابىلاي ورداسىنا جەتكەن بەتتەرى...
— بۇقار جىراۋعا كىسى جىبەردىڭدەر مە؟ — دەدى ابىلاي.
دايەكشى جاۋاپ قايتارا الماي قالدى. حاننىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ كەتتى. ءبىر كەزدە وزىنە تىرەك بولعان جىراۋ مەن حاننىڭ اراسى كۇننەن-كۇنگە سۋيي باستاعان. قوڭىرات ەلىنە ىستەگەن راحىمسىزدىعىن كورىپ، بۇقار جىراۋ اشۋلانىپ، كەشە حان اۋلىنان ءجۇرىپ كەتكەن.
قازىقۇرتتىڭ كۇنشىعىس جاعىنان تاعى ءبىر شاڭ كورىندى. قۇيعىتا شاپقان شابارمان اتىنان دومالاي ءتۇسىپ، حان الدىنا تىزە بۇكتى.
الديار، جالايىردان بىزگە تەك تورت-بەس ءجۇز عانا جىگىت قوسىلاتىن ءتۇرى بار...
— قالعاندارى شە؟
— قوقاندىقتاردان قاشپاق بوپ ۇيلەرىن جىعىپ جاتىر.
— وسىنداي حاباردى ۇلى ءجۇزدىڭ باسقا رۋلارىنان دا الدىق! — دەدى دايەكشى جىگىت.
— سوندا قاي جاققا قاشپاق؟
— الاكول تۇسىنا.
— ءشۇرشىتتىڭ شوقپارىنىڭ استىنا بارىپ تىعىلماق پا؟! — داۋسىنىڭ قالاي قاتتى شىعىپ كەتكەنىن ابىلايدىڭ ءوزى دە سەزبەي قالدى.
ءبىراق، ءتۇس اۋا، شابارمانداردىڭ ايتقانىنداي ءحالىنىڭ تاقا جامان ەمەس ەكەنى انىقتالدى. ابىلايعا قانشا نارازى بولعانمەنەن ءشۇرشىت پەن قوقان وزبىرلىعى ءتۇبى قاتتى تيەتىنىنە شەك كەلتىرمەگەن ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ رۋلارى كوپ كەشىكپەي وزدەرىنىڭ جىگىتتەرىن ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىنا تەگىس اكەلمەك دەگەن حابار ەستىلدى. بۇدان كەيىن، ىلە-شالا باكەي مەن سادىر باتىر باستاعان دۋلاتتىڭ قالىڭ قولى كەلە جاتىر دەگەن ءسوز دە اۋىل شەتىندە دۇڭك ەتە قالدى. ال سىرعالى ەلشىبەك باتىردىڭ دەر كەزىندە جەتۋىنە ابىلايدىڭ ءوزى دە كۇماندانباعان...
— كۇناكار بوجبان رۋىنان جازالانباعان قانشا ادام قالدى، — دەپ سۇرادى ابىلاي كارى قىلىش جاساعىنىڭ باستىعىنان.
— الديار، ءوزىڭىز ولىمگە بۇيىرعان كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ بەسەۋىن عانا ات قۇيرىعىنا بايلاپ ۇلگىردىك... قالعانى قول-اياعى بايلاۋلى وتىر...
— بوساتىپ جىبەرىڭدەر تىرىلەرىن!..
تۇتقىننان بوسانعان بوجبان جىگىتتەرى ارقان باتقان بىلەكتەرىن سيپاي، زاماتتا ۇيدى-ۇيىنە تاراي باستادى.
— ادىلەتتى ۇكىمىڭنەن اينالايىن-اي، قۇدىرەتتى حان يەمىز! — دەپ انانداي جەردە تۇرعان بوجبان اقساقالدارى، ماڭىراعان قويداي، شۋلاسا باتالارىن بەردى.
«بەس ادامىن ات قۇيرىعىنا بايلاعانىمدى كورگەن سوڭ بۇلار ماعان باتالارىن بەرىپ جاتىر، — دەدى ابىلاي ىشىنەن، — جازالاماي ءبارىن بىردەي كەشە بوساتىپ جىبەرگەنىمدە، بۇگىن بۇل العىس بولماس ەدى!».
كەنەت ابىلاي «جانىبەك! قانىبەك!» دەگەن سىبىرلاي شىققان ءۇن ەستىدى. بۇرىلىپ ەدى، كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتەردىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ ەكى اعاسىن شاقىرىپ تۇرعان قوڭىرات ارۋىن كوردى ەكى اعاسى قىزدىڭ جانىنا كەلدى. الدەنەنى سۇرادى. سودان كەيىن ەكەۋى ۇيلەرىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
«وسى ەكەۋىن بەكەر بوساتتىم-اۋ»، — دەپ ويلادى ابىلاي تاعى دا، ءبىراق سول ساتتە-اق ولاردى ەسىنەن شىعاردى. تەك ءبىر جەتى وتكەننەن كەيىن عانا، بىرەۋگە ىستەگەن جاماندىقتىڭ جويىلمايتىنىنا، قاندى كەكتىڭ ءبارىبىر جۇرەك تۇبىندە ساقتالاتىنىنا كوزى جەتتى.
ابىلايدىڭ گازاۋات ۇرانىنا قوسىلماعانىن پايدالانىپ، قوقان امىرشىلەرى ونى ءبىرجولاتا قۇرتپاق ەدى. ولار بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىنا: «كىمدە-كىم ابىلايعا جاردەم بەرۋدى ويلاسا، ونى اللا تاعالانىڭ قارعىسى اتسىن» دەپ جار سالدى. ءبىراق ءدىني داستۇرگە ونشا بەرىك ەمەس قازاق دالاسى بۇعان ءمان بەرگەن جوق، ويتكەنى بۇل ەجەلدەن كەلە جاتقان ءوزىنىڭ ادەت-عۇرپى بار ەل. ءدىندى قورعاۋدان كورى، جەرىن قورعاۋ اتا-بابادان قالعان ميراس. وسى دالا زاڭىنا سالىپ، سامارقانت، حيۋا، بۇحار، قوقانداردىڭ مىڭ سان مينارەتتەرىنەن قازاق حانىنا «لاعنات» ايتىپ جاتقاندارىنا قاراماي، ۇلى ءجۇزدىڭ كوپ رۋلارىنىڭ جىگىتتەرى ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىنا جينالدى.
— ءاي، تۇرىمتاي شابارمان! — دەدى ابىلاي داۋىسىن كوتەرىپ.
شابارمانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ پىسىق، جارقىن ءجۇزدى بالا جىگىت حاننىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى.
— نە ايتاسىز، الديار؟
— جالايىر اۋىلدارىنا قايتادان شاپ. تەزىرەك جەتسىن دە. ەگەر دەر كەزدەرىندە كەلمەسە، قوقان ۇرىسىنان كەيىن، قوقانعا تۋعان كەپ، جالايىر بيلەرىنىڭ دە باسىنا تۋىپ جۇرمەسىن! سونى ەسكەرت!
— ال ەگەر جاۋاپ قايىرماسا شە؟
— ءما، مەنىڭ قامشىم... جاۋاپ قايىرمايتىن بولسا الدارىنا تاستا دا، ءوزىڭ كەيىن شاپ!
شابارمان ۇيدەن اتا جونەلدى.
كەڭ دالا سويىل ۇستاعان سالت اتتىلارعا تولا باستادى. قازىقۇرت تاۋىنىڭ باسىنان كەمىندە ون شاقىرىمداي جەر اپ-ايقىن كورىنەدى. ابىلاي ءالسىن-السىن باتىس جاققا كوز تاستاپ قويادى. بىرەۋدى سابىرسىزدانا كۇتكەندەي. حاننىڭ نەگە وسىنشا تىپىرشىپ تۇرعانى جانىنداعى سەرىكتەرىنە دە ايان. حان بۇقار جىراۋدىڭ كەلۋىن كۇتكەن ەدى. بۇل كۇندە ابدەن قارتايعان بۇقار جىراۋ بۇرىندى-سوڭدى قازاق كورمەگەن قىزىق ادام ەدى. وتكىر ءتىلى، العىر ويى ءۇشىن، ونىڭ يىعىنا تالاي رەت ماۋىتى شاپاندار جابىلعان. ءبىراق جىراۋ ولاردى جانىنداعى سەرىكتەرىنە تارتىپ، ءوزى كونەتوز شيدەم شەكپەنىمەن قالاتىن. ال قىس بولسا كيەرى — تۇيە ءجۇن قالىڭ كۇپى، توزىعى جەتىپ قالعان قارساق تىماق. كەيدە جورىققا مىنەتىن اتى دا بولماي قالادى. سويتسە دە، بۇقار جىراۋ كەلىپ تۇسكەن اۋىل قىزىق-دۋمانعا باتاتىن. ۇلكەنى مەن كىشىسى تىك تۇرىپ كۇتەتىن.
وسى كارى بۇركىتتەي تۇعىردا وتىرىپ قالعان قارت جىراۋ حان كەمشىلىگىن جۇرت كوزىنشە باتىرا ايتقانمەنەن، ابىلايدىڭ نەگىزگى ىستەرىن قولدايتىن، ونى جۇرتقا جەتكىزەتىن جارشىسى بولاتىن! ءبىراق، سوڭعى جىلدارى ايگىلى جىراۋ ابىلايدىڭ قاتىگەزدىك، جان شوشىرلىق كوپ ىسىنەن كوڭىلى قالىپ، حان قياناتىن اشىق ايتا باستاعان. بۇرىنعىداي ەمەس، حان ورداسىنا دا سيرەك كورىنۋگە اينالعان. جىراۋدىڭ بۇل قىلىقتارى ابىلايدىڭ كوڭىلىن بولە بەرۋشى ەدى. بۇقار كەدەي بولعانمەنەن، سول كەدەي قالىڭ بۇقاراعا جۇمسايتىن قۇرالى ەكەنىن حان جاقسى تۇسىنەتىن. ال حان قانشا ايبارلى، قاھارلى كورىنگەنمەن سول كەدەيلەرسىز، «يمپرامسىز» ويلاعان ءىسىنىڭ بىردە-بىرىن ورىنداي المايتىنى تاعى وعان ءمالىم.
ءبىر كەزدە وسى بىلگىر جىراۋ ابىلايدى روسسيامەن قول ۇستاسپاقشىسىڭ دەپ ايىپتاعان. سوڭىنان، ءبۇل وداقتاسۋ — قازاق دالاسىن شۇرشىتتەن امان الىپ قالۋعا كەرەك ەكەنىنە كوزى جەتىپ، ابىلايعا بۇرىنعىسىنان دا جاقىنداي تۇسكەن. ەندى ونى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ باسىن قوسا الار بىردەن-بىر حانى ساناعان. ءبىراق، ويلاعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قانداي قاتىگەزدىككە دە بولسا دايىن حاننىڭ كەيبىر قىلىعى كەيىنگى كەزدە بۇقاردى شوشىتىپ، ابىلايدان ىرگەسىن اۋلاق سالا باستاپ ەدى. كەشە عانا ابىلاي بۇرىنعىلارىنان دا سوراقى، جان شوشىرلىق قىلمىس ىستەدى. حانعا باعىنعىسى كەلمەگەن قوڭىراتتىڭ بەس باستى ادامىن ات قۇيرىعىنا بايلاتىپ، ايۋاندىقپەن ءولتىردى. بۇل قىلمىستى حان اۋىلدان اۋلاق جەردە جاسىرىن ىستەتكەنمەن، جىراۋ ءبىلىپ قالعان. اشۋلى جىراۋدى ءالى دە بولسا ءوز ورداسىنا ۇستاماق بوپ، ابىلاي ونىڭ الدىنا ءوز جىلقىسىنان ايداتىپ اكەپ اتاقتى بوز ايعىردىڭ ۇيىرىنەن ءبىر جۇيرىگىن سىيعا تارتقان. مۇمكىن، سول سىيلىعى تەرىس كەتپەگەن بولار، مىنەكي، ۇنىنە ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى تەگىس قۇلاق سالعان بۇقار جىراۋ قاسىندا ءبىر توپ ادامى بار، حان ورداسىنا قاراي كەلە جاتىر...
ءبىراق قىراعى كوز ابىلاي، بۇقار جىراۋدىڭ استىندا ءوزىنىڭ ءباز-باياعى توپاي تورىسى ەكەنىن انادايدان-اق كوردى. بۇل حان تارتۋىنا يلىكپەۋدىڭ بەلگىسى ەدى. ادەتتە جىراۋ اۋىلدىڭ تۋ سىرتىنان دومبىراسىن تارتىپ، ەل كوڭىلىن كوتەرەتىن كوپ تولعاۋىنىڭ ءبىرىن ايتا كەلۋشى ەدى. بۇ جولى ونىڭ ءبىرى دە جوق. تاياۋ كەپ، داياشى جىگىتتەردىڭ كومەگىمەن اتتان ءتۇستى دە جاقىنداي بەرىپ حانعا باسىن ءيدى.
— ارسىڭ با، ابىلاي حان!
— بارسىڭ با، جىراۋىم. جولىڭىز وڭ بولسىن!
— بۇكىل دالا جىلاعان جۇرتتىڭ كوز جاسىمەنەن ساز بالشىققا اينالىپتى... ات تۇياعىن ازەر الىپ كەلدى، الديار!
— حانعا قارسى شىققان بۇلىكشىلەر ءوز جازاسىن الۋعا ءتيىس.
— بۇيتە بەرسەڭ، كوپ كەشىكپەي، ساعان بۇكىل قازاق دالاسى قارسى بولىپ كورىنەر، حان يەم...
مەنىڭ ورنىمدا ءوزىڭ بولساڭ نە ىستەر ەدىڭ، اۋليەم؟!
اتا مەكەن جەرىنەن سۋ شىعىپ پا بۇل جۇرتتىڭ؟ ەڭ بولماسا سونى سۇرامايسىڭ با، الديار؟ شەتىنەگەن حاندىقتى قان توگۋمەن جەلىمدەي المايسىڭ، ابىلاي.
— استىڭداعى اتىڭ جۇردەك بولسا، قامشىلاۋدىڭ قاجەتى بولماس ەدى... توز-توزى شىققان توبىردىڭ باسىن قوسا الماي-اق وتەتىن شىعارمىز بۇل دۇنيەدەن!
— حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولماۋشى ما ەدى؟
— بۇل جۇرت ءازازىلدىڭ تىلىنە ەرىپ، جات ەلگە كوشپەكشى... ارۋاناداي ازىناپ، اپشىمدى قۋىرا بەرگەنشە، اقىلىڭ بولسا ايتساڭشى، جىراۋىم.
ون ەكى قانات اق وردادا كەشكە تامان حان كەڭەسى باستالدى. بۇل شاققا دەيىن جاعداي ابدەن انىقتالعان-دى. جان-جاققا جىبەرىلگەن بارلاۋشىلار تەگىس ورالعان. قوقان حانى جۇڭگو بوعدىحانىنا ەلشى جىبەرىپ، اسكەرىنىڭ نەگىزگى بولەگىن قازاق دالاسىنا قاراي اتتاندىرعانى بەلگىلى بولدى. ارينە، مۇنى قوقاننىڭ جاس حانى شۇرشىتتەردىڭ اقىلىنسىز ىستەمەگەنى دە ءمالىم ەدى.
قوقان اسكەرى قازاق جاساقتارىنان اناعۇرلىم كوپ. ءبىراق ساپا جاعىنان ابىلايدىڭ اتتى ساربازدارىنان كوش تومەن. ونىڭ ۇستىنە بۇلاردىڭ ىشىندە ءوز باۋىرلارىنا قارسى سوعىسقىسى كەلمەيتىن قازاق جاۋىنگەرلەرى دە بار.
حان كەڭەسى بوكەي، ساعىر، جاباي باسقارعان ۇلى ءجۇزدىڭ قولدارى قوقان اسكەرىن بادام مەن ارىس وزەندەرىنىڭ بويىندا قارسى السىن دەپ شەشتى. العاشقى ايقاستان كەيىن اسكەر كەيىن شەگىنىپ، قوقان قولىن وزىمەن بىرگە قازاق دالاسىنا قاراي ەرتە بەرۋگە ءتيىستى. بۇل كەزدە ەلشىبەك ساربازدارىمەن تولىقتىرىلعان ابىلايدىڭ ءوز گۆاردياسى ساۋراندى وراعىتا تاشكەنتكە بارىپ تيمەك. قىسقاسى، قوقان حانى قازاق جەرىن الامىن دەپ جۇرگەندە، قازاق اسكەرى ونىڭ ءوز ۇيىندە بۇلىك شىعارماق. ال تاشكەنتتى قورعاپ، ابىلاي مەن ەلشىبەككە قارسى تۇرا الار سول تۇستاعى شانىشقىلى مەن قاڭلى رۋلارىن قازاق جاعىنا شىعارۋ ءۇشىن، ءبىر توپ اقساقالمەن بۇقار جىراۋ اتتانسىن دەلىندى.
ابىلاي ساۋىتىن كيۋگە ورداعا كىردى.
قىز ءالى كەتپەگەن ەكەن. ابىلاي ونىڭ ءجۇزىن قارا كولەڭكە ءۇي ىشىندە جوندەپ كورمەگەن-دى. ەندى سۇقتانىپ قالدى. قىزدىڭ سۇلۋلىعى سونشالىق، ونى قيىپ تاستاپ كەتۋدىڭ ءوزى دە قيىن ەدى. قىزدىڭ اتى حان اۋزىنا وزىنەن-وزى ءتۇستى.
— سۇرشاقىز، — دەدى ابىلاي، — ايتتىرىپ قويعان جەرىڭ بار ما ەدى؟
قىز ۇزىن كىرپىكتەرىن جوعارى كوتەرىپ، سوپاقتاۋ كەلگەن ۇلكەن كوزدەرىمەن حانعا جاۋدىراپ قارادى.
— ءۇش ءجۇزدىڭ حانىنا ونىڭ قانداي بوگەتى بار؟
قىز ءسوزى ابىلايعا تاعى ۇنادى.
— جارايدى، سۇرشاقىز، — دەدى ول، — جورىقتان امان-ەسەن قايتسام، اكەڭە قىرىق جەتىمدى ماتاپ بەرىپ، ءوزىم قۇدا تۇسەم.
قىزدىڭ سۇرشا بەتى دۋ ەتىپ قىزارىپ كەتتى، كوزىندە قۋانىش ساۋلەسى جارق ەتتى.
ابىلايدىڭ بويىن ءبىر وراسان قۋانىش بيلەپ كەتتى. وسى جاسقا كەلگەنشە تالاي ۇزىن ەتەكتىنى جولىقتىردى. ءبىراق وعان بىرەۋى دە مۇنداي ۇناپ كورمەگەن-دى. جىگىت بولىپ ات جالىن تارتىپ مىنگەلى، باسىنان وتكىزگەنى كىلەڭ جورىق، ۇرىس، تالاس. العان ايەلدەرىنىڭ بارىمەن دە تەك توسەك ۇستىندە تانىستى. سۇرشاقىزبەن دە سولاي كەزدەستى. ءبىراق ول قارتايعاندا كەز بولعان ەڭ قىمباتتى قازىناسى تارىزدەندى. ءدال وسى ساتتە «تاڭداعان قىزىمدى عانا قاتىن ەتەرمىن» دەگەن جاس كەزىندە بەرگەن سەرتى ەسىنە ءتۇستى. ابىلاي بولماشى ەزۋ تارتتى. «پەشەنەڭە جازىلسا اسپانداعى اققۋ دا اياعىڭنىڭ استىنا تۇسەدى ەكەن».
سۇرشاقىزدىڭ كوزى تاعى جارق ەتە قالدى. جوق، ول ءقازىر تۇندەگى ابىلايدان زارەسى ۇشىپ قورىققان جاس ءوسپىرىم قىزعا ۇقسامايدى. بۇل ەندى ايبارلى حاننىڭ سۇيىكتى ايەلى! قيانات كورسەتكەن الەممەن اتىسۋعا بار سۇلۋ!
ابىلاي سىرتقا بەتتەگەندە، سۇرشاقىز بىرگە ەرە شىقتى. قاپتاعان جۇرتتان ۇيالعان جوق، ابىلايدىڭ الدىنان كولدەنەڭ تارتا بەرگەن تۇلپارىنا حاندى قولتىعىنان كوتەرىپ ءوزى مىنگىزدى.
ابىلاي ەڭكەيىپ سۇرشاقىزدىڭ ماڭدايىنان سيپادى دا، ارتىنا بۇرىلماستان، كۇتىپ تۇرعان قولعا قاراي جەلە جونەلدى.
— قوش بول، ارىسىم، — دەدى كۇبىرلەپ، — ساۋ بارىپ، امان قايتا گور، قاتەرلى ساپاردان...
سۇرشاقىز كەتىپ بارا جاتقان قولدىڭ سوڭىنان كوزىن الماي ۇزاق تۇردى. «ورداداعى كيىمدەرىڭدى الىپ كەت» دەپ ايتقىسى كەلگەن ابىلاي نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى وكتەمدەي باسىپ قىزدىڭ جانىنا كەلدى.
— بيكەش، — دەدى ول كەكەتە، — بۇگىن حان توسەگىندە ۇيقىڭىز ابدەن قانعان شىعار. ەندى ۇيىڭىزگە قايتا بەرسەڭىز دە بولادى.
— كىم اقۇرىق باستىعى؟
— اقۇرىق باستىعى جامانتاي. ال سىزگە باستىق بولۋعا مەن دە جارايمىن-اۋ دەيمىن...
— شاقىر جامانتايدى!
جىگىت بىردەمە ايتپاقشى بولىپ كەلە جاتتى دا كىلت توقتادى. حاننىڭ ءبىر تۇندىك «جاس ءيىس» قىزمەتىنە عانا جاراپ، ساعى سىنعان قىزداردىڭ پىشىندەرىندەي ەمەس سۇرشاقىزدىڭ تاكاپپارلانا قالعان كەلبەتىنەن ول قىز باسىنا «ب ا ق قۇسىنىڭ» قونعانىن اڭعارىپ، شوشىپ كەتتى. «وسىنىڭ ءوزى ابىلايعا ۇناپ قالعاننىڭ قاي جاعىندا، — دەدى ىشىنەن، — كوزى ءجابىر كورگەن جان سياقتى ەمەس، ءبىر مول قۋانىشقا كەنەلگەندەي جالىن اتىپ تۇر ەكەن، كارى نەمە، قاتىنى ەتىپ الماسا نەتسىن».
— جامانتايدى شاقىر دەدىم عوي، مەن ساعان!
قىزدىڭ ءۇنى بۇرىنعىسىنان دا ىزبارلى شىقتى.
— قۇپ!
نوكەر جامانتايدى تەز-اق الىپ كەلدى. ءسىرا ول جولاي ءوزىنىڭ ويىن اقۇرىق باستىعىنا جەتكىزگەن بولۋى كەرەك، بالۋان دەنەلى جامانتاي جۋاسي كەلدى.
— نە ايتاسىز، بيكەش!
— ايتارىم ەكى ءسوز. — ءبىرى — مىنا بەيپىل اۋىز جىگىتكە، دەنەسىنىڭ ەڭ مايلى جەرىنەن قىرىق قامشى دۇرە سوعىڭىز.
اڭقاۋ مىنەزدى جامانتاي شوشىپ كەتتى.
— ويباي-اۋ، وندا ول اتقا وتىرا الماي قالادى عوي.
قىز جىميا ەزۋ تارتتى.
— وندا شالبارىن شەشىپ، قالاقايمەن وڭداپ تۇرىپ ون رەت ۇرىڭىز! ەكىنشى بۇيرىعىم: وتاعاسىم جاۋىن جەڭىپ جورىقتان قايتقاندا الدىنان شىعۋعا، جۇگەن-قۇيىسقانى، ەر-توقىمى اق كۇمىستەن قاقتالعان اقبوز جورعا دايىنداڭىز!
بۇل سوزدەردى ايتىپ تۇرعان سۇرشاقىز حاننىڭ ەڭ سۇيىكتى قوساعى ەكەنىن تۇسىنگەن جامانتاي...
— قۇپ، ايتقانىڭىز ورىندالادى، حانشا... — دەپ باسىن ءيدى.
...ءۇش كۇننەن كەيىن ء ۇلى ءجۇز اسكەرلەرىنىڭ قوقاندىقتارمەن ۇرىسى تۇركىستان شاھارىنىڭ كۇنشىعىس جاعىندا باستالدى. قوقان ءامىرشىسى ءالىم حان جۇرتتى ءوزى ەرتە بىلگەنمەنەن، سوعىس تاسىلىنە قانىقپاعان، اسكەري تاجىريبەسى از جىگىت ەدى. بوجبان اۋىلدارىنا جىبەرگەن تىڭشىلارى ارقىلى ابىلاي ورداسىندا بولعان وقيعانىڭ ءبارىن بىلگەن. وزىنە قانداي قولدىڭ قارسى شىعاتىنىن دا ەستىگەن. تەك بىلمەگەنى — ابىلاي مەن ەلشىبەك باتىرلاردىڭ ءتورت مىڭ قولمەن ءبىر بۇيىرىنەن تاشكەنت شاھارىنا قاراي ءوتىپ كەتكەنى عانا ەدى. ارتىندا جاۋ بار دەپ ويلاماعان ءالىم حان مەن كارى تارلان ەردەن باتىر بار اسكەرىن تۇركىستان تۇسىنا توككەن. الپىس سانا قولعا يە بولعان جاس حان ۇلى ءجۇز اسكەرىنىڭ بەتىن قايتارىسىمەن، ولاردىڭ سوڭىنان قۋىپ بەردى. بوكەي، ساعىر، جاباي باسقارعان جاساقتار، كوشپەلى ەلدىڭ ەجەلگى ءتاسىلىن قولدانىپ، ۇستاتپاي، قۇر شەگىنگەن دە وتىرعان. تاجىريبەلى ەردەن باتىردىڭ «بوس قۋا بەرۋدىڭ قاجەتى بولماس» دەگەنىنە قاراماي، جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوپتىگىنە سەنگەن ءالىم قازاق جىگىتتەرىنىڭ سوڭىنان قالماعان. ءسويتىپ ولار وزدەرىنىڭ ارتقى شەبىنەن ءتىپتى الىستاپ كەتكەن.
بۇل كەزدە ابىلاي مەن ەلشىبەك باسقارعان ءتورت مىڭ قول تاشكەنتكە كەپ ءتيدى. تاشكەنت قورعانشىلارى قارسى تۇرا المادى. بۇلاردىڭ كوبى حان امىرىمەن، كۇن كورىس شارۋاسىنان امالسىز قول ۇزگەن قالا جاتاعى، جالعىز اتتى ديقان، نە بولماسا ءالى سويىل سىلتەۋدى جوندەپ ۇيرەنبەگەن، تەك باتىرلاردىڭ كەۋ-كەۋىمەن «شاپقىنشىلاردى قىرىپ سالماق» بولعان بالا جىگىتتەر ەدى. بۇلار قازاق اتتى اسكەرىنىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي، شاھار كىلتىن ابىلايعا اكەپ تاپسىردى.
ال تۇركىستاندى الا قويامىز دەپ لەپىرىپ كەلگەن قوقاندىقتاردىڭ نەگىزگى كۇشى كەنەت شەگىنۋىن توقتاتىپ، تابان تىرەسىپ تۇرىپ العان قازاق اسكەرىنە توتەپ بەرە المادى. جان-جاقتارىنان جاپا-تارماعاي سان رەت ات قويسا دا، ساي-سالاعا بەكىنىپ العان دۋلات، جالايىر، ءۇيسىن جىگىتتەرى جاۋدى ماڭىنا جۋىتپادى. قارداي بوراعان ساداق جەبەسى مەن پىلتەلى مىلتىقتىڭ وعىنا شىداي الماي، قوقاندىقتار جەل ۇرلەگەن شوپتەي، كەيىن قاراي سان رەت جاپىرىلدى. كەيدە ءتىپتى قازاقتىڭ سالت اتتى جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنە قارسى دۇرسە قويا بەرىپ، كوپ جىگىتتەرىن نايزامەن تۇيرەپ جەر قۇشتىردى. ۇرىس وسىلاي ءۇشىنشى كۇنگە سوزىلدى. وزدەرىنىڭ كوپتىگىنە سەنگەن قوقاندىقتار، ەندى اقىرعى ايقاسقا دايىندالعان. ءدال وسى ساتتە «تاشكەنتتى ابىلاي حان باسىپ الىپتى!» — دەگەن حابار جەتتى. بۇعان قوسا «بۇقار جىراۋ بارىپ ازعىرىپ، تاشكەنت ماڭىنداعى قاڭلى اۋىلدارى تاعى قازاق جاعىنا شىعىپ كەتىپتى. ابىلايعا كومەككە ارقادان كوپ اسكەر كەلە جاتىر-مىس» دەگەن سۋىق ءسوز تارادى.
ءالىم حان مەن ەردەن باتىر تاشكەنتتى ابىلايدىڭ العانىنا كوزدەرى جەتكەننەن كەيىن، ەندى وزدەرى قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ءالىم مەن ەردەن ابىلايعا ەلشى جىبەرىپ بىتىمگە كەلۋىن سۇرادى. ابىلاي جۇرتتى ەندى دۇرلىكتىرە بەرۋدىڭ كەرەك ەمەستىگىن ەسكە الىپ، تەز-اق بىتىمگە كەلدى. بۇل ءبىتىم سول بۇرىنعى ءبىتىمدى كۇشىندە قالدىردى. تەك قوقاندىقتار وسى جولعى سوعىس شىعىندارىن تولىق تولەيتىن بوپ كەلىسىلدى. جانە قاراماعىنداعى قازاق رۋلارىنان الىم-سالىق المايتىن بوپ ۋادەلەستى.
وسىلاي وزدەرىنە ءتيىمدى بىتىمگە قول جەتكىزىپ قازاق جاۋىنگەرلەرى قاراتاۋعا قايتتى.
شات-شادىمان قالىڭ قول. بورت-بورت جەلگەن كىلەڭ سايگۇلىك قازاقى جىلقى. ابىلايدىڭ اق تۋىن كوتەرگەن قالىڭ قولدىڭ الدىندا ءبىر توپ جاس جىگىتتەر.
بۇلاردىڭ مىنگەندەرى جال-قۇيرىعى تۇيىلگەن قامىس قۇلاق، بوكەن سان جۇيرىك، نە بولماسا قۇلان قانداس بوتا تىرسەك سۇلىكتەن جاراتىلعان بۋدان. ولاردان كەيىن بۇقار جىراۋ، ەلشىبەك، ساعىر، بوكەي، جاباي باتىرلار قورشاعان حان ابىلاي. استىندا ومىراۋى سالاقۇلاش، جوتاسى تاقتايداي قۇيما تۇياق قارا كوك؛ قاتتى اياڭ مايدا جەلىسپەن الدە نەنى اڭگىمە ەتىپ، قارق-قارق كۇلىسەدى. ءبورىنىڭ دە جۇزىندە شاتتىق، قورجىندارى توق. تەك ءبىر-اق ادامنىڭ قاس-قاباعى جابىڭقى. ءالسىن-السىن ۇزىن مۇرتىنىڭ ۇشىن تىستەپ، الدەكىمگە ازۋىن باسىن كەلە جاتقانداي، العا قاراي سابىرسىزدانا ەنتەلەي جورتادى. اندا-ساندا ابىلايدى تۋ سىرتىنان وقتى كوزىمەن اتا قارايدى. بۇل — مورت مىنەزدى، حانعا دەگەن اشۋى ءولى تارقاماعان قوڭىراتتىڭ باتىرى قانىبەك ەدى. قوس باتىردىڭ بىرەۋى جاۋ قولىنان جاراقاتتانىپ حال ۇستىندە ەلگە قايتقان. قوڭىرات جىگىتتەرىنىڭ الدىندا قانىبەك جالعىز ءوزى. سوڭىنداعى جىگىتتەر بىر-بىرىنە سىبىرلاپ قانا سويلەسەدى.
تۇتقىننان بوسانعاننان كەيىن كوكەيلەرىندە تەك ەل نامىسى، قايناعان اعايىندى قوس باتىر دەرەۋ قوڭىراتتىڭ ەر جۇرەك جىگىتتەرىن جيناپ، ساعىر قولىنا كەپ قوسىلعان. ال بوسانۋلارىنا قارىنداسى قۇندىزدىڭ سەبەپ بولعانىن، ونىڭ ابىلايدىڭ توسەگىندە تۇنەپ شىققانىن بىلمەيتىن. قوس باتىردىڭ مورت مىنەزدەرىنەن حاباردار اۋىل ادامدارى ولارعا قۇندىز جايىن ايتۋعا قورىققان.
ءالىم حانمەن كەزدەسكەن ۇرىستا ەكەۋى دە عاجايىپ ەرلىك كورسەتتى. ءبىرى جارالانىپ كەيىن قايتقان دا، ەكىنشىسى — كىشى باتىرى قانىبەك، اعاسى جانىبەكتىڭ ورنىن جوقتاتپاۋعا تىرىسقان. ەرلىگىنە ەرلىك قوسىپ، قان مايداندا جان اياماي ۇرىسقان. وسىنداي قانقىزۋ ءبىر شايقاستا، قوڭىراتتىڭ باتىر جىگىتتەرى قاشىپ بارا جاتقان قوقاندىقتاردى سوڭىنا ءتۇسىپ شوقپارىمەن كوك جەلكەدەن دالدەي ۇرىپ كەزەك ءتۇسىرىپ كەلە جاتقان. اتى ەكپىندەي جەتكەن قانىبەك بىرەۋىن ەندى ۇرام دەپ شوقپارىن ىڭعايلاي بەرگەندە الگى اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، تۇرا قالعان.
— ءاي، ساۋعا! جان ساۋعا! — دەگەن اناۋ بۇعان وتتى كوزىن قاداي.
بۇل — ەردەننىڭ ءىنىسى ەرالى ەدى.
ەرالىنىڭ جامان اتىمەن، بۇرىننان دا تانىس قانىبەك ەندى وراسان دولدانا ءتۇستى.
— كورسەتەيىن مەن ساعان جان ساۋعانى! — دەدى ول شوقپارىن ىڭعايلاي ءتۇسىپ. — ايتا بەر يمانىڭدى، قارا ءجۇز!
جاۋ قولىندا ءوزىنىڭ جالعىز قالعانىن كورگەن ەرالى قانىبەكتىڭ ايامايتىنىن بىردەن ءتۇسىنىپ، ەندى جالىنباي ولۋگە بەل بۋدى.
— ساتىلعان! — دەدى ول قانىبەككە ۋداي اششى تىلمەن. — جالعىز قارىنداسىڭ قۇندىزدىڭ ابىرويىن ساتىپ، ابىلايدان جانىن ورەڭ قالىپ ەدى، مەن سەنەن وتكەن قارا ءجۇز ەمەسپىن، ءما، ولتىرە بەر!
قانىبەك شوقپاردى قوس قولداي سىلتەدى. ەرالىنىڭ باسى بىت-شىت بوپ، ميى شاشىراپ، دەنەسى كۇرس ەتىپ جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. قانىبەك ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان جوق، ەرالىنىڭ جاڭاعى سوزدەرى قۇلاعىنان كەتپەي، بىرەۋ جۇرەگىنە قانجار سۇعىپ العانداي، بوپ-بوز بوپ دىرىلدەپ، ءوز جىگىتتەرىنىڭ جانىنا ازەر جەتكەن.
سول كۇنى ءوزىنىڭ ءبىر سەنىمدى جىگىتىنەن اۋىل اقساقالدارىنان «ەل جاقسىلارى» قۇندىزدى ابىلاي توسەگىنە اپارىپ سالعانىن، قۇندىزدىڭ وعان قارسى بولماعانىن، ەرتەڭىنە ابىلايدىڭ بۇلاردى بوساتىڭدار دەپ بۇيرىق بەرگەنىن ءبىلدى. ەندى ونىڭ جۇرەگىنە نامىس، اشۋ قورلانۋ — ءبارى جينالىپ، جىلانداي قادالدى. جۇرت بەتىنە قاراي الماي، سول كۇنى تۇندە جىگىتتەرىنەن ءبولىنىپ جەكە قونىپ شىقتى. سول كۇننەن باستاپ ەشكىممەن دە سويلەسپەي، اشۋعا بۋلىعۋمەن بولدى. نامىستانىپ، جانى كۇيىنگەن قانىبەك ءبىر مەزەت ابىلايدى جارىپ ءولتىرۋدى ويلادى. ءبىراق وندا مىنا جۇرت جۇندەي ءتۇتىپ، حان توسەگىنە بارعان ۇياتسىز قۇندىزدان كەگىمدى الا الماي قالارمىن دەپ سەسكەندى. ابىلايدى ءولتىرۋدى ول ەندى سوڭىنا قالدىردى.
كۇن باتا قالىڭ قول قازىقۇرتتىڭ ەتەگىنە تايادى. جىگىتتەرى جاۋدى جەڭىپ كەلە جاتقانىنا قۋانىشتى قاراتاۋداعى قالىڭ ەلدىڭ اقساقالدارى مەن قىز-بوزبالاسى الدىنان شىقتى. ەكى جاق تاياي بەرگەندە، قانىبەك اۋىل جاستارىنىڭ الدىنداعى اقبوز ات مىنگەن قارىنداسى قۇندىزدى كوردى. ەرالىنىڭ ايتقان سوزدەرى قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن اپ-انىق ەستىلىپ، جۇرەگى تاعى دا ۋداي اشىپ كەتتى.
— ابىرويىن ساتىپ ماسقارا بولعان ازعىن قارىنداسىما دا ءولىم! مومىن ەلدى قان قاقساتقان، حان ابىلاي، ساعان دا ءولىم! — دەدى قانىبەك ىشتەي، قاندى ۇكىم ايتىپ.
كوپ ىشىنەن تۇرىپ اتسام جازىقسىز بىرەۋگە وعىم ءتيىپ كەتەر دەپ، ول جاساق شەتىنەن ءبىر بۇيىرلەپ وڭاشا شىعا بەردى. بۇعان ەشكىم بالەندەي كوڭىل دە بولگەن جوق. جەلە جورتىپ كەلە جاتقان ەكى توپ بىرىنە-بىرى تاياۋ كەپ توقتادى. اۋىل توبىنان اق بوز ات مىنگەن سۇرشاقىز عانا العا قاراي قوزعالدى. ءسىرا، جەڭىس يەسى ابىلايدى قۇتتىقتاماق بولۋى كەرەك. ءبىراق ول اۋزىن اشىپ تا ۇلگىرمەدى، ىسىلداي كەپ قادالعان قوزى جاۋىرىن وق ونى ات ۇستىنەن جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
— ال ەندى ەكىنشى جەبەم، ابىلاي حان ساعان! — دەدى اسكەردىڭ ءبىر بۇيىرىندە وڭاشا تۇرعان قانىبەك قورامساقتان ساۋىت بۇزار وعىن الىپ. — سودان كەيىن، اق سەمسەر، سەن مالىنارسىڭ ءوزىمنىڭ ىستىق قانىما!
قانىبەك ساداعىن وقشاۋ تۇرعان ابىلايعا كەزەي بەردى. ءبىراق تارتىپ قالۋعا ۇلگىرمەدى. ءوزىنىڭ سول جاق قولتىق تۇسىنان كەپ قادالعان ءسۇيىر ۇشتى قايىڭ وقتان تەڭسەلىپ بارىپ ات جالىن قۇشا قۇلاپ كەتتى.
سۇرشاقىزدىڭ وققا ۇشقانىن اڭعارىپ قالعان ابىلاي، جالت بۇرىلعاندا، قىز اعاسى قانىبەكتىڭ دە جەرگە قۇلاعانىن كوردى. اتىنان ءتۇسىپ قىزدىڭ قاسىنا باردى. ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ، قىزدىڭ ءالى نۇرى ءسونىپ بىتپەگەن قاراقات كوزدەرىن جاپتى.
— كىم اتتى سۇرشاقىزدى؟ — دەدى اينالاسىنا قاراپ.
— اعاسى قانىبەك باتىر، — دەدى كۇزەت باستىعى.
— نەگە اتتى؟
— بىلمەدىم.
حان قۇلاپ جاتقان قانىبەككە قارادى.
— انانى كىم اتتى؟
بۇل كەزدە جاسى موسقالدانىپ قالعان قاپان مەرگەن العا شىقتى.
— مەن.
— نەگە اتتىڭ؟
— ەگەر مەن ونى اتپاعاندا، ول ءسىزدى اتاتىن ەدى. ساداق جەبەسىن سىزگە قاراي مەڭزەدى.
ابىلاي بۇل وقيعانىڭ ءمانىسىن ەندى تۇسىنە باستاعانداي بولدى. جۇرەگى الاي-تۇلەي بوپ ورتەنىپ، سۇرشاقىزدان ايرىلىپ قالعانىنا قاتتى وكىنىپ تۇرسا دا، ءتىس جارىپ سىر بەرمەدى. تەك الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— جەر ورتاسىنا كەلگەندە ءبىر قۋانىشقا جەتتىم بە دەپ ەدىم، قۇداي، ونى دا قيمادىڭ عوي، — دەدى كۇبىرلەپ.
جۇرت ايبارلى ابىلايدىڭ ساقال-شاشى بوزارىپ، مۇلدەم قارتايىپ قالعانىن جاڭا بايقادى. كەنەت ونىڭ ۇلكەن قاندى كوزدەرى جارق ەتە قالدى.
— جىگىتتەر، ەكەۋىن بىردەي ارداقتاپ قاتار قويىندار! — دەدى جىگەرلى ۇنمەن. — تاعدىر وسىلاي شەشكەن ءتارىزدى...
اعالى-قارىنداستى ەكى جاس ءبىر زيراتقا قاتار جەرلەندى... وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇركىستاننىڭ كۇنشىعىس جاعىندا «قۇندىز توبە» دەگەن تومپەشىك بار. بۇل ەكى جاستىڭ ءقابىرى.
...ۇلى ءجۇزدىڭ باستى رۋلارى قاتىناسقان، جەڭىسكە ارنالعان اتاۋلى توي بولدى. وسىدان ەكى جەتى بۇرىن ات قۇيرىعىنا بايلانعان جىگىتتىڭ تۋىسى، كەشە عانا قازا بولعان جانىبەك، قانىبەك پەن قۇندىزدىڭ تۋعان ناعاشى اعاسى قوڭىرات رۋىنىڭ ارالارىندا ەشتەڭە بولماعانداي، اقساقالى نۇرعازىعا ابىلاي قىمىز قۇيىلعان كۇمىس كەسەنى ءوز قولىمەن ۇسىندى.
سونان سوڭ توقسانعا كەلسە دە ءالى تۇعىردان تايماعان بۇقار جىراۋعا قارادى.
— ادام دەگەننىڭ قانداي ەكەنىن ۇقتىڭ با، جىراۋ... قان مەن جاسقا بولەسەڭ عانا ولار سەنى جاقسى كورە باستايدى!..
— كوپ كەشىكپەي، تاعى دا جامان ءتۇس كورەدى ەكەنسىڭ، حان ابىلاي!
حان مەن اقىننىڭ اراسىندا بۇل اڭگىمە ۇزاق جىلدان بەرى كەلە جاتقان تالاستارى ەدى...
...حان ورداسى ورناعان تەرىسكەيدەگى كوكشەتاۋعا قاراي قالىڭ قول الدىندا حان مەن جىرشىسى كەلە جاتىر. كوپتەن بەرى بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىر ساپتا قاتار جولعا شىققانى وسى. جاسى ۇلعايعان سايىن ابىلايدىڭ مىنەزى قاتۋلانا تۇسكەن. حاننىڭ مىنەزى قاتۋلانعان سايىن بۇقار جىراۋ ودان الىستاي باستاعان. ءبىر كەزدە اقىلشىم دەپ كوككە كوتەرگەن بۇقار جىراۋدىڭ سوزىنە، سوڭعى جىلدارى، حان قۇلاق قويمايتىن بولعان. ءسوز قاسيەتىن جوعارى باعالايتىن بۇقار جىراۋدىڭ مىنەزى، كەيدە حاننىڭ قيتىعىنا ءتيىپ، كەيىتىپ تە تاستايتىن. جىراۋدى ادەيى اشۋلاندىرعىسى كەلگەندەي ونىڭ كوزىنشە ابىلاي بۇرىنعىدان ارى شيرىعىپ قاتايا بەرەتىن.
— ءيا، ادام دەگەن وسىنداي، — دەدى ابىلاي، جاڭا عانا ءۇزىلىپ قالعان ويىن قايتا جالعاپ. — ءبىر سومىن تارتىپ الىپ، ون تيىنىن قايتارىپ بەرسەڭ جۇرت سەنى ادىلەتتى بيلەۋشى سانايدى!
بۇقار جىراۋ حانعا كوز قيىعىن اۋداردى دا قويدى.
— قارتايايىن دەگەن ەكەنسىڭ، ابىلاي.
— سەنەن كارى ەمەسپىن عوي.
— مەن ونداي كارىلىكتى ايتپايمىن، الديار... ادام دەگەن اق پەيىل، سەنىمپاز كەلەدى... ونىڭ بۇل قاسيەتىن كۇلكى ەتۋگە بولمايدى.
— بۇل سوزىڭە قاراعاندا، مەن ەمەس، ءوزىڭ قارتايىپ قاپسىڭ...
— جوق، مەن بۇرىنعىمنان اقىلدى بولا باستادىم...
— مەن دە، جىراۋىم!
بۇقار جىراۋ بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. ءبىراز جۇرت اۋىلدارىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە ءبولىنىپ كەتىپ، سوڭدارىندا ازعانتاي عانا جىگىتتەر قالىپتى.
— ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى ەشكىم ەستىمەيدى، ابىلاي... وڭاشادا سۇراماقشى ەدىم، ايتشى... بوجبانداردى نەگە ات قۇيرىعىنا بايلاۋعا بۇيىردىڭ؟ ولاردى ساعان قارسى قويماق بولعان وزىڭە جاقىن ادامدارى ەدى عوي. جانە بوجباندار قوقان حاندىعىنا ءدال بۇگىن كوشە قويامىز دەمەگەن-دى. ەل اراسى ەلەگىزي باستاعانى راس. جەل سوزگە ەرىپ قوپارىلا كوتەرىلۋى دە مۇمكىن ەدى. ال سەن... اقىلشى جىبەرىپ توقتاۋ ايتۋدىڭ ورنىنا، قامىس اراسىنا جىگىتتەرىڭدى تىعىپ قويىپ، ءالىم حانعا تىلدەسۋگە بارا جاتقان ادامدارىن ۇستاپ الدىڭ. سوسىن بوجبان اتاۋلىنىڭ ءبارى وسىنداي دەپ، بىقپىرت تيگەندەي ەتتىڭ. نەگە ءبۇيتتىڭ؟
— بۇنىڭ ءبارىن سەن قايدان بىلەسىڭ، جىراۋىم؟
— بىلمەي... ەلۋ جىلدان بەرى مەن سەنىڭ مىنەز-قۇلقىڭا، ايلا-تاسىلىڭە قانىقپىن عوي، الديار.
— قانىق بولساڭ... جاڭا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، ەل اراسى ەلەگىزي باستادى دەپ... بۇگىن ەلەگىزسە، ەرتەڭ ەرەۋىلگە شىعادى. وزگەگە ۇلگى بولسىن دەپ جازالادىم.
— جوق، بۇل ۇلگى ەمەس، كۇيىك... كۇيىكتەن ەل قارتايادى، ەڭسەسى تۇسەدى...
ەكەۋى ءبىراز ۋاقىت ۇندەمەي قالدى. ابىلايدىڭ تۇنىپ كەلە جاتقان كوزدەرىندە كەنەت ءبىر ۇشقىن پايدا بولدى. داۋسى دا جاس جىگىتتىڭ داۋسىنداي مىعىم شىقتى.
— قۋ قاتىن-پاتشا بەكىتپەگەنمەن، ايتشى، جىراۋ، وسى جۇرت مەنى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى دەپ ساناي ما؟
— ءيا، سەنى «ۇلكەن وردا» حانى سانايدى! — دەدى جىراۋ حاننىڭ بۇل سۇراقتى نەگە بەرگەنىنە تۇسىنبەي.
— وندا مىنانى ءتۇسىنشى... مەن ات جالىن تارتىپ مىنگەلى، اجالدان قورقىپ كورگەن جوقپىن. دوسىمدى دا، قاسىمدى دا اياۋدى بىلگەن ەمەسپىن. بىرەۋىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ ءولتىرىپ، بىرەۋىنە وقالى شاپان جاۋىپ، ماداقتاي كوتەرىپ، وزىمە سەرىك ەتتىم. سونىڭ ءبارىن تەك حان بولۋ ءۇشىن ىستەدىم بە؟ ءيا، سولاي-اق دەلىك... ال سوندا سول دارەجەگە مەن نەگە سونشاما قۇمارتتىم؟
بۇقار جىراۋ اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الدى.
— ءيا، باسە نەگە؟
— وزگەگە ۇستەمدىگىڭدى جۇرگىزىپ، مەرەيىڭ جوعارى بولۋ ءۇشىن دەيتىن شىعارسىڭ. جوق، ولاي ەمەس. وعان جاي حان بولساڭ دا جەتەدى.
ابىلاي كەنەت تۇنجىراي قالدى.
— جارايدى، بۇنىڭ جايىن باسقا كۇنى، سىر پەرنەسىن تاعى ءبىر قايعى شەرتكەن كۇنى ايتارمىن. ال ءقازىر...
— ءيا، ءقازىر؟
ابىلاي ەزۋ تارتتى.
— باياعىدان بەرى مەنىڭ سويىلىمدى سوعىپ، قارتايعانىندا ءوز ىسىڭنەن ءوزىڭ قورقىپ قالدىڭ با، جىراۋىم؟.. وتكەن ىسكە ءوزىڭدى ءوزىڭ قيناماي-اق قوي. وداندا مەنىڭ مىنا سۇراۋىما جاۋاپ بەرشى... باستارى قوسىلماي كەپ، «اقتابان شۇبىرىندىدا» كەۋەگىنەن قاشقان قويانداي ساسىپ، جارتىسىنان كوبىن جوعالتقان بۇل ەلگە قانداي ادامنىڭ حان بولۋى كەرەك ەدى. بىلبىراپ اققان ىستىق قان يىسىنەن جۇرەگى اينىمايتىن، قاتال باسشىسى بولماسا، سۇرقيا زاماندا جان-جاعىنان قاپتاعان جاۋى دالاسىن اتكوپىر ەتىپ، وزدەرىن ور جوتانىڭ ەتەگىنە توبە-توبە قىپ ءۇيىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل ەدى؟ سوندا قازاقتان نە قالار ەدى؟ وسى سۇراعىما جاۋاپ بەر، اۋليە جىراۋ...
بۇقار جىراۋدىڭ دا كوڭىلى ورنىققانداي. ول ءتىپتى ابىلاي جاققا موينىن دا بۇرمادى. ايدالاعا سويلەگەندەي مىلقاۋ ۇنمەن:
— ءيا، ءوزىڭ ايتقانداي، كەرەك كەزىندە قاتال بولماعانىندا، مەن سەنىمەن ءبۇيتىپ قاتار كەلە جاتپاس ەدىم، — دەدى. — راس، ءومىر باقي سەنىڭ ءىسىڭدى كوتەرمەلەپ كەلدىم. ول شەجىرە عوي. ال اڭگىمە ءقازىر شەجىرەدە ەمەس، باسقادا. ونى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ.
— توقتاما، جىراۋ، ايتا بەر!
— جوڭعار، قىتايمەن سوعىسىپ، قوقان حاندارىنىڭ بەتىن قايتارعانشا، سەن جۇرتتى بىرىمەن ءبىرىن وشىكتىرىپ، نە ورىنسىز ولىمگە بۇيىرىپ كورگەن جوقسىڭ... بوتاقاندى تىرىدەي كورگە كومگەنىڭدى دە ۇمىتپاعان شىعارسىڭ، ابىلاي. جۇرت ول قىلمىسىڭدى دا كەشىردى عوي. ءيا، سەن ول كەزدە بار بولعانى سۇلتان ەدىڭ، بەس مىڭ ادامنىڭ ساعان كۇشى جەتەتىن ەدى. الدە الدارىنان كوتەرىلگەن قازانىڭ مەن ساباداعى قىمىزىڭ سەنى قۇتقاردى دەپ ويلايسىڭ با؟ جوق، ابىلاي. جۇرت قونتايشىعا قارسى شىعاتىنىڭدى ءتۇسىندى. سول زاماننىڭ شىندىعى سەنىڭ جاعىڭدا ەكەنىن ۇقتى. سۋ تاسىعاندا سەڭ ۇرعان بالىقتاي ەسەڭگىرەپ قالعان ەل، ءوزىنىڭ كوسەمىن ىزدەدى. ءبارىنىڭ باسىن قوساتىن ەر-ازاماتىن ىزدەدى.
سول ەر-ازامات، تار جول، تايعاق كەشۋدە جۇرتىن امان الىپ شىعاتىن ەر سەن عانا بوپ كورىندىڭ ول كۇندەردە.
— ال سودان كەيىن نە بولدى؟..
— سودان كەيىن... باتىر بايان قازا تاپتى.
— ءيا، ايتا بەر... نە دەمەكسىڭ، جىراۋ؟
— تۋعان ءىنىسى نوياندى ولتىرگەنى ءۇشىن، بۇل جالعاننان كەتكىسى كەلگەن جوق. — بۇقار جىراۋ الىستاعى كوكجيەككە قاراي سويلەدى. — باتىر بايان ساعان قاتتى سەنگەن-دى. ال سەن بولساڭ قاشقار مەن قۇلجاداعى قازاق، ۇيعىردىڭ ەرەۋىلىنە كوڭىل بولمەي، التىنەمەلدى تاستاپ، كەيىن شەگىندىڭ. باتىر بايان بۇنى وپاسىزدىق دەپ سانادى. ءومىر ءسۇرۋدىڭ وعان ەندى ەش ماڭىزى جوقتاي كورىندى. كورەر كوزگە ءولىم ىزدەي باستادى. بۇنداي جاعدايدا ەشكىم ەش نارسەنى بىلمەيدى دەپ ويلاۋ امىرشىلەردىڭ ادەتى عوي.
— قىتايعا قارسى سوعىسار بىزدە كۇش بولماعانىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ، جىراۋ؟
— ايتكەنمەن، ەرەۋىلگە شىققان ەلدىڭ ءبىرازىن ساقتاپ قالاتىن ەدىك. بىزدەن ءقاۋىپ ويلاماعان چجاو حوي مەن فۋ دە بۇكىل شىعىس تۇركىستاندى قان-جوسا ەتتى...
ابىلاي مىسقىلداي ەزۋ تارتتى.
— مەنىڭ شەگىنگەنىمدى جۇرتقا ءوزىڭ دارىپتەپ ەدىڭ عوي!
— بۇل قۋ زاماندا مەنىڭ ەرىكسىز دارىپتەگەندەرىم از دەيسىڭ بە...
— تاعى نەڭ بار، ايتىپ قال، جىراۋ؟
— ال سەن التىنەمەلدەن تەك حان بولۋ ءۇشىن شەگىندىڭ. سودان كەيىن-اق جولىڭ سوڭىڭنان ەرگەن ەلدىڭ بولاشاعىنان ەكى ايرىلدى، حانىم!
— «بولاشاق؟» — ابىلاي باسىن شايقادى. — «بولاشاق» دەگەن نە؟.. «ەل» دەگەن نە؟ مۇنداي ءسوزدى مەنىڭ ارعى بابام، جەر شارىنىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان ۇلى شىڭعىسحان بىلگەن ەمەس.
— ال ءوزىڭ شە؟
— بىلمەسەم... ارمانىم مەن وكسىگى مول ەلۋ جىلىمدى ات ۇستىندە وتكىزبەس ەم.
— شىڭعىسحان دا بار ءومىرىن جورىقتا وتكىزگەن. ءبىراق ول باباڭنىڭ جاۋلاپ العان جارتى الەمى قايدا، ابىلاي؟ بىزگە قالدىرعان مۇراسى — تەك جانتالاسا الىسۋ عانا ەمەس پە... «بولاشاق» دەگەننىڭ نە ەكەنىنە ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ ال ەل شە؟... «ەل» دەگەن ەشۋاقىتتا دا ەش نارسەنى ۇمىتپايدى. ونى «الدادىم» دەپ تەك حاندار عانا ويلايدى، ابىلاي...
— مەن ەش ۋاقىتتا حالىقتى الداعان ەمەسپىن.
— سوڭعى جىلدارى سەن حالىقتى ءجيى الداي باستادىڭ، ابىلاي. سەنىڭ جاساعىڭ بۇرىنعىداي ءوز جەرىن عانا قاراپ وتىرعان جوق، بوتەن ەلدەردىڭ جەرىن تارتىپ الۋ ارەكەتىنە دە كىرىسىپ ءجۇر. بىرەسە قاراقالپاققا، بىرەسە قىرعىزعا، وزبەك قالالارىنا جورىققا شىعاسىڭ. دەگەنىڭە كونگىسى كەلمەگەن قازاق رۋلارىن دا شاباسىڭ...
— وسىنىڭ ءبارىن سول قازاق ەلى ءۇشىن ىستەپ جۇرگەن جوقپىن با؟
— جوق، حالىققا ودان كەلەر پايدا شامالى. باسقانى قويىپ، جايىق قىرعىنىن عانا ەسىڭە سالشى...
سول قىرعىندا قىرىلعان قىرعىز جىگىتتەرى كوز الدارىنا ەلەستەپ، ەكەۋى دە ءبىر مەزەت ۇندەي الماي قالدى. قىرعىز ماناپتارىنىڭ قازاق اۋىلدارىن وقتىن-وقتىن شاۋىپ، مالىن بارىمتالاپ مازا بەرمەگەنىن سىلتاۋ ەتىپ، ابىلاي قالىڭ قولمەن كەپ، تۋرو وزەنىنىڭ بويىن جايلاعان قىرعىزدىڭ سولتى رۋىنىڭ كوپ اۋلىن شاپقان. كۇتپەگەن جەردەن جاۋعا توتەپ بەرە الماي قىرعىز اۋىلدارى شۋ بويىنا قاراي بوسقان. شۋ قويناۋىنداعى قىزىلسۋ مەن شامسي وزەندەرىنىڭ تۇيىسكەن ساعاسىندا ۇلكەن ۇرىس بولعان. وسى قان توگىستە قولعا تۇسكەن قىرعىز اۋىلدارىن ابىلاي سارىارقاعا ايداپ اكەپ، ەسىل مەن نۇرا بويىنا ورنالاستىرعان. وسى كۇنگى قازاق جەرىندەگى «باي قىرعىز» بەن «جاڭا قىرعىز» رۋلارى سولاردان قالعان-دى.
— سودان كەيىن قىرعىز بارىمتاشىلارى قازاق اۋىلدارىنا بەتتەۋدى قويدى عوي، — دەدى ابىلاي، — سول جولى شاتۋ اسۋىنان ءوتىپ، قىرعىز اۋىلدارىن شاپسام، ونىم — قىرعىزبەن كورشىلەس قازاق ەلىنىڭ تىنىشتىعىن ويلاعانىم ەمەس پە؟
— قارعىس اتسىن ول كۇندى! — دەدى بۇقار جىراۋ ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، — قايتا ورالماسىن، ءوشسىن قاراسى سول قالپىمەن!
— نەگە؟
— جايىل ويپاتىندا دوستىق ەمەس، قاستىق تۋدى!
— ءبىز بىرەسە جوڭعارلارمەن، بىرەسە شۇرشىتتەرمەن قىرىلىسىپ جاتقاندا، قازاق اۋىلدارىن ءالسىن-السىن شاۋىپ مازا بەرمەگەن سول ماناپتار ەمەس پە ەدى؟
— ءيا، قىرعىزدىڭ مانابى مەن قازاقتىڭ حانىنا اتاق، مال-مۇلىك، تولەڭگىت، قۇل كەرەك بولدى. ءبىراق ودان كىم زيان كوردى؟ قىلشىلداعان الداسپان جازىعى جوق قارا بۇقارانىڭ باسىن قارا جەرگە دومالاتتى. بۇنى دا سەندەر سول جازىعى جوق جىگىتتەردىڭ قولىمەن ىستەدىڭدەر! سول سەبەپتەن دە باۋىرلاس ەكى ەلدىڭ اراسىنا قاستىقتىڭ ۋىن قاندارىنا سىڭىرۋگە تىرىستىڭدار. قۇداي بۇنداي قىرعىندى وزگە حالىقتاردىڭ باسىنا بەرە كورمەسىن! وشپەندىلىك ۋى ەندى ۇرپاقتان ۇرپاققا كەتسىن دەدىڭدەر، كۇشتىلەر. ءسويتىپ قاستىق ءورشي بەرۋىن تىلەيسىڭدەر. بىزگە ەڭ جاقىن قىرعىز حالقى ەدى. سول حالىققا ونەگە بولار ارتىڭا نە قالدىرىپ باراسىڭ؟ قالدىرعانىڭ — جايىل قىرعىنى ما؟
— ول قىرعىن دا ۇمىتىلماس دەيسىڭ بە، جىراۋ؟
— ۇمىتىلادى، نەگە ۇمىتىلماسىن، ول ءۇشىن...
— سويلە جىراۋ!
— ول ءۇشىن جەر بەتىندە حاندار مەن ماناپتار بولماۋى كەرەك.
ابىلاي ەزۋ تارتتى.
— ەل ەركەسى جىراۋلاردىڭ تەك بولعاندى عانا ەمەس، بولمايتىن جايدى دا ايتۋعا قاقىسى بار. سويلە! ماعان تاعى قانداي ايىپ تاعاسىڭ!
— بەس باتىرىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرگەنىڭدى قوڭىرات جىگىتتەرى كەشەدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— مەن ولمەي تۇرىپ، ەشكىم وعان قۇن سۇراي قويماس!
— سەن دە ماڭگى-باقي ءتىرى تۇرا المايسىڭ. ابىلاي؟ كەسىلگەن تەرەكتەي ءبىر كۇنى سەن دە قۇلايسىڭ. سوندا دەنەڭ بۇزىلىپ بىتپەي-اق قانمەن جەلىمدەپ قۇرعان حاندىعىڭ ىدىراي باستايدى. سو كەزدە بار ايىبىڭ، سۋ جىلاننىڭ باسىنداي شوشايىپ-شوشايىپ شىعا كەلەدى. سەنىڭ سۇيەگىڭ قۋراپ قالسا، زامان وسىلاي تۋرا بەرسە، بوجباننىڭ جەتىنشى ۇرپاعى بەس باتىرىنىڭ قالاي ولگەنىن ۇمىتپايدى. «بولاشاق» دەگەندە مەنىڭ ايتارىم وسى، ابىلاي. توگىلگەن قاندى قالاي جاپساڭ دا ءبارىبىر شۇبەرەكتىڭ بەتىنە شىعادى. زامانىمىز دۇربەلەڭ بولدى دەپ، دورەكى ىسكە جول بەرۋ كۇنا. قياناتتى ىستەۋ جەڭىل، جويۋ قيىن. ال سول قياناتتى ءوربىتىپ جۇرگەندەر كىمدەر؟ مىنا سەن، حان ابىلاي. كىشى ءجۇزدىڭ حانى نۇرالى، قوقان امىرلەرى، قىرعىز ماناپتارى. پاتشا مەن بوعدىحاندار!
— سوندا مەنى ماداقتاعان تولعاۋلارىڭ جالعان بولعان عوي؟
— ول تولعاۋلاردىڭ ءبارى سەنىڭ ۇستاعان جولىڭا سەنگەندىكتەن تۋعان. ءبىراق مەنىڭ سول سەنىمىمدى اقتامادىڭ، ابىلاي!
ەكەۋى تاعى ءبىراز ۋاقىت ۇندەمەي قالدى. كۇن باتۋعا اينالعاندا، ابىلاي اتىنىڭ باسىن تارتىپ، قولدىڭ قوناتىن جەرىن كورسەتتى. بۇل ءبىر قۇراقتى قارا سۋدىڭ جاعاسى ەدى. جىگىتتەرىنىڭ حان شاتىرىن قالاي تىگىپ جاتقانىن ابىلاي ءبىر مەزەت قاراپ تۇردى دا تاعى بۇقار جىراۋدىڭ قاسىنا كەلدى.
— سەن ايتقان ءپالساپالاردى ەمەس، باسقا جايتتەردى ويلاۋدامىن، — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى قاجىعان كەيىپپەن، — قيانات پەن ادىلەتتىك، زۇلىمدىق پەن جاقسىلىق. بۇنىڭ ءبارى مەن باستاعان ءىس ەمەس... ويعا قالدىرعان باسقا دۇنيە. حاندىعىڭ بەرىك ەمەس دەدىڭ — بۇل ءسوزىڭ شىندىق. ءبىراق مەنىڭ حاندىعىمنىڭ وسالدىعى قانمەن جەلىمدەلگەنىنەن ەمەس...
— سوندا نەدە؟
— ورىستىڭ ومبى ءتارىزدى قالالارىندا تالاي رەت بولعانىمدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. سول قالالارعا كەلىسىمەن كۇزەتشىلەرىمنەن ءبولىنىپ، كوشەلەرىن جەكە ارالايتىنمىن... جان-جاعىما قاراپ، كورگەنىمدى ويعا ساپ ۇزاق جۇرەتىنمىن. ورىس قالالارى ءبىزدىڭ شىعىس ەلىنىڭ كوشەلەرى قىڭىر-قيسىق بۇحار، حيۋا، سامارقانت سەكىلدى ەمەس... كوشەلەرى ءتۇپ-تۇزۋ، كەڭ، ءبىرى مەن ءبىرىنىڭ اراسى مولشەرلەنىپ بولىنگەن.
— ون دا نە تۇر؟ — دەدى بۇقار جىراۋ. — سامارقانتتىڭ كوشەلەرى تار، قيسىق بولعانمەنەن اقساق تەمىر زيراتىنىڭ، بيبي حانۋم مەشىتىنىڭ قايدا ەكەنىن تاۋىپ بارۋعا بولادى عوي...
— جوق، ماسەلە وندا ەمەس، باسقادا. شىڭعىسحان اسكەرى نەسىمەن كۇشتى بوپ ەدى، ەسىندە بار ما؟.. ءوزىنىڭ تارتىبىمەن، ىرىكتەلىپ قۇرىلعان سانىمەن كۇشتى ەمەس پە ەدى. ءار تۇمەندە ون مىڭ جاۋىنگەر بولعان. ءار جاۋىنگەر ءوزىنىڭ ورنىن بىلگەن. بۇكىل اسكەر سول قالپىمەن ءجۇرىپ وتىرعان. ءار سىپاي جانىنداعى كورشىسى جايىندا جاۋاپتى ەدى. وسىلاي تەمىر تورداي بوپ قاتىپ قالعان قالىڭ قول شىڭعىسحان ءتىرى كەزىندە شەبىن بۇزباي شابۋىل جاساپ، بۇكىل الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان. ال ء ۇلى حان ولىسىمەن الدىمەن تۇمەندەر ءتارتىبى بۇزىلدى، بىرىنە-بىرى كەسىرىن تيگىزە باستادى...
— ءيا، سوسىن؟
— شىڭعىسحاننىڭ ءتارتىپتى، مىزعىماس تۇمەندەرىنەن قورىققان باسقا حالىقتار ەندى وزدەرىنىڭ ءومىرىن سول شىڭعىسحاننىڭ تۇمەندەرىندەي قاتال تارتىپپەن قۇرا باستادى. ءتىپتى كوشەلەرىنىڭ اراسىنا دەيىن ولشەپ قويعانداي. مىنە، بۇل ەلدەردىڭ كۇشتىلىگى قايدا جاتىر! بولاشاقتارى دا وسىندا! بارلىعى بەلگىلەنگەن، مولشەرلەنگەن! ەگىن ەككەن، قالا سالعان. قالاسىنان دا، ەگىنىنەن دە ەشكىم قاشىپ كەتە المايدى. ءتورت تاعانداپ جەرگە جابىسىپ قالعان. جەردىڭ ءۇستىن بىلاي قويىپ، استىنا دا كىرىپ بارادى. وسكەمەندە كوردىم، ۇستىندەگى توپىراعىن ارشىپ، استىنان تەمىر مەن قورعاسىن الىپ جاتىر. سول تەمىردەن زەڭبىرەك پەن سوقا قۇيادى. ال ءبىز بولساق مالىمىزدىڭ سوڭىنان قۇلا تۇزدە قاڭعىپ ءجۇرمىز. دالامىز ۇلكەن دەپ ماقتانامىز. ءبىراق ول دا قانشاعا بارادى دەيسىز. كورشىلەرىمىز ءبىزدى جان-جاعىمىزدان قىسىپ كەلە جاتىر. ەگەر ەگىن ەگىپ، قالا سالىپ، كەن قورىتىپ ۇيرەنبەسەك، ءتۇبى قۇرىپ كەتۋىمىز دە عاجاپ ەمەس.
— ەرتەگىگە اينالعان سوناۋ كونە زاماندا قازاق جەرىندە دە قالا سالىنىپ، ەگىن ەگىلگەن، — دەدى بۇقار جىراۋ. — سوسىن سەنىڭ باباڭ شىڭعىسحان كەلدى، كوش سوڭىنان شۇباتىلعان شاڭداي ءبىز دە سوڭىنان ەردىك. سول كۇننەن باستاپ دۇنيە الەم-تاپىرىق بوپ، شاتىسىپ، كەتتى عوي...
— ۇلى بابام قيراتقان قالالاردى، مۇمكىن، ماعان قايتادان تۇرعىزۋ كەرەك بولار؟
— ورىس قالالارىنان نەگە كوزىڭدى المايتىنىڭدى ەندى ءتۇسىندىم! — دەدى بۇقار جىراۋ. ونىڭ كوزقاراسىندا ءارى تاڭىرقاعاندىق، ءارى قوبالجىعاندىق بار ەدى....
ۇلكەن وردا حانى ابىلاي، وسى كەزدە ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى بۇنىمەن كەلىسپەي حان اۋىلىنىڭ جازعى جايىلىمدارىنىڭ ءبىرى زەرەندى كولى مەن ساندىقتاۋ ماڭىندا جاڭا بەكىنىستەر سالىپ جاتقانىن ەستىدى. جانە ءدال وسى كەزدە «روسسيا» يمپەرياسىنىڭ ءىشى بۇلقان-تالقان بوپ بۇلىنۋدە ەكەن!» — دەگەن حابار جەتكەن. «ءولدى دەگەن ورىس پاتشاسى ءۇشىنشى پەتر ءتىرى بوپ شىعىپتى. ول ءقازىر جايىق قازاق-ورىستارىن باستاپ پەتەربۋرگكە قارسى شىعىپتى. پەتەربۋرگتى الىپ، قايتادان تاققا وتىرماق ەكەن. وعان باشقۇرت، موردۆا سەكىلدى بۇراتانا ۇلتتار دا قوسىلىپتى».
اق پاتشا باسىنا كۇن تۋعالى تۇرعان وسى الاساپىران مەزگىلدى حان پايدالانعىسى كەلدى. جاڭا عانا اۋىل-اۋىلدارىنا قايتارىلعان قازاق جىگىتتەرى قايتادان جينالسىن دەپ، جان-جاققا ات شاپتىردى. قول جينالىسىمەن كوكشەتاۋ، قىزىلجار قالالارىنا اتتانباق بولدى. بۇل حاباردى ەستىگەن ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى دا ءوز اسكەرىن قازاق دالاسىنىڭ شەتىنە اكەپ، تويتارىس بەرۋگە دايىندالدى. بەكىنىستەردىڭ قابىرعالارىنا زەڭبىرەكتەر ورناتىلدى. بۇل زەڭبىرەكتەردىڭ ءبىرازى قازاق جىگىتتەرى شابۋىل جاسايتىن دالاعا قاراي قويىلسا، قالعانىن بۇگىن بولماسا ەرتەڭ پۋگاچيەۆتىڭ بارلاۋشىلارى كەلەتىن تۇسقا بەكىتتى. ەرەۋىلگە شىققان پۋگاچيەۆ جاساقتارى جايىق بويىنداعى، ورىنبوردان باسقا بەكىنىستەردى تۇگەل العان حابارى ەستىلدى. «جاڭا پاتشاعا باشقۇرت اۋىلدارى دا قوسىلىپ جاتىر ەكەن!» دەگەن «ۇزىنقۇلاق» بۇكىل قازاق دالاسىن شارلاپ كەتتى.
... ءيا، ورىس پاتشاسىنا كەتكەن جەرلەرى مەن ونىڭ سول جەرلەرگە سالعان قالالارىن الۋعا بۇل ءبىر ىڭعايلى كەز ەدى. بەكىنىستەرىندە شامالى عانا گارنيزوندارى بار ورىس قالالارىنىڭ، كوپ جىلعى سوعىستا ابدەن شىنىققان ابىلايدىڭ اتتى اسكەرىنە توتەپ بەرۋى ەكىتالاي بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە بۇل گارنيزوندارداعى سولداتتاردىڭ وزدەرى دە «قاتىن پاتشاعا» دەگەن نارازىلىعىن جاسىرماي، اشىق ايتا باستاعان. كۇن سايىن اسكەر اراسىنان پۋگاچيەۆ جاساقتارىنا قاشۋشىلار دا كوبەيگەن.
ابىلاي، جورىققا شىعۋ الدىندا حان كەڭەسىن شاقىرماق بولدى. وسى كەڭەستە ءوزىن ءۇش ءجۇزدىڭ اتىنان قيمىلداۋعا رۇقسات الۋدى باستى ماسەلە ەتىپ قويۋدى ويلاعان.
ءبىراق حان شەشىمى كۇرت وزگەردى. وعان سەبەپ بولعان جايىق جاعاسىندا ءبىر تولەڭگىتتىڭ اكەلگەن حاتى ەدى. بۇل حاتتا جايىق بويىنىڭ ءبىر توپ باتىرلارى ارقا جىگىتتەرىن كۇرەسكە شاقىرعان. «ورىس بەكىنىستەرىن تالقانداپ، جاساق بوپ قۇرالىپ، جايىق بويىنداعى جاڭا پاتشاعا كەلىپ قوسىلىڭدار — دەگەن بۇل حاتتا. — جاڭا پاتشا ورىس، قازاق، باشقۇرت، تاتار باسىبايلى قۇل، حان تولەڭگىتى دەمەيدى، ءبارىڭدى بىردەي بوستان ەتەدى».
حان نوكەرلەرى حاتتى تابا الماعان، ءبىراق تولەڭگىتتى ۇستاپ ابىلايعا الىپ كەلگەن.
— كىمسىڭ؟ — دەگەن حان ونىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ.
— تولەڭگىت حانعا باسىن دا يگەن جوق. تاناۋ شەمىرشەگى جۇلىنعان، كەڭ ماڭدايىنا تەمىرمەن كۇيدىرىپ باسقان «ۋ» دەگەن ءارىپ بار. بۇل «ۇرى» دەگەن ءسوزدىڭ بەلگىسى. مۇنداي تاڭبا ءتارتىپ بۇزعان، نە قاشۋدى ويلاعان تۇتقىندارعا پاتشانىڭ كەن شىعاراتىن ورىندارىندا سالىناتىن.
— تانىماي قالدىڭ با مەنى، ابىلاي حان؟!
ابىلايعا تولەڭگىت داۋسى تانىس سەكىلدى كورىندى.
— وزدەرىن وزدەرى باتىر دەپ اتاعان الاياقتاردىڭ حاتى قايدا؟
— باتىر دەگەن ات اكەسىنىڭ داۋلەتىمەن بىرگە كەلمەيدى، جىگىت ادام قان مايداندا ەرلىك كورسەتىپ ءوزى الادى! — دەدى تولەڭگىت كەكەتە كۇلىپ.
ابىلاي جىگىتتى ەندى تانىدى.
بۇل باياعى جالعىز كوز وراقتان تاراعان قياق پەن تۇياق قۇلداردىڭ ۇرپاعى ناۋان ۇستانىڭ جالعىز بالاسى كەرەي ەدى. ول بوگەنبايدان كەيىن دە تالاي قاندى ۇرىستارعا قاتىسقان. ەڭىرەگەن ەر بولا تۇرسا دا، اقىرىندا حاندارعا ەرىپ، ادام بالاسى ءبىرىن-بىرى اياماي قىرعان جورىقتاردان جۇرەگى شايلىققان. ءسويتىپ ول جىلقى باققان اۋىلدىڭ بوستان جىگىتى بوپ وتىرىپ قالعان. ءبىراق ءومىردىڭ قياناتى ونى قايتادان قاندى تارتىسقا الىپ كەلگەن. ءبىراق بۇل جولعى تارتىس وزگەشەلەۋ ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ۋاقىتىندا حانعا دەگەن گاراج-قاراجاتىن تولەي الماي، ول ءبىر سۇلتانعا بەس بايتالعا تولەڭگىتتىككە ساتىلعان-دى. ءبىر كۇنى بۇنىڭ ءجاسوسپىرىم قىزىن سۇلتاننىڭ زورلاپ جاتقان ۇستىنەن شىعىپ، ونى قانجارىمەن جارىپ ولتىرگەن. ابىلاي ءىسىن قاراپ، كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قولىنا بەرگەن. ال پاتشا سوتى كۇمىس شىعاراتىن جەرگە كاتورگاعا ايداعان...
— ءيا، قايدان ءجۇرسىڭ، جىلقىشى كەرەي! —دەدى ابىلاي، — ءوزىڭ سەكىلدى كىسى ولتىرگىشتەر بارىپ قوسىلىپ جاتقان جاڭا «ورىس پاتشاسى» كىم؟
كەرەي ءتىسىن اقسيتا كۇلدى.
— جاي كىسىنى ءولتىرۋ وبال. ال سۇلتاندى ءولتىرۋ — ساۋاپ. اللا تاعالانىڭ ءوزى ونداي كۇناڭنىڭ تەڭ جارتىسىن كەشەدى.
— بۇكىل كۇناڭدى كەشۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
— حاندى ءولتىرۋ كەرەك! — دەدى كەرەي سابىرلى ۇنمەن.
تاقىمىنا قىل بۇراۋ ساپ قيناعانمەن، كەرەي پۋگاچيەۆ باتىرلارىنىڭ حاتىن كىمگە بەرگەنىن ايتپادى. كەلەسى كۇنى ونى اساۋ ايعىردىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ، ازاپتاپ ءولتىردى. سول كۇنى تۇندە حان تولەڭگىت اۋلىنىڭ ءجۇز ەلۋ جىگىتى پۋگاچيەۆ ەرەۋىلشىلەرىنە قوسىلماق بوپ قاشىپ كەتتى. ولاردىڭ ىشىندە كەرەيدىڭ ەر جەتىپ قالعان ەكى بالاسى دا بار. ەرتەڭىنە مىڭ جارىم نوكەرىمەن قاشقىنداردى ابىلايدىڭ ءوزى ءبىر كىشكەنتاي وزەننىڭ جاعاسىندا قۋىپ جەتىپ، الدىنا ساپ ايداپ قايتۋعا قورشاي بەرگەنىندە، كەنەت گۇرسىلدەگەن مىلتىق داۋىسى شىقتى. بىردەن ون شاقتى نوكەرى وققا ۇشقان ابىلاي امالسىز قامىستى سايعا بارىپ تىعىلدى. جاڭا سالىنىپ، جاتقان بەكىنىستىڭ ءبىر روتا سولداتى وفيسەرلەرىن ءولتىرىپ، قازاق جىگىتتەرىمەن 6ءىpre پۋگاچيەۆ اسكەرىنە قاشقانىن حان ارتىنان ەستىدى.
امال جوق، بۇلارعا شەگىنۋگە تۋرا كەلدى. ابىلاي ورداسىنا قايتىپ كەلگەننەن كەيىپ، ورىس بەكىنىستەرىمەن شەكتەسە وتىرعان قاراۋىل رۋىنان جورىققا شاقىرىلعان جىگىتتەردىڭ تەڭ جارتىسى كەلمەگەنىن ءبىلدى. اۋىل بيلەرى مەن اقساقالدارى ابىلايعا «كەدەي بىتكەننىڭ ءبارى ورىس ەرەۋىلشىلەرىنە قوسىلىپ كەتتى» دەپ حابار بەردى. وسى كۇننەن باستاپ حان تولەڭگىتتەرىنەن دە كۇنىنە ەكى-ۇش ادام جوق بولىپ وتىردى. كەشەگى «كاپىر» دەپ وزدەرى قورقىتقان ورىس قارا شەكپەندەرىنە اۋىل جىگىتتەرىنىڭ ەركىمەن بارىپ قوسىلىپ جاتقانىن كورگەن سۇلتاندار ەندى زارە-قۇتتارى قاشىپ ساسايىن دەدى. جۇرت قاھارىنان قورىققان كەيبىرەۋلەرى ورىس بەكىنىستەرىنە تىعىلدى...
ءبىر جەتى بويى ابىلاي حان ورداسىنان شىقپاي قويدى. ءبىر نوكەرىن ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا، ەكىنشىسىن ورىنبورعا شاپتىردى. ءۇش جەتىدەن كەيىن ابىلاي مەن نۇرالى توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ءبىر شاعىپ بەكىنىستە كەزدەستى. بۇل ماجىلىسكە ورىنبور مەن ومبىدان كەلگەن ورىس وفيسەرلەرى دە قاتىناستى.
وسى ماجىلىستەن كەيىن ابىلاي مەن نۇرالىنىڭ جاساقتارى بۇكىل قازاق دالاسىن شارلاپ ءوتتى. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسشىلەرىنە قوسىلماق بوپ قاشىپ بارا جاتقان قازاق جىگىتتەرى مەن ورىس سولداتتارىن لەك-لەگىمەن ۇستادى. ولاردى مويىندارىنا ارقان بايلاپ سۇيرەتىپ، ورىس بەكىنىستەرىندەگى كارى قىلىش وفيسەرلەرىنە اپارىپ تاپسىردى. جارتى ساعاتتان كەيىن بۇلاردىڭ باستارى كەسىلىپ، «كىمدە-كىم بۇلىكشىلەرگە قوسىلعىسى كەلسە، وسىلاي ولەدى» دەپ بەكىنىس قابىرعالارىنا قويىلدى.
ابىلاي مەن نۇرالى ارناۋلى جاساق شىعارىپ، كوتەرىلىسكە قوسىلعان اۋىلداردى شاپتى. بۇل جاساققا پاتشا ۇكىمەتىنە ادال قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان قازاق مىرزالارى مەن ورىس ۇلاندارى بىرىگىپ، قازاقپەن كورشىلەس باشقۇرت اۋىلدارىن دا بوتاداي بوزداتتى. سوندا توقسان ۇشتەگى بۇقار جىراۋ اشۋلانىپ، ءوزىنىڭ:
ابىلاي-اۋ، ابىلاي،
مومىنعا كەلىپ بەك بولدىڭ...
دەپ باستالاتىن اتاقتى تولعاۋىن ايتىپ ەدى.
وكپەڭمەنەن قابىنبا،
وتىڭمەنەن جارىلما،
ورىسپەنەن سوعىسىپ،
باسىڭا مۇنشا كوتەرگەن
جۇرتىڭا جاۋلىق ساعىنبا.
كۇنىڭدە مەندەي جىرلايتىن
توقسان ۇشتە قاريا
ەندى دە ساعان تابىلماس
دەپ بىتەتىن، ورىس حالقىمەن دوستاسۋعا شاقىرعان جىرى بۇكىل قازاق ەلىنە تارادى. بۇل تولعاۋعا قۇلاق قويعان جايلاۋداعى جىلقىشى، كۇزەتتەگى جاۋىنگەر ەندى قاشقىن ورىس سولداتتارىن ۇستاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ابىلاي نوكەرلەرىنە «ەل اراسىن بۇزعالى جۇرسىڭدەر» — دەپ، وزدەرىنە تاپ بەرۋدى شىعاردى.
ەل اراسىندا ابىلايعا دەگەن نارازىلىق تۋا باستادى. حان جاساعىنا كەلىپ قوسىلۋدان گورى، قازاق جىگىتتەرى جايىقتىڭ ارعى بەتىندەگى پۋگاچيەۆتىڭ بەلگىسىز باتىرلارىنىڭ قول استىنا قاشتى. بۇكىل قازاق جەرىندە تۇندە جانعان وتتار كوبەيدى. ول وتتى قورشاي وتىرعان ەرەۋىلشىل جىگىتتەردىڭ قوسىلىپ سالعان اندەرى ءجيى ەستىلە باستادى. ولارعا پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنىڭ حابارىن جەتكىزگەلى اسىعا شاپقان سالت اتتىلاردىڭ ءدۇبىرى كەلىپ ۇلاستى.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە بۇقار جىراۋ بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىندا «ابىلاي الاڭى» اتانعان جەردەگى حان ورداسىنا كەلدى. جىراۋدىڭ ابىلايدى بىلگەنىنە جارتى عاسىردان اسىپ كەتكەن-دى. جوڭعار قولىنا «ابىلايلاپ» جەكە شاپقان جاس جىگىت ءالى كۇنگە دەيىن جىراۋدىڭ ەسىندە. جىگىت اعاسى بولىپ قالدەن سەرەنگە تۇتقىنعا تۇسكەن ابىلايدى دا جىراۋ ۇمىتقان جوق. بەتىنىڭ تامىرى ءبىر بۇلك ەتپەي، ادام قانىن بەلشەدەن باسىپ جۇرگەن بۇگىنگى ابىلاي دا جىراۋدىڭ كوز الدىندا. وسىنىڭ ءبارىن بىلەتىن جۇزگە كەلگەن جىراۋ ابىلايدىڭ ءدال قازىرگىدەي قۇتى قاشىپ، ابىگەرلەنگەن كەزىن كورگەن ەمەس. قارتايا باستاعان حان، قارسى الدىنداعى ءبىر زاتقا كوزى تۇراقتاماي، قولىنداعى قامشىسىن بىلەپ جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىرىپ ءجۇر.
حان اۋلىنىڭ اق ۇيلەرى الدەقاشان جىعىلعان. سارى اتان، قارا ىنگەندەرگە الدەقاشان ارتىلعان. كوش الدى قوزعالىپ تا كەتكەن. كۇنگەي جاققا قاراي ايدالعان ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلار مەن قوتان-قوتان قويلارى دا الدەقاشان كوكشەنىڭ حوش ءيىستى قىرقا بەلەستەرىنەن اسىپ ۇلگىرگەن. بۇل ابىگەر — حان اۋلىنىڭ كوشۋ ابىگەرى. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ابىلاي حان ورداسىن ەلىمنىڭ كونە استاناسى تۇركىستانعا كوشىرەم دەپ جاريالاعان. سول ساعاتتان باستاپ حان اۋىلى ابىگەرگە تۇسكەن. توسكەيدەگى جىلقىعا، جەكە قونعان اعايىن-تۋىسقا حابارشى شاپتىرىلعان.
ارينە، حان ورداسىنىڭ تۇركىستانعا كوشىرىلۋى، قازاق ەلىنىڭ كەنە استاناسىن ىزدەگەندىكتەن ەمەس ەدى. ءقازىر قاي استانانىڭ كانە، كونە ەمەستىگىنە قارايتىن ابىلايدا مۇرشا جوق-تىن...
— ياپىرماي، جەتتىڭىز بە، جىراۋىم؟ — دەدى ابىلاي، اتتان ءتۇسىپ جاتقان بۇقاردى كورىپ، — جولىڭىزدا، ايتەۋىر، ەشكىم كەدەرگى بولعان جوق پا؟..
— ءقازىر جول بويى تولعان ادام عوي، — دەدى جىراۋ ويىن اشىپ ايتپاي.
— ءيا، ءقازىر جول بويىندا توناۋشى كوپ. جۇرت بۇزىلدى عوي!
بۇقار جىراۋ تاعى ءبىر وي تاستادى.
— قارتايعاندا دۇنيە بىتكەننىڭ ءبارى جامان كورىنەتىن ادەتى.
— جوق، ودان ەمەس! — دەدى ابىلاي.
ءسوزىمدى ەشكىم تىڭداپ تۇرعان جوق پا دەگەندەي، ابىلاي جان-جاعىنا قارادى.
— مەن بۇل ارادا وتىرسام، مىنا جۇرت حان ەتىپ قالدىرمايدى!
بۇقار جىراۋ جاعدايعا ەندى ءتۇسىندى.
— ورىس قالالارىنداي قالا سالام دەگەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ...
— قارعىس اتسىن مۇنداي قالالاردى! — دەدى ابىلاي قولىن سەرمەپ. — بۇل قالالاردى مەن تەك گۋبەرناتور، جاندارالدار عانا بيلەيدى دەپ ويلايتىنمىن. استاناسىندا قاتىن پاتشانىڭ تۇراتىنىن دا بىلەتىنمىن. ءتۇبى ولارمەن ءتىل تابىسارمىن دەۋشى ەدىم. ءبىراق مەنىڭ ويلاعانىمداي بولماي شىقتى. بۇل قالالاردا باستىقتارىنا باعىنعىسى كەلمەيتىن بۇلىكشىلەر دە تۇرادى ەكەن. كەلىمسەكتەردەن ۇلگى العان قۇل-قۇتان، مالشى-جالشى، كەدەي توبىر ىندەت كەلگەندەي ابدەن ءبۇلىنىپ بارادى.
— حان ابىلاي، ەندى مىنە شىنىڭدى ايتىپ تۇرسىڭ! — دەدى بۇقار كۇلىمسىرەپ.
— نەگە جالعىزسىڭ، جىراۋ؟ ۇنەمى قاسىڭا ەرىپ جۇرەتىن سەرىكتەرىڭ قايدا؟ ءقازىر ءبىز جولعا شىعامىز عوي...
— جوق، مەن وسى ارادا قالامىن! — دەدى بۇقار جىراۋ، الدەقايداعى كوكجيەككە كوز جىبەرىپ.
...التىن ساۋلەسى بۇلدىرگەندى، جيدەكتى جاسىل دالانى نۇرعا بولەپ، كۇن جوعارى كوتەرىلە بەردى. كوشكەن جۇرتتىڭ ورنىندا قالعان وتتار سونۋگە اينالعان. توبە باسىنداعى بۇقار جىراۋ كۇنگەي جاققا قاراپ ءالى ءتۇر. الىستاعى بەلەستەن اسىپ، حان كوشى بىرتىندەپ جوعالىپ بارادى. كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن ساعىممەن ويناپ، ابىلايدىڭ اق تۋى بۇلدىر قاعادى...
ەپيلوگ
ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەن ءبىرىنشى، ۇلۋ جىلى تۇركىستان ولكەسىنە وتە اۋىر جىل بولدى.
گۋلەي سوققان ىستىق جەل شاھار ماڭىنىڭ مايدا قۇمىن كوككە كوتەرىپ، جان-جانۋاردىڭ كوزىن اشتىرماي، تۇتىعىپ تۇردى. جاز شىققالى ءبىر تامشى جاڭبىر كورمەگەن سۇر توپىراقتى تاقىر دالا ارسا-ارسا بوپ جارىلىپ كەتكەن... تابيعاتتىڭ وسىناۋ قياپات قىسىمى جەتپىسكە كەلىپ حال ۇستىندە جاتقان ابىلايدىڭ دا تىنىسىن تارىلتا بەردى. ءبىراق ول بۇكىل دەنەسى قۇرىسىپ، جۇرەگى قابىنىپ، اۋىر ناۋقاس وكپەسىنە بىزدەي قادالسا دا، داۋىس شىعارىپ سىر بەرەتىن ەمەس. شوعى سونگەن قولامتاداي كۇننەن-كۇنگە بوزارا ءتۇسىپ، ءسونىپ بارا جاتتى. ءيا، بۇل اۋرۋ سوناۋ ۇمبەتەي جىراۋ كەلىپ، بوگەنباي باتىرىنىڭ ءولىمىن ەستىرتكەن كۇننەن باستالعان-دى. سو كۇنى ابىلاي ءبىر ءتۇرلى قوبالجۋدا ەدى. ءۇش ءجۇزدىڭ ەل-جۇرتى ءوزىن ۇلكەن وردانىڭ حانى ەتىپ بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيگىزگە كوتەرگەن كۇنىنەن سەگىز جىل وتكەن سوڭ، ابىلاي بۇكىل قازاق حانى ەتىپ بەكىتۋىن سۇراپ، بالاسى تۇعىمدى باس ەتىپ، پەتەربۋرگكە ەلشىلەر اتتاندىرعان. بەكەرگە قاۋىپتەنبەگەن ەكەن، ەكىنشى ەكاتەرينا قاتىن پاتشا ونى تەك ورتا ءجۇزدىڭ عانا حانى ەتىپ تاعايىندادى. بۇل حاباردى ەستىگەندە ابىلاي بارماعىن شايناپ، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. تۇعىمدى پەتەربۋرگكە اتتاندىرعاندا، قانشا قوبالجىعانمەن دە، «مۇمكىن، قاتىن پاتشا بەكىتىپ قالار» دەپ ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ ەدى. سو ءۇمىتى ورىندالماي، قاپالانىپ وتىرعانىندا ارقادان، باياناۋىل جاقتان ءبىر توپ جۋان قونىش، تۇلكى تىماق، كىسەلى كۇمىس بەلبەۋلى اقساقالدار ورداعا كىرىپ كەلگەن. حانعا ءتاجىم ەتىپ سالەم بەرىسىمەنەن ۇمبەتەي جىراۋ بوساعادا ءبىر تىزەرلەي وتىرا قاپ، قارلىققان كارى داۋسىمەن، ءولىم ەستىرتەتىن اۋەنگە سالىپ، ءبىر تەرمەنى شۇبىرتا جونەلىپ ەدى:
ەي، ابىلاي، ابىلاي،
ابىلاي حانىم، بۇل قالاي؟
بۇل قالايدان سەسكەنىپ،
ءسوزىمدى قويما تىڭداماي،
تالاي ىستەر باسىڭنان
ءوتىپ ەدى-اۋ جاسىڭنان
قيىن، قىزىق ءاربىر جاي، —
دەپ ۇمبەتەي جىرىن باستاي بەرگەندە-اق سۇلىق وتىرعان ابىلاي، بويىن جيىپ العان. «قاي باتىرىم، نە قاي جانكۇيەر اقساقالىم قازا بولدى ەكەن؟» دەپ شوشىنا قاراپ ەدى. ءبىراق جىراۋ توق ەتەرىن ايتپاي وراعىتىپ، الدىمەن ابىلايدىڭ قاسىندا قانداي باتىرلار بولىپ، قانداي ەرلىك ىستەر ىستەگەنىن ءبىراز جىر ەتىپ كەلدى دە، كەنەت وق ءتيىپ قۇلاعان قوڭىر قازداي سۇڭقىلدادى:
ەي، ابىلاي، ابىلاي،
ءسوزىمدى تىڭدا تاعىدا-اي!
وزىڭنەن ءبىراز جاسى ۇلكەن
دومپەش تاۋداي باسى ۇلكەن،
جاسىڭدا بولعان سىرلاسىڭ،
ۇلكەن دە بولسا قۇرداسىڭ ،
سەكسەننەن اسا بەرگەندە
قايرىلماس قازا كەلگەندە
باتىرىڭ ءولدى — بوگەنباي! —
دەگەندە ابىلاي جۇرەگى قابىنىپ، نە دەرىن بىلمەي، سىلەيىپ وتىرىپ قالعان.
بوگەنباي-سىندى باتىردىڭ
بەرەكە بەرسىن ارتىنا-اي،
سابىر بەرسىن حالقىنا-اي،
جاساعان يە جار بولىپ،
بەيىشتە نۇرى شالقىعاي —
دەگەن ەڭ اقىرعى جىر شۋماعىن ازەر تىڭدادى.
باياناۋىلدا ولگەن باتىردىڭ قۇرمەتىنە ابىلاي ەل جيناپ، قۇران وقىتىپ، قازاسىن وسى تۇركىستاندا وتكەردى. سول كۇننەن باستاپ ءوز دەنەسى قۇرىسىپ، جۇرەگى قابىناتىن كەسەل پايدا بولدى. ءبىراق، بۇل دەرت ايىندا، جىلىندا ءبىر ۇستاپ، ابىلايدىڭ ادەيى تاۋبەسىن كەلتىرگىسى كەلگەندەي، ارى-بەرى قىسىپ، ارتىنان تارقاپ كەتەتىن. ال سول كەسەل، مىنە، ءۇش ايدان بەرى، حاندى تۇرعىزباي ءبىرجولاتا باسىپ الدى. ابىلايدىڭ ەسىن جيۋىنان تالىقسۋى كوبەيىپ كەتتى. بۇگىن دە سونداي حالدە ەدى. ءالسىن-السىن ۇستاپ جانىندا وتىرعان بۇقار جىراۋمەن ولەر الدىندا قوشتاسىپ، ىشتەگى ارمانىن سىرتقا شىعارۋعا دا مۇرشاسىن كەلتىرمەي قويعان. ءسويتىپ قينالىپ جاتقان حاننىڭ، تەك ءتۇس اۋا عانا تىلدەسۋگە شاماسى كەلدى. كوڭىلىندەگىسىن ايتىپ قالايىن دەگەندەي اسىعا ءتىل قاتتى.
— قۇدايدان جالعىز عانا تىلەگىم بار ەدى، بۇقار اعا، الار بولساڭ قان مايداندا جۇرگەنىمدە ال دەۋشى ەدىم، — دەدى ول اقىرىن كوزىن اشىپ. — كوردىڭ بە، مىنە، ەلۋ جىل وق دارىماي كەلىپ، اقىرى ءبىر شانشۋدان اجال تاپپاقپىن. ومىردە بار تىلەگىمدى بەرگەندە، قۇداي ءبۇل تىلەگىمدى نەگە بەرمەدى ەكەن.
بۇقار جىراۋ «ولمەيسىڭ» دەپ ونىڭ كوڭىلىن جۇباتقان جوق. ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەتىن ۇلكەن وتكىر كوزدەرىندەگى نۇردىڭ ءسونىپ بارا جاتقانىن كوردى دە ەڭ بولماسا سويلەسىپ قالايىن دەگەندەي، ابىلايدىڭ توسەگىنە جاقىنداۋ وتىردى.
— ءيا، ابىلاي، — دەدى ءسوزدى ارىدەن تولعاپ، — ەلۋ جىلدان استام ات ۇستىندە بولدىڭ. باتىر دا اتاندىڭ، اقىرى حان تاعىنا دا وتىردىڭ. ءبىراق سونىڭ بارىنەن نە قالدى؟
— سەنىڭ وسىلاي دەيتىنىڭدى سەزەتىن ەدىم، — ابىلاي ەزۋ تارتقانداي بولدى، — راس، حان تاعىنا جەتۋ ءۇشىن مەن ۇزاق ءھام بۇرالاڭ جول باستىم... ءبىراق سول حان تاعى ماعان نە ءۇشىن كەرەك ەدى؟ وسى سۇراققا كوڭىل كۇيىم تاعى ءبىر قاسىرەت شەككەن كۇنى جاۋاپ بەرەيىن دەپ ەدىم عوي. سول كۇن تۋعان سەكىلدى... ادامعا ولىمنەن ارتىق قاسىرەت بار ما؟ ال تىڭدا... ءيا، حاندىق قۇرۋ، تەك مانساپقورلىقتان تۋدى ما سول ارمان؟ جوق، بۇقار اعا، وندا سەن مەنى بىلمەگەنىڭ. قولىڭدا كۇشىڭ بولماسا، كىمگە ايتقانىڭدى ىستەتە الاسىڭ؟ ۇلى حان تاعىنا وتىرسام قازاق ەلىن ءوزىمنىڭ دەگەنىمە جەتكىزسەم دەپ ويلاعام... ال سوڭىنان... ادىلەتتى ۇلى حان بولسام حالىق مەنىڭ بۇرىنعى قياناتتارىمدى ۇمىتادى عوي دەپ سەنگەنمىن...
— ءبىراق سەنىڭ قولىڭنان ونداي حان بولۋ كەلمەدى عوي.
— حان بار جەردە قيانات بولماۋى مۇمكىن ەمەس ەكەن. ءبىراق مەن سول قياناتىمدى دا، وزبىرلىعىمدى دا، حالقىمدى ۋىسىمدا ۇستاۋ ءۇشىن جۇمسادىم، ەل بىرلىگىن كۇشپەن ساقتاماق بولدىم.
بۇقار ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. ءبىر كەزدە بارىپ:
— ءيا، ابىلاي، سەن قاندى كوز قارا بۇركىت ەدىڭ!
ساعان ەلىڭدى اققۋ قۇستاي ادەمى انىڭمەن باسقارمادىڭ دەۋ كۇنا بولار... ولاي باسقارۋدى مىنا زامانا كوتەرمەس تە ەدى، — دەپ ابىلايدىڭ ۇزىن، ارىق ساۋساقتارىن سيپادى. — ال ەندى ءبۇل جالعاننان ءوتىپ باراسىڭ، ارتىڭداعى ۇل-قىزىڭا ايتار قانداي كەڭەسىڭ بار؟
ابىلاي بۇل سۇراقتى كۇتكەن سەكىلدى. ءسال ويلانىپ جاتتى دا، بۇقارعا كوزىنىڭ قيىعىن اۋداردى.
— ۇل-قىز دەيسىڭ بە؟.. مەنىڭ كەڭەسىممەن جۇرەر ۇل-قىز بولار ما ەكەن؟ سويتسە دە ەكى ايتارىم بار. ءبىرى — قازاق از ەل عوي، ازىپ-توزىپ كەتپەس ءۇشىن، قولدارىنان كەلسە سولاردىڭ بىرلىگىن ساقتاسىن. بىرلىگى بار ەلدى باسقارۋ جەڭىل. ەكىنشى ايتارىم — مەن ەلۋ جىلدان استام سوعىس جۇرگىزدىم. جەتپىسكە كەلگەن جاسىمدا، مەيلى ايلا قۇرايىن، قولىما نايزا ۇستاپ مايدانعا شىعايىن، ايتەۋىر شىعىس جاعىمنان كەلگەن جاۋعا، اسىرەسە، قىتايعا قازاقتىڭ ءبىر تۇتام جەرىن بەرگەم جوق. ال باتىستان كەلە جاتقان ورىس ەلىنە، ونىڭ بەكىنىس، قالا سالۋىنا قارسى شىقپادىم. ءتىپتى قارا شەكپەندەرىنە ەگىن-جاي دا بەردىم. وسىنى نەگە ىستەدىم؟ اق پاتشامەن ءتىل تاپقىم كەلدى. راس، كەيدە ونىڭ قياناتى دا از بولعان جوق. — ابىلاي ءوزىن ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ەتپەگەن وكپەسىن ايتقىسى كەلدى دە كەنەت قويا قويدى. — ءبىراق «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا سالما» دەگەن، سول اق پاتشامەن نايزا ارقىلى ەمەس، ءسوز ارقىلى ءتىل تابۋعا تىرىسسىن. بۇلاي ەتۋ وزدەرىنە سۇيەنىش بولادى. اق پاتشا ءتىرى تۇرسا، ابىلاي ۇرپاعىنان ەل بيلەۋ ۇستەمدىگى كەتپەيدى...
— ابىلاي، — دەدى بۇقار جىراۋ، — ومىردە قيىندىقتى دا، قىزىقتى دا كوپ كوردىڭ، ال سوندا قانداي وكىنىشىڭ بار؟
— وكىنىشىم، — دەدى ابىلاي كۇرسىنىپ. — ءوز باسىمنىڭ وكىنىشى... ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسا المادىم؛ از ەلگە حان بولدىم. قازاققا مال ەمشەگىن ەمىزگەنمەن، جەر ەمشەگىن ەمىزە المادىم. وردا كوكشەتاۋدا تۇرعاندا اقىلشىم بولعان تيموفەي ەگور ۇلىنىڭ كەڭەسىمەن زەرەندى، شورتاندىنى جايلاعان تولەڭگىتتەرىمە ەگىن ەگۋدى ۇيرەتسىن دەپ ورىس مۇجىقتارىن دا اكەلدىم. ءبىراق مال باققان، نايزا ۇستاعان سورلى قازاق، تەز كوندىگە قويمادى. جەر دەگەن التىن قازىنا عوي. ەكى تەپە سۋدى جەرى بار وزبەك، ەكى ءۇيىر جىلقىسى بار قازاقتان باي تۇرادى. جانە جۇتتان دا قۋاڭشىلىقتان دا قورىقپايدى. ال مەن جاۋدان قازاقتىڭ جەرى بىتكەنىن قورعايمىن دەپ جۇرگەنىمدە دۇنيە قۇرعىر ءوتىپ كەتىپتى عوي، بىلمەي قالدىم...
ابىلاي ۇندەمەي ءسال جاتتى دا، جۇمىلىپ كەتكەن كوزىڭ قايتادان اشتى، دۇنيە شىركىندى قيماعانداي سالتاناتتى حان سارايىنا سۇقتانا ءبىر قارادى.
— جىراۋ، ەگەر ايتارىڭ بىتسە، مەنىڭ دە سەنەن سۇرارىم بار، سوعان جاۋاپ بەرشى.
— ايتىڭىز، حان يەم.
— ادامزاتقا ءارقاشاندا قۋات بەرەتىن ءۇمىت دەگەن ۇلى كۇش بار. ول اقىلىڭدى قاناعاتتاندىرىپ قياعا سامعاتادى. جىگەرىڭدى قامسىز قايراي كوك تەمىرگە سالدىرتادى. مەن دە بۇل دۇنيەدەن كوپ نارسەدەن ۇمىتتەنگەن ەدىم، جەتكەن جەرىم وسى بولدى. — ابىلاي اۋىر كۇرسىندى دە تاعى ۇندەمەي قالدى. ازدان كەيىن قايتا سويلەپ كەتتى. — ءۇمىتسىز تەك شايتان دەيدى قازاق. جوق، ول بەكەر ەكەن. ەڭ ءۇمىتسىز — كوكتەمى مەن جازى وتكەن، تەرەڭ تامىرلارى قايتا جاسارماستاي بوپ سەمگەن كارىلىك ەكەن. — ول تاعى قينالا كۇرسىندى، — ارينە، جەتپىس ەكى جاس كارىلىك پە؟ ءبىراق باسىمنان وتكەن قيلى-قيلى كەزەڭدەرگە كوز جىبەرسەم، مىڭ جىل جاساعاندايمىن. جوق، مازاسىز وي، بىتپەس تارتىستان، ءتانىم ەمەس، جانىم قارتايىپتى. ال جانىڭنىڭ قارتايعانى — شىن كارىلىكتىڭ كەلگەنى، الداعى ءۇمىتىڭنىڭ تەگىس سونگەنى... ءۇمىتىڭنىڭ سونگەنى — ول سەنىڭ ولگەنىڭ! — بۇل اۋرۋدان جازىلسام دا، جانىم شارشاعان كارىلىكتەن جازىلا المايتىنىم كامىل. جازىلۋدىڭ دا كەرەگى جوق سەكىلدى، ءبىراق سويتسە دە ولگىڭ كەلمەيدى ەكەن، ءالى دە جەر باسىپ، كۇن ءسۇيىپ جۇرە تۇرسام دەيسىڭ...
— ءيا، حان ابىلاي، مىڭ جاساساڭ دا ءولىم ءارقاشاندا ەرتە.
— سولاي ەكەن! — ابىلاي اۋىر كۇرسىندى. سوسىن ءوزىن ءوزى كەكەتكەندەي ەزۋ تارتتى. — ولگەلى جاتىپ، ءولىم اۋەستەي، نەگە وسىنشاما قاقساپ كەتتىم. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم باسقا ەدى. — ول ەندى ءسال شيراق سويلەي باستادى، — حيۋا تۇتقىنىنان ءوزىمدى الىپ شىققان وراز قۇلدان باستاپ مەن دۇنيەدە از ادامنىڭ قانىن توككەن جوقپىن. مايداندا دا ءوز قولىممەن سان ەر جۇرەك، البىرت جاستى ات جالىن قۇشتىردىم... جازىعى بار، جازىعى جوق، تالاي ادامنىڭ قانى موينىمدا... ءومىر بويى، قازاق ءتارىزدى ازعانتاي ەل قاسقىر تەكتەس كەلسە، سول ءجون دەپ ويلادىم. ويتكەنى ول ءوز تىرشىلىگى ءۇشىن الىسا دا، جۇلىسا دا بىلەدى. قازاق ەلى دە سول قاسقىر ءتارىزدى ءوز تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسە السا عانا، ءتىرى قالادى دەپ ۇققام... زامان تەك ءوزىن دە، باسقانى دا اياۋدى بىلمەيتىن كۇشتىنىڭ زامانى... مەن ەلىمدى سوعان باۋلىدىم. وزىمدەي بولۋىن كوكسەدىم. ءبىراق مۇنىم، مىنە، ولەر الدىندا عانا ءتۇسىندىم، دۇرىس ەمەس ەكەن... ەل بولىپ جەر بەتىندە قالۋدىڭ باسقا دا جولى بار سياقتى... — ول تاعى شارشاي سويلەدى. كەنەت تاعى باسىن سول كوتەردى، — ءوزىڭ كورىپ وتىرسىڭ، ماعان ەندى بۇنىڭ ءبارىنىڭ قاتىسى جوق... تەك ەندى سەن ماعان مىنانى ايتشى، وسى مەنىڭ قۇداي الدىندا كۇنام كوپ پە؟ و دۇنيەگە بارعاندا مۇڭكىر-ناڭكىر «سەن كۇناكارسىڭ» دەپ گۇرزىسىمەن ۇرىپ جۇرمەي مە، وسى سۇراعىما جاۋاپ بەرشى، جانىم تىنىشتالسىن.
ەلۋ جىلدان استام مايدانداس بولىپ ءجۇرىپ، ءبىر رەت تە ابىلايدىڭ اجالدان قايمىققانىن كورمەگەن بۇقار جىراۋ، ونىڭ و دۇنيەگە بارعاندا مۇڭكىر-ناڭكىر گۇرزىسىنەن قورىققانىنا تاڭ قالدى. ايتسە دە ول ابىلايدىڭ ولەر الدىندا سوناۋ ءوزى توككەن كوپ قاننان شوشىپ جاتقانىن ۇقتى... بۇقار جىراۋ جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرگەن جوق. ابىلاي اقىرعى رەت ىشقىنىپ دەمىن الدى دا، كوزىن ماڭگى جۇمدى.
بۇقار جىراۋ ۇزاق ۋاقىت قۇلپىتاستاي شوشيىپ وتىرىپ قالدى. ءبىر مەزەتتە ۇيقىدان ويانعانداي، الدىندا جاتقان ابىلايدىڭ ءقان-سولسىز سۇستى بەتىنە قارادى.
ول ەندى اقىرىن كۇبىرلەپ سويلەپ كەتتى.
ازا كۇندە قان جىلاپ
قايعىدان قارا بۇلت تۇرار.
قۋراي كەنەت جاس قۇراق
اق قايىڭ ساتتە مورت سىنار.
اجال، سەندە جان بولسا
ءتىلىمدى ۋداي سالار ەم،
بەتىڭدى ەتىپ قان-جوسا.
توقتاتار ءسوز تابار ەم!
جەڭىلدى بۇقار ءسوز تاپپاي،
قۇم بىتەدى كومەيىن.
كەشىر، حانىم ابىلاي،
قارا تاسقا نە دەيىن؟
بىلسەڭ دە ءوستىپ وتەرىن،
دۇنيە ساعان بولدى تار.
جالعىز تاۋبە ەتەرىم:
ارتىڭدا قالعان اتىڭ بار.
بۇقار سوزىلا تۇرا كەلىپ
ابىلايدىڭ بەتىن جاپتى.
سوسىن اياعىن ءىلبىپ باسىپ سىرتقا شىقتى.
— ۋا، حالايىق، — دەدى داۋىستاپ. — شاڭىراعىڭ قۇلاپ جەرگە ءتۇستى، حان ابىلاي دۇنيە سالدى!
ءۇش ءجۇز ازا تۇتىپ ابىلايدى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ مەشىتىنە جەرلەگەننەن كەيىن، بۇقار جىراۋ سارىارقاعا قايتتى. حالقىمەن تاعدىرى ءبىر قارت اقىن ارتىنا بۇرىلىپ قاراي-قاراي، تەرىستىككە ۇزاي بەردى...
ءيا، قازاق دالاسىنا روسسيانىڭ كەلۋى، قايتا ورالماس تاريحتىڭ وكتەمدى جەلىسىن جىلدامداتا ءتۇستى. بۇل كەزدە حان، سۇلتانداردىڭ، رۋ باسى باتىر، بيلەردىڭ كەشەگى قولىنداعى الماس قىلىشى، باسىبايلى ق ۇلى — «يمپرام» — قارا بۇقارا، ەندى ءوزىنىڭ كۇشىن انىق سەزىنىپ، قازاق دەگەن ايبارلى جۇرتقا اينالعان. ۇلى ورىس حالقىمەن بىرىگىپ، بۇل جۇرت ءوزىن قاناۋشى تاپقا، فەودالدىق قوعامىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزەتىن ۋاكىلدەرى حان، سۇلتان، باي-ماناپتارعا، ولاردىڭ قورعانى روسسيا پاتشالارىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا قارسى كۇرەس جولىنا شىعا باستاعان. سانا-سەزىمى ويانا تۇسكەن، كەشەگى كوشپەلى ەل، وزدەرىن تاعى دا الماس قىلىش ەتىپ قولدارىنا ۇستاپ، ءوتىپ كەتكەن حاندار زامانىن قايتا ورناتپاق بولعان ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ جانتالاستارىن دا، قاندى ارەكەتتەرىن دە ۇعا تۇسكەن. مۇراتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ەندى ولار بۇل جولدان باسقا، جاڭا جول ىزدەۋگە كىرىسكەن.
You Might Also Like
-
شەتەلدىكتەر قازاقستاننىڭ اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارىنا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەتىن بولادى. بۇل جونىندە وكق-دا «جاس وتان» جاستار قاناتىنىڭ ءتوراعاسى دانيار سۇندەتبايەۆ ءمالىم ەتتى.
