التىن وردا. III كىتاپ
ءبىرىنشى تاراۋ
جوشى ولەرىنەن ءبىر جىل بۇرىن بەسىنشى بالاسى سيبانعا وردا مەن باتۋ ۇلىستارىنىڭ شەكاراسى — توبىل وزەنىنىڭ باتىس جاعىنان باستالىپ ىرعىز، جەم وزەندەرىنىڭ بويلارىنا دەيىن سوزىلعان كەڭ دالانى ۇلىس ەتىپ بەرگەن. ءبىراق بۇل ولكە جەكە سيبان ۇلىسى دەگەنمەن سوناۋ باتۋ زامانىنان التىن ورداعا كىرەتىن. اقساق تەمىردىڭ ارقاسىندا اق وردانىڭ حانى بولعان توقتامىسقا ساراي-بەركەگە جەتىپ التىن وردا تاعىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن وسى سيبان ۇلىسىنان ءوتۋ كەرەك ەدى.
بۇل كەزدە التىن وردا قايتادان بەل الىپ قالعان سيبان ۇرپاقتارى بۇنى وڭاي وتكىزە مە؟ ال قىپشاق رۋلارى شە؟ بۇلار دا ءوز ەلىندە ايگىلى كۇش قوي. ءارى ولار توقتامىسقا قالاي قارايدى؟ بۇعان تاعى اق الداسپاننىڭ جۇزىمەن، كوك نايزانىڭ ۇشىمەن جول سالۋعا تۋرا كەلە مە؟
توقتامىس التىن ورداعا دەگەن ەڭ العاشقى جورىعىندا وسىلاي ويلاپ قاتتى قاۋىپتەنگەن. ءبىراق ونى التىن وردا دەگەن ۇلى ارمان العا قاراي جەتەكتەگەن. جولىنداعى داۋلەردى، ايداھارلاردى جەڭىپ سۇيگەنىنە جەتۋدى عانا تىلەك ەتكەن ەرتەگىنىڭ باتىرلارىنداي توقتامىس، قانداي بوگەت بولسا دا سەسكەنبەۋگە بەل بۋعان. جانە بۇل جولىنىڭ وڭ بولۋىنا اقساق تەمىردىڭ جاردەمىنە قاتتى سەنگەن. ماۋارانناحر سەكىلدى ەگىن ەگىپ، جەر سۋعارعان تۇرعىن جۇرتتىڭ قيت ەتسە شاۋىپ، مازاسىن الا بەرەتىن كورشىلەس كوشپەلى ەلدەرگە توقتامىس ءتارىزدى ايتقانىنان شىقپايتىن قول بالا ادامنىڭ حان بولۋى اقساق تەمىرگە ءتيىمدى ەكەنىن بۇ دا جاقسى بىلەتىن. ال اقساق تەمىردىڭ كوڭىلىنەن شىعا ما، شىقپاي ما، ول توقتامىستىڭ شارۋاسى، بۇل اق وردا حانىنىڭ تەڭىز تۇڭعيىعىنداعى اسىل تاستاي جۇرەگىنىڭ تۇبىندە جاتقان، ءبىر قۇپيا سىرى ەدى. ول سىرىن ەشكىمگە ايتپاعان. تەك ازىرگە اقساق تەمىردىڭ دەگەنىنەن شىقپايتىنداي سىڭاي كورسەتە بەرگەن.
جىلان، ياعني 1379 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنىندە توقتامىس اق وردانىڭ بىجىناعان قالىڭ اسكەرىمەن جانە اقساق تەمىر بەرگەن جالايىر قوسىندارىن ءبىر قاناتى ەتىپ التىن ورداعا قاراي اتتاندى.
اق وردا حانى بەكەر قاۋىپتەنگەن ەكەن. كەشەگى ورىس حاننىڭ، ونىڭ بالاسى تەمىر-مالىكتىڭ جاعىندا بولعان الىبەك ءامىر، تەمىر-مالىكتىڭ تۋعان جيەنى، اق وردا اسكەرىنىڭ سول قاناتىنىڭ قولباسشىسى مۇحاممەد-وعلان، سونداي-اق سول قاناتتىڭ باس ءامىرى قازانشى باتىر باستاعان كوپتەگەن اق وردا بەكزادالارى، توقتامىس اق وردا تاعىنا وتىرىسىمەنەن، بۇنىڭ جاعىنا شىققان. ەندى توقتامىس اسكەرى التىن وردا جەرىنە بەتتەگەننەن-اق، التىن وردا تاعىنىڭ توڭىرەگىندە تالاستان ابدەن مەزى بولعان، وسى تالاس-تارتىستىڭ ارقاسىندا ەل-جۇرتتىڭ كۇيىنىڭ كۇيزەلىپ كەتكەنىن كورگەن قىپشاق دالاسىنىڭ ايگىلى باتىر-بيلەرى، سونىڭ ىشىندە قانىعىلى باتىرى ەسەنتاي ۇلى قۇدايبەردى، مونتان-شونتان رۋلارىنان شىققان داۋلەت اتتى قوس باتىرى، ەدىل بويىنىڭ الشىن شونجارى نارىك، ىرعىز، تورعاي وزەندەرىنىڭ دالاسىن جايلاعان قارا قىپشاقتاردىڭ باتىرى قوبىلاندى، وسى دالاداعى ارعىننىڭ ايگىلى ءبىر اتاسىنان تاراعان اقبالتىر ۇلى ۋاق، مونبۇر ۇلى شۋاق باتىرلار توقتامىسقا كەلىپ قوسىلدى.
اق وردانىڭ بۇقا باسى سالىنعان اق تۋىنىڭ استىنا كىردى.
كىم كۇشتى بولسا، سونىڭ سويىلىن سوعاتىن امىرلەر، توپ-توبىمەن كەپ ەندى توقتامىس جاعىنا شىقتى. كەشە عانا ورىس حان بوساعاسىندا بولعاندارىن ۇمىتتى. راس؛ بۇگىن ولار كۇشتى دەپ توقتامىسقا قوسىلسا، كۇنى ەرتەڭ توقتامىس پەن اقساق تەمىر سوعىسقاندا، توقتامىستان كورى كۇشتىلەۋ اقساق تەمىر جاعىنا بۇلتاڭ ەتە قالۋلارى دا، قولداۋى دا حاق ەدى. ءبىراق بۇل وپاسىزدىققا سانالمايتىن. ويتكەنى كۇشتىنى قولداۋ — ول ءارقاشاندا-اق زامانا زاڭى، ءومىر زاڭى.
وسى قالىڭ قولدىڭ ىشىندە اقساق تەمىر ورداسىنان توقتامىسپەن بىرگە اق ورداعا اتتانعان ەدىگە دە بار ەدى. ول اق وردانىڭ ماڭعىلا قوسىنىنان باستاپ كەلە جاتقان.
توقتامىس وعان سەنەتىن دە، سەنبەيتىن دە ەدى. سەنبەيتىن سەبەبى تەمىر-مالىك جاعىندا بولدىڭ دەپ ونىڭ تۋعان اكەسى قۇتلىققيانى توقتامىس ولتىرگەن. جانە ەدىگە ءوزىنىڭ تۋعان قارىنداسى سالتانات-بەگىمدى قۇتلىق-تەمىر حاننىڭ بالاسى تەمىربەككە بەرگەن. ودان ات جالىن تارتىپ مىنبەي جاتىپ توقتامىسقا قارسى شىققالى جۇرگەن تەمىر-قۇتلىق تۋعان. جاس ءبورىنىڭ وسىنداي ويدا ەكەنىن جۇرت توقتامىسقا الدەقاشان جەتكىزگەن. اق وردا حانى ونى ۇستاپ الىپ ولتىرتپەكشى دە بولعان. ءبىراق تەمىر-قۇتلىق قاشىپ، قولعا تۇسپەي كەتكەن. تۋعان اكەسىن ولتىرگەن، تۋعان جيەنىن ولتىرمەكشى بولعان بۇعان ەدىگەنىڭ كوڭىلى ءجىبي قويار ما ەكەن؟ اق وردا حانى بۇنى ەسىنەن شىعارا قويماعان.
ال سەنۋىنە دە سەبەپ بار. ەدىگە دە توقتامىس ءتارىزدى اقساق تەمىر جاعىنداعى ادام. تىلەكتەرى دە ءبىر، جولدارى دا ءبىر. مۇنداي ۇلكەن مۇددەسى بار ادامدار اعايىن-تۋىس ولىمدەرىنەن كوڭىلىنە داق سالماسا كەرەكتى. ماقسات تالاسى اكە ولىمىنەن دە جوعارى. ال توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ ماقساتتارى ءبىر ەكەنى داۋسىز. اق وردا حانى وسىلاي ويلاعان. سوندىقتان ونى وزىنە جاقىنداتپاقشى دا ەدى.
توقتامىستىڭ ون توعىز ۇلى، جەتى قىزى بولعان. ون توعىز ۇلدىڭ سەگىزى — ءجالاليددين، جاپپاربەردى، كەپەك، كەرىمبەردى، ەسكەندىر، ابۋسەيت، كۇشىك، قادىربەردى، جەتى قىزدىڭ بەسەۋى — ماليكە، حانەكە، جانەكە، ساداتبەك، قاديشا بايبىشەدەن تۋعان. وزگەلەرىن توقال، حانزادا، قۇمالارى تاپقان. وسى ءتورت قىزدىڭ ورتانشىسى جانەكەنى توقتامىس وسى بيىل ەدىگەگە توقالدىققا بەرمەك تە ويى بار ەدى. سويتسە دە، توقتامىس ەدىگەنى بۇكىل اق وردانىڭ اسكەر باسى — ءامىر-ال-مۇراسى ەتپەگەن. ازىرگە بۇكىل قوسىندارىنىڭ باسشىلىعىن وزىنە قالدىرعان. ونىڭ ءبۇيتۋىنىڭ سەبەبى دە ەدىگەگە سەنبەگەنىنەن ەدى. ازىرگە بايقاي تۇرايىن دەگەن.
سىڭسىعان اق وردا قولى جولداعى التىن وردا ەلىن بىرتىندەپ باعىندىرىپ، اقپان تۋا جايىق بويىنا كەپ جەتتى. قىستى جايىقتىڭ قالىڭ ورماندى ءوڭىرىنىڭ اراسىندا وتكىزىپ، ناۋرىز تۋا ءارى قاراي قوزعالدى...
جەر كەبە التىن وردانىڭ قالىڭ قوسىندارىنىڭ قاراسى كورىندى.
توقتامىس تا، ەدىگە دە التىن وردانىڭ بۇل قوسىندارىنان قورقۋدى ويلاعان جوق. جەڭىس بۇلار جاقتا بولاتىنىن بىلەتىن. سوندىقتان ولار سوعىسقا بىردەن كىرىسىپ كەتتى.
توقتامىستىڭ كۇدىكتەنگەنى التىن وردا اسكەرى ەمەس، ءوزى ءتارىزدى التىن وردا تاعىنا قۇمار سوناۋ، ەدىل — جايىق دالاسىنىڭ كۇنگەي جاعىن الىپ جاتقان ماماي ورداسى ەدى.
اياعىمەن وت باسقانداي شاپىراش كوز ماماي، ءبىر ورنىندا تۇرا المادى. تورعا قامالعان ءتارىزدى ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى دە قويدى. جايشىلىقتا، وردا قامىن ويلاعان ساتتەرىندە، قاناتتارىن ارقاسىنا تاستاي ساپ بوس قىدىرعان قارا قارعاداي، ەكى قولىن ارتىنا ايقاستىرا ۇستاپ، باسىن تومەن ءتۇسىرىپ، تۇنجىراي اياڭدايتىن قىرىم مەن ساقىستان بيلەۋشىسىنە كەنەت ءبۇيتىپ مازالانا قالار نە بولدى؟
ات جالىن تارتىپ مىنگەلى مامايدىڭ قان توگىسسىز، ۇرىس-جانجالسىز وتكەن جىلى جوق. ەگەر سول الىسار دۇشپاندارى ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى كەنەت قۇرىپ كەتسە، ول ءوزىن ۇستاپ تۇرعان تىرەۋى قۇلاپ كەتكەندەي سەزىنەر ەدى... ويتكەنى سوعىس، ۇرىس-ايقاس، ونىڭ تىرشىلىكتەگى بار سۇيەنىشى، تىرەۋى بولعان. ولارسىز ماماي ءومىر سۇرە الماس ەدى.
سويتكەن ءامىرشى بۇگىن... ءيا، دۇنيەنىڭ ىستىعى مەن سۋىعىن، جەڭىسى مەنەن جەڭىلۋىن سان كورگەن، ءورت مىنەزدى، سۋارىلعان قۇرىشتاي بەرىك مامايعا، وسىنشاما تاس-تالقان بولا قالار قانداي كۇن تۋدى؟
ارينە، مۇنداي ۇرىس قۇمار جاننىڭ بۇگىنگىدەي اشۋى دا ۇرىس ساتسىزدىگىنەن كەلەدى...
جوق، مامايدى تەك بۇگىنگى حابار عانا ەمەس، سوڭعى جىلدارداعى اۋمالى-توكپەلى سوعىس قيىندىقتارى كوبىرەك جۇدەتكەن.
ال، دۇنيە شىركىن قانداي ءساتتى باستالىپ ەدى!
ءالى ەسىندە، التىن وردانىڭ ايگىلى حانى ءاز جانىبەكتىڭ ۇلكەن ۇلى بەردىبەكتىڭ قىزى حانىم-بەگىمگە ۇيلەنگەندە بۇل ون سەگىزدە ەدى عوي، ۇستاساڭ قولىڭدى الىپ تۇسەر قىلىشتىڭ وتكىر جۇزىندەي قىلشىلداعان كەزى بولاتىن.
ءيا، سول جولى ەدى عوي نوعايلى ەلىنىڭ ءسان-سالتاناتىن، بايلىعىن كورسەتەمىن دەپ قۇدالار توبىن ازاق-تانانىڭ ءامىرشىسى حازبين ءبيدىڭ ءوزى باستاپ شىققان. جۇگەن-قۇيىسقاندارى، ەر توقىم، ومىلدىرىكتەرى اق كۇمىسپەنەن قاقتالعان، كىلەڭ جالعىز شابار باتىر، ىلعي سىلاڭ جىگىتتەرى جەدەل ءجۇرىپ كەلە جاتقان.
التىن وردا كىندىگى ساراي بەركەگە الدىن الا جۇرگىزىلگەن، دۇنيە مۇلىك تيەلگەن، كىلەڭ قىزىل ناردان تىركەلگەن كوش الدەقاشان استانا تۇرعان اقتوبە تۇسىنا تاياپ قالعان-دى. حازبين بي سوندىقتان اسىعۋدا ەدى. سول سەبەپتەن دە كىلەڭ جورعا، سايگۇلىك مىنگەن ەر جىگىتتەر ارقىراي قۇلاعان تاۋ سۋىنداي، ەش كەدەرگى بىلمەي سىلاڭ قاعادى.
سارا دالادا ساعىم-سىندى ماڭگى وشكەن دۇنيە!
سول جولى ەدى عوي، كوگىلدىر اسپانمەن تالاسا، باستارىنا اي ورناتقان التىن كۇمبەزدى، اق تاستان قالانعان سالتاناتتى ساراي-بەركە شاھارى الىستان ساۋلەتتەنىپ كورىنگەندە، ازۋ جىراۋ، جورعاسىنىڭ باسىن تەجەپ تۇرا قالىپ، ۇكىلى دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ:
اسسالاۋماعالايكۋم، التىن وردام... دەپ باستالاتىن اتاقتى جىرىن تولعاعان.
سودان بەرى قانشا ۋاقىت وتكەن!
ءيا، ءيا، كىم بىلگەن دۇنيە شىركىننىڭ بۇلاي وزگەرەرىن! سول يت ياعني 1346 جىلى ەدى عوي، ساراي-بەركەدەن بولاشاق التىن وردا حانى بەردىبەكتىڭ قىزى ءارى قايىڭ، ءارى تال، ءوزى شەكەر، ءوزى بال، ايداي ادەمى، بيداي ءوڭدى حانىم-بەگىمدى وتىز قۇل، قىرىق كۇڭىمەنەن ىرعالتىپ-جىرعالتىپ، ازاق-تاناعا الىپ قايتقانى!
ءفاني دۇنيە ءوتىپ كەتكەنسىڭ!
ايتسە دە، وسى حانىم-بەگىم ەدى عوي مامايدىڭ كوتەرىلۋىنە سەبەپ بولعان.
بۇل ۇيلەنگەننەن كەيىن ون جىلداي وتپەي تاۋىق، ياعني 1357 جىل التىن وردانىڭ توبە ءبيى دارەجەسىنە جەتە الماي، سۇبە بي قالپىندا قالعان قىپشاق تورە ءبيدىڭ جاردەمىمەن بەردىبەك ءوز اكەسى ءاز جانىبەكتى ولتىرگەن. التىن تاققا قايىن اتاسى وتىرعان كۇننەن باستاپ مامايدىڭ باعى بۇرىنعىسىنان دا جانعان. ول بۇكىل ەدىل — جايىق حاندىعىنىڭ قولباسشىسى بولۋعا اينالعان. بەردىبەك باۋىزدالعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە حان تاعىنا تالاس باستالعان. جوشىنىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى ءبىرىن-بىرى باۋىزداعان، ولتىرگەن. بەردىبەك دۇنيە سالعان. تىشقان، ياعني 1361 جىلدان توقتامىس تاققا وتىرعان جىلقى، ياعني 1379 جىلدىڭ ورتاسىندا ون سەگىز جىلدىڭ ىشىندە التىن ورداعا جوشى ۇرپاعىنان شىققان ون ەكى ادام حان بولدى. ءبىراق بىردە-بىرەۋى ەكى جىلدان ارتىق وتىرا المادى. التىن وردا تاعى بۇل كەزدە ءبىرىن-بىرى تالاپ جاتقان، قاندى اۋىز كوپ كوكجال توبەتتەردىڭ قوراسىنا اينالدى. كوشپەندىلەردىڭ ۇلى مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى وسىدان باستالدى. ال سول التىن وردانى السىرەتكەن كوكجالداردىڭ ءبىرى وسى قاندى كوز ماماي ەدى. بۇل دا بۇكىل ەدىل — جايىق حاندىعىن بيلەمەك بولعان. ءبىراق وعان جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى ۇلى توقاي تەمىردەن تاراعان ۇرپاقتارى ىرىق بەرمەگەن. قارادان شىعىپ حان بولۋعا قاقى جوق ماماي، سوندا بارىپ، بارىس، ياعني 1362 جىلى توقاي تەمىردىڭ ۇلى ۇز-تەمىردىڭ ءۇشىنشى بالاسى ابايدان تۋعان ابدوللانى قىرىم حانى ەتىپ، كوتەرتكەن. بۇل التىن وردادان ءبولىنىپ حادجي-چەركەس، ايبەكتەردىڭ دە جەكە حاندىق قۇرا باستاعان تۇسى ەدى. وسىلار ءتارىزدى قىرىمدا التىن وردادان ءبولىنىپ، جەكە حاندىق شاڭىراعىن كوتەردى. ءبىراق ابدوللانىڭ حان دەگەن قۇر اتى، بار بيلىك اسكەر باسى — ءامىر-ال-مۇرا مامايدىڭ قولىندا قالدى. بۇنداي ءتاسىل سول تۇستا ادەتكە اينالعان. جاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى شىڭعىس ۇرپاعى قۇسايىن سانالعانمەن، بار بيلىك اقساق تەمىرگە كوشكەن. قىرىم دا وسىنداي كۇيگە جەتتى. ماماي كوپ كەشىكپەي حادجى-چەركەستى ءولتىرىپ، حادجى-تارحاندى وزىنە قاراتتى. ەندى مامايدىڭ قاراماعىنا تەك قانا قىرىم دالاسى ەمەس ءۇزى مەنەن تانا وزەنىنىڭ بۇكىل تومەنگى جاعى — ساقىستان قارادى. ءسويتىپ باتۋ ۇلىسىنىڭ وڭ قاناتى ەكىگە ءبولىندى. ەدىل بويى ساراي-بەركە حاندارىنىڭ قولىنا قالدى. ال التىن وردانىڭ بۇرىنعى باتىس دالاسى مەنەن قارا تەڭىز توڭىرەگى مامايدىڭ بيلىگىنە كوشتى. التىن ورداعا ەڭ جاقىن ريازان كنيازدىگىنەن باستاپ، بۇكىل ورۇسۋت جەرىنەن الىم-سالىقتى ەندى ماماي ورداسى الاتىن بولدى. ال التىن وردانىڭ كۇنشىعىس جاعى (وسى كۇنگى قازاق ەلىنىڭ جەرى) توقاي تەمىر ۇرپاقتارى بيلەگەن اق وردا قاراماعىنا جاتتى. وسىلاي التىن وردانىڭ بۇرىنعى جەرىنىڭ قوماقتى بولىگىن يەلەنگەن ماماي، ءبىر ءسات بۇكىل التىن وردانى بيلەمەك بولدى. بۇل ءۇشىن وزىنە وداقتاستار ىزدەدى. ليبكەنىڭ كنيازى ولگەردكە حانىم-بەگىمنەن تۋعان ون بەس جاسار، سۇلۋلىعى جۇلدىزبەنەن تالاسقان قىزى اقبيكەنى ايەلدىككە بەردى. التىن وردا حاندارىنىڭ تالاستارى كەزىندە ۋكراينا مەن مولداۆيانى جاۋلاپ العان ليبكە كنيازى ولگەرد، وسى تۇستا كۇشەيىپ كەلە جاتقان ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ بولاشاعىنان قورقىپ، التىن وردانى وعان قارسى پايدالانباق بوپ، مامايدىڭ قىزىن ءوزى كەلىپ سۇراعان.
وسى اقبيكەدەن تاراعان ليبكە كنيازدەرىنىڭ ءبىر ۇرپاعىنان، ءجۇز الپىس جىل وتكەننەن كەيىن، رۋسسيانىڭ بولاشاق ۇلى پاتشاسى يۆان گروزنىيدى تاپقان، ليبكە كنياگينياسى ەلەنا گلينسكايانىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىن، ارينە، ماماي بىلگەن جوق. جانە وسى كەزدەن ءجۇز جەتپىس جىل وتكەننەن كەيىن وردانىڭ ەڭ سوڭعى قالدىعى، اقىرعى مۇراسى قازان حاندىعىن1 وزىنە جيەن ۇرپاعىنان تۋعان يۆان گروزنىيدىڭ ءبىر جولاتا قۇرتاتىنى دا ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن وقيعا. ارينە، ماماي بولاشاعىن بولجاي الماعان. بولجاعان، كۇدىكتەنگەن كۇندە دە ول بولاشاققا ەشتەڭە ىستەي الماس ەدى. ويتكەنى ءار زاماننىڭ ءوز جولى بار. سوندىقتان دا بولار، يۆان گروزنىي تۋعاندا قازان حانى ساقىپ-كەرەيدىڭ بايبىشەسى جامان ۇرەيلەنىپ ورۇسۋت بويارلارىنا ارناۋلى شابارمان جىبەرگەن-مىس. «بۇگىن سەندەردىڭ جاڭا پاتشالارىڭ تۋدى. ەكى ءتىسى بار. بىرىمەنەن ءبىزدى — تاتارلاردى، ەكىنشىسىمەن سەندەردى — بويارلاردى جەيدى» دەپتى-مىس.
راس پا بۇل اڭىز، جالعان با؟ يۆان گروزنىيعا باس يگەن جۇرت الدە ويدان شىعاردى ما بۇنى؟ كىم ءبىلسىن. ءبىراق تاريح حانىم ءسوزىن انىقتاعان. التىن وردانىڭ ورۇسۋت جەرىنە جۇرگىزگەن بيلىگى وسى قازان حاندىعىنىڭ ۇلۋ، ياعني 4552 جىلى قاراشانىڭ ەكىسى كۇنى قۇلاۋمەنەن بىتكەن. قياناتتان زورلىقتان تۋعان، ءۇش ءجۇز جىلدان استام ورۇسۋت جەرىنە بيلىگىن جۇرگىزىپ كەلگەن التىن وردا، ءبىر كەزدە ورىس جەرىن ءوزى قىلىشپەن باعىندىرسا، ەندى ءوزى سول قىلىشتان اجال تاپقان. ال ماماي ول كۇندەردە التىن وردانى تەك وزىنە باعىندىرۋدى عانا ارمان ەتكەن. سول سەبەپتى ول ساراي-بەركەنى شاپتى، التىن وردا حانى حادجى-تەمىردى ءولتىرتتى. ءبىراق التىن وردا تاعىنا جاڭادان وتىرعان قۇتلىق تەمىر ونى ساراي-بەركەدەن قۋدى. تاعى شاپتى، ساراي-بەركەنى تاعى تونادى، ءبىراق التىن ورداعا حان بولا المادى، تاعى جەڭىلدى...
وسىلاي جەڭىس پەن جەڭىلۋگە ابدەن شىنىققان ماماي ءدال بۇگىنگىدەي ەش ۋاقىتتا دا قاپا شەگىپ كورگەن ەمەس. ال بۇگىنگى حابار ونىڭ جۇرەگىنە نايزاداي قادالعان. سول سەبەپتەن دە الپىسقا تاياپ قالعان قىرىم مەن ساقىستان بيلەۋشىسى اشۋدان شىداي الماي ارىنداپ، جاس جىگىتتەي جىگەرلەنە ەرسىلى-قارسىلى بوز وردانىڭ ءىشىن كەزىپ ءجۇر.
راسىندا دا بۇگىنگى حابار جىلانداي سۋىق حابار ەدى. سوڭعى جىلدارى ماسكەۋ كنيازى، سوڭىنان دميتريي دونسكوي دەپ اتالعان، دميتريي يۆانوۆيچ، التىن ورداعا جىلدا بەرەتىن الىم-سالىعىنان باس تارتۋعا اينالعان جانە مۇنى دا مىسە تۇتپاي، ورىس كنيازدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە كىرىسكەن. ال التىن وردانىڭ ورۇسۋت ەلىن باعىندىرىپ ۇستاۋداعى ءداستۇرلى ساياساتىنىڭ ءبىرى، ولاردىڭ كنيازدەرىنىڭ باسىن قوستىرماي بىرىنە-بىرىن قارسى قويۋ بولاتىن. ال بۇگىنگى مامايعا سول ورۇسۋت ەلىنە ىقپالىن جۇرگىزىپ، باس كوتەرىپ كەلە جاتقان ماسكەۋ كنيازدىگىن قايتادان تابانىنىڭ استىنا سالىپ، جۋاسىتىپ الۋ كەرەك بولدى. سول ءۇشىن جىلان، ياعني 1378 جىلدىڭ كوكتەمىندە بۇدان بۇرىن اراپشا ءامىر جىن-ويناعىن سالعان ورۇسۋت جەرىنە بەگىش-امىر باسقارعان ەلەۋلى اسكەر جىبەرگەن. بۇل اسكەر ماسكەۋ، ريازاننىڭ بىرىككەن قولدارىمەن ريازان قالاسىنىڭ جانىنان وتەتىن وكانىڭ وڭ جاعىنان كەلىپ قۇياتىن ۆوجا وزەنىنىڭ بويىندا كەزدەسكەن. ەكى اسكەر ايانباي سوعىسقان. اقىرىندا ماماي قوسىندارى وڭباي جەڭىلگەن. قىرىم باسقىنشىلارى قاتتى سوققى العان.
مىنە مامايدىڭ ەستىگەنى، شابارمان اكەلگەن وسى سۇمدىق حابار ەدى.
تورداعى ىربىزداي وردا بيلەۋشىسىنىڭ ەرسىلى-قارسىلى ىزالانا ءجۇرۋى دە وسىدان ەدى. ورۇسۋت اسكەرىنەن ءوز قوسىندارىنىڭ بۇلاي جەڭىلۋى وعان ورداسىنىڭ شاڭىراعى قۇلاپ جەرگە تۇسكەنىنەن كەم تيگەن جوق. بۇل سوققى وزگە سوققىداي ەمەس، جانىنا جامان باتتى. التىن وردانىڭ باسقا حاندارىمەن سوعىسىپ، بىرەر جەڭىلىپ جۇرسە، وعان بۇنىڭ ءبارى «قول سىنسا جەڭ ىشىندە، باس جارىلسا بورىك استىندا» دەگەندەي، قۇلىن-تايدىڭ تەبىسكەنىندەي، كەيدە ەتىنە باتقانمەن دە، سۇيەگىن سىندىرىپ قان قاقساتپاعان. حادجى-تەمىردى بۇل ولتىرسە، بۇنى قۇتلىق-تەمىر قۇرتامىن دەپ جورىققا شىقسا، ءبارى التىن وردانىڭ ىشىندە، سول التىن ورداعا كىم ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋى كەرەك دەگەن باقكۇندەستىكتەن تۋاتىن. ال ورۇسۋت ەلىمەن سوعىسسا، نە يران جۇرتىنا اتتانسا، وندا بوتەن ساياسات بار. وزگەلەردى التىن ورداعا باعىندىرىپ، سول باسقا جۇرتقا ونىڭ دەگەنىن ىستەتۋ. بۇل جالپى وردا ۇستەمدىگى ءۇشىن سوعىسۋ. تاق ءۇشىن، ورداعا يە بولۋ ءۇشىن بار دا، ال سول وردانىڭ بوتەن ەلدەرگە بيلىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن كۇرەسۋ بار. ەكەۋى ەكى دۇنيە.
ەگەر التىن وردا وزگە ەلدەن جەڭىلەر ءالسىز بولسا، وندا وعان حان بولامىن دەپ جانتالاسۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟
ال قىرىم جانە ساقىستان قوسىندارىنىڭ ورۇسۋتتان جەڭىلۋى — ول وردانىڭ وسالدىعى. وسال وردا ۇزاق ءومىر سۇرە الماۋى تاعى داۋسىز. سوندىقتان مامايدى اشۋ كەرنەگەن. سوندىقتان دا ول شەشىم ىزدەپ بوس وردانىڭ ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ ءجۇر...
ىزالى ماماي بۇدان ءارى شىداپ تۇرا المادى. ول وردانىڭ اسكەرىنە دەرەۋ اتقا قونۋعا بۇيرىق بەردى. جانە جەلە شاپقان جەڭىل قوسىندارىمەنەن سول كۇنى تۇندەلەتە ريازان كنيازدىگىنىڭ شەكاراسىنا جەتتى. اتتارىن شالدىرتىپ، جاۋىنگەرلەرىنە كوز شىرىمىن الدىرتىپ، تاڭ ساز بەرە ريازان جەرىنە كىردى. اسكەرلەرىنىڭ ۆوجاداعى جەڭىلگەن ءوشىن كنيازدىكتىڭ قورعانسىز جاتقان ەلىنەن الماق بولدى. قاندى قىلىشىن ويناتىپ شىعا كەلدى. ءبىراز قالاسىن، پوسەلكەسىن شاپتى، تاعى قارۋسىز بالا-شاعانى كەمپىر-شالداردى قىردى. ءبىراق ماسكەۋ جەرىنە جاۋىن وتكىزبەۋ ءۇشىن وكا وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇرعان ورىس اسكەرىنە بارىپ تيىسۋگە باتا المادى. ريازان ماڭىن توناپ كەيىن قايتتى.
دەمەك، ماماي بۇل جورىعىمەنەن قاناعاتتانبادى. بەگىش قوسىندارىنىڭ جەڭىلۋى، ءوز اسكەرىنە ورىس كنيازدەرىنىڭ وكا وزەنىنىڭ جاعاسىندا تويتارىس بەرمەك بولعانى، وعان بۇل جۇرتتىڭ ەندى وزىنە كونبەيتىنىن، قاراماعىنان شىعۋعا اينالعانىن كورسەتتى.
ول قايتادان ويعا شومدى.
ال ماماي ءتارىزدى مورت مىنەزدى ادامعا قانشا ويلانسا، سونشا ويلانسىن، جالعىز عانا شەشىم قالعان. ول — ورۇسۋت ەلىن ەجەلگى ادەتىمەنەن ورداعا كۇشپەنەن كوندىرۋ ەدى.
بۇل ارينە، سوعىسۋ دەگەن ءسوز.
سوعىستى ماماي ءوزى باسقارماق بولدى. ەرتەڭىنەن باستاپ دايىندىققا كىرىستى. سول كۇنى-اق ولگەردتىڭ بالاسى ليبكە كنيازى ياعويلوعا: «ماسكەۋ كنيازدىگىنە قارسى بىرىگىپ شىعايىق» دەپ ارناۋلى ەلشىلەر جىبەردى. سونداي كىسىلەردى وزىنە ەڭ جاقىن تۇرعان ريازان كنيازى ولەگكە دە اتتاندىردى. وعان «ەگەر بىزگە قوسىلماساڭ، نە ماسكەۋ كنيازىمەن تاعى بىرىگەر بولساڭ، وكپەلەمە، وزگەلەردەن ورداعا سەنىڭ جەرىڭ جاقىن، كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا كۇلىڭدى كوككە ۇشىرام» دەپ قورقىتتى. ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ كۇشەيە باستاۋىنان قاۋىپتەنىپ جۇرگەن ياگويلو وردامەن وداقتاسامىن دەپ بىردەن كوندى. ال ريازان كنيازى ولەگ ۇنەمى كوشپەندىلەردىڭ اسكەرى بىردەن وسى كنيازدىكتى شاۋىپ، ابدەن زاپى بولىپ قورقىپ قالعاندىقتان، امال جوق، ورداعا قوسىلاتىنىن ايتىپ ۋادە بەردى.
ءبىراق ونىڭ بۇنىسى ورۇسۋت ەلىنە وپاسىزدىعىنان كورى، «بالتا كوتەرىلگەنشە، اعاش جول تابادىنىڭ» كوبى ەدى.
ەندى ماماي قاراماعىنداعى ەلدەردەن، قارا تەڭىز بۇرتاستارىنان، كاففاداعى2 گەنۋيالىقتاردان وزىمەن كوڭىلدەس ەدىل الپاۋىتتارىنان قالىڭ اسكەر جيناي باستادى.
ماماي قانشا قوسىن جيناعانىمەن دە، بولاشاق ۇرىستان اجەپتاۋىر كۇپتى ەدى. ويتكەنى قىرىم مەن ساقىستان ورداسى قانداي مىقتى بولسا دا، التىن وردانىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيتىن، ءتىپتى اق جالاۋىندا بۇقانىڭ باسى جەلبىرەگەن اق ورداعا دا تەڭ ەمەس-تى. سوندىقتان دا ماماي:
— اتتەن، ورۇسۋت اسكەرىمەن وزبەك جانە جانىبەك حانداردىڭ كەزدەرىندەگىدەي، التىن وردانىڭ ءتۇتىنى ءبىر شاڭىراقتان شىققان تۇسىندا كەزدەسسەمشى،— دەدى ول ىشىنەن،— ال، ءقازىر، بولاتتاي بەرىك بۇلعار، باسى كەتسە دە باسقاعا جول بەرمەس باشقۇرت، مورت، سىنار موردۆا — ءبارى-بارى ەدىل-جايىق ورداسىنىڭ قاراماعىندا، ال قاندى كورسە كارلەنىپ كەتەر قاڭلى، قىرىلىپ جاتسا قىرى سىنباس قوڭىرات، نامىسقوي نايمان اق وردا ساپىندا، سوندا ماعان ءداشتى قىپشاقتىڭ ازۋلى رۋلارىنان نە قالدى؟ جوق، مەنىڭ دە وكىنەر ەشتەڭەم جوق، قىنابىندا قىلىشى جاتپاعان قىپشاقتىڭ، ەڭ جامانى تۇيە ۇركىتۋگە جارايتىن ارعىننىڭ ءبىرازى بار. جانە كەكشىل كەرەيدىڭ دەنى مەنىڭ قوسىندارىمدا. وعان مونعولداردىڭ شىرىن، بارىن رۋلارىنىڭ جىگىتتەرىن قوسساق، ءالى دە قىرۋار كۇش ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە كاۆكازدىڭ بۇرتاستارى، كاففاداعى گەنۋيالىقتاردىڭ جالداپ العان بۇلىقتارىم تاعى تۇر.
«وقاسى جوق، جىلاندى ءۇش كەسسە دە، كەسىرتكەلىك كۇش قالادى، التىن وردا ۇشكە بولىنسە دە، ورۇسۋتتاردى جەڭۋگە ءالى جەتەدى» — دەگەن ول ءوزىن ءوزى جۇباتىپ.
ايتكەنمەن ماماي كۇپتى ەدى. كۇپتى بولماي ءقايتسىن، التىن وردا بۇرىنعى التىن وردا ەمەس، بولشەكتەنە باستاعان التىن وردا.
سول بولشەكتەنۋدىڭ ءبىر سەبەپكەرى، وسى قانتالاپ كەتكەن قىلي كوز مامايدىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى.
ەندى نەسىنە تولعانادى، وكىنەدى؟
نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ دەگەن...
ايتسەدە، بۇرىن تالاي جەڭىپ جۇرگەن ورۇسۋتتاردى ماماي جەڭەمىن دەپ اتتانعان. سول ءۇشىن قولىنا نايزا الىپ اتقا مىنگەن.
ءبىراق قىرىم ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى قاتەلەسكەن ەدى. ويتكەنى ورۇسۋت ەلى التىن وردانىڭ قاراماعىنداعى بۇرىنعى ورۇسۋت ەلى ەمەس ەدى.
باتۋدان باستاپ، ءاز جانىبەك ولگەنگە دەيىن التىن ورداداعى جوشى ۇرپاعىنىڭ اراسىندا تاق ءۇشىن قان توگىسەر، ۇلكەن قىرعىن-تالاس ءدال قازىرگىدەي اسقىنباعان بولاتىن. ال ورۇسۋت كنيازدەرىنىڭ اراسىن بۇل كەزدە ونداي دەۋگە كەلمەيتىن ەدى. اسىرەسە XIV عاسىر ورىس كنيازدەرىنىڭ، فەودالدارىنىڭ ءوزارا ارازدىقتارىمەن ايگىلى. ەجەلدەن بوي العان وسىنداي تالاس-تارتىسقا قارسى وسى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان كوتەرىلە باستاعان ماسكەۋ كنيازدىگى بۇكىل ورىس جەرىن بىرىكتىرۋگە كىرىسكەندە ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق دەگەن سۋزدال، تۆەر، نيجەگورود، ريازان كنيازدەرى بۇعان كونبەي، قولدارىنا قارۋلارىن الىپ شىعا كەلگەن. بۇلار ءبىرىن-بىرى اياماعان. الداۋ، ارباۋ، سەرتتەن تايۋ، ءولتىرۋ دەگەندەردىڭ ءبارى دە بولعان. جانە ءبىرىن-بىرى مۇقاتۋ، جەڭۋ ءۇشىن كوپ جاعدايلاردا التىن وردا حاندارىن دا پايدالانعان. ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى وسەك ايتىپ، نە قۇپيا سىرلارىن اشىپ، التىن وردادان كومەككە اسكەر الىپ، قارسى جاعىن اياماي قىرعان. ورىس كنيازدەرى، فەودالدارى حالىقتىڭ كوز جاسى، قايعىسى دەگەندى ءتىپتى ويلاماعان. تەك ءوز ۇستەمدىكتەرىنىڭ قامىن جەگەن. تەك ءوز كنيازدىكتەرىنىڭ وركەندەۋىن تىلەك ەتكەن بۇل كنيازدەر بۇكىل ءرۋستى اۋرۋ ادامنىڭ حالىنە جەتكىزگەن. ءرۋستىڭ بۇل جاعدايىن التىن وردا حاندارى دا پايدالانا بىلگەن. ورىس كنيازدەرىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىقتى ورشىتە تۇسكەن. بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ، بۇكىل ورىس جەرىن وزىنە باعىندىرىپ كەلگەن.
ءرۋستىڭ وسىنداي كەزىندە، يۆان كاليتا باسقارعان ماسكەۋ كنيازدىگى كوتەرىلە باستادى. اسىرەسە ماسكەۋ وسى يۆان كاليتانىڭ بالاسى دميتريي يۆانوۆيچ تۇسىندا باي، كۇشتى كنيازىنە اينالدى. بۇعان ماسكەۋ جەرىنىڭ جاعرافيالىق ەرەكشەلىگى — سۋ جولدارىنىڭ تۇيىسكەن جەردە تۇرعاندىعى، جاۋ تيسە، ريازان، پسكوۆ، نوۆگورودتار ءتارىزدى الدىڭعى شەپتە ەمەس، تۇپكىردە جاتقاندىعى، تاعى باسقا شارۋاشىلىق جاعدايلارى مۇمكىندىك بەردى. بۇنىمەن قاتار، التىن ورداداعى ءوزارا قىرعىن-تالاس، ءبىر كەزدەگى كوشپەلى ەلدەردىڭ ايبارلى مەملەكەتىنىڭ بىرتىندەپ ىشتەي بولىنە، بۇلىنە باستاعانى دا ءبىرتالاي كومەكتەستى.
بايتال تۇگىل باس قايعى، ءوز ۇيىندە ءورت شىعىپ جاتقاندا، كورشىنىڭ قورا-قوپسىسىنىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن كىم ويلايدى. التىن وردا دا وسىنداي كۇيدە ەدى. ال ورىس ەلى بولسا، ەجەلگى كەسەلىنەن ءبىرجولاتا ايىعىپ كەتپەسە دە، توسەگىنەن باسىن كوتەرىپ، ساۋىتا باستاعان. اسىرەسە، ەل بوپ بىرىگىپ، التىن وردا بۇعاۋىنان قۇتىلۋدى ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچ قولىنا قاتتى العان.
ارينە، تاريحتى حالىق جاسايدى. ءبىراق سول تاريحتىڭ بارىسىن جىلدامداتاتىن، نە كىبىرتىكتەتەتىن جەكە ادامدار. ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچ تا سونداي ادام ەدى. ول ورىس كنيازدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، التىن ورداعا قارسى شىعۋدا كوپ قاجىرلى ەڭبەك ەتتى. دەگەنىنە كونبەگەن تۆەر كنيازى ميحايل الەكساندروۆيچ ءتارىزدى، كەيبىر ساپ بۇزار كەراۋىزداردى اسكەرىمەن بارىپ شاپتى. سوزگە تۇسىنەرىن اقىلمەنەن كوندىردى.
وسىنداي ورىس كنيازدەرىنىڭ التىن ورداعا قارسى باس كوتەرۋىنىڭ كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەن ماسكەۋ كنيازىنە، كەي كەزدە قىرىن جۇرەتىن ريازان كنيازى قوسىلىپ، وزدەرىن توناماق بوپ شىققان بەگىش ءامىر باسقارعان ماماي ورداسىنىڭ قوسىندارىن ۆوجا وزەنىنىڭ جاعاسىندا ويسىراتا جەڭگەن. بۇل جەڭىس وزگەسىن قويعاندا ءجۇز ەلۋ جىلدان بەرى وزدەرىنە باس كوتەرتپەي كەلە جاتقان وردانىڭ ايگىلى اسكەرىنە تويتارىس بەرۋگە بولاتىنىن كورسەتكەن.
ەندى ورۇسۋت كنيازدەرى قاناتتانا تۇسكەن. وسىنداي كەزدە، ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچ، ماماي ورداسى قالىڭ قول جيناپ ماسكەۋ جەرىنە كىرمەك بوپ دايىندالىپ جاتقانىن ەستىگەن.
ماسكەۋ كنيازى دە جان-جاعىنا حابار بەرىپ، كەلە جاتقان جاۋعا قارسى تۇرۋعا دابىل قاقتى.
جازدىڭ ورتا شەنىنە جەتپەي، ورىس كنيازدەرى ءجۇز ەلۋ مىڭداي اسكەر جينادى.
تامىز ايىنىڭ ورتا شەنىندە، ەكى ءجۇز مىڭداي اسكەرىمەن مامايدىڭ ماسكەۋگە بەت العانىن ەستىپ، دميتريي يۆانوۆيچ پەن وسى كەزدەگى ورىستىڭ ايگىلى قولباسشىسى دميتريي ۆولىنسكيي باسقارعان ماسكەۋ، ۆلاديمير، سۋزدال روستاۋ، ياروسلاۆل، بەلوزەر، مۋروم، بريانسك، پسكوۆ كنيازدىكتەرىنىڭ قالىڭ قولى كەلە جاتقان جاۋ قوسىندارىنا قارسى قوزعالدى.
ماسكەۋ، كنيازى جيناعان اسكەرگە تەك تۆەر، نوۆگورود، ريازان كنيازدەرىنىڭ كىسىلەرى قوسىلماي قالدى.
ال ماماي ورداسى قوسىندارىنىڭ ءور قيمىلىن، قاي جەرلەرمەن كەلە جاتقانىن تىڭشى، ساققۇلاقتارى ارقىلى ءبىلىپ وتىرعان، ءوزى بىرىككەن ورىس اسكەرىنە قوسىلماي قالعانمەنەن، ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچكە ەڭ العاش حابار بەرگەن ريازان كنيازى ولەگ يۆانوۆيچ ەدى. ءبىراق بۇل كنياز ايتپاسا دا دميتريي يۆانوۆيچ وردا ارەكەتتەرىنەن ءوزى دە حاباردار بولاتىن. ماماي ورداسىندا مۇنىڭ دا ءوز ادامدارى از ەمەستى.
جالعاندا «وپاسىز» دەگەننەن جەكسۇرىن ات بولماسا كەرەك-تى.
اسىرەسە تاريحي ادامعا تاريح ءوزى وسىنداي قارعىباۋ تاقسا، ونى زامان دا، بولاشاق تا ۇرپاق تا ۇزە الماسا كەرەك-تى.
ءبىراق تاريحتىڭ دا ءوز كەزىندە قاتەلەسۋى مۇمكىن. جوق، تاريح قاتەلەسپەيدى، تاريحتىڭ ءوزىن سول تاريحي ادامنىڭ زامانداستارى شاتىستىرادى. مۇنداي جاعداي كەيدە تۇسىنبەگەندىكتەن شىقسا، كەيدە تاريحي ادامنىڭ ءىسىنىڭ بولاشاقتا قانداي ماڭىزى بولارىن زامانداستارىنىڭ تەرەڭ بولجاي الماعاندىقتارىنان دا تۋادى.
ەكى وتتىڭ ورتاسىندا تۇرعان ولەگ يۆانوۆيچ، ورىس ەلىنە ءوزىنىڭ سول كەزدەگى ارەكەتتەرىمەن ماڭگى-باقي «وپاسىز» دەگەن اتقا ىلىگەمىن دەپ ويلاماعان دا بولار.
بۇل — ۇزىن بويلى، اق سارى، وتكىر كوگىلدىر كوزدى، قويۋ جيرەن ساقالدى، ۇزىن شاشتى، ەلۋلەرگە كەلىپ قالعان كىسى.
اتا-بابا داڭقى جاعىنان ولەگ يۆانوۆيچ ءوزىن ماسكەۋ، تۆەر، سۋزدال، كنيازدەرىنەن كەم سانامايتىن.
ماسكەۋ كنيازدەرى ايگىلى مونوماحتان تاراسا، بۇلاردىڭ اۋلەتى سوناۋ يليا مۋدرىيدان شىققان. وزگەسىن قويعاندا يليا مۋدرىيدىڭ بالاسى ءياروسلاۆلدىڭ ءۇش قىزى بىردەي فرانسۋز، گرەسيا، ۆەنگريانىڭ كوروليەۆالارى بولعان، ەجەلدەن الدا جۇرۋگە ۇيرەنگەن ۇرپاق. سوندىقتان دا ول ريازان كنيازدىگىنىڭ دە ورىس ەلىن باسقارۋدا ماسكەۋ كنيازدىگىنەن ەنشىسى كەم دەپ ەسەپتەمەدى. وسىدان بارىپ، ماسكەۋ كنيازىمەنەن بۇنىڭ اراسىندا ب ا ق تالاستىقتان تۋعان كۇرەس-تارتىس از بولماعان.
ريازان وسى ولەگ ءيۆانوۆيچتىڭ كەزىندە ۇلى كنيازدىككە يە بولعان. التىن وردا حانى ەندى ولەگ ءيۆانوۆيچتى ۇلى كنياز دەپ اتاعان.
ءبىراق ريازان كنيازى «ۇلى» دەگەن اتتى وڭاي الماعان. وعان سەبەپ ەڭ الدىمەنەن بۇل كنيازدىكتىڭ ورۇسۋت جەرىنىڭ ەڭ شەتىندە تۇرعاندىعى ەدى.
باتۋ ءوزىنىڭ تاۋىق، ياعني 1237 جىلى اتتانىسىندا ەڭ الدىمەنەن وسى ريازاندى شاپقان. بۇل كەزدەگى ريازان كنيازى ياروسلاۆ سۆياتوسلاۆتىڭ شوبەرەسى يۋريي يگوروۆيچ وزگە ورىس كنيازدەرىنەن جاردەم سۇراعان. ءبىراق ەشقايسىسى كومەككە كەلمەگەن. ريازان كنيازدىگى امالسىز جاۋعا ءوزى جەكە قارسى تۇرعان. ءبىراق مونعولدىڭ قالىڭ اسكەرىنە توتەپ بەرە الماعان، جەڭىلگەن. باتۋدىڭ قاندى بالاق نوياندارى قالانى مىقتاپ تۇرىپ توناعان، سودان كەيىن ورتەگەن، جەرمەن-جەكسەن ەتىپ بۇزعان، قيراتقان.
وسىدان كەيىن ريازاندىقتار وزدەرىنىڭ كنيازدىك ورتالىعىن پەرەياسلاۆل قالاسىنا كوشىرگەن. وسى ولەگ يۆانوۆيچ كەزىندە پەرەياسلاۆل قالاسى ريازان قالاسىنا اينالعان. بۇرىنعى مونعولدار شاپقان ريازان قالدىعىن ەسكى ريازان دەپ اتاعان. قالا جاڭارعانمەن، ريازاندىقتاردىڭ تاعدىرى جاڭارماعان.
ورۇسۋت جەرىنە جاۋ كەلسە ەڭ الدىمەنەن ريازانعا كەلگەن. سونى شاپقان، سونى توناعان. بۇل تەك التىن وردانىڭ حاندارى عانا ەمەس، ءوز بەتىمەنەن جۇرگەن سولاردىڭ كەيبىر ەسەرسوق امىرلەرى دە، ءتىپتى قاندى قولدى، جاساق بولىپ جينالعان قاراقشىلارى دا، الاماندارى دا ىستەگەن. سىرتقى جاۋدىڭ قىلىعى از بولعانداي، ريازان كنيازدەرىنىڭ ەجەلگى قالالارى كولومنا مەن لوپاسيانى جىلان، ياعني 1353 جىلى ماسكەۋ كنيازدەرى وزدەرىنە قوسىپ العان. بۇل كەزدە دميتريي يۆانوۆيچ تا، ولەگ يۆانوۆيچ تا جاس ەدى. باتۋ كەلىپ ريازاندى شاپقاندا بولىسپاعان ورىس كنيازدەرىنە بۇرىننان وكپەلى ريازاندىقتار وسى وقيعادان كەيىن ماسكەۋ كنيازدەرىنە ءتىپتى وشىگۋدە ەدى. راس، سوڭىنان دميتريي يۆانوۆيچ ەر جەتىپ بيلىك قولىنا كوشكەندە ريازاندى التىن وردا ومىرلەرى تاعاي، اراپشالارعا توناتتىرماعان، اراشا تۇسكەن. ءتىپتى التىن وردا امىرلەرىنە سوققى دا بەرگەن. ءبىراق ريازان جەرىن ەڭ ءبىر ويسىراتا شاپقان تىشقان، ياعني 1373 جىلعى وردانىڭ جورىعىنا تويتارىس بەرە المادى. بۇعان ماسكەۋ كنيازى ايىپتى ەمەس ەدى، دميتريي يۆانوۆيچ پەن ونىڭ نەمەرە ءىنىسى ۆلاديمير اندرەيەۆيچ سەرپۋحوۆسكيي ريازان جەرىن جاۋ توناپ جاتقانىن ەستىپ، دەرەۋ اتقا قونعان، ءبىراق ۇلگىرمەگەن، ريازان قالالارىن ورتەپ، توناپ كەتكەن ماماي ورداسىنىڭ اسكەرلەرىنىڭ قاراسىن دا كورە ارماي قالعان. ايتكەنمەنەن ماسكەۋ مەن ريازان كنيازدەرىنىڭ اراسى سان قيلى بولعان. يت، ياعني 1370 جىلى ماسكەۋ كنيازى ليبكە كنيازى ولگەردتكە قارسى شىققانىندا دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ اسكەرلەرىنىڭ ىشىڭدە ريازان بۇلىقتارى دا قاتىناسقان. سويتە تۇرىپ، كەلەسى جىلى ريازان كنيازى كولومنانى قايتىپ الامىن دەپ ماسكەۋ كنيازىمەن سوعىسقان.
سونداي-اق، ەكى كنياز بىرىگىپ تە كەتىپ جۇرگەن. سونىڭ ءبىرى وتكەن جىلى ۆوجا وزەنىنىڭ بويىنداعى ۇرىس ەدى. دميتريي مەن ولەگ كۇش قوسىپ بەگىشتى وڭدىرماي جەڭگەن.
بۇلار قانشا بىرىككەنمەن دە، ەكەۋىنىڭ اراسىندا سوناۋ ەسكىدەن كەلە جاتقان قايشىلىق — قايسىمىزدىڭ ۇستەمدىگىمىز جوعارى تۇرۋ كەرەك، قايسىمىز قايسىمىزعا باعىنۋىمىز كەرەك دەگەن ءباز-باياعى باقكۇندەستىك ەنى ۋاقىتتا دا جويىلماعان.
جالعاندا وزگەدەن جوعارى تۇرۋدى مۇرات تۇتپايتىن كىسى بولا ما، ماسكەۋ كنيازىنىڭ اسىپ بارا جاتقانىن كورگەن ريازان كنيازى ءبىر ءسات دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ كۇيرەپ، بيلىك وزىنە كوشكەنىن تىلەگەن. سول سەبەپتەن ماسكەۋ كنيازىنىڭ اسكەرى ماماي ورداسىن جەڭىپ، بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە تۇسكەنىن قالاماعان. سول سەبەپتەن دە ماسكەۋ كنيازىنە قوسىلا قويماعان. ەكىنشىدەن، ماماي ورداسى اتتانىسقا شىعا قالعان كۇندە بۇل ماسكەۋ كنيازى جاعىندا بولسا، وردا اسكەرى ءوشىن ەڭ الدىمەنەن بۇدان الاتىنى داۋسىز عوي. ارينە، وسىدان مامايعا قارسى شىعۋعا قورىققان. وردا ءامىرشىسىنىڭ دە كوڭىلىن تابۋعا تىرىسقان. مامايدىڭ جىبەرگەن كىسىسىنە ماسكەۋ كنيازىنە وردامەن بىرىگىپ قارسى شىعۋعا ۋادە بەرگەن. سويتسە دە ونى تاعى ءبىر جاعداي قاتتى قيناعان. «ماماي جەڭەر، جەڭىلەر، ايتەۋىر كەتەر، ال ماسكەۋ كنيازى وسى ارادا قالادى عوي» دەپ ويلاعان. ەگەر دميتريي يۆانوۆيچ مامايدى جەڭىپ، ەرتەڭىنە مەنەن جاۋاپ سۇراسا نە ايتام؟ ءتىپتى، بۇكىل ورىس كنيازدەرى جينالىپ، «بىزگە قوسىلمادىڭ» دەپ وزىمە جابىلا كەتسە، قالاي توتەپ بەرەم، جانە نەمەن توتەپ بەرەم؟» — دەپ تولقىعان.
وسىنداي ەكى وتتىڭ ورتاسىنداعى ريازان كنيازى اقىرىندا اقىل، ايلاسىمەن ەكى جاقتىڭ دا ويلارىنان شىقپاق بولعان. بار ءتاسىلىن وسىعان قۇرا باستادى.
دەمەك، بۇل شەشىم دە ونىڭ كوڭىلىن تولىق ورنىقتىرماعان.
ءبارىن بىلاي قويعاندا، ۇلى رۋس بار ەمەس پە، دەپ ويلاعان ول، ۇلى اتا-بابام. ياروسلاۆ مۋدرىي دا ونىڭ نەمەرەسى ياروسلاۆ سۆياتوسلاۆيچ تە وسى ءرۋستىڭ كوركەيۋىن ويلاعان جوق پا ەدى؛ ال مەن سولاردىڭ ۇرپاعى، ءوز باسىمنىڭ قامى ءۇشىن ورۇسۋت كنيازدەرىنىڭ جەڭىلگەنىن تىلەيمىن بە؟ سولاي ءتارىزدى عوي. ماماي جەڭسە رۋس بيلىگىنەن ايىرىلادى. ال ماسكەۋ كنيازى جەڭسە، مىناۋ مەن ريازان كنيازى — ۇلى كنياز دەگەن بيلىگىمنەن ايىرىلامىن. امالسىز كۇشەيگەن ماسكەۋ كنيازىنە باعىنىشتى بولامىن. سوندا ماعان قايسىسىنىڭ جەڭگەنى دۇرىس؟
وسىلاي ريازان وزىنە-وزى قارسى كەلگەن. ەندى ول ءوز قارا باسىنا ءسوز كەلمەۋدى، جانە الداعى كۇرەستەرىنە ريازان كنيازدىگىنىڭ كۇشىن ساقتاپ قالۋدى ويلاعان.
سوندىقتان مامايعا قوسىلام دەپ تۇرىپ قوسىلماي قالاتىن بولعان.
ماسكەۋ كنيازدەرىنە مامايدىڭ كەلە جاتقانىن حابارلاي تۇرىپ، بولار ۋاقيعانىڭ ارتىن كۇتكەن. ءبىراق وزگە كنيازدەر جانە حالىق باستارىنا اۋىر كۇن تۇسكەندە قاتارىندا بولماعان ريازان كنيازىنىڭ بۇل ءتاسىل، ايلاسىن قابىلداماعان. كادىمگى قاسقىر الاتىن كوكجال ارلاننىڭ موينىنا تەمىردەن قارعىباۋ تاققانداي وسى ولەگكە ماڭگى-باقي جويىلماس «وپاسىز» دەگەن ات قويعان.
بۇل تاريح قاتەسى مە، الدە ادام قاتەسى مە؟
ارينە، ادام قاتەسى.
جوق، ماماي ەمەس، وعان كەلىسىم ىستەۋگە ەڭ الدىمەن ريازان كنيازى ولەگ ءوزى ەپيفان كورەيەۆ بوياردى ەلشى ەتىپ جىبەرگەن. ۆوجا وزەنىنىڭ جاعاسىندا وردا قوسىندارىن جەڭۋگە قاتىسقانى ءۇشىن ماماي ءوشىن الادى دەپ قورىققان. جانە تاعى ءبىر سەبەبى بار ەدى. ولەگ بۇدان بۇرىن ماسكەۋ كنيازدىگىنە كەتكەن جەرىمدى قايتارىپ الامىن دەپ دميتريي يۆانوۆيچقا قارسى شىعىپ، سكورونيشيەۆا دەگەن جەردە دميتريي ۆولىنسكيي ۆويەۆودا باسقارعان ماسكەۋ اسكەرىنەن جەڭىلىپ قالعان. بۇنىڭ ورنىنا ريازان كنيازى ەتىپ پرونسكييدى سايلاعان. سوندا ولەگ وردا مىڭباسى سالاقمىردان اسكەر الىپ كەلىپ، ريازاننان ۆلاديمير پرونسكييدى قۋىپ شىعىپ، ءوز ورنىنا قايتا وتىرعان. اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى كەتپەس، باسىنا تۋعان ءبىر تار كەزەڭدە وردانىڭ كورسەتكەن كومەگىن ۇمىتقىسى كەلمەي، جاقسىلىققا جاقسىلىق قايتارماق تا بولعان.
ايتەۋىر مامايعا ەپيفان بوياردى جىبەرىپ، ۆوجاداعى كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن ورداعا وزبەك حاننىڭ كەزىندەگىدەي قۇن تولەپ، ەگەر ماماي ماسكەۋ كنيازىمەنەن سوعىسا قالسا اسكەرىن بەرۋگە ۋادەلەسكەن. يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى. ماماي كەلىسكەن. سوڭىنان ورۇسۋت جەرىنە ۇرىسقا شىعۋعا ابدەن بەل بۋعاندا وردا بيلەۋشىسى سونداعى كەلىسىمىمىزدەن شىق دەپ ولەگكە كىسى جىبەرگەن. جانە ريازان كنيازىنە ماسكەۋ كنيازدىگىنە قارسى اتتانۋعا ليبكە كنيازى ياگويلومەن دە شارتتاسۋدى ۇسىنعان. مامايدىڭ ويىنشا كۇنگەيدەن كەلگەن وردا قوسىندىلارىنا ماسكەۋ بۇلىقتارى قارسى كوتەرىلگەندە، ياگويلو مەن ولەگ ولاردى وتكىزىپ جىبەرىپ ارتىنان دۇرسە تيۋگە ءتيىستى ەدى.
ماماي تاس قامالدى ماسكەۋ ىرگەسىندە سوعىسقىسى كەلمەگەن. كوشپەندىلەردىڭ ايگىلى اتتى اسكەرىن جاقسى پايدالانۋ ءۇشىن، ۇرىستىڭ جازىق دالادا بولعانىن دۇرىس كورگەن.
ال وردا بيلەۋشىسىمەن كەلىسىمگە كەلگەن ولەگ ونىڭ سوعىسقا دايىندالىپ جاتقانىن ايتىپ ماسكەۋ كنيازىنە كىسى سالعان. دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ بۇنسىز دا حاباردار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، جاي انشەيىن جاقسى اتتى بوپ كورىنىپ قالۋدىڭ بەلگىسى ەدى. ءسويتىپ تۇرىپ ولەگ ياگويلوگا سول ەپيفان كورنەيەۆتى ەلشى ەتىپ جىبەرىپ، ونىمەنەن وردا جاعىندا بولاتىن بوپ ۋادەلەسكەن.
ەكى ءجۇز مىڭداي جاۋىنگەر قولىمەنەن ماماي تامىزدىڭ ورتا شەنىندە ۆورونەج وزەنىنەن ءوتىپ، ونىڭ تەرىسكەي جاعاسىنا قوستارىن تىكتى. بىردەن ماسكەۋگە اتتانۋعا اسىقپادى. ۆورونەج جاعاسىندا اسكەرلەرىن جونگە كەلتىرىپ، الدەنەنى كۇتىپ ايالداي قالدى.
وسى كەزدە بۇلىقتارىمەن ليبكەدەن ياگويلو دا شىقتى. ول جەدەل ءجۇرىپ، ءرۋستىڭ كۇنگەي شەتى وكا وزەنىنە بەتتەدى.
ەندى قالىڭ اسكەرىمەنەن ماسكەۋ كنيازى دميتريي مامايعا قارسى قوزعالدى.
بۇلار كولومناعا جەتىپ، وكا وزەنىنەن ارعى بەتكە ءوتتى. جانىندا تابيگي بوگەتى — وزەنى مەن بەرىك قورعان-قامالى بار كولومنا ورۇسۋتتارىنىڭ بۇرىن دا وردا شاپقىنشىلارىن قارسى الاتىن جەرى بولاتىن. وسى ارادان التىن وردا اسكەرى تالاي شەگىنگەن. جاۋدى بەرى قاراي جۇرگىزبەۋگە بۇل ارا ورۇسۋتتارعا ەڭ قولايلى ءتۇس ەدى، ءبىراق ماسكەۋ كنيازى كولومناعا توقتامادى، ءارى قاراي ءجۇردى. كولومنادان ءبىر كۇندىك جەردە ريازان تۇر. دميتريي اسكەرى مىقتى كەزىندە، ماماي جاعىنا شىقپاق بوپ، وزىنە قوسىلماي قالعان ريازاندى بىت-شىت ەتپەك شىعار؟ جوق، ول بۇلاي ەتپەدى. ماسكەۋ كنيازى اسكەرىنە ريازان جەرىندە ەشكىمگە تيمەڭدەر دەپ بۇيرىق بەرىپ، بۇل قالانى ۋ-شۋسىز وراعىتا ءوتىپ، تانگا3 قاراي ويىستى...
ول وسىنداي مامايدىڭ وداقتاسى ولەگ تيىسسە وپ-وڭاي جەڭسىن دەگەندەي، اسكەرىنىڭ سول جاق ءبۇيىرىن بوس قالدىردى.
نەگە ءبۇيتتى؟
كنياز ولەگ ورىستىڭ قالىڭ اسكەرىن شابۋعا باتا المايدى دەپ سەندى مە؟ الدە ولەگتىڭ بۇلارعا تيىسپەيمىن دەپ بەرگەن ۋادەسى بار ما ەدى؟
تاريح بۇل اراسىن سول ۋاقىتتا دا، سوڭىنان دا، قالا بەردى سودان بەرى التى ءجۇز جىل ەتكەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن دە بىلگەن ەمەس.
انىعى، ماسكەۋ كنيازى سول جاق قاناتىنا وزىنە قاس سانالعان ريازان كنيازىن تاستاپ، العا، كۇنگەيىنە قاراي ۇمتىلدى.
ال بۇلاردىڭ وڭ جاعىندا، ورىس اسكەرىمەنەن الىستان قاتارلاسا ريازان قولىمەنەن كەزدەسۋگە ياگويلو كنيازدىڭ ءوزى باسقارعان ليبكە بۇلىقتارى كەلە جاتتى.
سونداي-اق، ماسكەۋ جاساقتارىمەن قوسىلا قويۋعا تاققا اسىعا قويماي، ۆلاديمير سەرپۋحوۆسكيي مەن بريان قارۋلى بۇلىقتارى دا ساراڭ قوزعالىپ ءىلبي ءجۇردى. ەگەر ياگويلو بۇلىقتارى كەنەت ءجۇرىس بەتىن وزگەرتىپ، قورعانسىز قالعان ماسكەۋدى شاپپاق بولا قالسا، بۇلار ولاردىڭ الدارىنان شىقپاق ءتارىزدى. سوندىقتان ياگويلو اسكەرىنىڭ ءىزىن اڭدىپ، اقىرىن قيمىلداپ، اسىقپاي كەلە جاتقانداي. ءدال وسىلارداي ماسكەۋ كنيازىمەن وداقتاس اندرەي پولوسكيي مەن دميتريي ترۋبچيەۆسكيي كنيازدەر باسقارعان ياگويلوعا قارسى ليبكەنىڭ باسقا بۇلىقتارى دا ساساتىن ەمەس. بۇلاردىڭ باياۋ جۇرگەندىكتەرى سونشالىق، ماسكەۋ كنيازىنە ولار تەك دوننىڭ جاعاسىندا عانا قوسىلدى.
نەگە ءبارى بىردەي جاي قوزعالادى؟ ماماي قوسىندارى الدارىندا ەمەس پە؟ الدە ماسكەۋ بۇلىقتارى وزدەرى عانا سوعىسسىن دەي مە؟
جوق، ءتىپتى ولاي ەمەس. ەگەر اۋىر قارۋلى ماسكەۋدىڭ جاياۋ بۇلىقتارى تان وزەنىنەن وتكەنشە، ياگويلونىڭ اتتى اسكەرى ولاردى شاباتىن بولسا، ورۇسۋت بۇلىقتارىن كوپ بۇلىنشىلىككە ۇشىراتاتىنى داۋسىز... سوندىقتان ۆلاديمير سەرپۋحوۆسكيم، بريان جانە دميترييمەن وداقتاس ليبكە جاساقتارى سوناۋ تان وزەنىنە جەتكەنشە ياگويلو اسكەرىنە قارسى تۇرار قالقان بولىپ، ونىڭ اۋەنىنە قاراي، اسىقپاي كەلەدى.
ال مامايدىڭ وداقتاسى ريازان كنيازى ولەگتىڭ جىگىتتەرى قايدا؟
راسىمەن ماسكەۋ بۇلىقتارىنىڭ ارتىنان تيمەك بوپ قوزعالماي تۇر ما؟
ەگەر ولەگ بۇيتەر بولسا، ماسكەۋ اسكەرى تاعى اۋىر حالگە ۇشىرايتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى ريازان كنيازى مەن ياگويلو بۇلىقتارىنا قارسى تۇرار، تان وزەنىنىڭ بەرگى بەتىندە شەپ قالدىرار ماسكەۋ كنيازىندە دە مۇمكىندىك بولمادى. مامايدىڭ قۇمىرسقاداي قاپتاعان قوسىندارىنا توتەپ بەرۋگە ارعى بەتكە شىعىپ ورىس قارۋلى قولىنىڭ ءوزى دە جەتەر-جەتپەس ەدى.
مىنە ەندى ماسكەۋ كنيازىنىڭ اسكەرلەرى تاننان امان-ەسەن ءوتىپ، تان مەن نەپريادا وزەنى ەكى جاعىنان كەپ قوسىلعان ءۇش بۇرىشتى ساعاعا كەپ توقتادى. الدارى دالا. ەندى ۆورونەج وزەنى جاعىنان كورىنەتىن ماماي قوسىندارىن كۇتىپ، شەپ قۇرا باستادى.
ءبارى دە ويلاعانداي ءتارىزدى. تەك ارقاسىن تان وزەنىنە بەرىپ، سوڭىنا اسكەر قالدىرماعانى عانا ءقاۋىپتى. ەگەر سوعىس بولار جەردەن ءبىر-اق رەت ات شالدىرىپ جەتەتىن تۇستا تۇرعان ياگويلو بۇلىقتارى ولەگ جاساقتارىمەن تابىسىپ، تاننان ءوتىپ، ماسكەۋ اسكەرىنىڭ ارت جاعىنان تيەر بولسا، بۇلاردىڭ ۇلكەن اپاتقا ۇشىرايتىندارى تاعى داۋسىز.
ءبىراق ياگويلو مەن ريازان كنيازىنىڭ قولدارى ءالى قوسىلعان جوق. ياگويلو بۇلىقتارى ارعى بەتتە وزەنگە تاياۋ جەردە تۇر. ولەگ جاساقتارى ءالى كەلگەن جوق. ولار قايدا؟ ريازان جاساقتارى قايدا؟ قايدا؟ قايدا؟ ماماي دا، ورىس كنيازدەرى دە تەرىسكەي جاقتارىنا ءولسىن-ولسىن قاراۋدا ەدى.
تەك بىردەمەگە سەنگەندەي، ماسكەۋ كنيازى دميتريي عانا سىر بەرمەدى. ول مامايدى قارسى الۋعا، قۇرىلعان شەپتەرىن دۇركىن-دۇركىن تەكسەرۋدەن قولى بوسامادى.
بۇل ايقاستا كورسەتكەن ورىس ەرلىگىن ايتۋعا ءسوز جەتپەيدى. ءجۇز ەلۋ جىلدان استام قورلىق كورسەتىپ كەلگەن قياناتشىل التىن وردا حاندارىنىڭ ۇستەمدىلىگىنەن قۇتىلۋلارى كەرەك، نە ءبىرى قالماي قىرىلۋعا ءتيىستى!.. وسىعان ولار بەل بۋعان... سول سەبەپتەن دە قىركۇيەكتىڭ التىسى كۇنى تان وزەنىنە جەتىپ، كوپىر سالىپ، سەگىزى كۇنى بەرگى بەتكە وتىسىمەنەن، ورىس اسكەرلەرىنىڭ باسشىلارى بار كوپىرلەرىن بۇزدىرىپ تاستاعان. ونداعى ويلارى ەگەر اسكەرلەرى جەڭىلەر بولسا، كەيىن شەگىنەر مۇمكىندىك قالماسىن دەگەندەرى. ورىس قولباسشىلارى ۇرىسقا وسىلاي دايىندالدى. «نە بوستاندىق، نە ءولىم!» دەدى ولار.
ەندى تانعا نەپريادا وزەنى قۇياتىن ساعاداعى كۋليكوۆ جايىلىمى اتالاتىن كەڭ دالاعا ورىس اسكەرلەرى ساپ-ساپ بوپ شەپكە تۇرۋعا كىرىستى. ءار قوسىننىڭ الدارىندا تەمىر ساۋىت، دۋلىعا كيگەن كنياز قولباسشىلارى. جاۋار بۇلتتاي تۇنەرگەن قالىڭ قول. ءار كنيازدىك اسكەرى جەكە-جەكە. ۆلاديمير، سۋزدال، روستوۋ، ياروسلاۆل، بەلوۆەر، مۋروم، بريان، پسكوۆ بۇلىقتارى ءبىرى مەن ءبىرى قاز-قاتار، ءيىن تىرەسە ساپقا تۇرعان. مۇندا تەك ماسكەۋ بۇلىقتارى تەگىس ەمەس. ۆلاديمير اندرەيەۆيچ سەرپۋحوۆسكيي كنيازبەن وسىدان ەكى جىل بۇرىن ليبكەدەن ماسكەۋ جەرىنە قىزمەتكە كەلگەن ۆولىن ۆويەۆوداسى دميتريي بوبروك باسقارعان تاڭداۋلى ون مىڭداعان جاۋىنگەرلەرى كۋليكوۆ دالاسىنىڭ شىعىس جاعىنداعى سىڭسىعان قالىڭ توعاي اراسىنا تىعىلعان. سول ورماننىڭ بەر جاعىنداعى بىتىك قايىڭ-تالدى توبەنىڭ ۇستىندە ورىستىڭ سول كەزدەگى ايگىلى باتىرلارى يۋريي ساپوجنيك پەن بىكوۆتى قاستارىنا العان سەرپۋحوۆسكيي مەن بوبروكتىڭ وزدەرى تۇر. ولارعا سوناۋ مۇنارلى جازىق دالادا قۇمىرسقاداي قاپتاعان قالىڭ اسكەر شىعىس بۇيىرىنەن اپ-ايقىن كورىنەدى. ال ماسكەۋدىڭ وزگە بۇلىقتارى شەپتىڭ ەڭ الدىندا. وسىنشاما قىرۋار قولدى ۇلى ايقاسقا ماسكەۋ كنيازى ءدميترييدىڭ ءوزى باستاپ تۇسپەك. «سەن بىزدە جالعىزسىڭ، ال ءبىز تارىزدىلەر كوپ. ۇرىسقا ءوزىڭ قاتىناسپاي-اق قوي، سىرتتان باسقار» دەگەن وزىنە جاقىن جۇرگەن بويارلاردىڭ سوزىنە كەشە تاننان ءوتىپ جاتىپ ول: «جالعىزدىڭ جانى كوپتىگىنەن ارتىق پا؟ جۇرت ارالارىندا مەنىڭ جۇرگەنىمدى كورسە، ماعان ەلىكتەيدى، مەن جانىمدى اياماعان سوڭ، ولار دا جاندارىن ايامايدى» دەپ، ۇرىستى سىرتتان باسقارۋعا كونبەي قويعان. سول سەبەپتەن، ەسىك پەن توردەي كەرتوبەل ايعىر مىنگەن، كوك قۇرىش ساۋىتتى، اشاڭ ءوڭدى دميتريي يۆانوۆيچ قالىڭ اسكەردىڭ الدىندا ءوزى تۇر.
كۇن بۇگىن بۇلىڭعىر ەدى. قالىڭ تۇمان جەر بەتىن جاۋىپ العان-دى. ءبىراق ساسكە بولا، تۇمان تاراي باستادى. تۇسكە شەيىن اسپان ايناداي بوپ اشىلدى. تەك تەرىسكەيدەن كۇزدىڭ سالقىن جەلى تىنباي سوعادى. ءدال سول كەزدە كۇنگەيدەن، ۆورونەج وزەنى جاعىنان، بۇلدىرلانىپ ماماي قوسىندارىنىڭ ماڭعىلاسى4 كورىنەدى. سويتكەنشە بولعان جوق ساعىم-سىندى تولقىعان توپتار قاتايا ءتۇستى. ارى-بەرىدەن كەيىن ۇشى-قيىرى جوق قالىڭ اسكەرگە اينالدى. ەڭكىلدەي كەلە شاپقان قالىڭ اسكەر قۇمىرسقاداي كوپ، بەت قاراتپايتىن ايبارلى، سۇستى، سۋىق. اتتارىنىڭ دۇبىرىنەن جەر سولق-سولق ەتەدى. كەيبىر نوياندارىنىڭ ومىرلەرىنىڭ ۇستىنە كيگەن اقشىل ساۋىت، دۋلىعا جالاڭاش قىلىشتارى كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ كەنەت جارق-جارق ەتە قالادى.
«نە ىستەر ەكەن؟» دەگەندەي ورۇسۋت اسكەرلەرى ولارعا تۇكسيە قاراپ، ورىندارىنان قوزعالماي تۇر.
جاعاعا قاپتاپ كەلە جاتقان تەڭىز تولقىندارىنداي ارقىراعان مامايدىڭ قالىن قوسىندارىنىڭ الدىڭعى شەبى ساداق وعى جەتەر-جەتپەستەي جەرگە كەلىپ توقتادى. ارتىنداعى جاساقتارى دا لىقسي ءتۇسىپ، بىرتە-بىرتە بارىپ، ءبىر مەزەت سايابىرلادى. كۇنگەي تۇستى سوناۋ كوكجيەككە دەيىن العان قالىڭ اسكەرىنىڭ الدىندا تورلى ساۋىتتى، قۇرىش دۋلىعا، نارداي بيىك، جالى جەرگە توگىلگەن، وشاق تابان كوك بۋرىل تۇلپار مىنگەن مامايدىڭ ءوزى. كۇن شالعان، جەل قاققان قاراسۇر ءجۇزى كۇرەڭدەنىپ ۇلكەن، سۋىق، شاپىراش كوزى قانتالاي، ال ساۋ كوزى كارلەنىپ ويناقشي قالعان.
ەكى جاق ەندى ءبىرىن-بىرى ابدەن كورىپ الايىق دەگەندەي، ءالى قوزعالماي تىنىپ تۇر.
سول ءشوپ باسى قيمىلداماعان، لىپا جەل جوق تىنىشتىقتا ماماي اسكەرىنىڭ الدىڭعى شەبىنەن قارا كوك ارعىماعىن ويناتىپ، ارىستانداي اقىرىپ بىرەۋ شىعا كەلدى.
بۇل كەنەگەس رۋىنىڭ اتاقتى كەن-جانباي باتىرى ەدى.
— ءاي، قالتالى يماننىڭ5 بالاسى، كىمىڭ بار جەكپە-جەككە شىعاراتىن! — دەدى ول جاۋىر كۇندەي كۇركىرەپ، ەكى اسكەردىڭ ورتاسىنداعى الاڭعا اتىن ويناتا سەكىرتىپ.
ول زاماندا ۇرىس باستالار الدىندا، ەكى جاقتان جەكپە-جەككە باتىرلار شىعارىپ، ايقاستىرىپ الۋ — ەشكىم بۇزبايتىن ءداستۇر.
سول ساتتە-اق توقپاق جالدى تور ايعىر مىنگەن، قولىندا تەمىر ۇشتى ىقشام نايزاسى بار، ەڭگەزەردەي ورىس باتىرى الاڭ ورتاسىنا شاپقىلاپ شىعا كەلدى. بۇل ايگىلى باتىر دياكونوۆ الەكساندر ەدى. ماماي جاعىنان دا استىندا سۇلىكتەي قاپ-قارا بەدەۋ، قولىنا بۇزاۋ ءتىس، شويىن باس، شوقپار ۇستاعان باتىر جىگىت وعان قارسى شاپتى. بۇل بۇكىل التىن ورداداعى اتى شىققان شەرۋباي باتىر ەدى.
سوناۋ شىڭعىس حان كەزىندەگى مونعول اسكەرلەرىنەن باستاپ، التىن وردانىڭ وسى شاقتاعى جاۋىنگەرلەرىنە دەيىن سوعىسقاندا ساۋىت كيمەگەن. ءسىرا، ءجۇز مىڭداعان اسكەرگە تەمىردەن ساۋىت، دۋلىعا دايىنداۋ وڭايعا تۇسپەسە كەرەك. ساۋىت، دۋلىعا تەك تەمىر، نويان، ەل قادىرلەگەن باتىر، مىرزالاردىڭ عانا ۇلەسى بولعان. ال مۇسىلمان جاۋىنگەرلەرىنىڭ ساۋىتسىز سوعىسۋىنا ءدىني سەبەپتەر بار ەدى. جاۋ قولىنان قازا تاپقان ادامدى ۇجماققا باراتىن ءشايت ساناعان ءىسلام شاريعاتى تەمىر كيىپ مايداندا ۇرىسۋدى، قۇدايدىڭ جازعانىنا قارسى شىعۋ، اجالىڭ بولسا التىن ساندىقتا جاتساڭ دا ولەسىڭ، ال اجالىڭ بولماسا تۇسكەلى تۇرعان الماس قىلىشتان دا امان قالاسىڭ، ءبارى قۇدايدىڭ قولىنان دەپ تۇسىندىرگەن.
ءتىپتى ساۋىت كيگەندەرىنىڭ ءوزى ءدال كىندىك تۇسىنان ساداق وعى، نايزا ۇشى كىرە الاتىنداي كىشكەنتاي «تاعدىر» قالدىرتقان. اللا سەنىڭ ءتىرى قالارىڭدى تىلەسە، جاۋ وتىنان ساۋىتىن قورعايدى، ال تىلەمەسە وسى ويماقتاي تەسىكتەن اجالدىڭ ءوزى ىزدەپ تابادى دەگەن.
شەرۋباي ۇستىندەگى ساۋىتتا وسىنداي ادەيى قالدىرعان «تاعدىر» تەسىك بار. سوناۋ الىپ دەنەدەن، ويماقتاي تەسىكتى تاۋىپ كىم ساداعىنىڭ وعىن، نە نايزاسىنىڭ ۇشىن ءدال قاداي الادى. وسىلاي ويلاعان وردا باتىرى، مايدانعا شىققاننان-اق وركوكىرەكتىك، تاكاپپارلىق كورسەتتى.
ەكەۋى سوعىسقالى دا اجەپتەۋىر مەزگىل ءوتتى. كەنەت وردا باتىرى تۇكسيە قالدى، ورىس باتىرى دا قاھارلانا ءتۇستى. ەندى ەكەۋى اقىرى بىر-بىرىنە قارسى ۇمتىلدى. باعانادان بەرگى الىسقاندارى وزدەرىن دە، وزگەلەردى دە جالىقتىرعان ءتارىزدى، ال بۇل جولى بىرەۋى مەرت بولماي تىنبايتىن سەكىلدى. اتتارىن قاراما-قارسى قويعان ەكى باتىر ءبىر ءسات تىم جاقىنداپ قالدى. شەرۋباي دا اقىرا شوقپارىن سىلتەدى. الەكساندر قۇشىرلانا نايزاسىن قادادى. سول مەزەتتە-اق ەكەۋى دە بىردەي اتتارىنان ۇشىپ ءتۇستى. جاعىنان تيگەن شوقپار ورىس باتىرىنىڭ باسىن مۇلدەم كۇل-تالقان ەتكەن. ال «تاعدىرعا» ءدال كەلىپ قادالعان كوك نايزا، ەكىنشىسىنىڭ ىشىنە كوس قارىستاي كىرىپ ۇلگىرگەن-دى. كىشكەنتاي عانا تەسىك ماماي باتىرىنىڭ شىن تاعدىرى بولعان.
يەلەرى جەرگە قۇلاعان قوس تۇلپار، مايدان ورتاسىنا ويناقتاي شىعا كەلگەن.
سول ساتتە-اق: بۇدان ءارى شىدامدارى بىتكەندەي، ەكى جاقتىڭ اسكەرى دە بىردەي «ۋرالاپ» بىرىنە-بىرى لاپ قويدى. تەك ماماي عانا كەن-جانباي ءوزىنىڭ مەنشىكتى كاشىك-تانەسىنىڭ قورشاۋىندا، مايدان بۇيىرىندەگى بيىكتەۋ قىرعا سىتىلىپ شىعا بەردى. ۇرىس ءدال تۇستە باستالدى. ەكى جاقتان دا قارۋلى بۇلىقتار لەگ-لەگىمەن مايدانعا شىقتى. ساداق اتۋعا جەر تار بولىپ بەتپە-بەت كەلگەن جاۋىنگەرلەر بىر-بىرىنە تەك قايىڭ ساپتى ايبالتالارىن، شويىن باس شوقپارلارىن، بولات ۇشتى نايزالارىن الماس ءجۇزدى قىلىشتارىن جۇمسادى. وكىرگەن ادام مەن كىسىنەگەن جىلقى داۋىسىنان قۇلاق تۇندى. ءبىر بيە ساۋىمىنا جەتپەي-اق جازىق الاڭ قان ساسىپ شىعا كەلدى. سول العاشقى قارقىندا-اق مىڭداعان قىرشىن جاس، اتان جىلىك، اپاي ءتوس باتىرلار جەر قۇشتى. يەسىنەن ايىرىلعان جۇيرىك سايگۇلىكتەر ەندى مايدان شەتىنە ويناقتاپ جۇزدەپ شىقتى. ءبىرىن-بىرى قۋىپ قىلىشپەن شاپقان، قارسى كەلە قالسا ايبالتامەن ايقارا ۇرعان، جان تۇرشىگەرلىك قىرعىن ءور ساعات سايىن قىزا ءتۇستى. ايقاي-شۋ، سالعان ۇران، قارۋ-جاراقتىڭ شاقىر-شۇقىر ۇرەيلى ۇندەرى جەر مەن كوكتى باستى. ادام دەنەسى ات تۇياعىمەنەن ساز بالشىقتاي يلەندى. سوڭىنان وسى قىرعىندى ءوز كوزىمەنەن كورگەن شەجىرەشى: «بۇرىندى-سوڭدى مۇنداي ۇرىس بولعان ەمەس، ون شاقىرىمداي جەر جاۋىنگەرلەردەن كورىنبەي كەتتى. قان وزەن بوپ اقتى» دەپ جازدى. وسىنداي ەنى سەگىز، ۇزىندىعى ون شاقىرىمداي مايداندا ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭداي اسكەر ءبىر مەزەتتە سوعىستى.
مامايدىڭ اتتى اسكەرى قانداي ايبار كورسەتە السا، ورىستىڭ جاياۋ جاۋىنگەرلەرى سونداي توتەپ بەرە الدى. وردا قوسىندارى ءبىر تۇستا جەڭىلسە، ورىس بۇلىقتارىن ەكىنشى جەردە ويسىراتتى. ەرلىك ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلدى. اسىرەسە ورىستىڭ اتاقتى باتىر-بالۋاندارى سەنكا بىكوۆ، ۆاسگوك سۋحوبورەس، گريدە، حرۋسەلەس قورشاعان دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ ءوزى جان شىداتپادى. ولاردان وردا باتىرلارى دا قالىسقان جوق. ادام باسى دوپتاي دومالادى.
قىرقا ۇستىندە ءۇن-تۇنسىز ۇرىسقا قاراپ تۇرعان ماماي، ءبىر مەزەت وڭ جاعىنداعى كەن-جانبايعا:
— كاشىكتانەمدى انا تۇستان سال! — دەپ ورىس اسكەرىنىڭ ءسال شەگىنە باستاعان جەرىن كورسەتىپ شاڭق ەتە قالدى.
تىپىرشىپ بەزەك قاققان كەن-جانباي، قارا كوك اتىمەنەن ەكى قۇرشىسىن شۇبىرتا مايدانعا قۇيىنداتا شابا جونەلدى.
ءبىر توپ تورعاۋىتتارى قورعاعان ماماي، سول ادىر باسىندا قوزعالماعان قالپىندا تاعى قاتتى دا قالدى. جەڭىس اسپانعا لاقتىرعان باقىر اقشاداي، ەكى جاققا الما-كەزەك ءتۇستى دە تۇردى. ايتكەنمەنەن وردانىڭ ايگىلى اتتى قوسىندارى ءوزىنىڭ سوعىسكەر ەكەنىن كورسەتۋگە اينالدى، ءتۇس اۋا ورىس بۇلىقتارى شەگىنە باستادى.
بۇنى كورگەن، ورماندى توبە ۇستىندەگى ۆلاديمير سەرپۋحوۆسكيي قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ الىپ، اتوي سالۋعا ىڭعايلانا بەردى. ءبىراق تاجىريبەلى دميتريي بوبروك، ۆولىن ۆويەۆوداسى، وعان اقىرا بۇيىردى:
— توقتا! — دەدى ول.— ءسال شىدا.
تاجىريبەلى قولباسشى دميتريي بوسقا اقىرماعان ەكەن، كوپ كەشىكپەي، وردا اسكەرىنىڭ تەگەۋرىندى كۇشىنە شىداي الماي ورىس جاۋىنگەرى بىرتە-بىرتە كەيىن توپتالىپ شەگىندى.
قانداي ءىستىڭ بولسا دا باستالۋى قيىن. ورىس شەبىنىڭ ءبىر قاناتىنىڭ كەيىن ويىسۋى مۇڭ ەكەن، ەندى وعان ەكىنشى قاناتى دا قوسىلدى، تەك ماسكەۋ كنيازى ءوزى باسقارىپ تۇرعان مايداننىڭ ورتا شەنى عانا جاۋىنا توتەپ بەرىپ، تابان تىرەپ قارسى تۇرىپ الدى. ءبىراق ەكى قولىنان ءالى كەتكەن ادام نە ىستەي الادى، ەكى جاق قاناتى بىردەي ويسىراي ءتۇسىپ بارا جاتقان ورىس بۇلىقتارىنىڭ ورتا تۇسى دا، امالسىز، بىرتە-بىرتە كەيىن قاراي سىرعىدى.
ورتا قوسىندارى، ارى-بەرىدەن كەيىن، ورىس جاۋىنگەرلەرىن جەلكەلەي شەگىندىرىپ، تان وزەنىنە قاراي تىقسىرا جونەلدى.
وردانىڭ ەڭ اقىرعى جاساعى الدارىنان وتكەن كەزدە عانا، دميتريي ۆولىنسكيي:
— ال، قاپى قالما! — دەپ سەرپۋحوۆسكييگە بۇيىردى.— جاۋ اسكەرىنىڭ ارتىنان تي!
باعانادان بەرى الاقانىنا تۇكىرىپ ازەر شىداپ تۇرعان ۆلاديمير سەرپۋحوۆسكيي كنيازدىڭ داۋسى كەنەت ساڭق ەتە قالدى:
— العا! — دەدى ول قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ الىپ، ءسويتتى دە، ءبىر ورنىندا بيلەپ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرعان تارعىل ارعىماعىن تەبىنىپ قالدى. سول-اق ەكەن، توردان قۇتىلعان كوك كەپتەردەي، تارعىل جۇيرىك اعا جونەلدى. دۇنيە ءجۇزىن «ۋرا! العا!» دەگەن ايقاي-ۇران باسىپ كەتتى. ورىستاردىڭ تاڭداۋلى ون مىڭ اتتى اسكەرى تانعا قاراي شەگىنگەن بۇلىقتاردى وكشەلەي قۋىپ بارا جاتقان ماماي قوسىندارىنىڭ ارت جاعىنان كەپ ءتيدى.
جەر استىنان شىققانداي، جوق جەردەن پايدا بولعان، ورىستىڭ قالىڭ اتتى جاۋىنگەرلەرىن كورگەندە، قىر باسىندا تۇرعان ماماي سانىن سالىپ قالىپ، ايقايلاپ جىبەردى.
— قايدا الگى سوقىر يمان! — دەدى.
سوقىر يمان، ماسكەۋ كنيازىنىڭ اسكەرىندەگى مامايدىڭ ساققۇلاق تىڭشى كورەگەنى ەدى. ول باعانا، سوعىس باستالار الدىندا، ءوزى بايلانىسىپ جۇرگەن وردانىڭ ءبىر ءامىرى ارقىلى مامايعا حابار بەرگەن. «ماسكەۋ كنيازىنىڭ بوتەن قولى جوق، ءبارى وسى الاڭدا»،— دەگەن. ال ليبكە ياگويلو مەن ريازان كنيازى ولەگتىڭ بۇلىقتارىنىڭ سوعىس باستالعانشا كورىنبەگەنىنەن كۇپتەنگەن ماماي، بۇل حابارعا ريزا بولىپ قالعان. «بارى وسى بولسا، ياگويلو مەن ولەگسىز جەڭەرمىز بۇلاردى!» دەگەن. ارينە، ىزدەتكەن سوقىر يمان جوق بولىپ شىقتى. ونى تاپقانمەن ءقازىر نە پايدا؟ كوپ بولسا سوقىر يماننىڭ باسىن الار. بارى سول ما؟ ەندى ماماي ورىستان تاپقان تىڭشىسىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن قالاي سەنىپ كەلگەنىنە ءوزى تاڭ قالدى. دۇنيەنىڭ ءبارى بىردەي ساتىلمايتىنىن سوندا ءبىلدى. ىزادان كۇيىنگەن ماماي سانىن تاعى ۇردى.
ارت جاقتارىنان ورىستىڭ قىرۋار اتتى اسكەرى كەلىپ تيگەندە، وردا جاۋىنگەرلەرى دە جامان ابىرجىپ قالعان. ال قاشىپ بارا جاتقان ورىس بۋلىقتارى وزدەرىنە جاردەم جەتكەنىن كورىپ كەنەت قايتا بۇرىلىپ، وكشەلەپ كەلە جاتقان جاۋلارىنا تاپ بەرگەن. ەكى جاقتارىنان قىشقاشتاي قىسا تۇسكەن ورىس اسكەرىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، بوسقا قىرىلمايىق دەگەن وردا قوسىندارى كەنەت ءدۇر ەتكەن. ەندى امال جوق، جان ساۋعالاپ، بۇلار كەيىن سىرعىدى.
مايدان باقىتىنىڭ كىلت وزگەرگەنىن كورىپ، وردا قوسىندارىنىڭ جەڭىلەتىنىن بىردەن تۇسىنگەن ماماي، قاسىنا اسىعا جەتكەن كەن-جانبايعا:
«شامالارىڭ كەلگەنشە ۇرىسا شەگىنىڭدەر! — دەپ بۇيىردى دا، ءوز تورعاۋىتتارىنىڭ باسشىسىنا.— تارت اتىڭنىڭ باسىن ورداعا! بۇل جولى جەڭىلدىك! ەندىگىسىن كەلەسى جولى كورەرمىز! — دەدى.
ماماي باستاعان توپ ۆورونەج وزەنىنىڭ جاعاسىندا قالعان اقۇرىعىنا قاراپ شابا جونەلدى.
وزدەرىنىڭ سان قولدانعان تاسىلدەرىنەن وردا اسكەرى ەندى وزدەرى تاياق جەدى. ەندى ولار، تاپ-تاپ بەرگەن كوكجالدارعا، جەلكە ءجۇنىن ۇدىرەيتىپ، كەيىن بۇرىلىپ ارس-ارس ەتىپ، ايبار شەككەن ارلان،بورىلەردەي، سوڭدارىنا تۇسكەن ورىس جاۋىنگەرلەرىمەن جۇرە ۇرىسىپ كەلدى دە، جازىق دالاعا شىققان كەزدە، استارىنداعى سايگۇلىك جۇيرىكتەرىنە سەنىپ، كەنەت تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى.
ماسكەۋ كنيازىن، تان وزەنىنىڭ بويىنداعى وسى جەڭىسى ءۇشىن سوڭىنان دونسكوي دەپ اتاعان، كييەۆتىك ءرۋستىڭ نەگىزىن سالعان مونوماحتىڭ ۇرپاعى دميتريي يۆانوۆيچ باسقارعان ورىس اسكەرىنەن وردا قوسىندارى وسىلاي جەڭىلدى. كۋليكوۆ دالاسىندا ەكى جاقتان ءجۇز جيىرما مىڭداي ادام قىرىلدى. ورىستاردىڭ بۇل جەڭىسى ءجۇز ەلۋ جىلدان بەرى التىن وردا حاندارى قاناپ كەلگەن زورلىقتان، داعدارىستان قۇتىلۋدىڭ باسى بولدى. قىلىشىنان قان تامعان قياناتشىل وردانى كۇيرەتۋگە جارار كۇش بار ەكەنىن الەم كوردى.
ءبىراق بۇل جەڭىس التىن وردا ۇستەمدىگىنەن بوسانۋدىڭ تەك باسى عانا ەدى. ورىس ەلى ونىڭ قاراماعىندا تاعى دا ءجۇز ەلۋ جىلداي قياناتتا كەلدى.
ال ماماي بولسا، قالعان اسكەرىمەنەن ءوزىنىڭ ورداسىنا قايتتى. جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى دەگەن، ۆوجا مەن كۋليكوۆ دالاسىندا جەڭىلگەنىنە قاراماي، ول قايتادان ورۇسۋت ەلىنە اتتانۋعا دايىندالا باستادى. ءبىراق ويلاعانىنا جەتە المادى. سول ماماي جەڭىلگەن 1379 جىلى اقساق تەمىردىڭ ارقاسىندا التىن وردا تاعىنا وتىرعان توقتامىس، باياعىدا 1223 جىلى سۇبەتەي نويان ورىس پەن قىپشاقتىڭ اسكەرىن جەڭگەن كالكا وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەلەسى جىلى ماماي قوسىندارىمەن كەزدەستى. ەكى اسكەر اراسىندا تاعى قىرعىن ۇرىس بولدى. ماماي تاعى جەڭىلدى. تاعى قىرىمعا قاشتى. ءبىراق بۇل جولى قۇتىلا المادى. توقتامىس جاعىنا شىعىپ ۇلگىرگەن ءوزىنىڭ كەشەگى سەرىكتەرى، ونى كاففا قالاسىندا ءولتىردى. ون سەگىز جاسىنان باستاپ، التىن تاق ءۇشىن قىرىق جىلدان استام كۇرەسكەن اساۋ اقىرىندا ءۇش قۇلاش جەرگە كومىلىپ تىنىشتالدى. ونىڭ موينىندا ءجۇز مىڭداعان جانداردىڭ جازىقسىز توگىلگەن قانى كەتتى. ارتىندا ماماي دەگەن ۇرەيلى اتىنىڭ بەلگىسى بوپ التى ءجۇز جىلدان بەرى جويىلماي كەلە جاتقان سارىقۇمداعى «ماماي قورعانى» اتالعان وردا بەكىنىسى مەن قانداي قولباسشى بولماسىن ءقادىرى تىرىسىندە ەكەنىن جۇرتقا ەسكەرتىپ، ەل اۋزىندا «ءولدىڭ، ماماي — قور بولدىڭ!» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز قالدى.
ال توقتامىس قۇر عانا مامايدى ءولتىرىپ قويعان جوق، قىرىمدى الدى. مامايدىڭ ىستەي الماعانىن ول ىستەدى. قايتادان ماسكەۋدى شاپتى. قايتادان ماسكەۋ كنيازدىگىن جانە ءرۋستىڭ بوتەن كنيازدەرىن التىن ورداعا الىم-سالىق تولەر باعىنىشتى ەتتى. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا جەڭىس ەدى. كۋليكوۆ قىرعىنىنان بۇرىن التىن وردا ەكى كوزدى كورەگەن بولسا، ەندى ءبىر كوزىنەن ايىرىلعان سوقىر، بۇرىن ەكى قۇلاعى بىردەي ەستىگىش ساققۇلاق كەلسە، ءقازىر ءبىر قۇلاعى ەستىمەيتىن ساڭىراۋ، بۇرىن ەكى قولى، ەكى اياعى بىردەي ساۋ دەنەلى جان ەدى دەسەك، ەندى ءبىر قولىنان ايىرىلعان شولاق، ءبىر اياعىنان ايىرىلعان اقساققا ۇقسادى. ون ەكى مۇشەسىنىڭ جارتىسىنا تاياۋى جوق الىپ، قانداي الىپ بولسا دا، جارتى الىپ، كۋليكوۆ ۇرىسىنان كەيىنگى التىن وردا وسىنداي كۇيگە جەتكەن.
جارايدى، ولەر ماماي ءولدى. سوندا ونىڭ وداقتاستارى ليبكە كنيازى ياگويلو مەن ريازان كنيازى ولەگ قايدا قالدى؟ وردا ءامىرشىسى مەن ماسكەۋ كنيازىنىڭ ۇرىسىنا كەلەمىز دەپ تۇرىپ نەگە كەلمەيدى؟
الدە كەلىپ پە ەدى؟
جوق، كەلگەن جوق. ايلاكەر، قورقاق، تەك ەل توناۋعا، قاننەن-قاپەرسىز جاتقان قالالاردى عانا شابۋعا شەبەر ياگويلو، تان وزەنىنىڭ جاعاسىنا ات شالدىرىپ جەتەتىن جەردە توقتاپ، ريازان كنيازى ولەگتىڭ كەلمەگەنىن سىلتاۋ ەتىپ، ءارى قاراي جۇرمەگەن. ەرتەڭىنە كۋليكوۆ دالاسىندا مامايدىڭ دميتريي دونسكويدان جەڭىلگەنىن ەستىپ، تاياقتان قورىققان بۇرالقى يتتەي، قۇيرىعىن قىسىپ الىپ، ارتىنا قاراماي كەيىن زىتقان.
وپاسىز جانعا داۋا جوق.
ال ريازان كنيازى ولەگكە نە بولدى؟ بۇ دا سونداي ما ەدى؟
جوق، ولەگ ونداي ەمەس. مامايعا بولىسۋعا ياگويلومەن ۋادەلەسكەن جەرىنە كەلمەي قالدى دەپ بۇعان كىنا تاعۋ ءجون بە؟ ءجون ەمەس. ول وسى ورىس جەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرەم دەگەن ياروسلاۆ مۋدرىيدىڭ ۇرپاعى ەمەس پە؟ ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋدى تاڭدادى دەسەك تە، ول ورىس كنيازى ەكەنىن ۇمىتتى دەۋگە ءبىزدىڭ قانداي قاقىمىز بار؟ الدە التىن وردادان كورگەن قورلىعى از با ەدى؟ سوناۋ باتۋدان باستاپ وردا حاندارى كۇنى كەشەگىگە دەيىن ريازان جەرىن ۇنەمى شاۋىپ، توناپ كەلگەن جوق پا ەدى؟ سونىڭ ءبارىن قالاي ۇمىتادى؟
تاكاپپار، نامىسقور ولەگ قارساق تىماقتى، قۇلىن جارعاقتى كوشپەندىلەردىڭ جۋان قونىش حاندارىنىڭ الدىندا تىزە بۇگىپ، باسىن ءيىپ تۇرعانىن قالاي ۇمىتادى. جوق، ريازان كنيازى بۇنىڭ ءبارىن ۇمىتپاعان، كەشىرمەگەن. سول سەبەپتەن دە مامايعا جاردەم بەرۋگە كەلمەي قالعان.
جارايدى، سولاي دەلىك.
وندا كەشەگى قاندى ۇرىستان قالجىراپ قايتىپ كەلە جاتقان، ريازان ارقىلى وتپەكشى بولعان ماسكەۋ جەرىنىڭ بويار-جاۋىنگەرلەرىن ول نەگە تونادى؟ «سوعىستان ورالعان ماسكەۋ ادامدارىنىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرىنە دەيىن سىپىرىپ الىپ، تىرداي جالاڭاش ەتىپ جىبەرىڭدەر!» دەپ قاراماعىنداعى جاساقتارىنا نەگە بۇيرىق بەرەدى؟ تان وزەنىنەن وتۋگە ورىس جەڭىمپازدارى كۇندىز سالعان كوپىرلەرىن ولەگ ادامدارى تۇندە نەگە بۇزدى؟..
بۇل ورىس جەڭىسىنەن قۋانعان ورىس كنيازىنىڭ قىلىعى ما؟
الدە «جىلاندى ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك كۇشى بار» دەپ ويلاپ ماماي دميتريي دونسكويدان جەڭىلگەنمەن، ونىڭ ورداسى كۇيرەپ، ك ۇلى كوككە ۇشقان جوق قوي، وپاسىز قىلىعى ءۇشىن ءالى دە ول ەرتەڭ ريازان جەرىن قايتا شابادى دەپ قورىقتى ما؟ ماماي الدىندا ءوزىنىڭ كىناسىن وسىلاي جۇماق بولىپ ىستەپ ءجۇر مە؟ ساعان جاردەمگە كەلۋگە ۇلگەرە المادىم، ءبىراق سەنى جەڭگەن جاۋىندى مەن دە شاپتىم دەمەك پە؟
جوق، جوق، ولەگ مامايدىڭ دا، دونسكويدىڭ دا كوركەيگەنىن تىلەمەگەن. ەكەۋىنەن دە قورىققان، ەكەۋىن دە جەك كورگەن. ونىڭ بار كوكسەگەنى ريازان كنيازدىگىن امان الىپ قالۋ، سونى قۇشەيتۋ. سول سەبەپتەن ول، ىڭعايى كەلگەن جەردە ەكەۋىنىڭ دە اياعىنان شالۋعا تىرىسقان.
ياروسلاۆ مۋدرىيدىڭ ۇرپاعى بولسا دا، ول وزىندەي كنيازدەرمەن باقتالاستىرعان فەودال ەمەس پە، ريازان كنيازى ولەگ ءوزىنىڭ فەودال ەكەنىن ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتپاسا كەرەك-تى.
فەودال دەگەن ءسوز بارىنە تۇسىنىك بەرەتىن سەكىلدى.
جارايدى ولەگ ءسۇيتسىن، ال سوندا بۇكىل ورىس جەرىن بىرىكتىرەم دەگەن دميتريي دونسكويدىڭ قىلىعىن قالاي تۇسىنەمىز؟
ولەگتىڭ «وزىنە قارسى شىقپايتىن» ۋادەسىن الىپ، مامايعا قارسى اتتانىپ بارا جاتقانىندا ول ريازانعا تيمەي-اق قويسىن. ال ءبىراق سوعىستان قايتىپ كەلە جاتقان جاۋىنگەرلەرىن ولەگ توناپ جاتقاندا دونسكوي نەگە ۇندەمەيدى؟ جارايدى، كەشە مامايعا قارسى اتتانعانىندا ولەگتىڭ ماسكەۋ اسكەرىنىڭ سوڭىنان تيمەگەنىنە ريزا بولسىن دونسكوي. سول ءۇشىن ولەگتىڭ كۇناسىن كەشسىن دەلىك. نەمەسە، ولەگتى جازالاۋعا سوعىستان قالجىراپ قايتىپ كەلە جاتىپ، دونسكويدىڭ مۇمكىندىگى بولمادى دەلىك.
ءبىراق وعان قانداي مۇمكىندىك كەرەك ەدى؟ ريازان كنيازىمەنەن سوعىس اشۋعا باتىلى بارمادى ما؟ قالا بەردى ولەگتى سوڭىنان نەگە شاپپادى، جازالامادى؟
الدە «بىرىمىزگە ءبىرىمىز تيمەيىك» دەپ ولەگپەن ۋادەلەسىپ، سول سوزىنەن شىعا المادى ما؟ جەرىنەن ءوتىپ بارا جاتقان ماسكەۋ بويار، جاۋىنگەرىن توناعانىن، تان وزەنىنە سالعان كوپىرلەرىن ولەگ ادامدارى بۇزعانىن كنيازدىڭ ۋاق قىلىعى سانادى ما؟ وسى ولەگتى تاريح الدىندا «وپاسىز» دەگەن اتقا قالدىرماي، ريازان كنيازىنىڭ وزدەرىنە بولىسقانىن دميتريي دونسكوي ەل-جۇرتىنا نەگە ايتپادى؟ نەگە حالقىنا جاريالامادى؟ دميتريي دونسكوي مامايدان دا، تۆەردەن دە، ەشكىمنەن دە قورىققان جوق ەدى عوي.
ولەگكە ول الدە «وپاسىز» دەگەن اتتى دۇرىس كوردى مە؟ دەمەك، وسى قارعىباۋدى، وزىنە لايىق ساناعانداي ريازان كنيازى كۋليكوۆ قىرعىنىنان كەيىن ءۇش جىل وتكەن سوڭ دا تاعى ءبىر ادام تۇسىنبەس قىلىق كورسەتتى.
ال ماماي، سەرىكتەرىمەن ۆورونەج وزەنىنەن وتكەن بويى، ارعى بەتكە ءسال ايالداعان. اراعا كۇن سالىپ كۋليكوۆ قىرعىنىنان قالعان ورىس بۇلىقتارى دا وزەننەن ءوتىپ جاۋلارىمەنەن تاعى ايقاسۋعا باتا المادى.
دميتريي دونسكوي جەڭىس بەرگەن تاعدىرمەن بۇدان ءارى ويناعىسى كەلمەدى.
جارالى جاۋىنگەرلەرىن ەرلەرىنىڭ ارتتارىنا وڭگەرگەن، جاس تالدان سالى ىستەپ، سوعان جاتقىزعان، نە ات ۇستىنە جارايتىندارىن ەكى جاعىنان سۇيەمەلدەگەن مامايدىڭ سىڭسىعان قولى، ەندى، اۋىلدارى تۇرعان قىرىم مەن ءۇزى وزەندەرىنىڭ تومەنگى ساعاسىنا قاراي بەتتەدى.
جاۋىنان جەڭىلگەن قالىڭ اسكەر قانشا سۇستى كوپ بولعانىمەن، جۇرتقا قارار بەتى جوق قارالى ەدى.
اسىرەسە قاندى كوز مامايدىڭ كەيپى جان شوشىنارلىق: قاباعى جاۋار بۇلتتاي تۇكسيىپ، باسى تومەن سالبىراپ كەتكەن. ەكى يىنىنەن سۋ كەتىپ، سالبىراي تۇسكەن دەنەسى ەسىك پەن توردەي قارا ايعىردىڭ ۇستىنە بايلاپ قويعان، قىمىزى تاۋسىلۋعا اينالعان ورتا ساباداي، اتىنىڭ ءار قيمىلىنان بوساڭ سەلكىلدەيدى.
ماماي باسىن ءبىر كوتەرمەيدى.
تەك ءوز جەرلەرىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە، «وي، باۋىرىمداتىپ!» قالىڭ قولدان ءبولىنىپ، اۋىلدارىنا قاراي شابا جونەلگەن جىگىتتەردىڭ داۋسى شىققاندا عانا، «بۇل قاي ۇرۋدىڭ جاساعى ەكەن؟» دەگەندەي، باسىن ءبىر كوتەرەدى دە، ودان ءارى قاراۋعا بەتى شىداي الماي، تاعى كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرەدى.
بىرتە-بىرتە وسىلاي جول بويى اسكەرىن تاراتقان ماماي، ەكىنشى اپتانىڭ باسىندا عانا، قىس قىستاۋعا مالعا جايلى قالىڭ توعايلى، بىتەۋ بىتكەن قامىستى ءۇزى وزەنىنىڭ تومەنگى شەنىندەگى سوڭىنان ماماي قورعانى اتالعان ءوز ورداسى تۇرعان جەرگە جەتتى.
ەڭسەلى بوز ورداسىنىڭ تۇندىگىن جاۋىپ الىپ، اس-سۋ تاتپاي، قارا جەردى باۋىرلاي، باسىن ءبىر كوتەرمەي ول ۇزاق جاتتى...
ەكىنشى تاۋلىكتە عانا ماماي ورنىنان تۇرەگەلدى.
سول ساتتە-اق ول بولعان وقيعانىڭ ءمان-جايىن، قانشا شىعىن بولعانىن، قانشا ادام ولگەنىن ايتىپ ەسكى قىرىمداعى بۇل كەزدە ابدوللانىڭ ورنىندا وتىرعان گياسسيددين مۇحامەدحانعا كىسى جىبەردى.
بۇنىسى ونىڭ ارينە قىرىم حانىنان قورىققاندىعىنان، نە وعان باعىنىشتىلىعىنان ەمەس ەدى، عۇرىپ، بۇرىنعى سالتتى ساقتاعان ءتۇرى بولاتىن.
ەسەپ بەرۋگە حانعا ءوزى بارماي، كىسى جىبەرۋىنىڭ ءوزى مامايدىڭ حان الدىندا جاۋاپكەر ەمەستىگىن كورسەتەتىن.
بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن حاننىڭ ءوزى ماماي ورداسىنا كەلەتىنىن بىلەتىن.
سول كۇنى ماماي بۇكىل ءامىر، رۋ باسشىلارىن ورداسىنا شاقىرۋعا بۇيىردى.
ال ءوزى تاعى دا ويعا شومدى.
تاعى دا قارا قارعاداي، ەكى قولىن ارقاسىنا قايتارا ۇستاپ، تەڭسەلە بوز ورداسىنىڭ ءىشىن كەزدى.
جالعاندا قۇلاپ قالعان دارەجەنىڭ بيىگى جامان، جانىنداي جاقسى كورگەن ايەلدىڭ كۇيىگى جامان. التىن وردانىڭ ۇلى تاعىنان دامەسى مول مامايعا، ارمانىنا جەتكەلى تۇرعاندا ورىستاردان كۋليكوۆ دالاسىندا جەڭىلۋى ۋ ىشكەندەي جانىنا قاتتى باتتى. جانە بۇل جەڭىلۋدەن قۇر عانا ەل-جۇرت الدىندا ءوزىنىڭ ءقادىرىنىڭ تومەن ءتۇسىپ كەتكەنى عانا ەمەس، التىن وردانىڭ دا ابىرويىنا ءوزىنىڭ زور نۇقسان كەلتىرگەنىن ماماي جاقسى تۇسىنگەن... ال التىن وردا ما، اق وردا ما، ماماي ورداسى ما، بوتەن ەلدەرگە، اسىرەسە ورىس قاۋىمىنا ءبارىبىر عوي. قانداي قاسقىر وتارىڭدى شابادى، ارلانى ما، بولتىرىگى مە، كىم ونى سارالاپ جاتقان، بۇ دا سونداي. تەك اڭشىعا وسى قاسقىردى سوعىپ السا بولعانى. مامايدىڭ كۋليكوۆ دالاسىندا جەڭىلۋى — ول ورىس ەلىنە التىن وردانىڭ جەڭىلۋى. قانداي قيىن ءىستىڭ بولسا دا باستالۋى مۇڭ، كۋليكوۆ دالاسىنداعى جەڭىس، ەندى ورىس ەلىن بۇدان ءارى قاناعاتتاندىرارى ءسوزسىز. وسىدان بۇل ەلدىڭ التىن وردا ۇستەمدىگىنە ەندى مۇلدەم قارسى شىعۋى، باعىنباۋى ىقتيمال. وندا التىن وردا قانداي كۇيگە ۇشىراماق؟ قاراماعىنداعى ەلدەن تاياق جەگەن وردا، ارينە، السىرەگەن وردا، قۇلاۋى دا الىس ەمەس وردا.
ماماي تاعى ءبىر ورنىندا تۇرا المادى. تاعى بوز وردانىڭ ىشىندە تەڭسەلە ادىمداي جونەلدى.
ورىس ەلىنە كۇشىنىڭ جەتەر-جەتپەسىن ابدەن سارالاي ءبىلىپ الماي، بۇكىل التىن وردا ابىرويىن ءبۇيتىپ ايرانداي توككەنى مامايعا جۇرەگىنە ءبىز سۇققانداي، جانىن اۋىرتا باتتى.
ول وكىنىش، اشۋدان دەمى ءبىتىپ، ءبىر ءسات قوزعالا الماي تۇرىپ قالدى.
قايتادان ادىمداي باستادى.
بۇل جولى ءوز قامىن ويلادى.
ۇلى شىڭعىس حان ءۇشىنشى بالاسى جاعاتايدىڭ «قانداي حان ابىرويسىز حان؟» دەگەن سۇراعىنا، تاعىنان ءتۇسىپ قالعان حان ابىرويسىز حان» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ماماي دونسكويدان جەڭىلىپ، ەل كوزىندە ءقادىرى قانشا تومەن دەگەنمەن دە، ول ءالى وردا ءامىرشىسى عوي. ال بيلىك قولىندا تۇرعان ءامىرشى جاۋىنان جەڭىلسە دە، بوتەن ساتسىزدىككە ۇشىراسا دا ءبارىبىر قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشۋشىسى عوي... ماماي دا ءوزىن وسىلاي سەزىنگەن. سوندىقتان كۋليكوۆ دالاسىنان قايتقاننان بەرى وردا قامىن ويلاۋمەن بولعان. ءبىراق بيلىك دەگەن نە؟ قولىڭا ۇستاعان قىران قۇسىڭ. بابىن تاۋىپ، سالا الساڭ، ول قاندى كوز قاسقىردى دا، بۇلاڭداعان قىزىل تۇلكىنى دە الادى. ال بابىن تابا الماساڭ، تۇعىرىندا جوندەپ ۇستاي المايسىڭ، قۇسىڭ قانشا تەمىر تىرناقتى بولسا دا، ەشتەڭە ىلە المايدى، ءتىپتى ءوزىڭدى تاستاپ ايدالاعا ۇشىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. بيلىك تە وسىنداي. ونى مىقتاپ ۇستاي ءبىلۋ كەرەك. ماماي اقىماق ءامىرشى ەمەس ەدى. ول وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرتتى وزىنە باعىندىرىپ ۇستاپ كەلسە، ونىسى جاۋىن جەڭە بىلگەندىگىنەن. ال كۋليكوۆ دالاسىنداعى ايقاس ونىڭ وسالدىعىن، جۇرت سەنگەندەي كۇشتى ەمەس ەكەندىگىن كورسەتتى. تاعى وسىنداي ايقاستا جەڭىلەر بولسا، ماماي وردا بيلىگى تۇگىل، جاپاندا جالعىز قالاتىنىن ءتۇسىندى... سوندىقتان دا ول قولىنان ەل بيلىگىن قالاي جوعالتىپ المايمىن دەپ جانتالاستى. ال سول بيلىكتى جوعالتپاۋدىڭ جالعىز عانا جولى بار ەدى. ول ورىس ەلىمەنەن قايتادان سوعىسىپ، ونى جەڭۋ. ءسويتىپ ءوز ابىرويىن دا بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ.
ماماي وسى شەشىمگە توقتادى. ورىستارمەن قايتادان سوعىسپاق بولدى.
سول ءۇشىن حانعا حابار بەردى، قاراماعىنداعى امىرلەرگە، رۋ باسشىلارىنا ورداما جينالسىن دەپ بۇيىردى.
امىرلەر، رۋ باسشىلارى، بي، باتىرلار دەر كەزىندە جينالدى.
ماماي بەكەر كىسى جىبەرمەگەن ەكەن، ەسكى قىرىمنان گياسسيددين مۇحامەد حاننىڭ ءوزى دە كەلدى. بۇل جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسى سىباننان تاراعان باس تەمىر سۇلتاننىڭ كەنجەسى ەدى. قاپساعاي، ۇزىن بويلى، مامايدىڭ الدىنان شىعار ەرلىگى جوق، حان دەگەن اتقا ءماز كىسى.
تىركەستىرە تىككەن ەڭسەلى قوس بوز وردانىڭ ىشىندە وردانىڭ يگى جاقسىلارى، ەل باسقاراتىن باتىر، بي، امىرلەرى تەگىس جينالىپ بولعان كەزدە ءۋازىر، نوكەرلەرى ارتتارىندا شۇبىرعان ماماي مەن گياسسيددين حان ۇيگە كىردى.
قارساق تىماق، كۇمىس بەلبەۋ كوشپەلى ەلدەردىڭ بي، باتىرلارى مەن تۇرعىن جۇرتتاردىڭ، التىن، كۇمىس، زەرلى شاپاندى قۇندىز، تۇلكى بورىكتى ءامىر، دارۋعاشىلارى حان مەن امىرشىگە تىك تۇرىپ ءيىلىپ سالەم بەردى.
حان مەن ءامىرشى توردەگى جىبەك كورپەنىڭ ۇستىنە قاتارلاسا وتىردى.
جۇرت جايعاسىپ بولعاننان كەيىن، قىرىمنىڭ اتاقتى ءمۋفتيى شارافاددين يشان، وتكەن ايقاستا قۇربان بولعان وردا جاۋىنگەرلەرىنە ارناپ، قوڭىرقاي ادەمى داۋسىمەنەن قۇران وقىپ شىقتى.
قۇراندى ءبىتىرىپ مۋفتي:
— ءامين! — دەدى.
ۇيدەگىلەر دە:
— ەسىل ازاماتتارعا تيە بەرسىن!
— توپىراقتارى تورقا بولسىن!
— ۇجماققا كىرگىزسىن ولاردى اللا تاعالا! — دەسىپ، قويداي جامىراپ بەتتەرىن سيپاستى.
وسى ۋاقىتتا ورداعا مامايدىڭ بالا جاستان سەرىگى، بەلىندە قانجارى بار، قارا سۇر ءوڭدى قاستۇرىك ءامىر كىردى.
— الديار ماماي، الىپ كەلسىن بە؟ — دەدى باسىن ءيىپ.
— الىپ كەلسىن! — دەدى ماماي يەگىن ءسال كوتەرىپ.
ازدان سوڭ ءتورت جىگىت قول-اياعى كىسەندەلگەن ۇزىن بويلى، قارا بۇجىر، ءبىر كوزىن شەل قاپتاپ، اپپاق بوپ اقشيا قالعان ەڭگەزەردەي ورىستى ورداعا كىرگىزدى. بۇل مامايدىڭ ورىس جەرىندەگى تىڭشىسى سوقىر يۆان ەدى. ماسكەۋ مەن ريازان جەرىنىڭ التىن وردا مەن قاتىناس جۇرگىزىپ كەلگەن بەلگىلى ساۋدەگەرى بولاتىن. ءبىر جاعى مامايدىڭ ارناۋلى ساققۇلاعى، ماسكەۋ، ريازان جەرىندە نە بولىپ جاتىر ءبارىن ورداعا جەتكىزەتىن، سەنىمدى تىڭشىسى. ماماي بۇنىڭ ايتىپ كەلگەن حابارلارىن، سوڭىنان سان رەت تەكسەرتتىرەتىن. ءبارى دە ۇنەمى شىن بولىپ شىعاتىن. سوندىقتان دا «ماسكەۋ كنيازىنىڭ بار اسكەرى وسى» دەگەن سوزىنە سەنىپ، ماماي سەرپۋحوۆسكيي مەن بوبورۋك ۆولىنسكييدىڭ ورماندا تىعۋلى تۇرعان ون مىڭ اتتى اسكەرىنىڭ بارىن بىلمەي قالعان. مامايدان كەزىندە سوقىر يۆاندى قانشا ىزدەتسە دە تابا الماعان. سويتسە دە، كەكشىل ماماي، ءوزى شەگىنىپ بارا جاتىپ، ورىس جەرىنە جىگىتتەرىن تاستاپ كەتكەن. ولارعا: «قايتسەندەردە ماعان سوقىر يۆاننىڭ ءوزىن نە باسىن اكەپ بەرىڭدەر» دەگەن. ەپتى ەرتولەلەر ايلالارىن اسىرىپ، ۇيىندە تىعىلىپ جاتقان جەرىنەن تۇندە كەپ باس سالىپ، ساۋدەگەردى شىنجىرلاپ ورداعا الىپ كەلگەن. ءقازىر ءتورت جەندەت قورشاعان، كىسەندەۋلى قارا بۇجىر كىسى وسى سوقىر يۆان.
مامايدىڭ قىراعى ساۋ كوزى، سۋىق ءزار اتىپ تۇتقىنعا قادالا قالدى. ال قانتالاپ كەتكەن ەكىنشى قىلي كوزى سوقىر يۆاندى الىپ كەلگەن جەندەتتەرگە ءتۇسىپ، ولاردىڭ الا بوتەن زارەسىن الدى. وردا دا ۇلىس يەسى حاننىڭ وتىرعانىنا قاراماي، كىسەندەۋلى ەسىرەيدى ماماي ءوزى تەرگەي باستادى:
— ءيا، سوقىر يمان، وردانىڭ قۇرىعىنىڭ ۇزىن ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ، ءبىزدى الداپ، قايدا قۇتىلىپ كەتەمىن دەدىڭ؟ — دەدى. ماماي تاماعىنا تىعىلا قالعان اشۋدى ازەر باسىپ.— كانە سويلە!
جەندەتتەردىڭ ۇرعانىنا كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن ەرىندەرىن تۇتقىن ءسال قىبىرلاتىپ، داۋسى شىعار-شاقپاس بوپ جاۋاپ بەردى.
— نە جايىندا؟ — دەدى ول مامايعا تۇنجىراي كوز تاستاپ.
— نە جايىندا ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟! — ماماي اشۋدان دەمىن ازەر الا، تۇتىعا سويلەدى.— بىزگە نەگە وپاسىزدىق ىستەدىڭ؟ ماسكەۋ كنيازىنىڭ اتتى اسكەرىن جاسىرىپ قويعانىن نەگە ايتپادىڭ؟
— ايتقىم كەلمەدى!
— سولاي دە! — ماماي قاسقىر كورگەن ارلانداي دۇرديە قالدى.— مۇمكىن ريازان كنيازى ولەگ تە سەن ءتارىزدى بىزگە قاستىق ويلاپ، ۇرىس بولار جەرگە كەلمەي قالعان شىعار؟
ولەگ پەن مامايدىڭ اراسىنداعى قۇپيا سوزگە سوقىر يۆاننىڭ دا قاتىناسى بار ەدى. سول سەبەپتەن دە وردا ءامىرشىسى بۇل سۇراقتى تۇتقىنعا ادەيى بەرىپ وتىر.
— جوق،— دەدى سوقىر يۆان،— كنياز ولەگ، سەندەرگە ەمەس، ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنە وپاسىزدىق ىستەدى. ونى دا الداعان مەنمىن! ماسكەۋ كنيازىنىڭ اسكەرىنىڭ ءبىر بولەگى كەيىندە، قالاي جاساقتارىڭمەن مامايعا قوسىلۋعا جول شەكسەڭ، سولاي سەنىڭ مۇنداعى جۇرتىڭدى، قوسىندارىڭدى شاپپاق ولار،— دەدىم... سوعان سەنىپ، ولەگ، ساعان قوسىلماي، قالالارىن كۇزەتىپ قالدى... ءوز ءۇيىن ءورت العالى تۇرعاندا دوسىنىڭ جانىپ جاتقان التىن سارايىن ءقايتسىن! ءبىراق ول تۋعان ەل-جۇرتىنا وپاسىزدىعىن سوڭىنان ىستەدى. ماسكەۋ كنيازى اسكەرلەرىن كەيىن شەگىندىرۋ ءۇشىن تان وزەنىنە كوپىر سالدىرسا، ولەگ جاساقتارى تۇندە ولاردى بۇزدىردى.
— نەگە؟
ماسكەۋ كنيازىنىڭ ارعى بەتتە جارتىلاي قالعان اسكەرىن سەن قايتا ورالىپ كەپ شاپسىن دەگەن بولار... ال سەن تاياق جەگەن يتتەي، قۇيرىعىڭدى ارتىڭا تىعىپ الىپ...
— تارت ءتىلىڭدى! — دەدى تۇتقىننىڭ باس جاعىندا تۇرعان باس جەندەت، قولىنداعى قامشىسىمەن ونىڭ باسىنان وسىپ جىبەردى.
كۇپ-كۇرەڭ بوپ كەتكەن ماماي وعان ەشتەڭە دەمەدى. «باسە نەگە قايتا ورالمادىم؟ ارتىما نەگە بۇرىلىپ قارامادىم. باسىنا تاياق تيگەن اساۋداي قاشا جونەلدىم!.. قاپ! قاپ!»
ال باسىنا قامشى تيگەن تۇتقىن ءتىلىن تارتقان جوق. ول مامايعا وشىگە قاراعان قالپىندا.
— كنياز ولەگتىڭ ويىن تۇسىنبەگەن ءوز توپاستىعىڭنان كور! — دەدى،— كنياز ولەگ ساعان ەمەس، سەن وعان وپاسىزدىق ىستەدىڭ! ول ماسكەۋ كنيازىنە قولىنان كەلەر قاستىعىن اياعان جوق. ريازان جەرىمەن مايداننان قايتىپ بارا جاتقان ماسكەۋ جاۋىنگەرلەرىن ءوز ادامدارىنا توناتتىردى، قولىنا تۇسكەن كنياز بويارلارىنىڭ ات-كولىگى، ولجالارى تۇگىل، ۇستەرىندەگى كيىمدەرىن شەشىپ الىپ، وزدەرىن جالاڭاش جىبەردى.
ماماي تۇنجىراي ءتۇستى. ماسكەۋ كنيازى جيناعان جاساقتاردىڭ تاراپ كەتكەنىنەن حاباردار ماماي، وسى ءماجىلىس اشاردىڭ الدىندا، جەڭىل اسكەرمەن وزىنە وپاسىزدىق ىستەگەن ريازان كنيازىنىڭ جەرىن دەرەۋ شاپپاق بولعان. ەندى ماماي ول ويىنان قايتتى. ءبىراق، جىلان شاققان ادام، الا ءجىپتى اتتاۋدان قورقادى، سوقىر يۆاننىڭ الداۋىنان ابدەن زاپى بولعان ءامىرشى، «ريازان جەرىن شاپپاسىن دەپ وسى مەنى تاعى الداپ تۇرعان جوق پا ەكەن؟» دەپ كۇدىكتەنە قالدى. دەگەنمەن انىعىنا جەتپەي تاعى ريازان جەرىنە ءتيىسۋدى ءجون كورمەدى. ەگەر تۇتقىننىڭ ايتىپ تۇرعانى راس بولسا، وندا وزىنە دوس كنيازدى قاس ەتۋدىڭ قانداي قاجەتى بار دەپ ويلادى ماماي.
ال تۇتقىن ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— ءبىراق كنياز ولەگ بوسقا جانتالاستى. ونىڭ كۇنى ساناۋلى. وزىنە ىستەگەن قاستىعىن ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچ ۇمىتا الماس. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ كنياز ولەگتىڭ تۇبىنە جەتەدى...
ماماي تاعى تۇسىنبەدى. «ريازان كنيازىن قۇرتاتىن ويى بولسا، ماسكەۋ كنيازى نەگە اسكەرىن تاراتىپ جىبەردى؟ اناۋ-مىناۋ جەڭىل قولمەنەن ريازان كنيازىن جەڭە المايدى... بۇنى قالاي ۇعۋعا بولادى؟».
— جارايدى؟ — دەدى ماماي.— كنيازدەرىمەن ءوزىم ەسەپتەسە جاتارمىن. ال سەن نەگە وپاسىزدىق ىستەدىڭ؟ الدە تولەگەن التىنىم از بولدى ما؟
— از تولەگەن جوقسىڭ. ءبىراق سەن ەكى نارسەنى بىلمەدىڭ.
— نەنى؟
— ءبىرىنشىسى — دۇنيەنى، التىن تاقتى، ءتىپتى باقىت-باقتى دا التىنعا ساتىپ الۋعا بولادى. ءبىراق ادامنىڭ جۇرەگىن، جاقىنىنا، وسىپ-ونگەن جەرىنە ماحابباتىن ساتىپ الۋعا بولمايدى.
— سوندا مەن ساعان ابدەن سەندى دەپ ويلايسىڭ با؟
— جوق، ارينە. مەن تۇگىل ءوزىڭنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىڭ بەگىش، قاراباقاۋىل، قاستۇرىك، ءتىپتى ءوزىڭ حان كوتەرتكەن مىناۋ قاسىندا وتىرعان گياسسيددين مۇحامەد حانعا دا سەنبەيسىڭ... التىنعا ساتىپ الدىم دەپ ورىستىڭ ءبىر ساۋداگەرىنە شىن سەنسەڭ، سەن ماماي بولاسىڭ با؟.. ەكىنشى قاتەڭ، مىنە، وسى سەنبەستىگىڭنەن تۋدى. ەسىڭدە بار ما، وسى بولاتىن قىرعىننان بۇرىن ماعان ورداڭنىڭ ماڭىنا جينالىپ جاتقان اسكەرىڭنىڭ قانشا ەكەنىن، سوعىسقا قالاي دايىندالىپ جاتقاندارىن، نەگە كورسەتتىڭ. ماعان سەنگەندىگىڭنەن بە؟ جوق، كوڭىلىندە ارامدىعى بولسا قورىقسىن، وزدەرىن شاپقالى تۇرعان قانداي كەرەمەت كۇشتىڭ كەلە جاتقانىن ورىس كنيازدەرىنە ايتا بارسىن دەپ ادەيى كورسەتكەن جوقسىڭ با؟ ورىستاردىڭ كۇنى بۇرىن زارە-قۇتىن العىڭ كەلگەن جوق پا ەدىڭ؟ ارينە، ءسويتتىڭ! ارينە، سەنىڭ قيسىق قىلىشتى قۇمىرسقاداي قاپتاعان اتتى اسكەرىڭدى الدىمنان وتكىزگەندە مەنىڭ شوشىنعانىم دا، قورىققانىم دا راس! اسىرەسە جاۋدى قالاي شابۋ كەرەك ەكەنىن ەلەستەتكەن اسكەرىڭنىڭ ويىنىن ءوز كوزىممەن كورگەنىمدە ورىس بۇلىقتارى مۇنداي قاھارلى كۇشكە شىداي الماس دەپ كۇمانداندىم دا! ءبىراق ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچ قورىققان دا، كۇماندانعان دا جوق. مەن وعان كورگەنىمنىڭ ءبارىن ايتىپ باردىم. ال سودان ول وزىنە كەرەكتى قورىتىندى ىستەدى. سەن سوعىستى جۇرگىزۋدە بۇرىنعى ادەتىڭە قانداي وزگەرىس كىرگىزسەڭ، و دا ءوز اسكەرىنىڭ سوعىسۋ ءتارتىبىن سوعان قاراي وزگەرتتى. ول از بولعانداي، باسقا دا شارالار ىستەدى.
— قانداي؟
— مەن سەنىڭ ەسكەرىڭنىڭ سانىن مولشەرلەپ ايتقام، كنياز دميتريي يۆانوۆيچ سوعان قاراي بۇلىقتارىن كوبەيتۋگە تىرىستى. ارينە، ول ءدال سەنىڭ قوسىندارىڭا باشنا-باش كەلەتىن اسكەر جيناي العان جوق، ءبىراق بىلتەلى مىلتىقتارى بار جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىرتالاي بولعانىن ەسەپكە الساڭ، سان جاعىنان اسكەرىن پارا-پار ەتە الماعانمەن، كۇش-قۋات، قارۋ-جاراق جاعىنان ساعان توتەپ بەرە الاتىن شەپ قۇرا الدى.— سوقىر يۆان كەنەت توقتاي قالدى. ول ءۇي ءىشى تولعان ادامداردى ءبىر شولىپ ءوتتى.— وسىنىڭ ءبارىن مەن ساعان نەگە ايتىپ تۇرمىن، ماماي ءامىرشى! — دەدى ول تاعى مامايعا تەسىلە قاراپ. شىنىن ايتىپ جانىن اراشالاپ العىسى كەلىپ تۇرعان شىعار دەپ ويلارسىڭ... جوق، ولاي ويلاما! مەن سەنىڭ قانداي كەكشىل، قاتىگەز ەكەنىڭدى بىلەمىن. سەن ءبارىبىر مەنى ءتىرى قالدىرمايسىڭ. ءوزىڭنىڭ ىستەگەن قاتەڭنىڭ ءوشىن ءبارىبىر مەنەن الاسىڭ. ال مەن ايتسام...
— ءيا، سەن ايتساڭ؟ — ماماي ءسال العا قاراي ەڭكەيە ءتۇستى.
— مەنىڭ ماسكەۋ كنيازىمەن بايلانىستى ەكەنىمدى ەكى-اق ادام بىلەتىن ەدى، ەكەۋى دە كەشەگى قىرعىندا سەنىڭ بۇزىقتارىڭنىڭ قولىنان ءولدى.... جاۋىما ايتقان سىرىمدى، ەرتەڭ دوستارىم دا ەستيدى... تۋعان ەل-جۇرتىم مەنى قارابەت ساناماسىن دەپ ادەيى ايتىپ تۇرمىن.
ماماي سوقىر يۆاننىڭ سوزىنە تاڭ قالدى.
— سوندا سەنىڭ قانداي ادام ەكەنىڭدى قالتالى يماننىڭ بالاسى جۇرتقا ايتپايدى دەپ ويلايسىڭ با؟ — دەدى ول بىردەمەنى اڭعارعىسى كەلگەندەي.
— نەگە ايتادى؟ ايتپاۋعا ءتيىستى.— كەنەت سوقىر يۆان تۇكسيە قالدى.— ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەنەن ارتىق سەنىڭ قانداي سەنىمدى ادامىڭ بار ەدى؟ ەشكىمىڭ دە بولمايتىن. ال سويتكەن ادامىڭ، وزىڭە قاستىق ويلاپ كەلگەنىن بىلسەڭ، سەن وردا ماڭايىنداعى ورىستاردىڭ، ءتىپتى ءوز شارۋاسىمەن جۇرگەن جاي ساۋداگەرلەردىڭ بىرەۋىنە دە سەنۋدى قوياسىڭ... مۇمكىن ءبارىن دە قىرىپ تاستارسىڭ. ال ونىڭ دونسكويگە قانداي كەرەگى بار؟ ەل باسقاراتىن ادام ءارقاشاندا سىر ساقتاي بىلۋگە ءتيىس. ال كنياز دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ سەنەن ارتىق ءبىر قاسيەتى بار، ول ءارقاشاندا حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشەدى دەگەن سىرىن ساقتاي بىلەدى... ءتىپتى، كەيدە قاسىنداعى سەرىكتەرىنە دە ايتپايدى. ول سەن ىستەگەن قاتەنى ىستەمەيدى.
— قانداي قاتەنى ايتاسىڭ؟
— جاڭا ايتتىم عوي، سەن ماعان ماقتانايىن دەدىڭ بە، الدە قورقىتايىن دەدىڭ بە، ءوزىڭنىڭ اسكەرىڭدى كورسەتتىڭ... ال كنياز دميتريي يۆانوۆيچ سەنىڭ اسكەرىڭنىڭ سوڭىنان كەلىپ تيىسەتىن، سوناۋ ورمانعا تىعىپ قويعان ون مىڭ جاۋىنگەرىن ەشكىمگە دە، قاسىنداعى ەڭ سەنىمدى كنياز-بويارلارعا دا ايتپاپتى. تەك سول اسكەرلەردى باسقاراتىن كنياز سەرپۋحوۆسكيي مەن ۆويەۆودا بوبورۋك قانا بىلگەن. سول سەبەپتەن دە ورىس جاۋىنگەرلەرى ارتتارىندا سەنەتىن كۇشتەرى بولماعاندىقتان سەندەرمەن جان اياماي سوعىسقان. سولاي سوعىسۋعا جاۋىنگەرلەرىن شاقىرىپ كنياز دميتريي يۆانوۆيچ ءوزى دە مايدان ورتاسىندا بولدى.
— سوندا توعاي ىشىندە ماسكەۋ كنيازىنىڭ ون مىڭ اسكەرى تىعۋلى تۇرعانىن سەن دە بىلمەدىڭ؟
— بىلگەم جوق. كنياز دميتريي يۆانوۆيچ ايتقان جوق.
— ەگەر ول ايتا قالسا شە؟
— ءبارىبىر مەن سەندەرگە اشپاس ەدىم ول سىردى. ءبىراق كنياز دميتريي يۆانوۆيچ ولاي ويلاعان جوق. مەنىڭ سەندەرگە قىزمەت ىستەيتىنىمدى بىلەدى. سوندىقتان ايتپادى.
— سوندا ماسكەۋ كنيازى ساعان سەنبەگەنى بە؟
— سەنبەدى. جانە دۇرىس سەنبەدى. ەگەر سەن مەنەن بىردەمەدەن كۇماندانىپ، تاقىمىما قىل بۇراۋ سالىپ قينار بولساڭ، اۋزىمنان شىعىپ كەتەر دەپ ويلاعان بولار.
ماماي بۇرىنعىسىنان بەتەر تۇنەرە قالدى. «قانشاما قاتە جىبەرگەنى، سوقىر يماننان ءوزىنىڭ دە ءسال كۇدىكتەنگەنى راس ەدى عوي. بۇنى اسكەرىمدى كورسەتىپ قورقىتقانشا، كۇمانىم بار، نەگە تاقىمىنا قىل بۇراۋ سالىپ، نەگە بار سىرىن ايتقىزبادىم. بۇنىڭ ماسكەۋ كنيازدەرىمەن شىن بايلانىستى ەكەنىن بىلگەنىمدە، كوپ نارسە ءدال بۇگىنگىدەي بولمايتىن ەدى عوي! اتتەڭ! اتتەڭ». ماماي ەندى ءوز بارماعىن ءوزى شايناپ، جامان قىنجىلدى. كەنەت وعان تاعى ءبىر سۇمىراي وي كەلدى. «ءدال وسى سوقىر يمانداي ريازان كنيازى ولەگ تە مەنى قۇر الداپ جۇرمەسە نەتسىن!.. مايدانعا كەلمەي قالعانىنا قاراعاندا سولاي ءتارىزدى عوي... راس، مىناۋ سوقىر يمان ونى وپاسىز ساناپ، ۇرىسقا نەگە شىقپاي قالعانىن دالەلدەپ تۇر... ءبىراق ولاي بولعان كۇندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماسكەۋ كنيازى ونى نەگە شاپپايدى؟ الدە وداقتاسى بولعان سوڭ تيمەي ءجۇر مە؟ وندا ولەگ كنيازدى نەگە جۇرتقا وپاسىز قارابەت ەتىپ قويادى؟ قايتكەن كۇندە ولەگ تە ۇلى كنياز ەمەس پە؟ الدە؟ الدە؟..» كەنەت مامايدىڭ ەسىنە جاڭا عانا دميتريي ءيۆانوۆيچتىڭ بۇنىڭ ادال ادام، ءوزىنىڭ تىڭشىسى ەكەنىن جۇرتقا جاريا ەتپەيتىن سەبەبى ەسىنە ءتۇستى. «ءيا، ءيا،— دەدى تاعى ماماي ىشىنەن،— ايقاس ءالى بىتكەن جوق، سوندىقتان ولەگتىڭ ءوز ادامى ەكەنىن جۇرتقا بىلدىرگىسى كەلمەي مە، الدە؟ التىن وردا سەنەر ولەگ سەكىلدى كنيازدىڭ وزىنە ءالى كەرەك بولارى ءسوزسىز عوي. ءيا، ءيا، سولاي ءتارىزدى. ءبىراق كنياز ولەگتى مەن دە بىلمەيمىن بە؟.. ول ماسكەۋ كنيازىنىڭ ب ا ق كۇندەسى... وزگەگە باعىنۋدان گورى، وزگەلەردىڭ وزىنە باعىنعانىن تىلەيتىن مانساپقور جان. ونداي ادامنىڭ ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ ءوسۋىن تىلەپ التىن وردانى ساتۋى مۇمكىن بە؟ ءاي، بىلمەيمىن. التىن وردا بۇعان دا كەرەك ءتارىزدى...»
ءبىراق مامايدىڭ ويىن سوقىر يۆان ءبولىپ جىبەردى.
— كوپ جىل سىرلاس بولدىق قوي، ماماي بيلەۋشى،— دەدى ول،— ساعان شىنىم ەمەس، ءتىپتى كەيدە وتىرىگىمنىڭ دە جاردەمى تيگەن كەزدەرى بولعان. سول ەسكى دوستىعىمىز» ءۇشىن سەنەن ءبىر ءوتىنىشىم بار.
— ايت! — دەدى، اۋىر ويدان ارىلا الماي تۇرعان ماماي.
— مەنى قيناماي جەندەتتەردىڭ بىرەۋى جۇرەگىمە قانجارىن سۇعىپ بىردەن ءولتىرسىن.
— سويتىڭدەر،— دەدى ماماي جەندەتتەرىنە جاي بىردەمەنى ايتقانداي باياۋ ۇنمەنەن.
وسى كەڭەستە قايتادان ورىس ەلىمەن سوعىسۋ ماسەلەسى شەشىلدى. ماماي ءار ءامىر، رۋ باسشىلارى، بي، باتىرلارعا، تۇرعان قالالاردىڭ دارۋعا-امىرلەرىنە قاراماعىنداعى جۇرتتان قانشاما جاۋىنگەر، ات، قارۋ-جاراق الىناتىنىن ءوز اۋزىمەنەن ايتىپ بەردى. وسى بۇيرىعىن ورىنداۋدى باقىلايتىن وردانىڭ ەڭ باستى ادامدارى بەگىش، قاراباقاۋىل، قاستۇرىك ءتارىزدى كىسىلەردى ايتا كەلىپ، كەنەت توقتاپ قالدى.
— كەن-جانباي باتىر قايدا؟ — دەدى ول الدەنەدەن سەسكەنگەندەي قوبالجي.
قارا بيتىكشى6 ساقىپ تۇرا ورنىنان تۇرەگەلدى.
— ءالديار بيلەۋشى ماماي بي،— دەدى ول باسىن ءيىپ،— وسى ماجىلىسكە كەن-جانباي مەن ارعىننىڭ قاراقوجا باتىرىن شاقىرۋعا جىبەرىلگەن شابارمان جاڭا عانا كەلدى. ەكى باتىر قاراماعىنداعى ەلدەرىن الىپ، وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن توقتامىس حاننىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتىپتى.
مامايدىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. ءبىراق سىر بەرمەۋگە تىرىستى. تاعى سان ءتۇرلى كۇماندى ويلار، ابالاي جارماسقان قاباعان يتتەردەي، وي، اقىل سەزىمدەرىنە جارماسا كەتتى. ەڭ الدىمەنەن مامايدىڭ ويىنا كەلگەنى، كەن-جانباي، التىن قاراقوجا سەكىلدى قاندى كويلەك سەرىكتەرىنىڭ بۇنى باستاپ، التىن وردا حانىنىڭ قاراماعىنا قاراي اۋىسۋى. مۇنىڭ ءوزى ورداسىنىڭ السىرەگەنىن، جۇرتتىڭ بۇعان سەنىمسىزدەنە باستاعانىنىڭ بەلگىسى ەكەنىن اڭعاردى. سونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ تاعى دا ءبىر قيىن زاتتى اڭعارماي قالعانىن ءتۇسىندى.
راسىندا دا ماماي ماسكەۋ كنيازدىگىمەن سوعىسۋعا دايىندالۋدىڭ قامىندا ءجۇرىپ التىن ورداعا جاقىندا حان بولعان توقتامىستى ءتىپتى ەسىنەن شىعارىپ العان. كەن-جانباي مەن قاراقوجا ءتارىزدى ايگىلى باتىرلارى قاراماعىنداعى جۇرتى مەن وسى توقتامىس بيلەپ تۇرعان التىن وردا جەرىنە قاراي كوشتى دەگەندى ەستىگەندە، ەڭ الدىمەنەن ءوز اراسىنا شىعىس، تەرىسكەي-شىعىس جاعىنان قانداي ءقاۋىپتىڭ تۋعالى تۇرعانىن بىردەن ۇقتى. ويتكەنى اق وردامەن بىرىگىپ كەتكەن التىن وردانىڭ، ەگەر باسقارا بىلەر، ۇيىمداستىرا الار بيلەۋشىسى بولسا، وراسان ۇلكەن كۇشكە اينالاتىنىن ول جاقسى بىلەتىن.
سويتسە دە، ءوز ءقاۋپى جۇرتقا ىرتكى سالماسىن دەگەن ماماي بويىن دەرەۋ جيناپ الدى.
— جارايدى، كەن-جانباي مەن قاراقوجا باتىر وپاسىزدىق ىستەدى دەپ قارا جامىلىپ كۇڭىرەنبەلىك،— دەدى ول.— الداسپانىمىزدى قامسىز قايراپ، انەۋگى اڭعالدىقتار كۇلىك دالاسىنداعى ءبىز ۇشىراعان ساتسىزدىككە ءماز بولىپ ەلەۋرەپ جاتقان ماسكەۋ كنيازدىگىن شابۋعا مىقتاپ دايىندالالىق.
ارينە، ءدال وسى ساتتە ماماي، بۇل بارىپ ماسكەۋ كنيازدىگىن ەمەس، بۇنى كەلىپ التىن وردا قوسىندارى شاباتىنىن بىلگەن جوق.
جالپى، مامايدىڭ باتىرلىعىنا، ايلاكەرلىگىنە قاراماي، الدىن قىراعى بولجاي المايتىن ۇلكەن كەمشىلىگى ەدى. سول الدىن بولجاي الماعاندىعىنان وزىمەن تەڭدەسىپ قالعان، تىنىش جاتقان ورىس ەلىنە بارىپ ءتيىستى. سول الدىن بولجاي الماعاندىعىنان توقتامىس بيلەي باستاعان التىن وردانىڭ وزىنە قازىرگى مەزگىلدە ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپ ەكەنىن بىلمەي قالدى.
ەكىنشى تاراۋ
حان سارايىنان ەدىگە اسىعا شىعىپ كەتتى. ءدال وسى ساتتە توقتامىس ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى تاكاپپار ەدىگەنىڭ اشۋلى كەتكەنىن بىردەن ۇقتى. شىعىپ بارا جاتقان باتىرىنىڭ بەتىن كورمەسە دە تىپ-تىك ۇستاعان باسى مەن كۇدىرەيە قالعان جەلكەسىنەن ونىڭ شامدانىپ قالعانىن ءتۇسىندى. ونىسىن سوناۋ اشۋ قىسقان، رەنجىگەن كەزىندە كاۋسەرىلە تۇسەتىن جاۋىرىنى، ادەتتەگىسىنەن ءسال سىرەسە تۇسەتىن يىقتارى دا اڭعارتتى. جانە ەدىگە ساراي ءتارتىبى بويىنشا حانعا ادەتتەگىسىندەي ءيىلىپ سالەم بەرىپ تۇرمادى، باسىن بولار-بولماس ءيدى دە، كىلت بۇرىلىپ شىعا جونەلدى.
جوق، توقتامىس بۇعان قاپالانعان جوق، بۇگىنگى ءىستى ىستەگەندە ءوزى دە وسىلاي بولاتىنىن بىلگەن. بۇل شەشىمگە دە ادەيى بارعان. بارۋ كەرەك دەپ تۇسىنگەن.
توقتامىس اق وردا تاعىنا وتىرىسىمەن-اق، ورىس حان ءتارىزدى بۇكىل جوشى ۇلىسىن وزىنە باعىندىرۋدى ارمان ەتكەن. سول ءۇشىن قالىڭ اسكەرمەن ەدىل — جايىققا اتتانعان. التىن وردا توڭىرەگىندەگى تالاس-تارتىستان ابدەن شارشاعان وردا امىرلەرى، رۋ باسشىلارى — بي، باتىرلارى، ايگىلى اقساق تەمىردىڭ ءوزى قولداعان، اسكەرىن بەرگەن توقتامىس جاعىنا شىعىپ كەتكەن. وسىلاي جولى بولعان اق وردا حانى ەدىل — جايىق بويىنا كەلىپ ساراي-بەركەدەگى التىن وردا تاعىنا وتىرعان. ارينە، بۇكىل جوشى ۇلىسىن بيلەيمىن دەگەن ادام ەڭ الدىمەنەن التىن وردا تاعىنا وتىرۋى كەرەك. توقتامىس بۇل ارمانىنا جەتكەندەي ەدى. ءبىراق التىن وردا تاعىنا جەتۋ، ول ءالى بۇكىل جوشى ۇلىسىن بيلەۋ ەمەس ەكەن. التىن وردانىڭ كوپ جەرى — بۇكىل قىرىم، تەرىسكەي كاۆكاز، ءۇزدى مەن تان وزەندەرىنىڭ جايىققا دەيىن تومەنگى تۇسى مامايدىڭ قولىندا... جانە بۇل تۇستا بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ەدىل — جايىققا دەيىن جەتىپ قىپشاق قاۋىمى جايلاپ، ال باتىس جاعى ون سان ورمانبەت، نوعايلى تايپاسى اتالا باستاعان. حادجى-تارحان، ازاق، كاففا، سۋداك ءتارىزدى قالالارى بار بۇل ولكە، تەڭىز ارقىلى سىرتقى جۇرتپەن ساۋدا-ساتتىعى مول بولعاندىقتان، قىپشاق دالاسىنىڭ وزگە تۇسىنان اناعۇرلىم باي بولاتىن. جوشى ۇلىسىنىڭ بيلىگىن بۇتىندەي قولىنا الۋ ءۇشىن، توقتامىسقا ەندى مامايدى قۇرتىپ، ونىڭ ورداسىن وزىنە تەگىس قاراتۋ كەرەك ەدى.
ماماي وڭاي جاۋ ەمەس، توقتامىس ساراي-بەركەنى الىسىمەنەن، وسى ايقاسقا دايىندالا باستاعان.
بولاشاق كۇرەسىن ويلاعان التىن وردا حانىنىڭ، قىرىم مەن ساقىستان بيلەۋشىسىنەن ساياسات ىسىندە ءبىر ارتىقشىلىعى بولدى. ەسىل-دەرتى ورىس كنيازدەرىن وزىنە باعىندىرۋدى ارمان ەتىپ جۇرگەن ماماي التىن ورداعا كوڭىل بولمەسە، ال توقتامىس قىرىم ورداسىندا نە بولىپ جاتىر، كۇنى-تۇنى باقىلاپ وتىرعان. ماماي ورداسىنان كوزىن الماعان قىلي كوز، قاندى اۋىز مامايدىڭ ماسكەۋ كنيازىنەن كۋليكوۆ دالاسىنداعى جەڭىلگەنى العاشقى كەزدە بۇنى قۋانتپاسا، رەنجىتكەن جوق. ءالى ابدەن بابىنا جەتپەگەن ورىس كنيازدەرى ءدال ءقازىر التىن ورداعا اتتانا المايتىنىن بىلەتىن. ال ماماي بولسا، ەگەر ورىستاردى جەڭىپ، كۇشەيىپ الا السا، ءسوز جوق، بىردەن اۋزىن التىن ورداعا سالادى. سول سەبەپتەن ءبىر رەتتە ونىڭ دونسكويدان جەڭىلگەنىنە قۋانىپ قالعانداي ەدى، ءبىراق بۇل قۋانىشىنان توقتامىس تەز قايتقان. ويتكەنى مامايدىڭ ماسكەۋ كنيازىنەن جەڭىلۋى، جالپى جوشى ۇلىسىنىڭ جەڭىلۋى، جالپى جوشى ۇلىسىنىڭ جەڭىلۋى ەكەنىنە ول شەك كەلتىرمەگەن. توقتامىس ورىس ەلىنىڭ بۇل جەڭىسى بىلاي كۇشەيۋى ءوز ورداسىنا دا ءقاۋىپتى ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن. سول سەبەپتەن ول تەزىرەك مامايدى قۇرتىپ، جوشى ۇلىسىن وزبەك، جانىبەك كەزدەرىندەگىدەي، كۇشەيتىپ الۋعا اسىقتى. التىن وردانى وسىلاي، بۇرىنعىسىنداي كەمەلىنە جەتكىزگەن كۇندە عانا ورىس ەلىنەن قورقۋ تۇگىل ونى ءبىر كەزدەگىدەي قايتادان باعىندىرىپ الامىز دەپ ويلادى. سول سەبەپتەن دە ول ماماي ورداسىنا بۇرىنعىدان دا تەسىلە قاراي باستادى... مىنە وسى كەزدە توقتامىس كەن-جانباي مەن قاراقوجا باتىرلار مامايدان ءبولىنىپ، ءوز تايپالارىمەن التىن وردا جەرىنە كوشىپ كەلتەنىن ەستىدى.
توقتامىس قوس باتىردى دەرەۋ ءوز سارايىنا شاقىرتتى.
كەن-جانباي مەن قاراقوجا ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن حان سارايىنا كەلدى. مۇندا توقتامىستىڭ وزگە نوكەر ۋازىرلەرىنەن بوتەن ەدىگە دە بار ەدى. كەن-جانباي كەنەگەس رۋىنان بولاتىن. بۇل رۋ ءبىر كەزدە قۇمكەنت توڭىرەگىن مەكەندەيتىن. بەرتىن كەلە حازبين ءبيدىڭ تۇسىندا قىرىمعا اۋىسىپ، ون بەس جىلداي ماماي قاراماعىندا جۇرگەن. كەن-جانبايدىڭ بالالىق شاعى قۇمكەنتتە ەدىگەمەن بىرگە وتكەن. بۇنىڭ اكەسى دە ەل باسقارعان بەلگىلى كىسى بولعان.
ەدىگە دە قوس باتىرمەن قۇشاقتاسىپ امانداستى. اعايىن-تۋىس، ەل جايىن ارى-بەرى سويلەسكەننەن كەيىن حاننىڭ نوكەر-ۋازىرلەرى شىعىپ كەتتى. سارايدا ەندى تەك تورتەۋى عانا قالدى.
سوندا عانا توقتامىس كۋليكوۆ وقيعاسىن سۇرادى. مايداننىڭ قالاي بولعانىن، نەمەن تىنعانىن كەن-جانباي تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى. ءسوزىنىڭ اياعىندا ول:
— مامايدىڭ قاتەسى كوپ بولدى،— دەدى.— سوسىن جەڭىلدىك.
— قانداي قاتەلەردى ايتاسىڭ؟ — دەدى توقتامىس، ءسال قوزعالىپ.
— ورىس ەلىمەن سوعىسپاۋ كەرەك ەدى،— دەدى كەن-جانباي.
توقتامىسقا بۇل ءسوز ۇناماعان ءتارىزدى.
— Here؟ — دەدى ول قاباعىن ءسال ءتۇيىپ.
— ولاردىڭ كۇكىرتتى، بىلتەلى مىلتىقتارى بار. جانە كوبى تەمىر ساۋىتتى، دۋلىعالى. نايزالارى دا بىزدىكىنەن ۇزىن...
كەن-جانباي «ورىس ەلى ءقازىر بىزدەن كۇشتى» دەگەن ءسوزدى ايتا الماي تۇرعانداي.
— جارايدى،— دەدى توقتامىس،— ورىس ەلىنىڭ مىلتىعى بولسا، مامايدىڭ سول مىلتىقتىڭ وعىنداي جۇيرىك، جان شىداتپاس اتتى اسكەرى بار ەمەس پە ەدى؟
— ەڭ ۇلكەن قاتە وسى اتتى اسكەردەن شىقتى ەمەس پە. ماماي قالتالى يماننىڭ بالاسىنىڭ توعاي اراسىندا تىعىپ قويعان ون مىڭ اتتى اسكەرى بارىن بىلمەي قالدى عوي.
— مىنە بۇل مامايدىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەسى،— دەدى باعانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان ەدىگە،— جاۋ سانى سەنىڭ اسكەرىڭنەن كەم بولسا دا، ءارقاشاندا ونى ءبىر جارىم ەسە كوپ ساناۋىڭ كەرەك. جاۋىنگەرلەرىنە دە سولاي دەپ ءتۇسىندىرۋى قاجەت ەدى. سوندا سەنىڭ سىپايلارىڭ وزىنەن كوپ جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن ەرلىگىنە ەرلىك قوسادى. جانى ءۇشىن كۇرەسەدى. كوپ جاۋىنا، ءوزى از بولسا دا، ەرلىگىن قارسى قويادى. ويتپەسە وزىنەن ءبىر جارىم ەسە استام دۇشپانىنان جەڭىلەتىنىن بىلەدى. اقىلدى قولباسشى ءارقاشاندا وسىلاي ىستەۋ كەرەك. مايدانعا ول قولىندا بار اسكەرىنىڭ ەكى بولەگىن سالىپ، ءبىر بولەگىن كەيىن ۇستاۋعا مىندەتتى. ماماي وسىلاي ەتكەندە، سوعىسقا سوڭىنان كىرگەن ون مىڭ اتتى اسكەرى دىم دا ىستەي المايتىن ەدى.
توقتامىس ەدىگەگە ويلانا قارادى. «دۇرىس ايتادى. اسكەردى سوعىسقا وسىلاي تاربيەلەۋ بۇل دا ءبىر ويلاناتىن دۇنيە ەكەن. دەگەنمەن وسى ەدىگەنى جاۋىنگەرلەرى بوسقا قادىرلەمەيدى-اۋ... ويى تىم تەرەڭ... مۇنداي ادامنىڭ سەنىڭ سول قاناتىڭنىڭ قاتارداعى ءبىر ءامىرى بولىپ جۇرە بەرۋى نەعايبىل. ال اسكەر باسى — ءامىر ءال مۇرا ىستەۋ و دا ءقاۋىپتى.
دەمەك بۇنى تەزىرەك سىناعان ءجون بولار. قاشانعى سەزىكتەنە بەرەمىن؟».
كەن-جانباي ەدىگەنىڭ سوڭعى ايتقانىنا كونگىسى كەلمەگەندەي سىناي كورسەتتى.
— ال ماماي باسقاشا ويلادى،— دەدى ول ەدىگەگە قاراپ.— الدىندا تۇرعان ورىستىڭ بار اسكەرى دەگەننەن كەيىن ول وردانىڭ بار كۇشىن بىردەن توگىپ، جاۋ اسكەرىن ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرمەك بولدى...
— ءيا، ورىستىڭ بار اسكەرى الدىندا تۇرسا، ويتكەنى دە دۇرىس ەدى عوي،— دەدى توقتامىس،— ءبىراق ولاي بولماي شىقتى ەمەس پە؟
— جالعىز بۇل ەمەس، ماماي شۋ دەگەننەن قاتەلەستى،— دەدى كەن-جانباي.
— تاعى قانداي قاتەسىن ايتاسىن؟ — توقتامىس «كونە، ايت! ايت! بىزدەن ەشتەڭەڭدى جاسىرما» دەگەندەي كەن-جانبايعا تەسىلە قارادى.
— قاتە شۋ دەگەننەن بولدى. ماسكەۋ كنيازىمەن سوعىسامىن دەپ ماماي ليبكە كنيازى جاعايلا مەن ريازان كنيازى ۇلپەكپەن وداقتاستى. ەكەۋى دە ۇرىسقا كەلمەي قالدى.
— قارعا قارعانىڭ، كوزىن شۇقيتىن با ەدى؟ — دەدى ەدىگە.— ودان دا، كەن-جانباي، سەن بىزگە ماماي ورىس شەبىن قالاي شاپتى، سونى ايتشى. ۇزىن نايزالى، تەمىر كيگەن، قاز-قاتار سىرەسىپ تۇرعان جاۋ شەبىن، تىكەلەي ات قويىپ الا المايتىنىن ماماي بىلمەدى مە؟ قانداي جاڭا تاسىلگە سەندى؟
— بار پالە مامايدىڭ سول جاڭا تاسىلىنەن عوي. جوق، ءتىپتى جاڭا ءتاسىلدىڭ وزىنەن ەمەس، ونى كۇنى بۇرىن سوقىر يمانعا كورسەتۋىنەن بولدى.
مامايعا سوعىسقا كىرمەستەن بۇرىن كوكتەمنەن باستاپ اسكەرىن ۇيرەتكەن. بىرنەشە اسكەري ويىن وتكىزگەن. ەكى جاقتىڭ جەكپە-جەك ايقاسى وتىسىمەنەن، داۋىلپازدار قاعىلىپ، مامايدىڭ جالاۋى كوككە سىرىق بويى كوتەرىلگەن شاقتا، ءبىزدىڭ قوسىندار ءيىن تىرەسىپ تۇرعان جاۋ شەبىنىڭ ءۇش جەرىنەن — ورتاسىنان، ەكى قاناتىنان تيۋگە ءتيىستى ەدى. تيگەندە بۇرىنعىداي، لەك-لەك بوپ ەمەس، ۇشىپ بارا جاتقان قازدار ءتارىزدى، ءۇش بۇرىشتانىپ جاۋ شەبىنە كىرۋى كەرەك-تى. وسى ءۇش بۇرىشتىڭ ءسۇيىر ۇشىندا، كاففا ۇستالارى ىستەگەن نايزا وتپەس كوك ساۋىتتى، اتتارىنىڭ كەۋدەسىنە دە تەمىر قالقان جابىلعان، بەس ءجۇز سالت اتتى اسكەر بولاتىن. وسى ءسۇيىر ۇشتى الدىڭعى جاساق سوڭىنداعى ەكى قاناتىنا قاراي كەڭي بەرىپ، الگى ءۇش قولدىڭ ەڭ ارتقىسى قاتارلاسىپ كەتسىن دەلىنگەن. جانە العاشقى شاپقان بەس ءجۇز ادامنان قۇرىلعان ءسۇيىر ۇشقا اينالعان جاساقتارمەن، ونىڭ كەڭىتە تۇسەتىن سوڭعى قاتارلاردىڭ جاۋىنگەرلەرى جاۋعا قاراي اتتارىن پارمەنىنشە شاپتىرىپ، تەمىر ۇشتى نايزاداي جاۋ شەبىنە تۇتاسا كىرگەن قالىڭ اسكەر جاۋ بۇلىقتارىن اتتارىمەن تاپتاپ، قىلىشتارىمەن شاپقىلاپ بىت-شىتىن شىعارۋى كەرەك بولاتىن. مۇنداعى ەن ۇلكەن ماقسات قاز-قاتار ءيىن تىرەسكەن ورىس ساپتارىنىڭ ءتارتىبىن بۇزىپ، وپالاڭ-توپالاڭ ەتۋ ەدى. سوسىن ءار جۇزدىك، مىڭدىق قاتارلارى بولشەكتەنگەن، ءبىرى مەن ءبىرى سايلانىسىن بۇزىپ العان ورىس بۇلىقتارىن قورشاي ءتۇسىپ، ال ۇستىنەن شوقپاردىڭ، قىلىشتىڭ استىنا الۋلارىمىز كەرەك ەدى.
— ال ورىستار ويتۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرمەدى مە؟ — دەدى توقتامىس.
— جوق، مۇمكىندىك بەردى. مۇمكىندىك بەرگەندە قانداي. ءبىزدىڭ نايزانىڭ ۇشىنداي ءسۇپ ءسۇيىر بوپ شاپقان ساۋىتتى جاساقتارىمىز ۇستەرىنە كەلىپ قالعان كەزدە، ولار قارسىلىق ەتپەي، ءبىر سوت ءۇش جەردەن قاق ايىرىلدى. بار پارمەندەرىمەن جاۋدى اتتارىنىڭ كەۋدەلەرىمەن ۇرىپ، اياقتارىنىڭ استىندا تاپتاپ ارنا سالامىز دەگەن جىگىتتەر، سول شاپقان قارقىندارىمەن ورىس جاۋىنگەرلەرى تاسالاپ تۇرعان، ور، جىرالارعا كەپ، ءبىرىنىڭ. ۇستىنە ءبىرى قۇلادى... ال ورىس سىپايلارى ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدى سابىن بۇزباي، قورشالانا تۇرىپ قارسى الدى. ولاردىڭ ءتارتىبى ەمەس، ءبىزدىڭ ۇرىس ءتارتىبىمىز بۇزىلدى. سول، العاشقى قارقىندا-اق ءبىز ۇلكەن اپاتقا ۇشىرادىق. امال جوق، اتتى اسكەرىمىزدىڭ جاۋدان سىتىلىپ شىعىپ، قايتا تۇسەتىن نە قاشقان بولىپ، سوڭىمىزدان شۇبىرتا قۋدىرىپ، كەيىن بۇرىلىپ قايتا تيىسەتىن ايلالارىمىزدى پايدالانا المادىق. ورىس اسكەرىمەن ارالاسىپ كەتكەن ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرىمىزگە ەندى جاۋىمەن قويان-قولتىق الىسۋعا تۋرا كەلدى. وردانىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرى اتتارىنان ءتۇسىپ، جاياۋ الىستى. مۇنداي قويان-قولتىق ۇرىسقا ۇيرەنبەگەن بىزگە بۇل قىرعىن وڭايعا تۇسپەدى، سوندا دا كوپتىڭ اتى كوپ قوي، ءباھادۇر، مىڭ باستارىنىڭ ارقاسىندا، قايتادان تارتىپكە كەلگەن ءبىزدىڭ سىپايلار ۇرىستىڭ ورتا كەزىندە جەڭە باستاپ ەدى، ماسكەۋ كنيازى بىزدەن قۋلىعىن اسىردى. بىرىنشىدەن، كۇنى بۇرىن ۇرىسۋ تارتىبىمىزدەن حاباردار بولىپ قالعاندىقتان، سونىڭ ىڭعايىنا قاراي شەپتەرىن قايتا قۇرىپ الىپ، بىزگە ەركىن سوعىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ال ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ بار اسكەرىمىزدى بىردەن ۇرىسقا كىرگىزدىرىپ، ءوزى سوعىستىڭ دەر كەزىندە ورمانعا تىعىپ قويعان اتتى اسكەرىن پايدالانا الدى...
— راسىمەن ماماي ورىستاردىڭ كومەكشى كۇشى جوق دەپ ويلادى ما؟ — دەدى ەدىگە.
— قالاي شاتىسقانىن ءوزى دە بىلمەي قالعان ءتارىزدى.
— ال سوندا اتاقتى كەن-جانباي باتىر قايدا ەدى؟
كەن-جانباي كوزسىز ەر، اسقان مەرگەن، وسى تۇستاعى ءداشتى-قىپشاق باتىرلارىنىڭ ەڭ داڭقتىسى ەدى.
— ءبىز مامايعا سەندىك.
توقتامىس كەنەت تۇنجىراي قالدى.
— سول سەنىمىڭدى اقتاماعانى ءۇشىن ونى تاستاپ كەتتىڭدەر مە؟ — دەدى ول.
باعانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان قاراقوجا باتىر:
— الديار حان، سوڭىمىزعا ەرگەن تايپامىزبەن ءوز ەل-جۇرتىمىزعا كەلىپ قوسىلعاندىعىمىزدى وپاسىزدىققا سانايسىز با؟ — دەپ سول قوزعالىپ قويدى.
— ءيا، ءبىز بۇدان ءارى نوعايلى قاۋىمىندا قالۋدى ءجون كورمەدىك،— دەدى كەن-جانباي.— سوڭىمىزدان ەرگەن حالىقتىڭ بولاشاعىنان قورىقتىق. بۇگىن جەڭىلگەن ماماي، ەرتەڭ تاعى جەڭىلمەسىنە كىم بىلەدى. ال سوعىسپا دەپ ايتۋعا باتا المادىق. ءوز دەگەنىنە قارسى شىقساڭ مامايدىڭ كەكتەنە قالاتىنى ايگىلى ءجايت.
— سوندا ماماي ورىسپەن قايتادان سوعىسپاق پا؟ — دەدى توقتامىس.— وعان كۇشتى قايدان الماق؟
توقتامىس كەن-جانبايعا باعانادان بەرى ايتا الماي وتىرعان سۇراعىن بەردى. وعان مامايدىڭ وتكەن سوعىسىنىڭ تاريحىنان گورى، الداعى ويى، اسكەري كۇشى، قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ كۇي-جاعدايى، مامايعا دەگەن كوزقاراستارى قىمبات ەدى. ويتكەنى التىن وردانىڭ قىرۋار جەرىن يەمدەنىپ، قىرىم مەن ساقىستان تۇرعىن ەلىنىڭ مول بايلىعىن پايدالانىپ وتىرعان مامايمەن ءوزى سوعىسپاق ەدى. ونىڭ قاراماعىنداعى قىرىم، ساقىستاندى قايتادان التىن ورداعا باعىندىرۋدى جاقىن ۋاقىتتاعى ماقساتى كورگەن. بۇ دا ءتۇبى ورىس ەلىمەنەن شايقاساتىنىنا شەك كەلتىرمەگەن. ءبىراق مادەنيەتى، ونەركاسىپ مۇمكىنشىلىگى وزىنەن جوعارى تۇرعان ورىس ەلىن ماماي ءتارىزدى، تەك قىرىم مەن ساقىستاننىڭ قارۋ-جاراقتى كۇشىمەنەن عانا جەڭىپ الام دەمەي، ونىمەن بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ، وزبەك پەن جانىبەك كەزىندەگىدەي، ابدەن بىرىكتىرىپ جانە كۇشەيتىپ العان سوڭ ايقاسپاق ەدى. سوندىقتان جوشى ۇلىسىن بۇتىندەي باسقارۋ — ەندى توقتامىستىڭ كوكەيكەستى ارمانىنا اينالعان. ەگەر وسى ارمانىنا جەتە السا، وعان بۇرىنعىسىنان دا شارىقتاي باستاعان اقساق تەمىر دە بالەندەي ءقاۋىپتى كورىنبەگەن. دەمەك، كەشەگى ءوزىن وسى تاققا وتىرعىزدىرعان اقساق تەمىرمەن دە بۇنىڭ ءبىر ايقاسۋى كۇمانسىز ەدى. ويتكەنى باسقا امىرشىگە باعىناتىنداي توقتامىس قاراپايىم جان ەمەس، جانە جاعاتاي ۇلىسىنىڭ قولتىعىنا كىرەر التىن وردا دا ونداي ۇساق حاندىق ەمەس. بۇل ءالى دە جان-جاعىنان يت تالاعان كوكجال ارلان قاسقىر. ەگەر جارالارىنان جازىلا السا، ءولى تالاي ماۋارانناحر، اقساق تەمىرلەردى قان-قاقساتا الادى. ال سول التىن وردانى بۇرىنعى ايبارلى حالىنە كەلتىرۋ ءۇشىن بۇگىنگى تاڭدا توقتامىسقا ەڭ كەرەگى ماماي ورداسىن وزىنە باعىندىرۋ ەدى. بۇل تۇستا كەن-جانبايدىڭ ماماي ورداسى جايىندا بۇگىنگى ايتىپ تۇرعانى توقتامىسقا كوپ نارسەنى اڭعارتتى. التىن وردا حانى مامايدىڭ مىقتى جاعىن دا، وسال جەرىن دە ءبىلىپ الدى. ماماي ورداسىنداعى كەن-جانباي مەن قاراقوجا باتىرلار باسقارعان ارعىندار مەن كەنەگەس رۋلارىنىڭ ەلەۋلى بولەگىنىڭ قىرىم ءامىرشىسىن تاستاپ التىن وردا جەرىنە كوشىپ كەلگەنى ەدىگەگە ءتىپتى ۇناعان جوق. جوق، بۇل جاعداي ەدىگەگە ءوزىنىڭ مامايمەن ءبىر رۋعا ءقازىر نوعايلى اتالعان ماڭعىت رۋىنا جاتاتىندىعىنان، نەمەسە مامايعا جانى اشىعاندىعىنان ۇناماي قالعان جوق. مامايدى قۇرتۋ كەرەك ەكەنىن ەدىگە دە ماقۇلداعان. ءبىراق جاسىنان بي اتانعان قىراعى ەدىگە بۇل كەشۋدىڭ التىن وردا قاراماعىنداعى ەكى ەلدىڭ، ياعني، نوعايلى، قىپشاق دەگەن ەكى تايپانىڭ ىرگەسىن بولە باستاعانى ەكەنىن تۇسىنگەن. ارينە، وسى بۇگىنگى ءبولىنۋ، بۇدان ءجۇز ەلۋ جىل وتكەننەن كەيىن ءوزىنىڭ ۇرپاعىنىڭ ءتورتىنشى بۋىنى — اتاقتى مۇسا، جاڭبىرشى بيلەردەن تاراعان نەمەرە شوبەرەلەرى شەيح-ماماي، الشاعىر، وراق، تەلاعىس، سەيتەكتەر اق وردانىڭ ورنىن باسىپ قالعان قىپشاق تايپاسىنا قارسى شىعىپ، وسى حاندىقتىڭ سارايشىقتا ايگىلى حانى قاسىمدى ءولتىرىپ، ونىڭ بالاسى تاگير تۇسىندا، نوعايلى جۇرتى قىپشاق ەلىمەن سوعىسارىن بىلگەن جوق. جوق،. ەدىگە بۇگىنگى التىن وردانىڭ ءبىرى باتىس، ەكىنشىسى شىعىس بوساعاسى. بولعان اعايىندى، نوعايلى، قىپشاق ەكى تايپانىڭ ءبولىنىپ، قىپشاق قازاق اتانىپ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ، شاڭىراق كوتەرۋىنە ءالى ءجۇز جىل تولماي جاتىپ، الدەن ءباز-باياعى باقتالاستىق، جەر-سۋ تالاستىق سەبەپتەرىمەن بولشەكتەنە باستاعانىن ۇناتپاعان. راس، تاريح ەدىگەنىڭ بۇل قارسىلىعىنا قاراماعان.
جوق، ەدىگە زامانا وزگەرىسىن، بولاشاقتىڭ تاريح جولدارىن بولجاي الماعان. ال بۇگىن كەن-جانباي مەن قاراقوجا قاراماقتارىنداعى ەلدەرىن ەرتىپ ماماي ورداسىنان ءبولىنىپ شىققانىن، ول تەك جامان ىرىمعا ساناعان. مامايدىڭ باسىنا اۋىرتپالىق تۇسكەن شاقتا بۇل ەكەۋى وپاسىزدىق ىستەدى دەپ ەسەپتەگەن. كوڭىلىنە كۇدىك كىرگەن ەدىگە ءوزىن ۇستاپ تۇرا المادى.
— ال ەگەر توقتامىس حان قان مايداندا ءبىر جاۋىنان جەڭىلسە، سەندەر قايدا قاشاسىڭدار؟
— جۇرتتىڭ ءبارىن ءوزىڭ دەيسىڭ بە؟ — دەدى كەن-جانباي مالداسىن شارت جۇگىنىپ الىپ.— مەن كەلسەم، ءوز تايپاممەن ءوز ەلىمە، ءوز ورداما كەلدىم.
كەن-جانبايدىڭ بۇل ءسوزى ەدىگەنىڭ التىن وردادان ءبىر كەزدە اقساق تەمىرگە قاشقانىن بەتىنە باسۋ ەدى. ەدىگە تۇنەرە ءتۇستى. بۇل ەكەۋى بالا جاستان بىرگە وسكەن. ەدىگە ءامىر بالاسى بولعاندىقتان، قۇمكەنتتەگى ءوزى تۇستاس سەرىكتەرىنىڭ ويىن توبەلەستەرىندە ىشتەرىندەگى تورەسى، باسشىسى سانالاتىن. جاستاي ەدىگەنىڭ ۇستەمدىگىن كورىپ وسكەن كەن-جانباي، ونىڭ دوسى دا، قاسى دا ەدى. ال ءقازىر بۇكىل ءداشتى قىپشاقكا ەسىمى ايان، ايگىلى باتىر، ەدىگەنىڭ امىرلىگىنە دە، تەگەۋرىندى مىنەزىنە دە قاراعىسى كەلمەدى. بالا جاستان ىشتە جاتقان نارازىلىق بىردەن سىرتقا شىقتى. اناۋ جانىنا باتار بىردەمە دەسە جاعاسىنان الا تۇسۋگە بار.
تاپقىرلىعى، اقىلدىلىعى ءۇشىن بالا جاستان ەل اراسىندا ەدىگەنى تەككە بي دەمەسە كەرەك-تى، ول وزىنە شاپقالى تۇرعان قاباعان ارلاندى جۋاسىتقىسى كەلگەندەي:
— يە، سەندەر جالعىز كەلگەن جوقسىڭدار عوي، قاراماقتارىڭداعى ەلدەرىڭدى الا كەلىڭدەر، بۇل كوپ جاعدايدى وزگەرتەدى،— دەي سالدى.
ەدىگە كەنەت كەن-جانبايعا قارادى. بۇنى كورمەگەلى جيىرما جىلداي بولىپ قالعان ەدى. جاس كەزىندە كەن-جانباي جاس بولتىرىك ءتارىزدى بولاتىن، دەمەك ءتۇبى كوكجال قاسقىرعا اينالاتىنى ءور مىنەزىنەن بايقالىپ تۇراتىن، ءبىراق جاستىعىنان با، الدە ءالى قانعا قۇمارلانىپ ۇيرەنبەگەندىگىنەن بە ەدىگەگە قارسى شاپپايتىن، كوبىنە ايتقانىنا كونە بەرەتىن... ال ءقازىر؟ ەدىگە وعان تاعى ويلانا قارادى. قارسى الدىندا ءالى شارت جۇگىنگەن، ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن كەن-جانباي وتىر. اينىماعان، شابۋعا ىڭعايلاعان كوكجال قاسقىر...
ەدىگە كەنەت جىميدى. ونىڭ ەسىنە بالا جاستارىنداعى ءبىر وقيعا ءتۇستى.
جىگىت بولا باستاعان كەزدەرى ەدى. كەنت سىرتىنا ءبىر توپ جاسوسپىرىمدەر اڭعا شىققان. قارۋ-جاراقتارىن قوستارىنا تاستاپ، تاياۋ وزەنگە ات جالداتىپ، سۋعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان. كەنەگەس رۋىنىڭ ەكى مەرگەن بالا جىگىتى — كەن-جانباي مەن كوكجالدى وزگەلەردەن بۇرىنىراق كەتكەن. ءبىرى ساداقتى، ەكىنشىسى ساداقسىز. كەنەت الدارىنان ءبىر قىزىل تۇلكى زىپ ەتىپ جۇگىرىپ ءوتىپ، شوقشا توبىلعىنىڭ اراسىنا كىرىپ كەتەدى. كەن-جانباي ونى ءبىرىنشى كورەدى. جاقىن قالعان قوستارىنا جۇگىرىپ بارىپ ساداعىن اكەلگەنشە كوكجالدى تۇلكىنى اتىپ ۇلگىرەدى. ساداعىن الىپ كەلگەن كەن-جانباي «ەڭ الدىمەن مەن كوردىم، تۇلكى مەنىكى» دەپ جابىسا كەتەدى. كوكجالدى بەرمەيدى. ەكەۋى توبەلەسۋگە اينالادى. وسى كەزدە ءبىر ءجاسوسپىرىم بالالارمەن ەدىگە كەلەدى. ەكەۋى ءومىر بالاسىنا جۇگىنەدى.
— بىلاي بولسىن،— دەيدى ەدىگە ۇكىم ايتىپ.— ءبىر بالا تۇلكىنى كەن-جانباي كورگەن جەرگە ۇستاپ تۇرسىن. كەن-جانباي، سەن اتاسىڭ، ەگەر تۇلكىگە تيگىزسەڭ — تۇلكى سەنىكى، تيگىزە الماساڭ — كوكجالدىكى. ال ۇستاپ تۇرعان بالاعا تيگىزسەڭ، قۇنىن تولەيسىڭ.
— جارايدى،— دەيدى كەن-جانباي.
ەدىگە كەن-جانباي مەن كوكجالدى كورسەتكەن جەرگە، ءبىر بيشارا كەدەيدىڭ بالاسىنا تۇلكىنى باسىنا كوتەرتە ۇستاتىپ قويادى. بالا قورىقسا دا، ءامىر ۇلى ايتقان سوڭ امالسىز، تۇلكىنى ۇستايدى...
— ەگەر بالانى جازىم قىلساڭ، دەيدى ەدىگە كەن-جانبايعا،— قۇنىنا اكە-شەشەسى نە تىلەيدى، سونى بەرەسىڭ. ەگەر قانعا قان دەپ ءوزىڭنىڭ باسىڭدى تىلەسە، باسىندى بەرەسىڭ!
— بولسىن! — دەيدى ەكى كوزى شاتىناپ كەتكەن قايسار كەن-جانباي. سول كەن-جانباي وسى. سونداعىداي ەكى كوزى ۇشقىن اتىپ شاتىناپ تۇر. كەن-جانباي بالا ۇستاپ تۇرعان تۇلكىنىڭ ءدال باسىنان تيگىزىپ، ولجالى بولعان. وزگە جۇرت جوق جەردەي قاتەرگە ىلىككەن بالانىڭ امان قالعانىنا قۋانسا، بۇل تۇلكىنى كوكجالدىعا جىبەرمەگەنىنە، ءوزىنىڭ ءدال تيگىزگەنىنە شاتتانعان.
ءقازىر ەدىگەگە قاراپ، ءدال سونداعىسىنداي ەكى كوزى وتتاي جانىپ، ەشتەڭەدەن سەسكەنبەيتىنىن كورسەتىپ، سەستەنە قالعان. ەدىگە كەن-جانبايعا تاڭدانا «شىركىننىڭ قايسارلىعىن-اي!» دەپ كوزىن اۋدارىپ اكەتتى.
ال ەدىگەنىڭ مىنەز-قۇلقىن جاقسى بىلەتىن توقتامىس ىشتەي ءقاۋپى بار ءامىرىن ءبىر مۇقاتاتىن ءساتى كەلدى دەپ ويلادى. بۇرىن دا التىن وردا حانى «قىزىمدى بەرگەن كۇندە دە اكەسىن ولتىرگەنىمدى ۇمىتا قويار ما ەكەن؟ جانە اقساق تەمىر بۇنى ءوز ورداسىنا الىپ قالماي، نەگە ماعان قوستى؟» دەپ كۇماندانا بەرەتىن. ونىڭ ۇستىنە جاس بايبىشەسى، ايگىلى سۇلۋ سادات-بەگىم: «وسى ەدىگەدەن قۇتىل، ساعان قاراعان ءتۇرى ماعان ۇنامايدى، قىزىڭدى بەرسەڭ، ونى مىسە تۇتپاي، ءالى تاعىڭنان دامەتىپ جۇرمەسە نەتسىن...» دەپ سوڭعى كەزدە مازاسىن الا بەرگەن. ايەلىنىڭ سوزىنە توقتامىس ريزا بولىپ قالعان. بۇرىن ول ەدىگە جايىندا بىرەن-ساران وسەك تە ەستىگەن. ەندى مىنە، سوڭىنداعى جۇرتىمەن ءوزى كەلىپ قوسىلىپ وتىرعان قوس باتىرعا، حان ايتار بيلىكتى، باسا-كوكتەپ ەدىگەنىڭ ايتىپ تۇرعانى مىناۋ!
توقتامىس كەن-جانباي مەن قاراقوجا باتىرعا جىلى شىراي كورسەتە قارادى.
— ەدىگەنىڭ سوزىنە رەنجىمەڭدەر،— دەدى توقتامىس.— قانداي ويمەنەن بىلاي سويلەپ تۇرعانىن سوڭىنان تۇسىنەرسىڭدەر. ال اق يىق قىران قوس باتىر، سوڭدارىڭداعى ەلدەرىڭدى ەرتىپ، ءوز ۇيالارىڭا قايتقاندارىڭا التىن وردا حانى ءبىز ريزا. ريزالىعىمىز سونشالىق، ەرگەن جۇرتتارىڭ ءبىزدىڭ دالادان قالاعان جەرلەرىنەن قونىس السىن، كوشىپ-قونعان شىعىندارى بار، وزگە جۇرتتاي ەمەس، ابدەن جايلاسقاندارىنشا، ەكى جىل بويى وردا مۇقتاجىنا ەش الىم-سالىق تولەمەسىن. سونىمەن بىرگە التىن سەمسەر كەن-جانباي، بۇگىننەن باستاپ مىنا تۇرعان اتان جىلىك ارىس كەۋدە قاراقوجا باتىرىڭدى قوسا، التىن وردانىڭ باس تىرەۋلەرى بولىپ سانالار ۇلىسىنىڭ سول قاناتىنا جاتاتىن جوشى، قوس داۋلەت، قۇدايبەردى، قوبىلاندى، شۋاق، ۋاق، شورا توعىز باتىرىمنىڭ باسشىسى ءوزىڭ بوپ وردامدا قال! — توقتامىس ءسوزىم قايسىڭا قالاي ءتيدى دەگەندەي ءسال توقتاي قالدى. ەدىگە سۇپ-سۇر بوپ كەتتى. الگى ايتىلعان سەگىز باتىر، ءوز تايپالارىنىڭ قوسىندارىن باسقارىپ التىن وردانىڭ سول قاناتىنا جاتاتىن. جانە بۇل ءداشتى قىپشاقتىڭ قوسىندارى سول قاناتتىڭ نەگىزگى كۇشى سانالاتىن. وسى باتىرلاردىڭ باس باتىرى بولۋ دەگەن ءسوز الگى قوسىندار كەن-جانبايدىڭ قاراماعىنا كىرەدى دەگەن ءسوز ەدى. ەگەر ەدىگە ءتارىزدى جەكە قول باسقارىپ جۇرگەن ءۇش-تورت ومىرلەردى ساناماعاندا، سايىپ كەلگەندە، كەن-جانبايعا «سەن سول قانات اسكەرىنىڭ باسشىسى بولاسىڭ» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان ەدى بۇل ءسوز. ال سول قاناتتىڭ باس قولباسشىلىعى اقىلىنا، ەرلىگىنە توقتامىسپەن مايدانعا قاتار ءجۇرىپ التىن ورداعا كورسەتكەن ەڭبەگىنە قاراعاندا، ەدىگەگە بەرىلۋگە ءتيىستى ەدى.
بالا جاستان وزىنەن تومەن جۇرگەن كەن-جانبايعا، توقتامىستىڭ بۇل دارەجەنى بەرگىسى كەلىپ تۇرعانىن، ەدىگە حاننىڭ ارام ويىن بىردەن ۇقتى. جاۋار بۇلتتاي تۇنەرە قالۋى دا وسىدان ەدى. ال توقتامىس سىلتەگەن تاياعىنىڭ ەدىگەنىڭ اۋىرىپ جۇرگەن جەرىنە ءدال تيگەنىن، ءسال اڭعارىپ، ونىڭ سول اۋىرعان جەرىن بۇدان دا اۋىرتا تۇسەيىن دەگەندەي، ءسال كىدىردى دە، ءسوزىن قايتادان جالعاي ءتۇستى.— ەدىگە ءومىر، مەنىڭ بۇل شەشىمىمدى ءسىز دۇرىس دەيسىز بە؟ — دەدى حان ەدىگەگە ءسال بۇرىلىپ.
— الديار حان ماعان بۇل سۇراقتى اقىلى جەتپەي بەرىپ تۇرعان جوق قوي دەيمىن،— دەدى ول باسىن ءسال ءيىپ.— ال مەنىڭ ويىمدى بىلگىڭىز كەلسە كەن-جانباي باتىر بۇدان دا ۇلكەن دارەجەگە دە لايىقتى.
ءسويتتى دە باسىن تاعى ءسال ءيىپ، تىزەسىن بۇكپەي سارايدان شىعا جونەلدى.
ەدىگەنىڭ اشۋلانىپ كەتكەنىن ۇيدەگىلەر تەگىس ۇقتى. توقتامىس «ساعان سول كەرەك» دەگەندەي ءسال كۇلىمسىرەي، ءۇن-تۇنسىز تىنا قالدى.
كەن-جانباي نە دەرىن بىلمەي، جەردى قۇر شۇقىلاي بەردى. تەك ەڭگەزەردەي قاراقوجا باتىر عانا «ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قال» دەگەندەي سول ماڭعازدانا وتىرعان قالپىنان بۇلك ەتپەدى. دەمەك، ءۇي ءىشى، كەنەت بىرەۋ ولگەندەي تىتىركەنە قالدى. «وسى ىستەگەنىم دۇرىس بولدى ما؟» دەگەندەي الدەنەدەن قوبالجىپ، توقتامىس سازارا ءتۇستى.
دۇنيەنىڭ كۇندىزگى اۋرە-سارساڭىن ۇمىتىپ، بار الەم مۇلگىپ، ۇيقىعا كەتكەن. تاڭ قاراڭعىسى تاراي باستاعان كەز. اسپاندا اي ساۋلەسى دە تاۋسىلىپ، جەر جيھان ءبىر ءسات تىنىشتىققا ەنگەن. تەك وقتا-تەكتە الدەقايدان قاسقىردىڭ سەرىكتەرىن شاقىرىپ ۇلىعانى، نە كەنەت تۇلكىنىڭ تىرناعىنا ىلىگىپ قالعان، ۇكىنىڭ نە جاپالاقتىڭ شار ەتكەن داۋسى ەستىلەدى...
كەز ەدى ءتاڭسارىسى مۇلدە جۋىق،
كەتكەن-دى تۇنگى سامال جەل دە سۋىپ،
كەلەدى سارى بەلدەن تومەن قۇلاپ
توپ ادام، جۇرىستەرى جەدەل، سۋىت.
جال-قۇيرىق جەرگە ءتۇسىپ كومىپ جاتقان،
كەر توبەل جورعا مىنگەن كوبىك اتقان.
اق سارى توپ الدىندا سۇلۋ جىگىت
تۇلعاسى انادايدان كوزدى تارتقان،
دەپ اقىن ايتقانداي، تاڭ بىلىنە جەيحۋنداريانىڭ اشۋلى تولقىندى جاعاسىن جاعالاپ، قالىڭ بىتكەن جيدە، قاراعاش، توعاي-ورماندارىن بەتكە ۇستاي، ءبىر توپ جىگىت ءۇستىرت ءجۇرىپ كەلە جاتىر. مىنگەندەرى كىلەڭ قارا كوك تەكەجاۋمىت جۇيرىكتەر. جالعىز-اق توپ الدىندا كەلە جاتقان كىسى اقسارى سۇلۋ ءوڭدى جاسى وتىزداردان اسىپ كەتكەن، وتكىر كوزدى، قالىڭ قاباقتى، قوشقار مۇرىن، بالۋان دەنەلى ادام. وزگەلەردەن ەڭسەسى بيىك، اتقا وتىرىسى دا بولەك. استىنداعى ەسىك پەن توردەي تەڭبىل قارا كوك جورعاسىن، باياۋ عانا سيپاي قامشىلاپ، ەر ۇستىندە ءبىر قىرىنداي وتىرىپ قايداعى جوق ءتاتتى ويعا كەتكەندەي. ءتۇن قاراڭعىسىنا دا، ۇرەيمەن تىنعان قالىڭ ورمان-توعايلارعا دا، تولقىنى دولدانا جاعاسىن ۇرعان قارا كولەڭكەدەگى سۇستى جەيحۇندارياعا دا ەش كوڭىل اۋدارماي، اندا-ساندا كۇلىمدەپ قويىپ، ءوز ويىمەن كەلە جاتىر. بۇل سول كەزدە اقساق تەمىر ورداسىندا قىزمەتتە جۇرگەن ەدىگە ەدى. وسى تۇنگى وقيعا بۇدان ون جىل بۇرىن بولعان. تۇنگى سالتاتتىلاردىڭ بەتى، حورەزم حاندىعىنا جاتاتىن، جەيحۋنداريانىڭ سول جاق جاعاسىنان ءۇش فارساحتاي جەردە تۇراتىن ماڭعىت كەنتى ەدى. نوعايلى ەلى بوپ كەتكەن ماڭعىت رۋى ول كەزدە ءداشتى قىپشاق پەن ماۋارانناحرداعى ەڭ كوپ جۇرت بولاتىن. بۇل ەل تەك قانا ءداشتى قىپشاقتىڭ كۇنگەي-باتىس جاعىن عانا ەمەس، حورەزمنىڭ باتىس تۇسىن دا «ون سان ءۇيلى نوعايلى» دەپ كەلەتىن جىرعا قاراساق، بۇل قىرۋار جەر ەدى. ءار تۇمەن ون مىڭ كىسىدەن قىرىلىپ، ون تۇمەن ءبىر سانا سانالاتىنىن ەسكە الساق، سول تۇستىڭ وزىندە نوعايلى ەلى ميلليوننان اسىپ تۇسەدى ەكەن. قانشاما جۇرت! ال ءقازىر...
وسى نوعايلى ەلىنىڭ حورەزم جەرىندەگى باس قالاسى ءقازىر ەدىگەلەر كەلە جاتقان ماڭعىت كەنتى بولاتىن. ەدىگە وسى ماڭعىت شاھارىنىڭ دارۋعاشىسى سيداق ءبيدىڭ قىزى سادات-بەگىممەن وسىدان بەس-اق اي بۇرىن، ءبىر ۇلان اسىر ۇلكەن تويدا كەزدەسكەن. ماحاببات دەگەن ءبىر سيقىرلى كۇش قوي، ءبىرىن-بىرى قاتتى ۇناتىپ، جولىعار مەزگىلدەرىن ۋادەلەسىپ قالعان. قىزدىڭ ساباعىنان ۇزىلگەلى تۇرعان الماداي، ابدەن پىسكەن كەزى ەدى. دەمەك، ول قانداي بالداي ءتاتتى بولعانىمەن ەدىگە ءسوز بەرگەن كۇنىندە كەلە الماي قالعان. بەلدەۋدەن اتى، بەلدەن قارۋ-جاراعى كەتپەگەن جورىقشىلىق زامان، اقساق تەمىردىڭ امىرىمەن ول سىعاناق جاققا جورىققا جول شەككەن. و جاقتا جەتى ايداي ءجۇرىپ كەيىن ورالعانىندا ەدىگە قىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا اكەسى، ماڭعىت دارۋعاشىسى سيداق، سادات-بەگىمدى توقتامىسقا توقالدىققا بەرمەكشى بولعانىن ەستىگەن. اجارىنا اقىلى ساي قىز ەدىگەگە وتە ۇناعان ەدى، ەندى وكىنىشتەن بارماعىن شايناپ قالا بەرگەن. ءبىراق، وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن قىز جەزاققا، ءبىر اپاسىنىڭ ۇيىنە توركىندەپ كەلگەن كەزىندە، ەدىگە ونىمەن تاعى ۇشىراسقان. بۇگىن-ەرتەڭ ۇزاتىلعالى تۇرعان سادات-بەگىم، جات ەلدە كوش جونەكەي جولىعۋعا، اياعىنا تاس باتىرماي اڭدىپ جۇرگەن كۇزەتشىلەرىنەن قورقىپ، ماڭعىت ماڭىنداعى تويعا كەزدەسۋگە وسى بۇگىنگى كۇندى اتاعان. ەدىگەنىڭ توپ جولداستارىن ەرتىپ، ات سابىلتىپ كەلە جاتقانى، قىزدىڭ سول كۇنگى كۇتەم دەگەن ءسوزى ەدى. تاڭ قىلاڭ بەرە جىگىتتەر ەدىگە مەن سادات-بەگىم ۋادەلەسكەن توعايدىڭ تۇسىنا جەتتى. ەدىگە جورعاسىن اۋدەم جەردە قالعان سەرىكتەرىنە تاستاپ، ءارى قاراي جالعىز ءجۇردى. كۇتەم دەگەن جۋان ەمەننىڭ جانىندا قىز تۇر ەكەن. اپپاق ءجۇزى بالبىراپ ءۇزىلىپ كەتۋگە تاياۋ قىپشا بەلى بۇراڭ قاعىپ ەدىگەنى كورىسىمەنەن قىز قارسى ءجۇردى. ءسال سارعايىپ اشىلا باستاعان قارا كولەڭكە ماقپال تۇندە ەدىگەگە قىز شىق مونشاعى جۋعان اپپاق گۇل ءتارىزدى كورىندى... وسى ءبىر تاڭنىڭ نازىك گۇلىن قاتتىراق ۇستاسا ءۇزىلىپ كەتەردەي سەزىندى ەدىگە... سويتسە دە ەركەلەتكىسى كەلگەندەي، اقىرىن قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىستى. قىز دا ابدەن قۇمارتىپ، ساعىنىپ قالعان ەكەن، «بەلىمدى قاتتى قىستىڭ» دەمەدى...
جاس جاستىڭ تىلەگى ءبىر، جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر، بيە ساۋىمداي وتكەن مەزگىل، بۇلارعا قاس قاعىم ساتتەي بىلىنبەدى. تەك تاڭ ابدەن اتىپ، كۇننىڭ شىعۋى جاقىن ەكەنىنە بەلگى بەرىپ، ورمان ءىشىن بوزتورعاي مەن بۇلبۇل تامىلجىعان ۇندەرگە بولەگەندە عانا بۇلار قۇشاقتارىن جازدى.
سىنىق مىنەزدى قىز بۇرىنعىسىنان دا سىنىپ قالعان ەدى.
ءور مىنەزدى ەدىگە الدەنەگە رەنجىگەندەي.
— مەنەن بۇرىن كىممەن ويناپ ەدىڭ؟ — دەدى.
قىز كەنەت ەركە-شورا مىنەزىنە سالدى.
— ۇناماي قالدىم با؟
— جوق، نەگە!..
— ۇناعان بولسام اتىڭنىڭ ارتىنا مىنگەستىر دە ءدال ءقازىر الىپ كەت. وزىڭە دەگەن مەنىڭ كوڭىلىمدى سودان بىلەرسىڭ...
— جوق، سوندا دا...
قىز كەنەت تاعى ورشەلەنە قالدى.
— جارايدى، ايتايىن، توقتامىسپەن!
ەدىگە تۇنجىراي ءتۇستى.
— قالايشا؟ ول قاشان كەزدەسىپ ەدى؟
— ەكى ايدان اسىپ بارادى.
ەدىگە ەندى تۇكسيە قالدى.
— سوندا مەن توقتامىستىڭ بالاسىن الديلەمەكپىن بە؟ جۇرت كۇلەر...
قىز ساسقان جوق:
— سۇلتان ءۋايىز-داع بەكىنىسىنە بارىپ كەلە جاتقان توقتامىس ءبىزدىڭ ۇيدە قونىپ جاتقان سول كۇنى كەشكە تامان كورشىمىزدىڭ قۇلا بيەسىنە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ازبان ايعىرى شاپقان. سونى كورسەتىپ، ءتاڭىرىم تاعاتىمدى بۇزدى... تۇندە توقتامىستى قابىلدادىم. تاڭەرتەڭ توقتامىس اكەمنەن مەنىڭ قولىمدى سۇرادى. ال ەگەر سول قۇلا بيە بۋاز بولسا، مەن دە ەكىقاباتپىن... ال قىسىر قالسا مەندە دە ەشتەڭە جوق...
سول كۇنى ءتۇس كەزىندە، اتىن تاعالاتپاق بوپ قۇلا بيەسى بار ۇستانىڭ ۇيىنە ەدىگە كەلدى.
ۇستانىڭ ايەلى بەرگەن قىمىزدى بىر-ەكى رەت ۇرتتاپ:
— قىمىزىڭىز ءتاتتى ەكەن ءبىراق سۇيىقتاۋ ما قالاي؟ — دەگەن.
— سۋسىنعا دەپ ۇستاپ وتىرعان جالعىز بيەمىز ەدى. بيىل جازعى تۇرىم ايعىر قوستىرىپ ەدىك، سۋالايىن دەگەن بولار، ءسۇتى تىم سۇيىقتالىپ بارادى،— دەگەن ۇستانىڭ ايەلى.
سول كۇن تۇندە ەدىگە سادات-بەگىممەن تاعى كەزدەسكەن. قۇلا بيەنىڭ ىشىندە قۇلىنى بار ەكەنىن ايتقان.
سادات-بەگىم بۋىنسىز جەرگە پىشاق سالدىرماعان، ەدىگەنى جاقسى كورە تۇرىپ، امال جوق، قۇشاقتاسىپ ايىرىلعان. ءبىراق وسى قۇشاقتارى شىن ىستىق قۇشاقتار ەكەن، سوڭىنان سادات-بەگىم توقتامىستىڭ ۇيىنە كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن دە اۋلى اۋلىنا كورشىلەس قوناتىن ەدىگەدەن بايلانىسىن ايىرا الماعان.
ۇرلاپ ىشكەن اس ءتاتتى مە، الدە ەدىگەنىڭ قاسيەتى بىرتە-بىرتە ارتتى ما، سادات-بەگىم كوڭىلدەسىن ۇزاق ۋاقىت كورمەسە، كادىمگىدەي قۇسا بولىپ، ونىڭ كەلۋىن اڭساپ كۇتەتىن كۇيگە جەتتى.
ونىڭ ءار كەلمەگەن كۇنىن جىپكە تىزگەن تاسپىدەي بىر-بىرلەپ سانايتىن بولدى.
جان جۇرەگى تەك ەدىگە ءۇشىن جارالعانداي، ول كەلمەسە تار كەۋدەسىن تارتىل مىسىق تىرناپ جاتقانداي، ءوزىن قويارعا جەر تاپپادى. ونىڭ ۇستىنە توقتامىس ۇنەمى جورىقتا بولىپ، جاس دەنەسى ورتتەي جانىپ، جان ازابىن جەڭە المايتىن كۇيگە ءتۇستى. بوتەن ەركەكتەرگە قاراعىسى دا كەلمەدى. كۇندىز-تۇنى ويلايتىنى تەك ەدىگە بولدى. ال ەدىگە كەلمەدى. الابۇرتقان اساۋ كوڭىل بۇرىنعىسىنان دا كۇيىنە ءتۇستى.
ءسويتىپ، جۇرگەنىندە توقتامىستىڭ ۇلكەن بايبىشەسى دۇنيە سالىپ، ەندى وردا بايبىشەسى سادات-بەگىم بولدى.
سادات-بەگىم بۇل دارەجەسىن ەندى اياعىنا باسقىسى كەلمەدى.
ەدىگەنى قانشا جاقسى كورگەنمەن، التىن وردا حانىنىڭ سۇيگەن ايەلى جاس بايبىشەسى ەكەنىن ۇمىتپادى.
ءسويتىپ جۇرگەنىندە قايتىس بولعان بايبىشەسىنەن تۋعان توقتامىستىڭ قوس سۇلۋى — حانەكە، جانەكەنىڭ كىشىسى جانەكە ەدىگەمەن قۇپيا كەزدەسىپ جۇرەدى ەكەن دەگەندى ەستىدى.
سادات-بەگىم ەدىگەنى بۇرىنعىسىنان دا اڭساي كۇتەتىن بولعان.
ال ەدىگە بۇكىل ماۋارانناحر، ءداشتى قىپشاققا ايگىلى سۇلۋ ەركەشورا جاس جانەكەنىن ءلاززات وتى جەڭدى مە، الدە وگەي بولسا دا سادات-بەگىم جانەكەنىڭ شەشەسى عوي دەپ ويلادى ما، ايتەۋىر توقتامىستىڭ جاس بايبىشەسىمەن بايلانىسىن مۇلدەم توقتاتتى.
العاشقى كەزدە ەدىگەنىڭ كەلمەگەنىن توقتامىستىڭ قاھارىنان سەسكەنىپ ءجۇر مە دەپ ويلاعان.
ويتكەنى توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ اراسىندا تەرەڭ ور جاتقانىن ول شۋ دەگەننەن سەزگەن. بۇنداي جاعدايدا ەدىگەنىڭ ءبىر ەسەپتە ابايلى بولۋىن دا دۇرىس كورگەن.
سويتسە...
سادات-بەگىم توقتامىسقا «قىزىڭ بولەن» دەۋگە باتا الماعان. ەگەر جۇرت ايتىپ جۇرگەن ءسوز وسەك بوپ شىقسا...
سادات-بەگىم نە بولسا دا ەدىگەمەن ءوزى سويلەسپەك بولعان.
ەكى اۋىل جايلاۋعا قاتار قونعان جازدىڭ ورتاسىندا رەتىن تاۋىپ ەدىگەمەن كەزدەسكەن.
جاس بايبىشە جۇرەگى وتتاي جانىپ، وعان قۇشاعىن جايا جانىنا كەلگەندە، ەدىگە قاراماي كەتكەن.
قۇر عانا قاراماي كەتكەن جوق، قوينىنا جىلان سالىپ جىبەرگەندەي سۋىق ءسوز ايتقان.
— وينادىق، كۇلدىك، ەندى جەتەر،— دەگەن ول.— باياعىداي بۇلاڭداعان جاس ەمەسسىڭ، كوڭىلىڭنىڭ جەلىن باسار كەزىڭ كەلدى.
سادات-بەگىم كەنەت تامىرى سۋالىپ كەتكەندەي، سۇپ-سۇر بولىپ قالعان.
— ودان دا مەنى انا جاس جانەكەگە ايىرباستادىم دەسەيشى؟
— ايىرباستاسا نەسى بار؟ بۇلاڭداعان جاس جانەكە كىمنەن كەم؟
ەدىگە سادات-بەگىمنىڭ وزىنەن ءبىرجولاتا كوڭىلى قالسىن دەدى مە، وعان بۇدان دا قاتتى ءسوز ايتقان.
— سەنەن ابدەن جەرىپ بولدىم! — دەگەن.
— ءا، سولاي دەيسىڭ بە؟ — دەدى سادات-بەگىم كەنەت تۇنشىعا سويلەپ.
ەدىگە جاۋاپ بەرمەگەن قالپى كەتە بارعان. سادات-بەگىم ورنىندا تۇرىپ قالعان.
جوق، ول ەدىگەنىڭ ارتىنان جۇگىرگەن دە جوق، وكىنىپ جىلاعان دا جوق. وتىزعا جەتپەگەن، بۇكىل التىن وردا حانىنىڭ جاس بايبىشەسىن ەدىگەنىڭ «بۇلاڭداعان جاس ەمەسسىڭ... سەنەن جەرىدىم» دەگەن سوزدەرىنەن جان ازابى، ار ازابى نايزاداي قادالىپ، ءبىر ورنىندا تۇرىپ قالعان.
جالعاندا شىن جاقسى كورگەن نامىسقور ايەلدىڭ سۇيگەنىن جەك كورۋىنەن قيىن ەشتەڭە جوق. ونداي جەك كورە قالعان ايەل، كەشەگى سۇيگەنىنە دەگەن قانداي جاۋىزدىق شەشىمگە بولسا دا بارادى.
ونداي ايەل، جانە ءوزىمشىل كەكشىل بولسا، ءوز تەرىسىنەن جەرىنگەن جىلان ءتارىزدى، كەشەگى ماحابباتىنان تەز قۇتىلۋعا تىرىسادى.
ال توقتامىستىڭ جاس بايبىشەسى بۇرىنعى سىنىق مىنەزدى سادات-بەگىم قىز ەمەس ەدى. ەدىگەنىڭ كەشە عانا تۇكتى كەۋدەسىنىڭ استىندا، بويى بالقىپ، كوڭىلى شالقىپ اۋزىنا كەلگەن ەڭ ءتاتتى سوزىمەن ايمالاپ، كۇيىپ-جانىپ جاتاتىن ساداتتان، كەنەت ول بۇكىل ءداشتى قىپشاقتىڭ ءامىرشىسى التىن وردا حانىنىڭ ءوزىنىڭ ار نامىسىن قورعاي الاتىن، بەتىنەن ىزعارى شىققان، ىزعار بايبىشەسىنە اينالدى.
ءبىر ءسات اق ءجۇزىنىڭ قانى قاشىپ، كەتىپ بارا جاتقان ەدىگەنىڭ ارتىنان تەسىلە قاراپ، ول سۇر جىلانداي ىسقىرىنا:
— تۇرا تۇر، ەدىگە مىرزا،— دەدى.— ءدال بۇگىنگى ءسوزىڭ ءۇشىن ءالى ءزارىمدى ىشتىرەرمىن!
توقتامىستىڭ ەدىگەگە دەگەن قاستىعىنىڭ كۇشەيۋىنە وسى سۇيگەن بايبىشەسى ساداتتىڭ ەدىگەگە قارسى ارەكەتتەرى دەم بەرگەن.
جالعاندا جاقسى كورگەن ايەلىڭنىڭ جاۋىڭا اينالعانى، تىنىش جاتقان وزەننىڭ تاسىعان دارياعا اينالعانىمەن تەڭ.
ول قاۋىپتەن قالاي وتەسىڭ، قاي جەرىنە كوپىر سالاسىڭ — ايىرۋ قيىن.
تۇناي دارياسىنداي مول سۋى ەمەس، شاتىن وزەن كالكا ەكىنشى مارتەبە ۇلى قىرعىننىڭ كۋاسى بولدى. ءبىرىنشى رەت وسى وزەننىڭ بويىندا جىلقى، ياعني 1223 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ون ءبىرى كۇنى مونعولدىڭ جەبە مەن سۇبەتاي باھادۋرلارى باسقارعان قوسىندارى ورىس پەن قىپشاقتىڭ بىرلەسكەن قالىڭ قولىن جەڭگەن. جاز بويى جازىق دالا قان ساسىعان.
مىنە، وسى وزەننىڭ جاعاسىندا تاعى ەكىنشى رەت ۇلى قىرعىن بولماق. توقتامىس التىن وردا قيسىق قىلىشتى، ءسۇيىر ۇشتى نايزالى، قىپشاقتىڭ توقپاق جال، تاپال كەر تورىلارىن مىنگەن جەر قايىسقان قوسىندارىمەن، قىرىم مەن ساقىستان بيلەۋشىسى مامايدىڭ سىڭسىعان قالىڭ اسكەرى قان مايداندا كەزدەسپەك.
دەمەك، وتكەن جىلى عانا كۋليكوۆ دالاسىندا ورىستاردان جەڭىلگەن ماماي قولدارىندا سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا ولقىلىق بار ءتارىزدى. الدە بۇل مامايدىڭ ءوزىنىڭ ولقىلىعى ما، ايتەۋىر جاۋىنگەرلەرىنىڭ جۇزدەرىندە سول جاسقانتاندىق بايقالادى.
راسىندا دا، مامايدى بۇرىنعىداي ءوزىن ءور كوكىرەك تاكاپپار ۇستار كۇيى جوق ەدى. جىلان شاققان ادام الا ءجىپتى اتتاۋعا قورقادى. قانشا ەر جۇرەك بولسا دا جاۋىنان ءبىر مارتەبە قاتتى جەڭىلگەن باتىر ۇرىسقا قايتا شىعارىندا ءارقاشاندا كۇپتى كەلەدى.
وسىلاي اسكەرىنە كوڭىلى تولماعاندىقتان با، الدە دۇنيە شىركىننەن سۋي باستاعاننان با ماماي ناعىز ءبىر ءولىم ىزدەپ جۇرگەن ادامداي، اسكەرى كالكا وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەتىسىمەنەن توقتامىسقا ەلشى جىبەرگەن. «ەكەۋمىزدىڭ دە ءجۇز مىڭداعان جاۋىنگەرلەرىمىز بار، ەرتەڭ سوعىسقانىمىزدا ءبىرازى قىرىلاتىنى ءمالىم، وسىنشاما جۇرتتىڭ وبالىنا قالمايىق، بالەنىڭ باسى سەن ەكەۋىمىزدە عوي، ەگەر قورىقپاساڭ، توقتامىس حان، جەكپە-جەككە شىق. جازمىش شەشسىن، قايسىمىز ولسەك، ءتىرى قالعانىمىز سول جەڭگەن بولسىن، اسكەرىمىزدى بوسقا قىرماي، سولاي كەلىسەلىك. قايسىمىز ولسەك تە، ءتىرى قالعانىمىزعا التىن وردانىڭ اسكەرى بوتەن جاۋلارىمىزبەن، اسىرەسە ورىس كنيازدەرىمەن سوعىسۋعا كەرەك» دەگەن.
باققۇمار اسكەري قولباسشىسىنىڭ بۇل اۋزىنان شىقپايتىن ءسوز ەدى.
اسىرەسە ماماي ءتارىزدى وزگەلەرگە ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءجۇز مىڭداعان ادامنىڭ تاعدىرىنا قارامايتىن كىسىدەن بۇل كۇتپەگەن شەشىم ەدى.
نە دەسەك تە ماماي وسىلاي دەپ ەلشى جىبەرگەن. نەگە ءبۇيتتى؟ جالعىز عانا ويعا قونار سەبەپ، ماماي جەڭەمىن دەپ ءسىرا اسكەرىنە سەنبەگەن بولۋى كەرەك.
ايلالى، ساياساتشىل، قانكوي ماماي سوندىقتان ءوز باسىن بايگىگە تىككەن ءتارىزدى.
ابىرويسىز جەڭىلۋدەن ابىرويلى ءولىمدى تاڭداعانى حاق ونىڭ.
بۇل وقيعا كوكەك ايىنىڭ اياق شەنىندە بولعان.
ءۇزى، تان وزەندەرىنىڭ سۋى بيىل تەز قايتىپ، جەر ەرتە كەپكەن. التىن وردانىڭ اسكەرلەرى دە كەشە وسى اراعا جەتىپ، شاتىرلارىن تىككەن.
ماماي ەلشىلەرى كەلگەندە ەدىگە، كەن-جانباي، ورىس قوجا ءتارىزدى سەرىك ءامىر، باتىرلارى قورشاعان توقتامىس، جاڭا عانا قوسىندارىنىڭ قارۋ-جاراقتارىن، ەرتەڭ بولاتىن ۇرىسقا دايىندىقتارىن تەكسەرىپ، شاتىرىنىڭ الدىندا اتىنان ءتۇسىپ جاتقان.
توقتامىس شاتىرىنا كىرىپ، ماماي ەلشىلەرىمەن وڭاشا سويلەسۋگە شىداماي، ولاردىڭ كەلگەن سەبەپتەرىن جۇرت كوزىنشە سۇرادى.
كەسىپ السا قان شىقپاس قاستۇرىك قىرىم بيلەۋشىسىنىڭ جولداماسىنىڭ ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەي ايتىپ بەردى.
توقتامىستى قورشاعان توپ تىنا قالدى.
«نە ايتار ەكەنسىڭ؟ دەگەندەي ەدىگە توقتامىسقا مىسقىلداي قارادى.
ەدىگەنىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتكەن توقتامىستى كەنەت اشۋ باسىپ كەتتى. «جانىڭ ءتاتتى، جەكپە-جەككە شىعۋعا قورقاسىڭ،— دەپ تۇرسىڭ عوي، ەدىگە مىرزا،— دەدى ول ىشىنەن — ونداي سۋ جۇرەگىڭ مەن بە ەدىم».
ول ءبىر ءسات مامايدىڭ تىلەگىن قابىلداماق بولدى. ءبىراق بۇل ويىنان تەز قايتتى.
— قارادان شىققان ماماي مەنىڭ ۇلى شىڭعىس تۇقىمى حان ەكەنىمدى بىلمەيتىن بە ەدى؟ قارانى تەڭ ساناپ، حان جەكپە-جەككە شىقپاس بولار،— دەدى سازارا قالىپ.— قاردىڭ باسىن قار الار، حاننىڭ باسىن حان الار، ەگەر مەنىڭ ساداقتى قالاي تارتىپ، قىلىشتى قالاي سەرمەيتىنىمدى كورگىسى كەلسە، شاپىراش كوز مامايعا ايت، شىعارسىن جەكپە-جەككە شىڭعىس ۇرپاعى انا گياسسيددين مۇحامەد حاندى!
ەدىگە ءسال ەزۋ تارتتى. «باسە، ءوزىم دە ويلاپ ەدىم، قاندى كوز مامايعا جەكپە-جەككە شىعا قويماسا كەرەك ەدى دەپ... جولىن تاۋىپ كەتتى». قورقاق توقتامىس قارسى شىعا المايتىنىن ەدىگە بىلەتىن.
توقتامىس ەدىگەنىڭ ەزۋ تارتقانىن كوزى شالىپ قالدى. ول ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— ال شاپىراش كوز ماماي ەرلىگى شىداتپاي بارا جاتسا، شىقسىن وندا جەكپە-جەككە مىنا ەدىگە امىرگە! تەڭ-تەڭىمەن تەزەك قابىمەن دەگەن!
بۇنىسى ءبىر جاعىنان «سەن دە قارادان شىققانسىڭ» دەپ ەدىگەنى مۇقاتۋ ەدى.
ول ەندى «قالاي، ۇنادى ما مەنىڭ ءسوزىم؟» دەگەندەي ءپىشىن كورسەتىپ ءسال باسىن ءيدى، ءسويتتى دە قىلىشىن قىنابىنان كوتەرە تۇسە بەردى دە، قايتا سالىپ، تارس ەتكىزدى.
تىزەرلەپ وتىرعان ەلشىلەر ورنىنان تۇرەگەلدى.
— قىسقاسى،— دەدى توقتامىس ولارعا،— شاپىراش كوز مامايعا ايتا بار، شەبىن ەرتەڭ كۇن شىعا شابامىن! دايىندالا بەرسىن!
قارا سۇر قاستۇرىك جاۋاپ بەرمەدى. «ۇقتىم!» دەگەندەي تاعى تىزەسىن ءبىر بۇكتى دە، اتىنا قاراي اياڭدادى.
قاسىنداعى ەكى جولداسى دا، حانعا باسىن ءيىپ، اتتارىنا قاراي شەگىنشەكتەپ بارىپ، كىلت بۇرىلىپ باسشىلارىنىڭ سوڭىنان ەرە جونەلدى.
توقتامىستىڭ قاستۇرىككە بۇرىننان دا ءوشى بار بولاتىن. ونىڭ سەرىكتەرى ءتارىزدى، حاندى قۇرمەتتەپ كەيىن شەگىنىپ بارىپ بۇرىلماعانىن سىلتاۋ ەتىپ، ارت جاعىندا تۇرعان نوكەرلەرىنە:
— انا قاستۇرىكتى ۇستاپ الىپ، باسىن الىڭدار،— دەدى. «ناعىز ءبىر قوناقتارعا قوي سويىڭدار» دەگەندەي جايباراقات، نەمقۇرايلى سويلەپ.— ءبىزدىڭ سالەمىمىزدى مامايعا انا ەكى سۇمىرايى دا جەتكىزەدى.
ءبىراق قاستۇرىك توقتامىستىڭ وسىلاي بۇيىرارىن ءبىلدى مە، كەنەت «ەركە-قويان» دەپ ايقايلاپ جىبەردى. شاتىر سىرتىندا شىلبىرىن ەرىنىڭ باسىنا جاي ىلە سالعان، بۇكىل قىرىم مەن ساقىستانعا ايگىلى جۇيرىگى — ەركە-قويانى جايىلىپ جۇرگەن جەرىنەن يەسىنىڭ داۋسىن ەستىسىمەن، ادەتتەگىسىندەي، وقىرانا جانىنا جەتىپ كەلدى. تىزەلەرىن سىرتىلداتا ۇرعان قىناپتارىنان قىلىشتارىن سۋىرىپ الىپ، توقتامىستىڭ نوكەرلەرى قاستۇرىككە جەتكەنىنشە، نوعايلىنىڭ باتىرى اتىنىڭ ۇستىنە ىرعىپ ءمىنىپ تە ۇلگىردى، قاس قاعىم مەزگىل وتپەي قۇيىنداتا، جونەلدى.
— ات جىبەرمە! — دەدى توقتامىس ون جاعىندا تۇرعان كەن-جانبايعا.
كەن-جانباي ىقشام قيمىلداپ، ساداعىن تارتىپ قالدى. تۋعالى ءبىر جەبەسى كوزدەگەن نىساناسىن الماي تۇسپەيتىن، بۇكىل ءداشتى قىپشاققا اتى شىققان اسقان مەرگەن كەن-جانباي، مامايدى جاماندىققا قيسا دا، كەشەگى وزىمەنەن ءبىر ساپتا بولعان باتىردى ولىمگە قيمادى، ساداعىن ءسال جوعارى كوتەرە مەڭزەپ، قاستۇرىكتىڭ ءوزىن ەمەس، باسىنداعى بوركىن ۇشىرىپ ءتۇسىردى. نوعايلى باتىرىنىن قۇتىلىپ كەتكەنىن كورگەن توقتامىس ىزادان كۇلىپ جىبەردى.
— كەن-جانباي دا ءمۇلت كەتەدى ەكەن-اۋ! — دەدى ول ايگىلى مەرگەندى ءدال كوزدەمەي اتتى ما دەپ كۇدىكتەنىپ.
ءبىراق ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار، وسى بۇگىن ايرىلىپ قالعان قاستۇرىك باتىردىڭ كۇنى ەرتەڭ ءوزىنىڭ باقكۇندەسى مامايدىڭ اجالىنا سەبەپكەر بولارىن توقتامىس تا، ونىڭ جانىنداعى سەرىكتەرى دە بىلگەن جوق.
الداعى بولار قىرعىننان، سۋداي توگىلەر ادام قانىنان كۇنى بۇرىن حابار بەرگىسى كەلگەندەي، كۇننىڭ كوزى بۇگىن قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ، ادامنىڭ زارەسىن الا شىقتى.
تاڭ سارىسىنەن جەر-كوكتى ايمالاي باياۋ سوعىپ تۇرعان كوكتەمنىڭ سالقىن ساۋ مال جەلى دە تىنا قالعان.
جەر كەبە دۋ ەتە تۇسەتىن كوگال ءشوپتىڭ باستارى دا قيمىلدامايدى. ءار جەردە شوق-شوق بوپ ءوسىپ قاۋىزدارىن جارىپ ۇلگىرگەن قىزعالداقتار ۇرىسقا كىرگەلى تۇرعان جاۋىنگەرلەرگە، جايشىلىقتاعىداي كوزدىڭ جاۋىن العان ءساندى-سالتاناتتى جەر شوعىنداي ەمەس، جاسىل دالاعا تەڭبىل-تەڭبىل بوپ توگىلگەن ادام قانى ءتارىزدى كورىنەدى...
كەربەز الەم بۇگىن ەرەكشە كەرەناۋ تارتقان.
ۇرىستا كىم ولەدى، كىم ءتىرى قالادى — ءبارى بەلگىسىز ءجايت. سول بەلگىسىزدىك بۇگىن دە ادامنىڭ كوڭىلىن قوبالجىتىپ، جۇرەگىن ويناتىپ، مازاسىن الىپ بارادى.
ال، سوڭىرا، ۇرىس باستالىپ كەتكەننەن كەيىن، جاۋىنگەرلەر بۇل سەزىمىنەن مۇلدەم قۇتىلادى. ونىڭ بار ويى ءوزى ءتىرى قالىپ، باسقانىڭ ءولۋى بولادى. سوندىقتان ول قىلىشىن ايانباي سىلتەيدى. نايزاسىن ايانباي قادايدى. بىرەۋ بۇنى ءوز جانىن ساقتاۋ ءۇشىن قورىققانىنان ىستەيدى، ال باسقا بىرەۋى وزگەنى ءولتىرۋ ءۇشىن ەرلىگىم دەپ سانايدى. ءبىراق كىسى ءولتىرۋ—ەرلىك ەمەس. ادامنىڭ جانى شوشىنار جاماندىق! اتتەڭ، نە كەرەك، ەشقايسىسى دا وسى قان توگۋدىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن، قاپ توكپەي دە ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن ويلامايدى!
بار ارماندارى تەك ءولتىرۋ! ءولتىرۋ!
حان ايتتى، ءامىرشى ايتتى، «اناۋ اسكەر سەنىڭ قاسىڭ، سەن تەك ونى قىرا ءبىل، ولتىرە ءبىل!»
ال ول اسكەرگە دە حاندارى بۇيىرادى، امىرشىلەرى بۇيىرادى. ولار سەندەردى ولتىرۋلەرى كەرەك.
نەگە؟ نەگە ولتىرۋلەرى كەرەك؟ كىم ءۇشىن؟
ال ماماي مەن توقتامىستىڭ قاراماعىنداعى ەلدەر—بۇرىننان ءبىر ەل بوپ كەلگەن، ءتىلى دە ءبىر، ءدىنى دە ءبىر، تەك ماماي ورداسىنىڭ نوعايلىسى كوپ، توقتامىس ورداسىنىڭ قىپشاعى باسىم.
نەگە بۇل تايپالار ءبىرىن-بىرى قىرۋى كەرەك؟ الدە بۇلارعا التىن وردانىڭ الىپ دالاسى، سانسىز وزەن كولدەرى جەتپەي مە؟ جوق، ءبارى دە جەتەدى. ءبارى دە بار.
ون دا نەگە سوعىسادى؟ نەگە ءبىرىن-بىرى قىرادى؟
نەگە؟ نەگە؟
جوق بۇلارعا ءبارى دە جەتەدى. تەك ماماي مەن توقتامىسقا التىن وردانىڭ تاعى جەتپەيدى.
وندا سول ەكەۋى سوعىسسىن! بۇلار نەگە سوعىسادى؟
الدانعان، اربالعان سورلى حالىق!
كۇشتىلەردىڭ دەگەنىنە باعىنعان سۇرقيا زامان!
ءيا، سوندىقتان دا سول كۇشتىلەردىڭ ەكەۋى، ماماي مەن توقتامىس، وزگەلەرگە دەگەنىمىزدى ىستەتكىزەمىز دەپ جەر مەن كوكتى الىپ جاتقان سانسىز قوسىنداردىڭ الدارىندا تۇرعان جوق پا؟
ءيا، ءيا، ءبارى سولاي! سولاي!
ەكى ادامنىڭ تىلەگى، ەكى تايپا ەلدىڭ ماقساتىنا ارنالعان زامان!
نايزاعايدىڭ وتىمەن ورتەپ جىبەرەتىن تىلەكتەر!
كۇن ءسال كوتەرىلگەن كەزدە لەك-لەك بوپ شەپ ۇستاعان قوسىندارىنىڭ الدىمدا تۇرعان، جال-قۇيرىعى جەرگە توگىلىپ جاتقان كۇلسارى تۇلپار مىنگەن، كوك تەمىر ساۋىتتى، دۋلىعالى توقتامىس وڭ قولىن كوتەردى. سول ساتتە اقساق تەمىر اسكەرىنىڭ ادەتىنشە ونداعان زۇرنا، كەرنەي، داۋىلپازدار قوسىلىپ، اسكەرلەردى، سوعىسقا شاقىرعان ۇرەيلى اۋەندەرىن ىشقىندىرا، تارسىلداتا ادامنىڭ زارەسىن الدى. سويتكەنشە، توقتامىستىڭ قۇرشىسى سىرعاۋىلعا بايلاعان اق تۋدى اسپانعا كوتەردى. سول-اق، ەكەن، ءار مىڭ باسى، ءجۇز باسى وزدەرىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ الدىنداعى ۇستايتىن جىگىتتەرىنە «كوتەرىڭدەر!» دەپ بۇيرىق بەردى. ەندى ۇشى قيىرى جوق شەكسىز دالانى سان ءتۇرلى تۋ، جالاۋلار باسىپ كەتتى. ءدال وسى كەزدە وكپەك جەر تۇرىپ، اعاشقا بايلانعان قۇلاش-قۇلاش شۇبەرەكتەر تۋلاي تولقىپ تەڭىز ءتارىزدى ويناي جونەلدى.
بۇقا باسىنىڭ بەينەسى سالىنعان اق تۋ اق وردانىڭ باس جالاۋى بولاتىن. توقتامىس التىن وردانىڭ قىزىل شاشاقتى سارى التىنداي سارعىلت تۋىنا اۋىستىرىپ ۇلگەرمەگەن-دى. ال ول تۋ ماماي قوسىندارىنىڭ ۇستىندە جەلبىرەدى. كالكا وزەنىنىڭ سول جاق جالپاق جازىق ولكەسى، ءبىر مەزەت ەندى ءبىر جاعى دەنى اق، ەكىنشى جاعى دەنى سارعىلت ءتۇستى، جەلمەن ويناعان، جەلبىرەگەن جالاۋلارعا كومىلدى.
كەنەت دابىل اۋەندەرى تىنا قالدى، تەك اتتاردىڭ جەر تارپىپ، پىسقىرىنعاندارى، جاۋىنگەرلەردىڭ الدەقانداي وقىس قيمىلداعانداي، توسىن شىققان جاراقتارىنىڭ تەمىر دىبىستارى عانا ەستىلەدى.
ءقازىر كوشپەلى ەلدەردىڭ ايگىلى اتتى اسكەرلەرى بىرىنە-بىرى قارسى شاپپاق. بۇلاردىڭ سوعىسۋ تاسىلدەرى دە، قۇرىلىستارى دا، ءتىپتى ۇرىسقا جۇمسار قارۋ-جاراقتارى دا بىردەي. ءار سىپايدا قيسىق قىلىش، وتكىر ۇشتى نايزا، ەكى جاقتارىندا دا جەبەگە تولعان ەكى قورامساق، ارقالارىندا ساداق، ەر باسىنا ىلگەن اي بالتا، سول جاق قارلارىنا ءىلىپ العان وگىز، تۇيە تەرىسىمەن قاپتاعان قايىڭ شىبىعىنان ورگەن قالقان، كەيبىرەۋلەرىندە تاقىمىنا قىستىرىپ العان بۇزاۋ باس شوقپار كورىنەدى: بار قارۋلارى وسى. سوڭىرا ۇرىس كەزىندە جاۋىنگەرلەر وسىلاردىڭ وزدەرىنە ىڭعايلى، ابدەن جاتتىعىپ العاندارىن عانا پايدالانادى. بىرەۋ ايبالتانى دۇرىس كورسە، ال باسقا بىرەۋىنە شوقپار ىڭعايلى ءتارىزدى. دەمەك، كوبى اتام زاماننان كوشپەلى ەلدىڭ نەگىزگى قارۋلارى بولعان شوقپارمەن نايزاعا ءۇيىر.
شابۋىل اۋەنى بىتىسىمەن توقتامىس قولىن كوككە جايىپ:
— جولىمىزدى وڭ ەت اللا تاعالا! — دەدى. سوسىن قوسىندارىنا قارادى. ال، جىگىتتەر، اتتانىستارىڭ وڭ بولسىن! سويدەدى دە كەنەت كۇرە تامىرى بىلەۋدەي بوپ ىسىنە، بار داۋسىمەنەن ايقايلاپ جىبەردى.— العا!— دەدى ول. سول ساتتە تۋ ۇستاعان جىگىت استىنداعى اتىن تەبىنىپ قالدى.
قوسىندار شۋ دەگەندە جەلە-شوقىتىپ، سوسىن بىرتە-بىرتە اتتارىن قىزدىرا، كەنەت سوناۋ الىستان قاراسى كورىنىپ تۇرعان جاۋلارىنا قاراي شابا جونەلدى. نۇكىل دالانى قوسىن-قوسىن بوپ الىپ كەتكەن، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى العا قاراي لاپ قويعان اسكەرلەر، جار قاباقتى ۇرۋعا كەلە جاتقان داۋىلدى كۇنگى تەڭىزدەي، دولدانا تولقىپ، ءورشي ءتۇسىپ بارا جاتىر.
توقتامىس قولدارىنىڭ قوزعالعانىن كورىپ الىستا قاراۋىتىپ تۇرعان ماماي اسكەرى دە العا قاراي ۇمتىلادى. جوق، ماماي قوسىندارى باياۋ ءجۇرىپ كەلەدى. ويتكەنى بۇلاردىڭ قاتارىندا گەنۋيالىقتاردىڭ جالداما بۇلىقتارى دا بار ەدى. ولار اسىقپاي ءجۇرىپ كەلە جاتقان. كوشپەلىلەردىڭ ايگىلى اتتى اسكەرلەرى سولاردىڭ قارقىنىنا قاراي، وزباي، قاتارلاسا جىلجيدى. تەك قۇيىنداتقان توقتامىس اسكەرى تاياپ قالعان كەزدە عانا مامايدىڭ اتتى قوسىندارى دا شەپتى بۇزىپ ولارعا قارسى شاپتى. ەكى جاقتان بىردەي شىققان ۇرانداردان جەر جارىلعانداي.
— ارۋاق! ارۋاق!
— ءيا، اللا!
— قاراقوجا!
— كەن-جانباي!
— ماماي!
— ماماي!
— بوز ىنگەن!
— ماماي!
— توقتامىس!
ۇران سالماسا قىلىشتارى وتپەيتىندەي، نايزالارى قادالمايتىنداي. كەنەت داۋىل تۇرعانداي جەر مەن كوكتى جان باسىپ كەتتى. ءبىر مەزەت ەكى اسكەر بەتپە-بەت كەلىپ تە قالدى. كۇنگەي مەن تەرىسكەيدەن كوتەرىلگەن داۋىل ەندى ءبىر تۇسقا كەلىپ قابىستى. ۇرىس بولىپ جاتقان جەردىڭ ۇستىندەگى شاڭ، توزاڭ جان وسى اراعا ءبىر تۇتاسقان، بۇلت ورناعان.
تەك ازدان كەيىن عانا بارىپ، ات شابىستارى توقتالىپ، ەكى اسكەر قويان قولتىق ايقاسقا كىرگەندە عانا ۇرىس بارىسى بىرتە-بىرتە ايقىندالا باستادى.
توقتامىس اسكەرى كوپ ەدى. جانە ماماي بۇلىقتارىنان گورى، تەگەۋرىندى بولاتىن. ول سول ارىنداتىپ شاپقان قالپى، العاشقى قارقىندا-اق، ماماي قوسىندارىنىڭ قاتارىن بىردەن جاسقاندىرىپ تاستاعان. ماماي سىپايلارى دا، مايدانعا ادەتتەگى سوعىس كيىمدەرىمەن كىرگەن. تەمىر دۋلىعالى، شىنجىر ساۋىتتىلارى مىڭ باسى، امىرلەرى عانا. ال جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىندە ساۋىت كيگەندەرى نەكەن-ساياق. تەك گەنۋيالىق بۇلىقتاردىڭ اسكەرلەرى عانا كوك تەمىرگە ورانعان. اتتارىنىڭ ساۋىرى، كەۋدە، باستارىندا دا جەڭىل تەمىر قالقاندارى بار. سوندىقتان دا ولاردىڭ قيمىلدارى وزگە جاۋىنگەرلەردىكىندەي ەمەس، باياۋ، ساراڭ. دەنەلەرىن قۇرساعان تەمىر ساۋىت، اۋىر قارۋلار شاپشاڭ ۇرىسۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەمەس. بۇلاردىڭ، ارتىقتىعى، قاتار تۇرىپ ۇرىسقاندا، تەمىر شەپتەرىن بۇزۋ وتە قيىن. ءبىراق گەنۋيالىق جاۋىنگەر ۇزىن نايزالارىن تۇيرەگەنشە، استىنداعى قۇلاكەرىن سەكىرتىپ كەپ ءدال توبەسىنەن قوس قولداپ شوقپارىمەن ۇرعان قىپشاق جىگىت ونى جەرگە بىردەن وماقاتا قۇلاتادى.
ساۋىتسىز دەنەگە كىرش-كىرش كىرگەن كوك نايزالار. كەنەت قىلىش ورىپ جەرگە دومالاپ تۇسكەن دۋلىعاسىز باستار. قوس قولداپ ۇرعان ايبالتادان قاق بولىنگەن الىپ دەنەلەر. كىسىنەگەن جىلقى، وكىرگەن ادام.
وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟
توقتامىس شۋ دەگەننەن-اق ماماي بۇلىقتارىن ويسىراتا جەڭە باستادى. ال ماماي بۇل جولى سوعىس جۇرگىزۋدە تاعى ءبىر قاتە جىبەردى.
اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى، سوڭىنا اسكەر تاستاماي كۋليكوۆ دالاسىنداعى ۇرىستا قاپى قالعان قىرىم بيلەۋشىسى بۇل جولى ەڭ ءتاۋىر دەگەن ءۇش قوسىنىن ۇرىسقا تۇسىرمەگەن.
قالقا بويىندا بۇلار تىعىلاتىن قالىڭ ورمان، نە جىنىستى جىرا، ساي بولماعاندىقتان، بۇل قوسىنداردىڭ جازىق دالاداعى الىستاعى شەبىندە قالدىرعان.
— سەندەر ۇرىس بولىپ جاتقان جەرگە ەكى بيە ساۋىمداي مەزگىل وتكەن شاقتا كەلىندەر،— دەگەن ماماي،— وعان دەيىن ءبىز جەڭىلە قويماسپىز، توقتامىس قوسىندارىن ءبىراز مىجعىلاپ تاستارمىز. ال سەندەر سول مەزگىلدە كەلسەڭدەر، قۇداي بۇيىرتسا شارشاعان جاۋدىڭ تۇبىنە جەتەرسىڭدەر-اق...
ءبىراق ماماي بۇل جولى دا قاتەلەسكەن ەدى.
مۇنداي ايلانى ۇرىستا قولداناتىن جەر بار دا، قولدانبايتىن جەر بار. ول توقتامىستىڭ سوعىس جۇرگىزۋ ءتاسىلىن بىلمەگەن. ال التىن وردا حانى اقساق تەمىر ءتارىزدى جاۋ كۇشىن ەڭ العاشقى شابۋىلىندا-اق ويسىراتىپ تاستاۋدى مىقتى ۇستاعان. سوندىقتان ول ماماي ورداسىنىڭ اسكەرىنە بار كۇشىمەنەن تيگەن. مامايدىڭ قىلشىلداعان جيىرما قوسىنى جەڭىلىپ، كەيىن شەگىنىپ بارا جاتقاندا، ۇرىسقا جاڭادان كىرگەن ءۇش قوسىن نە ىستەي الادى؟ قىرىم مەن ساقىستان جاۋىنگەرلەرى ورىس اسكەرىندەي، ءوز جەرى، ءوز سۋى ءۇشىن تابان تىرەپ، ولۋگە نە جەڭۋگە بەل بۋعان جۇرت ەمەس، بەتتەرى ءبىر قايتىپ قالعاننان كەيىن، جاڭادان كۇش قوسىلدى دەپ قارسىلاسىپ تۇرا المادى، جان ساۋعالاپ قاشۋعا اينالدى. ال مامايدىڭ جالداما بۇلىقتارى توقتامىستىڭ بىقىعان اسكەرلەرىن جەڭىپ، ولجاعا باتپايتىنىن بىلگەن سوڭ، ەندى وزدەرى جاۋ قولىنا ولجا بولىپ قالماۋلارىن ويلاپ، ۇستەرىندەگى اۋىر ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراقتارىن تاستاپ، ءبىرىنشى بوپ كەيىن قاراي بوسا جونەلدى. بۇلاردان وزگە سىپايلارى دا قالعىسى كەلمەيدى. '
وسىلاي ماماي بۇلىقتارى توقتامىس اسكەرىنەن دە وڭباي جەڭىلدى.
جەڭگەن جاعى جەڭىلگەن جاعىن ءتىپتى ايامادى، ەندى كەيبىر ءالى دە قارسىلاسقان توپتارى، جان-جاعىنان قورشاپ الىپ، قويداي قىردى.
وسىناۋ جان شوشىرلىق ادام بالاسىنىڭ بۇزىق قىلىعىنان ۇيالعانداي كۇن دە تاڭەرتەڭگى اتقانىنداي، تاعى دا قىزارا الابۇرتا بارىپ باتتى.
مۇمكىن ماماي اسكەرىنەن ءتىرى جان قالماس پا ەدى، قايتەر ەدى، ايتەۋىر قايعىدان قارا جامىلعانداي بوپ ءتۇن كەلدى...
قىرىم مەن ساقىستان قوسىندارىنىڭ توز-توز بولعان قالدىقتارى، ولىكتەرىن كومۋگە دە الدەرى جەتپەي، ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ كەيىن شۇبىردى...
— بۇل جولى دا جەڭىلدىك،— دەدى ماماي ىزادان جىلارداي بوپ سەرىكتەرىنە،— قالعانىن كەلەسى جىلعى ايقاستا كورەرمىز!
ءبىراق قاسىندا تۇرعان قاراباقاۋىل دا، قاستۇرىك تە، بەگىش مىرزا دا ۇندەگەن جوق.
ەڭ جاقىن دەگەن سەرىكتەرىنىڭ بۇنىڭ «كەلەسى جىلعى ايقاستا كورەرمىز» دەگەن ءسوزىن ماقۇلداپ، ەش قايسىسى ەشتەڭە دەمەگەنىنەن ماماي ەڭ سەنىمدى ومىرلەرىنىڭ دە بۇدان ءارى سوڭىنان ەرمەيتىنىن ۇققانداي بولدى.
ول ءۇن-تۇنسىز اتىنىڭ باسىن بۇرىپ كەيىن قاراي اياڭداي بەردى.
وسى كەزدە اي تۋدى. جەر بەتى اقسەلەۋلەنىپ ءسال اعارا ءتۇستى.
ءولىپ جاتقان جاۋىنگەرلەرىنىڭ ولىكتەرىن كورگىسى كەلمەي، ماماي باسىن جەردەن كوتەرمەدى.
تەك الدەن ۋاقىتتا، «سوڭىمنان ەشكىم ەردى مە ەكەن؟» دەگەندەي ارتىنا ۇرلانا قارادى.
ءوزىنىڭ كۇزەتشى — نوكەرلەرىنەن بوتەن ەشكىم كورىنبەدى. قاراباقاۋىل دا، قاستۇرىك تە، بەگىش مىرزا دا بوتەن جولمەن بۇرىلىپ كەتكەن ءتارىزدى...
ماماي كوپ كەشىكپەي ءوزىنىڭ ءتىپتى جالعىز قالاتىنىن سەزدى.
كەنەت ول باسىن كوتەرىپ الدى.
— ءتىرى بولسام، ءالى دە الىسارمىن! — دەدى ول تىنىش ءتۇندى ۇركىتە بار داۋىسىمەنەن ايقايلاپ.
ءسويتتى دە شابا جونەلدى.
مامايدىڭ جىگەرلى قيمىلى جان بەرگەندەي نوكەر كۇزەتشىلەرى دە اتتارىنا قامشىلارىن باستى.
اشۋدان، ىزادان كوزىنەن جاسى سورعالاعان ماماي ات جالىن قۇشىپ ۇزاق شاپتى. شاپقان سايىن كوڭىلى دۇرلىگە ءتۇسىپ، ءوزىن-وزى باسا المادى. تەك استىنداعى اتى زورىعىپ قۇلاعاندا عانا ءوزىنىڭ جۇرتتان ءبولىنىپ كەتكەنىن ءبىلدى. قاراڭعى تۇندە جالعىز قالعان ماماي ءبىرىنشى رەت قورقايىن دەدى.
توقتامىس جەڭىس تويىن تويلاپ، اسكەرىن قىرىم مەن ساقىستان وڭىرىنە كىرگىزە باستاعاندا، ماماي سوندا عانا شىن جەڭىلگەنىن ءبىلدى.
سوڭعى كۇيرەۋىنەن كەيىن جۇرت الدىندا ابىرويى دا، ءقادىرى دە جوعالعان، كەشەگى قىرىم مەن ساقىستان بيلەۋشىسىنىڭ، جەرىنە كىرىپ كەلە جاتقان جاۋىنا قارسى شىعار ەش كۇشى جوق ەدى. سوعىستان قالعان اسكەرى ءامىرشىسىنىڭ بۇيرىعىن كۇتپەي-اق ۇيدى-ۇيىنە تاراپ كەتكەن.
بۇنىڭ جانىندا مامايمەن قۋانىشى دا، قايعىسى دا، قىلمىسى دا بىرگە بولعان بىر-ەكى امىرلەرى، تۋىس-تۋعاندارى، جۇزگە تارتا نوكەر كۇزەتشىلەرى عانا قالدى.
جانە وزىنە عانا باعىناتىن كاشىكتانە — جەكە جاساعى تاراپ كەتپەگەن-دى.
ال كەشەگى ۇزەڭگىلەس، تۇمەن باسى سەرىكتەرىنەن، بالا جاسىنان بىرگە وسكەن تەك قاستۇرىك قانا سوڭىنان قايتىپ كەلگەن.
جاقسىلىققا ما، جاماندىققا ما بۇنىڭ كەلگەنى!
دەمەك، ىشتەي ۇرەيلى ماماي قاستۇرىكتىڭ قايتا ورالعانىنا قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلمەگەن.
تەك سوڭىنان بارىپ ءبىلدى، جۇرەگى قۇرعىر بوسقا سەسكەنبەگەن ەكەن. ال قاراباقاۋىل، بەگىش مىرزا باستاعان ەل-جۇرتقا ىقپالى بار وزگە امىرلەر: «وسىنشاما جۇرتتى قىرعىزدىرىپ، ەل-جۇرتتىڭ قارعىسىنا قالعان بۇل مامايدىڭ بىزگە ەندى قانداي پايداسى بار؟ وسىعان ەرەمىز دەپ قاراماعىمىزداعى ەلدەرگە ابدەن جەكسۇرىن اتاندىق. ودان دا ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ دەگەن، توقتامىس جاعىنا شىعايىق» دەدى. ال بىرەۋلەرى «توقتامىسقا ۇستاپ بەرەيىك» دەپ اقىل سالدى. «ءولتىرىپ، باسىن اپارىپ بەرەيىك، سوندا التىن وردا حانى ءبىزدىڭ دە كۇنامىزدى كەشەدى» دەگەندەر دە تابىلدى. قىسقاسى، كەشەگى سەرىكتەرى بۇگىن مامايدى وزدەرىنە قۇربان ەتكىلەرى كەلدى. مامايعا قۇدايداي تابىنعان امىرلەرى ەندى ونىڭ ءوز باسىنا ءقاۋىپ تۋدىردى.
توقتامىستان جەڭىلگەننەن گورى، كەشەگى سەرىكتەرىنىڭ وپاسىزدىعىنا جامان قاپا بولعان ماماي، ەندى ءوز باسىن امان الىپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەدى.
«قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدىنىڭ» كەبى ەندى كەلدى.
تەك ءوزىڭ كۇشتى بولساڭ عانا جۇرت سەنى قورىققانىنان سىيلايدى.
ال قولىنان كۇشى كەتكەن ماماي ءبىر ءسات شۇلعاۋداي جۇمسارىپ، ساسايىن دەدى.
ايتكەنمەن، جان ساقتاۋعا ونىڭ ءالى دە سەنەرى بار ەدى.
ونىسى بولەن جىلدان بەرى ءامىر بولىپ، جۇرتتى قان قاقساتىپ جيناعان دوربا-دوربا التىن كۇمىسى مەن ءىنجۋ، مارجان، اسىل تاس، گاۋھارلارى — دۇنيە-قازىناسى ەدى. سول التىن قازىناسىنا سەنگەن ماماي، باسپانا سۇراپ كاففا قالاسىنىڭ بيلەۋشى كۋپەستەرىنە قاستۇرىكتى جىبەردى.
قالا باسشىلارى اقىلداسىپ، كەڭەسىپ مامايعا كاففا قالاسىنا تۇرۋعا رۇقسات ەتتى.
ءبىراق شاعىن جاساعى قورعاعان، ۇزىن كوشەنىڭ بويىن العان كەرۋەندەرىمەن كوشىپ كەلگەن مامايدىڭ، ونداعان ادامدار ازەر كوتەرگەن ساندىقتار تولعان التىن، كۇمىس، اسىل تاستارىن، جانات ىشىك، تورقا شاپان، دۇنيە-مۇلىكتەرىن كورگەن كاففاداعى كۋپەستەر مەن قالا بيلەۋشىلەرى، كەنەت باسقا ويعا كوشتى.
«بۇل بايلىق نەگە بىزدىكى ەمەس، قاڭعىپ جۇرگەن قىلي مامايدىكى؟ بۇلاردى ءوزىمىز يەمدەنەيىك» دەدى.
مىنە، سوندا بارىپ مامايدىڭ بالا جاستان بەرگى دوسى، ۇزەڭگىلەس سەرىگى قاستۇرىك ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتتى. ارينە، قاستۇرىك مامايدىڭ الىنى ەمەس، باسىنا قىزىقتى. ونىڭ باسى ءوزىنىڭ باسىن اجالدان قۇتقارادى دەپ ويلادى. ءبىراق قاتەلەسەتىنىن بىلمەدى.
ماماي كاففا قالاسىنىڭ تەڭىزگە تاياۋ جەرىنەن باعاسىن ەكى ەسە ارتىق تولەپ گەنۋيالىق ءبىر باي ساۋداگەردىڭ كەڭ سارايى — ۇلكەن تاس ءۇيىن ساتىپ الدى. ساۋداگەردىڭ تاسپەن قورشالعان داليعان قوراسىنىڭ ىشىندە قىزمەتشىلەرىنە دەگەن جەكە شاعىن جايلار، الىستان كەلگەن كەرۋەنشىلەر جاتاتىن رابات، مۇلىكتەرىن قوياتىن ۇلكەن-ۇلكەن قويمالارى دا بار ەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ايدىڭ ىشىندە ماماي جاقسى جايلارعا اينالدىردى. بايلىق نە ىستەتپەيدى، بۇرىنعى تاس قورشاۋىن تاعى بيىكتەتىپ، قاقپالارىنىڭ الدىنا كۇزەتشىلەر قويىپ، بۇكىل ساراي اۋماعىن كىشىگىرىم قالا بەكىنىسكە اينالدىردى. كەشەگى قىرىم ءامىرشىسى وسى بەكىنىس-قالاشىعىنىڭ ىشىنە ءوزىنىڭ التى قاتىنىن، بەس بالاسىن، اعايىن تۋىسىن عانا ەمەس، وزىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن ءامىر، نوكەر-جاساقتارىن دا، ولاردىڭ ءۇي ىشتەرىن دە ورنالاستىردى. جانە ەشكىم بۇل بەكىنىس سارايلارعا مامايدىڭ ءوز ۇلىقساتىنسىز كىرىپ-شىعا المايتىن ەتتى. تەك قالامەن، سىرتپەن سۇراۋسىز قاتىناسۋعا قاستۇرىك پەن كارى سەرىگى جانە ۇزاق جىلعى بيتىكشىسى ءتىبىت پانديتى سۇرايعا عانا رۇقسات بەردى. سۇراي قۇر عانا بيتىكشىسى ەمەس ەدى، ۇزاق جىلدان بەرى مامايدىڭ قازىناسىن باسقاراتىن. وردا ماڭىنداعى جۇرتتىڭ وي-پىكىرىن ءبىلىپ جۇرەتىن ءامىرشىنىڭ ەڭ سەنىمدى كوز-قۇلاعى بولاتىن. بيتىكشى وتە بىلگىر، كورەگەن ادام ەدى. جانە ماماي وعان سەنەتىن. قىرىم بيلەۋشىسىن بۇل دا الداپ كورگەن ەمەس.
ماماي cap دالاعا بوز ورداسىن تاستاپ، تاس ۇيگە كىرگەن كۇنىنەن باستاپ كىلت وزگەرگەن. كوك اسپاندى ەركىن كەزگەن اق يىق قىران، تار تەمىر تورعا قامالعانداي، بۇنى سۇرقاي دالانىڭ ۇشى-قيىرى جوق ۇزاق جولىنداي ءبىر ماڭگى بىتپەس قايعى باسقان. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كەزدە كەشەگى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى امىرلەردىڭ بۇنى ءولتىرىپ نە تىرىدەي توقتامىسقا ۇستاپ بەرمەكشى بولعاندارىن ەستىپ، كولەڭكەسىنەن دە قورقاتىن كەسەلگە ۇشىراعان.
سول سەبەپتەن وسى تاس قورعاننىڭ ىشىندەگى جاقىن تۋىس-تۋعاندارى دا، تاعدىرىن وزىمەن بىرگە ءبىر ارقانعا بايلاعان ءامىر، جاۋىنگەر سەرىكتەرى دە ىڭعايى كەلگەن شاقتا بۇنى توقتامىسقا ۇستاپ بەرگەلى جۇرگەن قاستارى ءتارىزدى كورىنگەن. وسىلاي قورىققان ماماي كاففاعا العاشقى كەلگەن كەزدە ءىشى پىسىپ جىگىتتەرىمەن قالا سىرتىنا اڭعا شىعىپ جۇرسە، ەندى ونى دا قويعان. ءتىپتى ساراي ءۇيىنىڭ تاس دۋالدى قورعانىنان ءارى اياعىن باسۋدى دا دوعارعان. بۇرىن وزگە ايەلدەرىنەن انا-عۇرلىم سەنىمدى ساناپ، كوبىنە جاستايىنان قوسىلعان ۇلكەن بايبىشەسى حانىم-بەگىمنىڭ ۇيىنە ءجيى قونىپ كەلسە، سوڭعى كەزدە ءتىپتى وسى كارى ايەلىنىڭ وزىنەن كوڭىلى سەكەم الىپ، ەسىك تەرەزەسى تەمىر تورلى، سارايدىڭ ەڭ تۇكپىرىندەگى جەكە بولمەسىنە جالعىز قونۋدى شىعارعان. جانە جۇرتتان قورقاتىنى سونشالىق، ءتىپتى سارايىنىڭ تۇكپىرىندەگى ءوزى جاتقان وڭاشا بولمەنىڭ تەرەزەسى مەن ەسىگىن سىرتىنا ءتۇنى بويى ۇيقى كورمەيتىن كۇزەتشىلەر دە قويدىردى.
جالعىز عانا كارى پانديت بيتىكشىسى سۇرايعا عانا سەندى.
ونىڭ ءبۇيتۋىنىڭ سەبەبى دە بار ەدى. كوزگە كورىنىپ تۇرماعان ءقاۋىپتى ادام جۇرەگىمەنەن سەزەدى.
ءبىر كۇنى كارى بيتىكشى سۇراي وعان:
— قاستۇرىك قالاعا تىم كوپ شىعاتىن بولدى،— دەدى.
— نەگە؟
— ءبىر سۇمدىققا باستاعالى جۇرمەسە جارار ەدى.
— قانداي سۇمدىقتى ايتاسىڭ؟
— بۇل زاماندا وپاسىزدىق دەگەن از ەمەس قوي، ونى كەيبىر گەنۋيالىق باي كۋپەستەرمەن كورگەندەر بار...
مامايعا ەرگەن جۇرت كاففاعا ءۇي ىشتەرىمەن تەگىس كوشىپ كەلگەن. تەك كىشى توقالىمەن عانا كەلگەن قاستۇرىك ەدى. العاشقى كەزدە ماماي نەگە ءبۇيتتى؟ ءۇي ىشىمەن تەگىس نەگە كوشىپ كەلمەدى؟ دەپ ويلاعان. ءبىراق قاستۇرىكتىڭ وزگە قاتىندارى مەن اعا ىنىلەرى ۇلكەن ەكى اۋىل بولعاندىقتان، «قاراماعىنداعى بۇكىل اۋىل-ايماعىن شۇبىرتىپ ءجۇرۋدى دۇرىس كورمەگەن شىعار» دەگەن دە قويعان. جانە بالا جاستان بىرگە وسكەن، ەڭ سەنىمدى دوسىنىڭ بۇل قىلىعىن جاماندىققا جورىعىسى كەلمەگەن. ايتسە دە، كارى بيتىكشىنىڭ ءسوزى، سونداعى ۇمىتىلىپ كەتكەن كۇدىگىن قايتا وياتتى. ءبىراق، ەسكى دوسىن جاماندىققا قيمادى.
— جاقسى،— دەدى ول بيتىكشىگە.— دەگەنمەن ابدەن انىعىنا جەتىڭىز. ءالى ۋاقىت بار عوي.
مامايدىڭ بۇل كەزدە مىنەز-قۇلقى تاعى وزگەرە باستاعان. ءومىر بويى قان كەشىپ، جاۋلارمەن ايقاسىپ، ەل بيلەپ، الىس-جۇلىسقا ۇيرەنگەن مامايدىڭ جانى، ءوزىن قورشاعان مۇنداي دارمەنسىز تىنىشتىقتان ۇركىپ، ءتىپتى «وسى مەن نەگە ءتىرى ءجۇرمىن؟» دەگەن سۇراقتى دا وزىنە ءوزى سان بەرگەن. وسىدان بارىپ، قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىنىنە كوزى جەتكەن سايىن، ءبۇيتىپ ءتىرى ولىك بولىپ جۇرگەنىمشە ولگەنىم جاقسى دەگەن ويعا دا توقتالعانداي ەدى. كوڭىلىن ءالسىن-السىن الاڭ ەتكەن وسى ۇرەيلى سەزىمنىڭ ارقاسىندا ماماي جان-جاعىنداعى جۇرتقا دا، دۇنيەگە دە، ءتىپتى، قاستارى مەن دوستارىنا دا «نەمقۇرايدى» قاراي باستاعان. ونىڭ ساپ-ساۋ وتكىر وڭ كوزىندە بۇرىنعىداي وت ەمەس، كىمگە بولسا دا «نە ىستەگىڭ كەلسە، سونى ىستە» دەگەندەي ءبىر تۇماندى مۇڭ پايدا بولعان. قورلانعان ابدەن نامىس جەڭگەن ماماي ءبىراق ءوزىن-وزى ولتىرۋدەن الىس ەدى. ويتكەنى، ول ءومىردى ءالى دە جاقسى كورەتىن، ءالى دە جەر باسىپ جۇرگىسى كەلەتىن... ارينە، كارى بيتىكشى قاستۇرىك جايىندا بىلگەنىن كۇندە مامايعا جەتكىزىپ تۇرعان. اقىرى ونىڭ كوزى قاندى كويلەك سەرىگىنىڭ گەنۋيالىق كۋپەستەرمەن بىرىگىپ، ءوزىن ولتىرگەلى جۇرگەنىنە ابدەن جەتكەن.
سوڭىنان ەرگەن جالعىز جولداسىنىڭ بۇل وپاسىزدىعى مامايدى تاڭ قالدىردى. ءبىراق ول قاستۇرىكتى ولتىرۋگە بۇيرىق بەرمەدى. ونىڭ ءوزىن قالاي ولتىرەتىنىن كورگىسى كەلگەندەي، ەش شارا قولدانبادى.
نەگە قولدانبادى؟
ول ەندى قاستۇرىكتىڭ ءوزىن ولتىرەتىنىن انىق ءبىلدى، ءبىراق قاي كۇنى ولتىرەتىنىن بىلمەدى.
سول كۇندى بىلگىسى كەلگەندەي قاستۇرىككە تيمەدى.
وسىنداي كەزدە مامايعا كەلە جاتىپ كەنەت سۇراي بيتىكشى جۇرەگى قابىنىپ كەتىپ دۇنيە سالدى.
«وقاسى جوق، ءبارىمىز دە ولەمىز» دەگەندەي ماماي وعان بولەندەي قايعىرعان جوق. ەندى مامايدىڭ ساراي-بەكىنىسىنىڭ بيلىگى قاستۇرىككە كوشتى. ەڭ اقىرعى رەت وتپەن ويناعىسى كەلگەن ماماي، «سەن مەنى قالاي ولتىرەدى ەكەنسىڭ، كورەيىن» دەگەندەي، وعان بۇرىنعىسىنداي سەنىمىن كورسەتە بەردى.
ال مامايدى ءولتىرۋ وڭاي ەمەس ەدى. ەسىك بىتكەننىڭ بارىندە كۇزەتشى، قورعان ىشىندە اتتارى ەرتتەۋلى، سىرتتان جاۋ كەلسە مامايدى قاسىق قاندارى توگىلگەنشە قورعايتىن جاساق بار...
ءبىراق قاستۇرىك ايلاسىن اسىردى. جاساق جىگىتتەرى تاڭ اتا ءتاتتى ۇيقىعا كەتكەن كەزدە، ەسىك الدىندا تۇرعان كۇزەتشىلەرگە: «بارا بەرىڭدەر، سەندەردىڭ ورىندارىڭا بوتەن كىسىلەر تۇرادى» دەپ ءبارىن ۇيلەرىنە جىبەردى، سىرتقى قاقپانى اشتى.
قوراعا ۇرلانىپ كىرگەن گەنۋيالىق كۋپەستەردى، ءوزى باسقارىپ ماماي جاتقان بولمەگە الىپ كەلدى. بولمەنىڭ ەسىگىن تارتىپ قالىپ، قاتتى اشىپ، ۇيگە ەڭ الدىمەن ءوزى كىردى. ۇيقىلى-وياۋ جاتقان ماماي باسىن كوتەرىپ الدى.
— قاستۇرىك، سەنبىسىڭ؟ — دەدى ول شيراق سويلەپ.
— ءيا، مەنمىن،— دەدى قاستۇرىك،— سەنى ولتىرۋگە گەنۋيالىقتار كەلدى.
ماماي شوشىنعان جوق.
— ءيا، بىلەمىن،— دەدى ول،— ءسال كەشىرەك كەلدىڭدەر عوي، تاڭ اتىپ قالعان جوق پا...
قاستۇرىك مامايدىڭ وتە باققۇمار ەكەنىن بىلەتىن. مىنا سوزىنەن قولىنان بيلىك كەتكەننەن كەيىن، ءومىردىڭ وعان ەش ماڭىزى قالماعانىن ءتۇسىندى. قاستۇرىك داڭق، اتاق، ب ا ق ءۇشىن مامايدىڭ ولىممەن ويناعانىن سان كورگەن، ءبىراق ونى ءدال مۇنداي، دارەجەسىز ءومىردى ءتىپتى ەشتەڭەگە سانامايتىن ادام دەپ ويلامايتىن.
مىنە وسى تۇستا ۇيگە گەنۋيالىقتار دا كىردى. توسەگىنىڭ ۇستىندە كويلەكشەڭ وتىرعان مامايدىڭ ەتى ارىعان تارامىس دەنەسىنە جان-جاعىنان گەنۋيالىقتاردىق قانجارلارى قادالدى.
بۇلار قانجارلارىن سۋىرىپ العاندا مامايدىڭ ءار جەرىنەن قانى بۇرقىراپ اتقان ءولى دەنەسى توسەك ۇستىندە جانتايا سىلق ەتتى.
قاستۇرىك بەلىندەگى ۇزىن قانجارىن سۋىرىپ، مامايدىڭ سيرەك ساقالىنان ۇستاپ، شىقشىتتى باسىن كەسىپ الدى دا، بەلىندەگى اشەكەيلى قورجىنىنا سالىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
بولمە-بولمەلەردى جايلاپ ۇلگەرگەن گەنۋيالىقتار مامايدىڭ قاتىن بالاسىن شۋلاتا ساندىقتارى تولعان اسىل قازىنا، التىن، كۇمىستەرىن توناۋعا كىرىستى.
گەنۋيالىقتاردىڭ ساراي ءىشىن الىپ قويعانىن بىلگەن مامايدىڭ شاعىن جاساعى، اتتارىنا مىنە سالا جان ساۋعالاپ قالادان قاشا جونەلدى.
اشۋ قىسقاندا قىلي سول كوزى شاپىراشتانا، ال ساۋ وڭ كوزى وت شاشىپ تۇتانا قالاتىن، التىن وردادان قىرىمدى ءبولىپ الىپ ەڭ العاشقى بيلەگەن قانكوي ماماي دۇنيەدەن وسىلاي ءوتتى.
ونىڭ قاندى ەسىمىن، قاندى ءىسىن سودان بەرى وتكەن جۇزدەگەن جىلدار دا تاريح بەتىنەن جويا المادى.
ال قاستۇرىك مامايدىڭ قىلي كوزدى باسى سالىنعان دوربانى قانجىعاسىنا بايلاپ، وسى كۇندەرى ەسكى قىرىمدا جاتقان توقتامىسقا الىپ كەلدى. قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى، توقتامىس قىرىمنان مامايدى قۋعانمەن، شىڭعىس ۇرپاعى گياسيددين مۇحامەدتى قۋعان جوق. حاندىعىنان تۇسىرگەنمەن وسى اراعا ايماق بەگى ەتىپ قالدىرعان.
ال مامايدىڭ اسكەرىن ءوز اسكەرىنە قوسىپ، ءامىر بىتكەندەردى التىن وردا امىرلەرى ەتكەن.
قاستۇرىك اۋىل سىرتىندا اتىنان ءتۇسىپ، قورجىنىن ارقالاپ، توقتامىس وتىرعان بوز ورداعا كىرىپ كەلدى.
ءبىر تىزەرلەپ سالەم بەردى دە، حان الدىنا ەڭبەكتەي بارىپ ارقاسىنداعى دوربانى الدىنا قويدى.
— الديار، تاقسىر، ۇلى مارتەبەلى التىن وردا حانى تايقوجا ۇعلى توقتامىس،— دەدى تىزەرلەپ وتىرا قالىپ.— سەن جەڭدىڭ، ءبىز جەڭىلدىك، يىلگەن باستى قىلىش كەسپەس، ءوز قولىممەن باۋىزداعان قاس جاۋىڭ مامايدىڭ باسىن اكەپ تۇرمىن، بىلمەستىكپەن ساعان ىستەگەن كۇنامدى كەشىرەرسىڭ دەپ باسىمدى ءيىپ، اياعىڭا جىعىلدىم.
توقتامىس مويىن جاعى قان-قان بوپ كۇرەڭدەنىپ قاتىپ قالعان مامايدىڭ باسىن قورجىننان الىپ، ساقالىنان ۇستاي جوعارى كوتەرىپ جۇرتقا كورسەتتى دە، ءوزى وعان قادالا قارادى.
— شىركىننىڭ ەڭ بولماسا كوزىن جاپپاعان ەكەنسىڭ،— دەدى، ءسويتتى دە قاستۇرىككە بۇرىلدى.— ماماي مەنىڭ ءوز باسىمنىڭ قاسى ەمەس، التىن وردانىڭ قاسى ەدى. بۇنى دۇرىس ولتىرگەنسىڭ. ال سەن مەنىڭ ءوز باسىمنىڭ قاسى ەدىڭ، مامايدى ولتىرگەنىڭ ءۇشىن سول قاستىعىمدى كەشتىم. ءبىراق، ماماي ەكەۋىڭ ءبىر كۇنى تۋعان قۇرداس ەكەنسىڭدەر. قىرىق جىل بويى ۇزەڭگىلەرىڭدى جازباي جاۋلارىڭمەن قاتار تۇرىپ سوعىستىڭدار. التىن ورداعا زياندارىڭدى دا بىردەي تيگىزىپسىڭدەر. دۇنيەگە بىردەي كەلگەن ەكەنسىڭدەر سول ءفاني جالعاننان دا بىردەي وتكەندەرىڭ ادىلەتتى ءتارىزدى. سەرىگىڭدى ءولتىرىپ، ءوزىڭ ءتىرى قالعاندا كىمگە مۇرا بولاسىڭ؟ — سويدەدى دە توقتامىس ادەتتەگىسىندەي، جايباراقات سويلەپ وتىرعان كىسىدەي، ەسىك جاقتاعى نوكەرلەرىنە قارادى. داۋسىن وزگەرتكەن دە، كوتەرگەن دە جوق.— مىنانى دا باۋىزداپ، ماماي ەكەۋىنىڭ باسىن بىرگە كومىڭدەر،— دەدى. قۇداي قوسپاعان باستارىن ءبىز قوسالىق.
قاستۇرىك تۇرەگەلدى. جانىمدى ساقتاي گور دەپ توقتامىسقا جالىنعان دا جوق، كىشىرەيگەن دە جوق. قانداي وپاسىزدىق ىستەگەنىن ءوزى دە ءتۇسىندى.
— مامايداي بوزداعىمدى بەكەر ولتىرگەن ەكەنمىن! — دەدى كەنەت ول وكىنىپ.
— ءيا، ءسويتتىڭ،— دەدى توقتامىس.— اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق...
توقتامىس مامايدى جەڭىپ، قىرىم مەن ساقىستاندى وزىنە قاراتىپ العاننان كەيىن التىن وردانىڭ جاڭا حانىنا قاھار كورسەتىپ، شىن بەلدەسىپ قارسى تۇرارلىقتاي ەشكىم قالمادى. ەندى وسى كۇنگى التىن ورداعا دا حادجى-تارحاننان باستاپ بۇرىنعى بۇلعار شاھارى تۇرعان جەرگە دەيىن بۇكىل ەدىل بويى، تەرىسكەي كاۆكاز، قىرىم، ساقىستان، شىعىسىنداعى اق وردانىڭ جەرى، ءبارى-بارى كىردى. تەك وسىدان ءبىر جىل بۇرىن اقساق تەمىر جاۋلاپ العان حورەزم عانا كىرمەدى. ەندى التىن وردانىڭ وسى جۇرتقا سالعان الىم-سالىعىنا، ءوزىنىڭ جەڭگەن اسكەرىنەن تۇسكەن قارۋ-جاراق، تاعى باسقا دۇنيە-مۇلىك ولجاسىن قوسقاندا، تاعى ەكى ءجۇز مىڭداي كىسىنى ساپقا تۇرعىزۋعا مۇمكىنشىلىگى جەتتى. جوق، ول دۇنيە-مۇلىك، قازىنا تەك جاڭا قوسىندارىن عانا قارۋلاندىرۋعا جاراعان جوق، ارتىعىن وزىمەن بىرگە بۇرىن مايدانعا قاتىسقان سەرىكتەرىنە ءبولىپ بەردى. كوپتەن بەرى وزگەنى توناۋدىڭ ورنىنا، ءوزى تونالۋعا اينالعان التىن وردا جاۋىنگەرلەرى ەڭسەسىن كوتەرەيىن دەدى. بۇلاردىڭ الدىندا توقتامىستىڭ ابىرويى اسا ءتۇستى.
جانىبەك ولگەننەن بەرى ءار حاننىڭ سويىلىعىنىڭ استىندا كەتە باستاعان ەل-جۇرت. التىن ورداعا باياعى وزبەك، ءاز جانىبەكتىڭ ورداسىنىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپايتىن، قايتادان كوتەرىپ بۇرىنعىسىنداي مىعىمدايتىن جاڭا حان كەلدى دەدى.
توقتامىس ءوزى دە وسىلاي ويلادى.
ەندى ول ءوزىن ۇلى قولباسشى رەتىندە سەزىندى.
وزگەلەر دە وسىلاي ويلاي باستادى.
ابىرويى، دارەجەسى كوتەرىلگەن توقتامىس، بۇدان ءارى بەردىبەك حانعا دەيىنگى ورىس ەلىنىڭ التىن ورداعا باعىنىشتى بولعان كەزىن كوكسەدى. بۇل حالىقتى دەگەنىنە كوندىرىپ التىن وردانىڭ شالقىپ تۇرعان كەزىندەگىدەي قايتادان وزىنە الىم-سالىق بەرىپ تۇراتىن ەتپەكشى بولدى. ءرۋستىڭ كۋليكوۆ دالاسىنداعى ۇرىستان كەيىنگى بىرلىگى كۇشەيىپ، التىن وردا قۇرىعىنان شىعا باستاعان جاعدايىنا كونگىسى كەلمەدى. ەڭ الدىمەنەن ماسكەۋگە، ۇلى كنياز دميتريي يۆانوۆيچكە جانە ورىستىڭ باسقا دا كنيازدەرىنە ءبارىنىڭ قاسى مامايدى جەڭىپ، ءوزىنىڭ التىن وردا تاعىنا وتىرعانىن حابارلاپ جاۋشىلار جىبەردى. جانە كوپ كەشىكپەي تولە بۇعى مەن موكشە ءبيدى ەلشى ەتىپ اتتاندىرىپ ورىس كنيازدەرىنىڭ بۇعان بۇرىنعىداي الىم-سالىق تولەپ تۇرۋعا ءتيىستى ەكەنىن ەسكەرتتى. ءبىراق بۇنىسىنان ەشتەڭە شىقپايتىنىن تۇسىنگەن توقتامىس سول كۇننەن باستاپ ورىس كنيازدەرىن ايتقانىنا كۇشپەن كوندىرۋ ءۇشىن سوعىسقا جاسىرىن دايىندالا باستادى. بۇل تۇستا ساۋداگەرلەردىڭ التىن وردامەن ساۋدا-ساتتىعى قارىم-قاتىناسى ابدەن كۇشەيگەن بولاتىن. وزگەسىن قويعاندا ورىس ساۋداگەرلەرى التىن وردا استاناسى ساراي-بەركەنىڭ وزىنە اپارىپ زاتتارىن ساتاتىن كۇيگە جەتكەن. ال، وسى ساۋداگەر، كۋپەستەردىڭ ىشىندە ءوز ەلىنىڭ التىن وردا ۇستەمدىگىنەن ءزابىر كورىپ كەلە جاتقانىنا جانى اشيتىن، تەزىرەك بۇل وردانىڭ قياناتىنان قۇتىلۋدى تىلەيتىندەرى دە از ەمەس-تى. ولار التىن وردانىڭ ىشكى جاعدايىن، قانداي كۇشى بارىن، الداعى ۋاقىتتا قانداي جورىقتارعا دايىندالىپ جاتقانىن، ءبارىن ءبىلىپ، وزدەرىنىڭ كنيازدەرىنە ايتىپ كەلەتىن. توقتامىس ورىس ساۋداگەرلەرىنىڭ بۇل قىلىقتارىمەن تانىس بولاتىن جانە سوقىر يمانعا سەنگەن مامايدىڭ قانداي كۇيگە ۇشىراعانىن كەن-جانبايدان ەستىگەن-دى. سوندىقتان ول سوعىسقا دايىندالا باستاعان كۇننەن-اق ەلدەرىنە ەشقايسىسى حابار جەتكىزبەسىن دەپ التىن وردا جەرىندە جۇرگەن ورىس ساۋداگەرلەرىن تەگىس قىرىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەردى. مۇنداي قانىشەر قاتىگەزدىكتى ساۋدا ادامدارىنا بۇدان بۇرىن ەش التىن وردا حانى ءتىپتى قىلىشىنان قان تامعان باتۋ دا ىستەپ كورمەگەن. بۇنى ەندى التىن وردانى كوتەرەم دەگەن توقتامىس ىستەدى. ونىڭ جەندەتتەرى ءداشتى قىپشاق پەن قىرىم، تەرىسكەي كاۆكازداعى بۇكىل ورىس كۋپەستەرىن ءبىر تۇندە قىرىپ تاستادى. ولاردىڭ قازىناسىن، دۇنيە-مۇلكىن ەكىگە ءبولىپ، ءبىر بولەگىن وردا قورىنا ءتۇسىردى دە، ال ەكىنشى بولەگىن سول كۋپەستەردى ولتىرگەن جەندەتتەرىنە، ولاردىڭ تىعىلىپ جاتقان جەرلەرىن كورسەتكەندەرگە ۇلەستىرىپ بەردى. وڭاي ولجاعا كەنەلىپ داندەگەن قانىشەرلەر ەرتەڭىنە، ءتىپتى كۋپەستەردى عانا ەمەس، كەيبىر ات ايىرباستاۋ، كولىك ساتىپ الۋ ءتارىزدى ءوز جۇمىستارىمەن التىن وردا جەرىنە قالاي جاي شارۋالاردى دا زاتى ورىس بولسا ءولتىرىپ، دۇنيە اقشالارىنىڭ از-كوپتىگىنە قاراي، بۇرىن تالاپ الدى. مۇنداي جاعدايدى، التىن وردا حانىنىڭ اسكەرىن جيناپ، جورىققا دايىندالىپ جاتقانىن ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچ العاشقى ايلاردا بىلمەدى. توقتامىس بۇنىمەن قويمادى، ول بولعارعا ءوزىنىڭ جاساقتارىن اتتاندىردى. ەدىل بويىندا ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزىپ جۇرگەن بۇكىل ورىس كەمەلەرىن قيراتىپ، دۇنيە-مۇلىكتەرىن وردا قازىناسىنا اكەپ تاپسىرۋدى بۇيىردى. ءبىراق بۇل ىسىنەن توقتامىس پالەندەي كەنەلە قويعان جوق. ويتكەنى، بۇكىل ەدىل بويىنداعى ساۋدا جۇرگىزەتىن كەمە جولدارى ورىس كۋپەستەرىنىڭ قولىندا بولاتىن، ولار بۇل سۇمدىقتى سەزىپ قالىپ، كەمەلەرىن بولعار جەرىنەن جوعارى اكەتىپ، ءبىرازىن قۇتقارا العان.
توقتامىس ءوزىنىڭ التىن وردا حانى بولعانىن تەك ورىس كنيازدەرىنە عانا حابارلاپ قويعان جوق، بۇرىننان التىن وردامەن تىلەكتەس، ماماي كەزىندە ءتىپتى ورىستارعا قارسى وداقتاس بولعان ليبكە كنيازى ياگويلوعا ارناۋلى جارلىق جىبەرگەن. بۇل جارلىق بويىنشا ليبكە كنيازدىگى بۇرىنعىسىنداي التىن وردا قول استىندا ەكەنىن ۇمىتپاۋى كورسەتىلگەن. توقتامىس بۇگىنگى تاڭدا ماماي سىندى ورىس جەرىن شابۋعا ليبكە كنيازىنىڭ اسكەرى كەرەك دەپ ساناماعان. ءبىراق ءوزى جورىققا شىققان كەزدە، ياگويلونىڭ ورىس كنيازدەرىمەن قوسىلىپ كەتپەۋىن كوزدەگەن.
توقتامىس ارينە قىرىم مەن ساقىستاندى شاپقانىن مىسە تۇتپاعان. ورىس قالالارىن توناپ، ودان دا كوپ ولجاعا بەلشەسىنەن باتپاق بولعان. اسىرەسە ونىڭ كوزدەگەنى ەڭ الدىمەنەن يۆان كاليتانىڭ كەزىنەن باستاپ اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ جانە بايىپ قالعان ماسكەۋ كنيازدىگى ەدى. وندا دا توقتامىس تەك ورىس قالالارىن توناپ ولجاعا باتۋدى عانا ماقسات ەتپەگەن. ونىڭ ويى تىم الىستا جاتىر ەدى.
ال ورىس حالقىنىڭ ەجەلدەن ەڭبەك سۇيگىشتىگى، مەملەكەت بايلىعى بوتەن ەلدەردى شابۋدان، توناۋدان ەمەس، ەلىنىڭ جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىپ، بالىق اۋلاپ، ادال ەڭبەك ەتۋدەن تاباتىنى ونىڭ كۇشتى جۇرتقا اينالۋىنا كونە زاماننان سەبەپ بولىپ كەلگەن.
ورىس حالقى بەيبىتشىلىك ءومىر ءۇشىن تۋعان حالىق ەدى. ول شۋ دەگەننەن كەرەمەت باي، ورمان-توعايلى، مول سۋلى، ەگىن ەگۋگە قولايلى جەرگە يە بولدى. ورىس ەلى جايلاعان ولكە جەرى سىلكىنىپ، جارىلىپ وت شاشاتىن اپاتقا ۇشىراعان ەمەس. وزدەرى شەنىنەن شىعىپ، كەرەمەت بوپ تاسىپ، جاعالارىندا وتىرعان ەلدەردى قىرسىققا ۇرىندىرىپ كورمەگەن. اۋا رايى، قىسى قاتتى سۋىق، بوراندى-شاشىندى بولعانىمەنەن، كوكتەمى، جازى، كۇزى بىركەلكى تىنىش، شارۋاشىلىققا قولايلى كەلەتىن. ارينە، ماسكەۋ، كاما، وكا وزەندەرىنىڭ بويلارى ءنىل، جولبارىس، ەفرات وزەندەرىنىڭ جاعالارىنداي قۇنارلى ەمەس-تى. مۇندا ماقتا، نە بولماسا ءجۇزىم، الما، المۇرت ءتارىزدى سان ءتۇرلى جەمىستەر وسپەيتىن. ورىس جەرىندە نە شىقسا دا ءبارى ەڭبەكپەن، ميحناتپەن شىعاتىن. سوندىقتان بار كۇن كورەرى وسى ەڭبەگى بولعاندىقتان بۇل جۇرت بوتەندەردى شابۋدان، توناۋدان گورى بار ىنتاسىن، كۇشىن ەڭبەگىنە، ەڭبەگى ارقىلى تۇرمىسىن جوندەۋگە جۇمسايتىن. ول قولىنا مىلتىق الۋدان گورى، بالتا، كۇرەك ۇستاۋدى جاقسى كورەتىن. ءبىراق ورىس ەلى، وسىنداي ماڭداي تەرىن سورعالاتىپ بەينەتتەنىپ، بار كەرەگىن الىپ وتىرعان جەر سۋىن ەشكىمگە بەرگىسى كەلمەيتىن. ءوزى بارىپ بوتەن ەلدەردىڭ جەرىن تارتىپ الماعانىمەن، ءوز جەرىن شابۋعا كەلگەندەرمەن كۇرەسۋگە ەرلىگى دە، تاباندىلىعى دا جەتەتىن.
بۇل جۇرتتىڭ تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى بار ەدى. ول — ورىس ەلى قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان ەل ەدى. جانە كۇن كورسەتپەي وتىرعان كوشپەلى ەل مەملەكەتى التىن وردانىڭ قياناتىنا قاراماي، ونىڭ مادەنيەتى دە، شارۋاشىلىعى دا، شىعىس كورشىلەرىنەن جوعارى بولاتىن.
توقتامىس ورىس ەلىنىڭ بۇگىنگىسىنەن گورى كەلەشەگىنەن قورىقتى. سوندىقتان ول ءرۋستى قۇر عانا الىم-سالىق تولەپ تۇراتىن مەملەكەت ەتىپ قالدىرماي، ءبىرجولاتا التىن وردانىڭ ءبىر ۇلىسىنا اينالدىرماق بولدى. سول سەبەپتەن دە توقتامىس مامايدى جەڭگەننەن كەيىن، اسكەرىن ورىس جەرىنە جورىققا شىعۋعا جىلدان ارتىق دايىندادى... كۋليكوۆ دالاسىنداعى ۇرىستان جەڭىلگەن مامايداي قاپى قالمايىن دەدى. جانە اسكەرىنىڭ سانىن، سوعىسۋ ءتاسىلىن ەشكىم بىلمەسىن دەپ، جورىققا شىققان كۇنىنە دەيىن ءبارىن قۇپيا ۇستاۋعا تىرىستى. ءبىراق سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە، ءجۇز مىڭداعان اسكەردىڭ اتتانىسقا دايىندالىپ جاتقانىن جاسىرۋ قيىن ەدى. تەك بۇل قالىڭ قولدار قاي جاققا اتتانادى. اقساق تەمىر الىپ قويعان حورەزمگە مە، الدە اقساق تەمىر شابۋعا دايىندالىپ جاتقان يرانعا ما؟ نە بولماسا التىن وردادان قۇتىلعىسى كەلگەن رۋسكە مە؟ — ەشكىم انىعىن بىلمەدى. توقتامىس تا ازىرگە ءوز ويىن اشىق ايتا قويمادى. سويتسە دە، التىن وردانىڭ قالىڭ قوسىندارىنىڭ ورىس جەرىنە اتتاناتىنىن ەڭ الدىمەن ءداشتى قىپشاقپەن ىرگەلەس وتىرعان ريازان كنيازى ولەگ ءتۇسىندى. شىنىندا توقتامىستىڭ كۋپەس بىتكەندەردى قىرىپ، ەدىل بويىنداعى ورىس كەمەلەرىن جوق ەتۋگە تىرىسقانىنا قاراعاندا التىن وردا حانىنىڭ قاي جاققا ات باسىن بۇرارىن ءبىلۋ قيىن دا ەمەس ەدى.
مىنە توقتامىس سۋ قايتىسىمەنەن ورىس كەمەلەرىن جويۋعا بولعارعا جىبەرگەن قوسىندارىن وكشەلەي، يت، ياعني 1388 جىلى جازدىڭ باس شەنىندە، سىڭسىعان قالىڭ اسكەرىمەن ءوزى دە ەدىلدىڭ ارعى بەتىنە ءوتتى.
شەكاراداعى توعاي-ورمانداردىڭ، قامىس، شىلدەردىڭ اراسىنا تىعىپ قويعان ساقشى-ساكماگوندارى7 ارقىلى توقتامىس قوسىندارى ورىس جەرىنە كەلە جاتقانىن ولەگ ەندى انىق كوردى. بۇنى دەرەۋ ماسكەۋ كنيازى دميتريي يۆانوۆيچ حابارلادى.
ءبىراق كۋليكوۆ قىرعىنىنان كەيىن ويسىراپ قالعان ورىس اسكەرىنىڭ توقتامىستىڭ بىقىعان قوسىندارىنا قارسى شىعاتىن كۇشى جوق ەدى. سويتسە دە دميتريي دونسكوي ماسكەۋدى وڭاي جاۋعا بەرۋدەن ءتىپتى اۋلاق بولاتىن. امال جوق، توقتامىستان قورعانار ءدال ءقازىر قول استىنداعى بۇلىقتارى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، بويارلارعا «شامالارىڭ كەلگەنشە قالانى بەرمەندەر» دەپ ءوزى نيجنيي نوۆگورود، سۋزدال، بەلوزەر جەرلەرىنەن اسكەر جيناۋعا شۇعىل ءجۇرىپ كەتتى.
ول راسىندا دا ماسكەۋدى جاۋعا بەرەمىز دەپ ويلامادى. دارىمەن اتاتىن زەڭبىرەكتەرى بار قالا بۇل كەلگەنشە ءوزىن قورعاي الادى دەپ سەندى.
جۇرت تا وسىلاي ويلاسىن دەپ قاتىن-بالاسىن تەگىس ماسكەۋگە تاستاپ كەتتى.
ال ريازان كنيازى ولەگ بەس-التى بويارىمەنەن توقتامىستىڭ الدىنان شىقتى.
ءوزىنىڭ مامايمەن وداقتاس بولعانىن ايتىپ، قىسقا جولمەنەن التىن وردا اسكەرىن ماسكەۋدىڭ ءدال ىرگەسىنە الىپ بارماقشى بولدى.
توقتامىس ولەگكە ناندى. ريازان كنيازىنىڭ جولباسشىسى ەتتى. توقتامىس ەندى بىرگە قارۋ-جاراعىڭمەن قوسىل دەپ تۆەر كنيازى دميتريي كونستانتينوۆيچكە دە جاۋشى جىبەردى. ال ولەگتىڭ قىلىعىن كەيبىر ورىستىڭ زەرتتەۋشىلەرى «ولەگ بۇنى وردا اسكەرى ريازان جەرىن شاپپاسىن دەپ جانە دميتريي بۇلىقتار جيناپ جاتقان كنيازدىكتەردەن توقتامىستىڭ بەتىن بۇرعالى، بۇنى ادەيى ىستەدى» دەپ جازدى.
ءلايىم، سولاي بولعاي دا...
ءبىراق ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ بايلىعىنا قىزىققان جانە ماسكەۋدىڭ ورىس ەلىنىڭ باس قورعانى ەكەنىن بىلەتىن توقتامىس نەگە بوتەن جاققا — سۋزدال، نيجنيي نوۆگورود، بەلوزەرگە بۇرىلۋى كەرەك ەدى؟
الدە ورىس ەلىن باعىندىرام دەگەن ادام ءقازىر قورعانار كۇشى جوق، بۇل ەلدىڭ باس قامالى ماسكەۋدى الۋدى بىلمەيتىن اقىماق پا ەدى؟
الدە ريازان، نيجنيي نوۆگورود، سۋزدال، بەلوزەر قالالارىنا تيگىزبەي ولەگ التىن وردا اسكەرىن ماسكەۋ ىرگەسىنە الىپ بارعانىندا بۇل قالانى جاۋ الا المايدى دەپ سەندى مە؟
ونداي كۇمان بولسا كنياز دميتريي دونسكوي قالاسىن تاستاپ بوتەن كنيازدىكتەردەن اسكەر جينايمىن دەپ ماسكەۋدەن نەگە كەتتى؟
وردا اسكەرىنەن قورعانۋعا كنيازى سەنبەگەن قالاعا، الدە قورعانا الادى دەپ ولەگ سەندى مە؟
ال ماسكەۋ قورعانا الماسا، وردا اسكەرلەرى ونى اياماي شاباتىنىن، تونايتىنىن، ادامدارىن قويداي قىراتىنىن بىلمەدى مە؟
سوندا قالاي بولعانى، ماسكەۋ جۇرتى نە بولسا و بولسىن، تەك ريازان حالقى عانا امان قالسىن دەگەنى مە ولەگتىڭ بۇل قىلىعى؟
ءبارى تۇسىنىكسىز. تۇسىنىكسىز.
ال التىن وردا اسكەرى وكا وزەنىنەن ءوتىپ جاتقان كەزدە بۇلارعا قوسىلۋعا نيجنيي نوۆگورود — سۋزدال كنيازى ءدميترييدىڭ بالالارى ۆاسيليي مەن سەمەن ءىنىسى بوريس كەلدى. كنياز دميتريي كونستانتينوۆيچتىڭ ءوزى سىرقاتتىعىن سىلتاۋ ەتىپ توقتامىسقا قوسىلماي قالدى.
قىسقاسى، ولەگ پەن نيجنيي نوۆگورود — سۋزدال كنيازىنىڭ بالالارى قوسىلعان توقتامىستىڭ جەر قايىسقان قالىڭ اسكەرى جازدىڭ ورتاسىندا ماسكەۋدىڭ ىرگەسىنە كەپ توقتادى.
ورىس زەڭبىرەكتەرى-تۋفياكتارى ماسكەۋدى، اسىرەسە كرەملدى قورعاۋعا جارادى. قالانى بەرمەۋگە بۇكىل ماسكەۋ تۇرعىندارى كوتەرىلدى. بالتا، ايىر، شالعى ۇستاعان بۇقارا، ءوزىنىڭ از جاۋىنگەر اسكەرىمەن قوسىلىپ، كوك تەمىرگە بولەنگەن قالىپتاسقان التىن وردا قوسىندارىنا قارسى تۇردى. توقتامىس اسكەرى قالاعا كىرە المادى، ىزالانعاندارىنان ماسكەۋدىڭ شەتىن ورتەي باستادى.
امال جوق، توقتامىس قۋلىققا بارماق بولدى.
ول كرەمل بويارلارىنا ەلشى ەتىپ كنياز ۆاسيليي مەن سەمەندى جىبەردى.
ولار ماسكەۋ بويارلارىنا «بوسقا قىرىلماڭدار. ەگەر ءوز ەرىكتەرىڭمەن شاھارلارىڭنىڭ قاقپاسىن اشساڭدار، توقتامىس سەندەرگە تيمەيدى، كەلىسىم سوزگە كەلىپ شامالارىنا قاراي سوعىس قۇنىن الىپ كەيىن قايتادى» دەدى.
سىرتتان كومەك كەلە قويماعان جانە ازىق-تۇلىك قورىنىڭ قالانى ۇزاق ۇستاپ تۇرۋعا جەتپەيتىنىن بىلەتىن بويارلار ۆاسيليي مەن سەمەن كنيازدەرىنىڭ سوزىنە سەنگەن. ءوز ەرىكتەرىمەن قالانىڭ قاقپاسىن اشقان. تەك ليبكە كنيازى ولگەردتىڭ وسى ماسكەۋدەگى نەمەرەسى وستەي عانا بۇل جالعان ۋادەگە كونبەگەن. قاسىنداعى بىرنەشە جىگىتتەرىمەن شاپقىنشىلارعا قارسى شىعىپ، ۇرىس ۇستىندە ولگەن.
دەگەنمەن وسىلاي الداۋمەن توقتامىس اسكەرى ماسكەۋگە كىرگەن.
ەڭ الدىمەن كرەملدى العان.
ءبىراق توقتامىس ۋادەسىندە تۇرماعان. سول ماسكەۋگە كىرگەن كۇنى تاڭ اتقانشا التىن وردانىڭ قاندى قىلىش جاساقتارى وزدەرىنىڭ حاندارىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا جيىرما بەس مىڭعا جۋىق كرەملدىڭ ىشىندەگى اسكەر، بويارلاردى ولتىرگەن.
التىن وردا جاۋىنگەرلەرى كرەملدى الىپ، ورىس اسكەرى مەن بويارلارىن قان-جوسا ەتىپ قىرىپ جاتقاندارىن قالا تۇرعىندارى ءبىلىپ قالىپ، ەندى كرەملدىڭ ءوزىن قورشاپ، ىشىندەگى توقتامىس جاۋىنگەرلەرىن قۇرتۋدى ويلادى.
ال ماسكەۋگە ءقاۋىپ شىن تۋا باستاعاننان-اق، ماسكەۋ بويارلارى كنياز دونسكويدىڭ ايتقانىنا قاراماي ونىڭ ءۇي ءىشىن كوستروماعا جۇرگىزىپ جىبەرگەن.
ال بۇل كەزدە كنياز ۆلاديمير سەرپۋحوۆسكيي دە، دميتريي دونسكوي دا ءبىراز اسكەر جيناپ قالعان ەدى. ماسكەۋگە جاردەمگە كەلۋگە ولارعا كوپ دەگەندە ءبىر جەتىدەي ۋاقىت كەرەك بولاتىن. ءبىراق ولاردىڭ كەلۋىنە ۆاسيليي مەن سەمەن كنيازدەر شىدامادى. دونسكويعا وپاسىزدىق ىستەگىلەرى كەلدى مە، الدە ماسكەۋ قالاسىن مايدان ورنىنا اينالدىرىپ، كوشەلەرىن تاعى دا قان ساسىتۋدان قاشتى ما، ماسكەۋ بويارلارىن توقتامىسقا تىزە بۇكتىرىپ، ونىمەن كەلىسىم ءسوز جۇرگىزۋگە كوندىردى.
ماسكەۋ بويارلارىنىڭ كونبەسكە دە امالدارى جوق ەدى.
التىن وردا جاۋىنگەرلەرىمەن كۇرەسۋگە كۇشتەرى جەتپەگەن. ال سىرتتان ەشبىر كومەك كەلمەگەن. قۇر ەرلىكپەن نە ىستەي الادى؟ كۇشىڭ جەتپەگەن جاعدايدا ەرلىك تەك ولىمگە اپارادى. ال ماسكەۋ بويارلارى ولگىلەرى كەلمەدى. امال جوق، ولار توقتامىستىڭ دەگەنىنە كوندى.
ەندى توقتامىسقا وزبەك پەن جانىبەك حاننىڭ كەزىندەگىدەي ورىس ەلى وراسان كوپ سالىق پەن سىي-سىياپات تولەپ تۇراتىن بولدى. وسىلاي ماسكەۋدەن كوپ ولجاعا باتىپ، جولىنداعى بىرنەشە قالالاردى توناپ، ۋاقىتشا بولسا دا، ورىس ەلىن وزىنە تىزە بۇكتىرىپ، التىن وردا حانى قالىڭ اسكەرىمەن ساراي-بەركەگە قايتتى.
ول جولى تۆەر قالاسىنا دا بۇرىلماقشى ەدى، ءبىراق كەلە جاتقان ۆلاديمير سەرپۋحوۆسكييدىڭ بۇلىقتارىنان سەسكەنىپ كىدىرۋدى ءقاۋىپتى كوردى.
ال التىن وردانىڭ اسكەرىنە مول سۋلى وكا وزەنىنەن وتكەل تاۋىپ بەرىپ، ماسكەۋگە تىكەلەي الىپ بارعان ولەگ قانداي پايدا تاپتى؟ توقتامىسقا ماسكەۋدى توناتتى. ول از بولعانداي التىن وردا اسكەرى كەيىن شەگىنىپ بارا جاتىپ ريازان جەرىن دە اياعان جوق، توناپ، ورتەپ ءوتتى.
سوندا ولەگ نەنى قۇتقاردى؟
ەشتەڭەنى دە كۇتقارعان جوق.
ساسقان ۇيرەك ارتىمەنەن سۇڭگيدى دەگەندەي بۇل ايىبى از بولعانداي، ول سوڭىنان ماسكەۋ كنيازدىگىنەن ءوزىنىڭ تونالعان قالالارىنىڭ، شابىلعان جەرىنىڭ قۇنىن سۇرادى.
ءتىپتى ءوز اسكەرىن الىپ التىن وردانىڭ قوسىندارىمەن كۇيزەلگەن ماسكەۋ جەرىنە اتتاندى.
وسىنداي ادامدى، ورىستىڭ جوعىن جوقتار ۇلانى، جاۋعا شابار قىرانى دەۋگە بولا ما؟ ودان دا ولەگتى وپاسىز دەگەن دۇرىس ءتارىزدى. جارايدى، وپاسىز-اق بولسىن ولەگ. ال قالاسى كۇيرەگەن، ەلى كۇيزەلگەن، ىزا مەن قايعىعا باتقان ماسكەۋ كنيازى دميتريي دونسكوي ونداي وپاسىز ادامنان ءوشىن نەگە المادى؟ التىن ورداعا كۇشى جەتپەگەنمەن، ريازان كنيازىنە جەتەتىن ەدى عوي.
نەدەن قورىقتى؟ ريازان كنيازى ءبىرجولاتا التىن وردامەن بىرىگىپ كەتىپ، ودان اسكەر الىپ وزىنە تاعى قارسى شىعادى دەدى مە؟
سودان با؟ الدە ورىس كنيازدىگىنىڭ باسىن قوسۋدى تىلەك ەتكەن دونسكوي، ويلاعانى اقتالماي، نە ىستەرىن بىلمەي الاس ۇرعان ولەگتىڭ ونسىز دا ورتەنگەن جانىن ودان ءارى ورتەگىسى كەلمەي، سابىرلىق ىستەدى مە؟ سوعىسپەن جەڭگەنشە اقىلمەن جەڭەيىن دەپ سوڭىنان ونىڭ بالاسى فەدورعا ءوزىنىڭ قىزى سوفيانى بەردى مە؟ ۇلت تىلەگىن كەكتەن ارتىق سانادى ما؟ ولەگتى قۇرتقاندا كىمدى مۇقاتادى؟ تەك ورىس كنيازدەرىنىڭ اراسىن اشا ءتۇسىپ، كۇشىمىزدى ازايتا تۇسەمىز دەدى مە؟
سولاي ءتارىزدى...
دەگەنمەن ولەگ قىلىعىن دونسكوي دا، وسى كۇنگە دەيىنگى تاريح تا اشقان جوق.
ال سىرى اشىلماعان تاريح — ول ىشىندە التىنى بار قوبديشا ءتارىزدى. اركىم-اق ءوز كىلتىمەنەن اۋزىن اشىپ، التىنىنا كەنەلمەكشى بولادى. مەيىلدەرى.
ال ۋاقىتشا بولسا دا ماسكەۋدى باعىندىرىپ قايتقان توقتامىس، توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋانىشتى ەدى. ول بۇدان ءارى زورلىعىمەن، قاندى قىلىشىمەن التىن وردانى بۇرىنعى ايبارلى شاعىنا جەتكىزەمىن دەپ سەنە باستادى. ءوزىن شىن التىن وردا حانى سانادى. سول سەبەپتەن دە، اق وردا تاعىنا بۇنى اقساق تەمىر وتىرعىزىپ، بۇرىن توقتامىس ءوزىن ونىڭ قاراماعىندا ساناپ كەلسە، ەندى ءار جەڭىسىنەن كەيىن ول جاعاتاي ۇلىسىنىڭ امىرىنە بوي ۇسىنبايتىن ءوزىن جەكە حانمىن دەپ ءبىلدى. جانە حان بولعاندا قانداي، ءالى دە ماۋارانناحردى ءۇش وراپ الاتىن التىن وردا حانى ەمەس پە بۇل! ءوزىن ءوزى وسىلاي مارتەبەلى سەزىنگەن توقتامىس ماسكەۋ جورىعىنان قايتقاننان كەيىن حورەزمدە ءوز اتىنان التىن اقشالار قۇيدىردى. بۇل قىلىعى توقتامىستىڭ ساياسي بەتىن اشتى. وسىنىڭ الدىندا التىن وردادان حورەزم جەكە مەملەكەت بولىپ بولىنگەن. ال ونى اقساق تەمىردىڭ ماۋارانناحرعا قوسىپ الماق بولىپ جۇرگەنىن توقتامىس بىلەتىن. جانە وسى تۇستا حورەزمدى باسقارىپ وتىرعان ءامىرشى سۇلەيمەن سوفىنى امىر-تەمىر وزىنە باعىنىشتى، ۇساق ءامىرى ساناي باستاعانى دا بۇعان ءمالىم ەدى. سويتكەن حورەزمدە بۇل ءوز اتىنان اقشا شىعاردى. بۇنىسى كەشەگى ءوزىنىڭ ءامىرشىسى اقساق تەمىرگە «حورەزمنەن قولىڭدى تارت، بۇل مەنىڭ جەرىم» دەگەنى ەدى. ارينە، اقساق تەمىر بۇنى بىردەن ءتۇسىندى، ءبىراق الىستاعى يراندا جورىقتا ءجۇرىپ، بۇل ماسەلەمەن بەلسەنە شۇعىلدانۋعا مۇرشاسى جەتپەدى.
ال التىن وردانى بۇرىنعى قالپىنا جەتكىزەمىن دەگەن توقتامىسقا تەك حورەزم عانا ەمەس، ءالى كوپ نارسە جەتپەيتىن ەدى. اسىرەسە تەرىسكەي يران، ءازىربايجان دا ونىڭ ەسىندە بولاتىن. بۇل جەرلەردى التىن وردا حاندارى ەجەلدەن — سوناۋ باتۋ زامانىنان وزىنىكى ساناپ كەلگەن. ءازىربايجان مەن تەرىسكەي كاۆكازدى سوڭعى جاۋلاپ قايتقان التىن وردانىڭ ەڭ ءبىر ايبىندى حانى جانىبەك ەدى. ءبىراق ولاردى يەمدەنۋ جانىبەك حان دۇنيە سالعان 1357 جىلمەن بىتكەن. سودان بەرى بۇل جەرلەر ءوز بەتىنشە ءجۇرىپ جاتقان. ەندى ولاردى اقساق تەمىر الماق. مىنە اقساق تەمىر مەن توقتامىستىڭ ويلارىنىڭ بىرىنە-بىرى تاعى قارسى تۇسەر تۇسى. ءتۇبى امىر-تەمىرمەن شايقاساتىنىن توقتامىس كوپتەن بەرى تۇسىنگەن. ءبىراق ونى جەڭە الا ما؟ ماۋارانناحر بيلەۋشىسىنىڭ قانداي قولباسشى ەكەنىن جانە ونىڭ قانشا كۇشى بارىن بىلمەيدى مە، ارينە بىلەدى. سويتە تۇرىپ... جوق، توقتامىس تا ءوزىن اقساق تەمىردەن كەم ساناۋدان اۋلاق ەدى. مامايدى جەڭىپ، ماسكەۋدى وزىنە تىزە بۇكتىرگەننەن بەرى جۇرت تا توقتامىستى ۇلى اسكەري قولباسشىلاردىڭ قاتارىنا قوسقان. توقتامىس بۇنى دا بىلەدى. سويتسە دە، ءوزىن قانشا جيھانگەر كورگەنمەن توقتامىستىڭ امىر-تەمىردەن ءقاۋپى از ەمەس-تى. سوندىقتان ول كوتەرىلىپ كەلە جاتقان اقساق تەمىرگە تىزە قوسىپ قارسى شىعايىق دەپ ەگيپەت سۇلتانىنا دا ەلشى جىبەرمەك بولدى.
راس، بۇنىڭ ءبارى الداعى ىستەر ەدى. ال بۇگىن ول، ماسكەۋ جورىعىنان ولجالى قايتقانىنا ارنالعان ۇلان-اسىر توي ىستەمەك بولدى. وعان بۇكىل التىن وردانىڭ ءجۇز باستارىنان باستاپ، ەڭ جوعارعى تۇمەن باسشىلارىن ءامىر، باتىر، بيلەرىن تەگىس شاقىردى... وسى تويدا توقتامىس ىشتەي وزىنە قاس ساناپ جۇرگەن ادامدارىنىڭ ءبىرى ەدىگە باتىردى قورلاماق بولدى. ال ەدىگە توقتامىستىڭ ابىرويى، دارەجەسى كوتەرىلگەن سايىن، وعان شىنىندا دا، قاستاسا تۇسكەن. ويتكەنى ازۋ تىستەرى شىعىپ قالعان ەكى ارلان ىرىلداسپاي ءبىر استاۋدان ەت جەپ، سۋ ىشپەسە كەرەك-تى...
ءبىراق توقتامىس ءبىر نارسەنى بىلمەدى. بىرەۋدى ۇرعىڭ كەلسە، ونى تۇرا المايتىنداي ەتىپ ۇر. قۇر الاقانىڭمەن بەتىنەن تارتىپ قالعانىڭنان ەشتەڭە شىقپايدى. ول دا اتىپ تۇرىپ ءوزىڭدى ۇرادى.
توقتامىستىڭ ەدىگەنى قورلاعانى سوڭىنان وسىلاي بوپ شىقتى. التىن وردا حانى، جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ، باسىن قايىرىلتىپ كەلتىرتىپ ءتۇبى ءوزىن شاقتىردى.
التىن وردا جەڭىسىنە ارنالعان توي، قىركۇيەكتىڭ اياعىندا حان ورداسى كۇزگى جايلاۋىنان استاناسى ساراي-بەركەگە قايتار الدىندا بولدى.
ەدىل وزەنىنىڭ وڭ جاق ساعاسىنداعى جاسىل شالعىنى كۇز تاياپ سۇرقاي تارتىپ كەتكەن جازىق دالاعا بىجىناي اق شاتىر، بوز وردالار تىگىلدى. بۇل حان اۋىلدارىنا كەلەر قوناقتارعا ارنالعان جاڭا جايلار ەدى.
سان قيلى تۇلپار، جورعا مىنگەن ءامىر، بەكزادا، بي، باتىرلار، حان اۋىلىنا دەگەن تارتۋ-تارالعىلارمەن توپ-توپ بوپ اتتارىنان ءتۇسىپ جاتىر. ءار وردانىڭ الدىندا ءتورت بەس قازان كوتەرىلگەن. سويىلعان تۋ بيە، جاس قۇلىن، قوزىلاردىڭ ەتتەرى بۇرق-بۇرق قايناۋدا. ءار اقبوز ءۇيدىڭ بوساعاسىندا بەس بيەنىڭ تەرىسىنەن جاسالعان ساباداعى قىمىزدى كۇمپ-كۇمپ ءپىسىپ تۇرعان باسىنا ورامال بايلاپ العان جاس جىگىتتەر... ءار شاعىن اۋىلدىڭ سىرتىندا قاز-قاتار تارتىلعان جەلىلەر. جەلى بويى ءالى ەر توقىمى الىنباعان قوناقتاردىڭ قاز مويىن ارعىماقتارى مەن توقپاق جالدى جۇيرىكتەرى...
اۋىل ءۇستى ىڭ-جىڭ داۋىس، ابالاپ ۇرگەن يت، ايقايلاپ سويلەگەن كىسىلەر.
دۇنيە شىركىن ءبىر قىزىق بازار ءتارىزدى. جۇرتتىڭ ءبارى ءماز-مايرام.
تەك حان ورداسىنىڭ ەسىگىنەن مەزگىل-مەزگىل كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن توقتامىستىڭ كىشى بايبىشەسى سادات-بەگىمنىڭ عانا كوڭىلى توي بولىپ جاتىر-اۋ دەپ سەلت ەتەر ەمەس...
اقشىل ءجۇزى بوزارا قالعان، قاراقات كوزىنە قايعى شوككەن.
جانە ءبىر قىلمىس ىستەيتىن ادامداي رەتسىز قوبالجۋلى... كەشە قاسىندا قارىنداسى باقىت-جامال مەن تەمىربەك حاننان تۋعان جيەنى تەمىر-قۇتلىق وعلان جانە توقاي-تەمىردىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى قۇنجاق وعلان بار، ءبىر توپ سەرىكتەرىمەن حان ورداسىنا ەدىگە دە كەلگەن. توعىز نارعا تارتقان تارتۋ-تارالعىلارى بار...
ال حان سارايىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن باس سۇقپاعان. .
اتتان تۇسىسىمەن ول سەرىكتەرىن ەرتىپ توقتامىستىڭ شەشەسى، حورەزم بيلەۋشىسى قوڭىرات سوفىلاردىڭ اۋلەتىنەن شىققان توقسانعا تاياپ قالعان شوتان-قۇنجاق بايبىشەنىڭ بوز ورداسىنا سالەم بەرگەلى كىرىپ كەتكەن.
سادات-بەگىم ءوز ورداسىنىڭ الدىندا تۇرىپ مۇنى كورگەن.
سول ساتتەن باستاپ بۇدان مازا كەتكەن. دەگەنمەن، سىرتىنان اڭدىپ ءجۇرىپ جاس بايبىشە، ىمىرت جابىلا بەرگەن كەزدە ەكى ءۇيدىڭ اراسىندا ەدىگەمەن كەزدەسىپ قالعان.
بوتەن ءسوز ايتۋعا مەزگىل تار بولىپ:
— وسىلاي ات قۇيرىعىن ماڭگى كەسكەنىمىز بە؟ — دەۋگە عانا شاماسى كەلگەن جاس بايبىشەنىڭ.
— ءيا، دەگەن ەدىگە،— سول ايتقانىم ايتقان!
جاس بايبىشە كىلت بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن.
سول كۇنى تۇندە ەدىگەنىڭ تاعدىرى شەشىلگەن. اقساق تەمىر ورداسىندا جۇرگەن كەزدەرىنەن-اق توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ اراسىندا باقكۇندەستىكتەن تۋعان تەرەڭ ور بار ەكەنىن ۇققان سۇلۋ سادات-بەگىم ەدىگەمەن اراسى الشاقتاعان كۇننەن باستاپ، سول وردى تەرەڭدەتە تۇسۋگە تىرىسقان. بۇل تەك ەدىگە عانا ەمەس، وزىنەن كوركى ارتىپ، سۇيگەنىن تارتىپ اكەتكەن جانەكەگە دەگەن دە وشتىگى ەدى. جانە بۇل وردى ول بىلدىرمەي تەرەڭدەتە ءتۇستى.
ەدىگەمەن ايىرىلىسقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە جاس بايبىشە حان كۇيەۋىنە:
— ءسىز وسى ەدىگەدەن قاتتى قورقاسىز عوي دەيمىن،— دەدى.
— ونى نەدەن ايتتىڭ؟ — جاقتىرماعان توقتامىستىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ كەتتى.
— جالعىز مەن ەمەس جۇرتتىڭ ءبارى دە سۇيدەيدى — دەدى جاس بايبىشە.— قورىقپاساڭىز... ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، مىسى جەڭە مە حان باسىڭىزعا قاراماي سەلك ەتىپ، ورنىڭىزدان كوتەرىلىپ كەتە جازدايسىز.
— قايداعى جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ! — دەدى توقتامىس شامدانا.
— بەكەر دەسەڭىز... ءوزىڭىز ءبىر بايقاڭىزشى.
— قالاي؟ — دەدى توقتامىس.
— ەدىگە كەلە جاتىر دەگەندە انا قىمىز ءىشىپ وتىرعان التىن كەسەڭىزدى شاپانىڭىزدىڭ ەتەگىنە قويىڭىز... ەگەر ول كىرىپ كەلگەندە ەتەگىڭىز كوتەرىلىپ كەتىپ قىمىزىڭىز توگىلىپ كەتپەسە مەنى وتىرىكشى دەڭىز...
حانىمنىڭ ايتقانى دۇرىس بوپ شىقتى. ءبىر كۇنى توقتامىس قىمىز ءىشىپ وتىرعانىندا بوز ورداعا ەدىگە كىرىپ كەلدى. ەدىگەنىڭ ءتۇسى جالپى سۋىق بولاتىن. اق سۇر بەتىنىڭ قانىن ىشىنە تارتىپ، بوپ-بوز بوپ، تۇكتى قاباقتارىن تۇكسيتە، ۇلكەن وتكىر قاراكەر كوزدەرىمەن تەسىلە قاراپ، ۇيگە كەنەت كىرىپ كەلگەنىندە كىم بولسا دا ءبىر سەسكەنىپ قالاتىن. بۇل جولى دا سولاي بولدى. تىعىز ىسپەن، رۇقساتسىز، تاس قاباعى ءتۇيىلىپ قانىن ىشىنە تارتىپ بوپ-بوز بوپ ورداعا كەنەت كىرگەن ەدىگەدەن توقتامىس سەلك ەتىپ، قولىنداعى كەسەسىن ءتۇسىرىپ الا جازدادى. انەۋ كۇنگى ايەلىنىڭ «ورنىنان ۇشىپ تۇرعىڭ كەلگەندەي قوزعالىپ قالاسىڭ» دەگەن ءسوزى ميىنا كىلت ءتۇسىپ، توقتامىس ءوزىنىڭ تۇرعىسى كەلگەندەي ورنىنان قوزعالىپ قالعانىن دا اڭعاردى.
«شىركىننىڭ ءتۇرى قانداي سۋىق ەدى، وڭاشادا كەزدەسسەڭ...»
ەدىگەنى بۇرىننان جەك كورەتىن توقتامىس ەندى ودان رەتىن تاۋىپ قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلايدى.
ال جاس بايبىشەسى ونىڭ بۇل ويىن ۇشىقتىرا ءتۇستى. كەيدە ءتۇس كورگەن بولادى. «تۇسىندە ەدىگە توقتامىستىڭ التىن ءتاجىسىن كيىپ جۇرەدى. حانەكە مەن جانەكەنى ات ارتىنا مىنگىزدىرىپ تارتىپ اكەتكەندەي بولادى...»
بۇنىڭ ءبارى توقتامىستىڭ ەدىگەگە سەنىمسىزدىگىن، نارازىلىعىن وياتادى. ونى ءوزىنىڭ بولاشاق شىن دۇشپانى ساناي باستايدى. باقتالاستىقتان تۋعان بىر-بىرىنە دەگەن ىشتەگى سالقىندىق بىرتە-بىرتە ەندى ناعىز ايازعا اينالا ءتۇستى.
ال سادات-بەگىم ەدىگەگە دەگەن وشپەندىلىگىن ۇمىتپادى.
مىنە، بۇگىندە، ەدىگەنىڭ اقىرعى ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن، حان كوڭىلىن تابا بىلگەن جاس بايبىشەسى، ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتقان كۇيەۋىنە:
— وسى ەدىگە تىم باسىنىپ بارادى. ۇلكەن اجەمە سالەم بەرۋگە بارعانىن سىلتاۋ ەتىپ، كوردىڭىز بە، كەشەدەن بەرى ورداعا كىرىپ، حانعا ءتاجىم ەتپەي جاتقانىن؟ التىن وردا حانى ءسىز ەمەس، ءدال ءوزى ءتارىزدى الشاڭ-الشاڭ باسادى. بۇنىسى دا ەشتەڭە ەمەس قوي، ءسىرا وسى شىركىن وزىڭە قاستىق ويلاپ جۇرمەسە نەتسىن... ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان كەزدە الدەنەنى كۇڭكىلدەسىپ بەس-التى باتىردىڭ اۋىل سىرتىندا وڭاشا سويلەسىپ وتىرعانىن كورگەندەر بار.
توقتامىستىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلعان.
ەدىگەدەن قۇتىلاتىن كەز بولدى عوي دەپ ويلادى. تاڭەرتەڭ كەن-جانبايدى شاقىرىپ الىپ:
— بۇگىن ورداعا ەدىگە كەلدى. سەنى توعىز باتىردىڭ باسشىسى ەتكەنىمدى كورە الماي ءجۇر... ءتۇبى بىزگە دوس بولمايدى. ءوشىر ءۇنىن! — دەپ بۇيىرعان.
كەن-جانباي شوشىپ كەتكەن.
— الار كەگىم، وشتەسكەن جەرىم جوق، قالاي ولتىرەم؟ — دەگەن ول.— ەدىگە اناۋ-مىناۋ كىسى ەمەس، سوڭىندا قىرۋار ەلى بار، جازىقسىز باتىرىن ءولتىرتىپ جۇرت مەنى ءتىرى قويا ما؟
— جازىعى بولادى،— دەگەن توقتامىس،— التىن وردانى بالاعاتتاسا ودان ارتىق قانداي جازىق كەرەك؟!
كەن-جانباي ۇندەي الماعان.
— جانە وعان حان ورداسىندا وتىرعاندا تيمەيسىڭدەر،— دەگەن توقتامىس.— توي ۇستىندە، وردادا كىسى ءولتىرۋ — ءقاۋىپتى. اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن، ايدالادا ولتىرەسىڭدەر...
توقتامىستىڭ ايتقانىن ىستەمەگەندە قانداي شارا قولدانارىنان حاباردار كەن-جانباي شىن ابىرجىعان. جانە التىن وردا حانى كەن-جانبايدىڭ ورىنداماسىن بىلسە، بۇعان مۇنداي ۇلكەن سىرىن بوسقا اشپاسا كەرەكتى. ايگىلى باتىر بۇل ارادا ايلالى حاننىڭ ەدىگە مەن ەكەۋىنىڭ باسىن بىردەي ولىمگە تارتىپ تۇرعانىن ءتۇسىندى. كەن-جانبايعا نە ەدىگەنى ءولتىرۋ كەرەك، نە ءوزى توقتامىس جەندەتتەرىنەن ولۋگە ءتيىستى. «ءبىر امالىن تابارمىن» دەپ ول توقتامىسقا:
— جاقسى! — دەدى.— تەك قاسىما ءوزىم تىلەگەن باتىرلارىمدى الايىن!
— بولسىن!
ءبىراق كەن-جانباي بالا جاستا بىرگە وسكەن جولداسىن ولىمگە قيمادى. ءبىر سەنىمدى جىگىت ارقىلى ەدىگەگە حابار بەردى. بۇگىنگى كۇن وعان ءقاۋىپ. ءوزىنىڭ تۇلپارىمەن بىرگە جەلىدە بايلاۋلى تۇرعان اتتاردىڭ كۇنى بۇرىن ءبارىنىڭ وڭ جاق ۇزەڭگىسىن الدىرىپ تاستاسىن دەدى ەدىگەگە.
جانە سول كۇنى، تاڭەرتەڭگىسىن تاعام الدىندا قولىنا سۋ قۇيىپ تۇرعان ءبىر موسقال قۇل:
— ەر جۇرەكتى ەدىگە،— دەدى سىبىرلاي،— مەن ماڭعىتپىن، كىمنەن قايدان ءبىلدىڭ دەپ سۇراماڭىز. بۇگىن سىزگە حانىم ەكى التىن شارانىڭ وڭ جاعىنداعىسىنان قىمىز قۇيسا ىشپەڭىز...
— نەگە؟ — دەدى ەدىگە باسىن كوتەرىپ،— ۋ سالا ما؟
— جوق، ۋدان دا جامان... ءسىزدى قورلاۋ ءۇشىن ول شاراداعى قىمىزعا حانىم... قوسادى،— كۇل تىم اقىرىن سويلەدى. ەدىگە قۇلدىڭ «قوسادى» دەگەن سوزىنەن نەنى قوساتىنىن ەستي الماي قالسا دا، بىردەن ءتۇسىندى.
بوزعىلت ءتۇرى بۇرىنعىسىنان دا بوزارا قالدى. اشۋ قاتتى قىسقاندا ەدىگەنىڭ وسىلاي قانىن ىشىنە تارتىپ ءتۇسى تىم قۋقىلدانىپ كەتەتىن ادەتى ەدى.
ال موسقال قۇل حانىمنىڭ شىن بەرىلگەن ق ۇلى ەدى. ءوزىنىڭ ىستەگەلى تۇرعانىن سادات-بەگىم ەدىگەگە ايتىپ بار دەپ ادەيى جۇمساعان. سادات-بەگىمگە، دارەتى قوسىلعان قىمىزدى ەدىگەنىڭ بىلمەي ىشكەنىنەن، بىلە تۇرىپ ىشكەنى كەرەك ەدى. وندا ءوشىنىڭ قايتاتىنىن ويلاعان. ال نامىسقور ەدىگە ەگەر ىشپەسە، ۇندەمەي كەتە المايتىنىن تاعى بىلەدى. وندا وردا ىشىندە جانجال شىعادى. توقتامىستىڭ بۇدان تىلەگەنىنىڭ ءوزى دە وسى ەدى.
ەدىگە بولعالى تۇرعان ءىستى تەمىر-قۇتلىق پەن قۇنجاق وعلان ۇشەۋى اقىلداستى دا، بىرەر سەنىمدى جىگىتتەرىن شاقىرىپ الىپ، الدەنەنى تاپسىردى. كۇن ساسكەدەن كوتەرىلە ۇشەۋى سالەم بەرۋگە حان ورداسىنا بەتتەدى.
بۇلار ەڭسەسى بيىك بوز ۇيگە كىرگەندە، وردا ءىشى تولعان يگى جاقسىلار ەكەن. توقتامىس ءوزى توردە وتىر. وڭ جاعىندا ايگىلى ەكى ءۇش شىڭعىس ۇرپاعى امىرلەر، سول جاعىندا جۇزگە جەتكەن سىپىرا جىراۋ. ونىمەن تىزەرلەسە نوعايلى، قىپشاقتىڭ بي باتىرلارى...
ەدىگە سالەم بەرىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، جالعىز توقتامىس ەمەس، قاتارلاسا وتىرعان بەكزادا، ءامىر، باتىرلاردىڭ ءبىرازى-اق سەلك ەتكەندەي بولدى. راسىندا دا، ىشتەي اشۋعا تۇنشىققان ەدىگەنىڭ ونسىز دا سۋىق ءتۇرى بۇرىنعىسىنان دا بەتەر ايازدانا قالعان ەدى. توقتامىس سالەم الىپ بولعاننان كەيىن، يەگىن كوتەرىپ قانا ەدىگەگە وتىرار جەرىن كورسەتتى.
بۇل كەن-جانبايدان ءسال تومەندەۋ، بوساعا جاققا تاياۋ ورىن ەدى. حان بۇلاردى قورلاعالى جاي باتىرلاردان ادەيى تومەن وتىرعىزباق ەكەنىن ۇيگە كىرگەن حان ۇرپاقتارى تەمىر-قۇتلىق پەن قۇنجاق وعلان دا، ەدىگە دە جاقسى ءتۇسىندى. سويتسە دە سىر بىلدىرمەي، ۇشەۋى دە، توقتامىس كورسەتكەن جەرگە قاتارلاسا ورنالاستى.
حان قىلىعى جاي ەمەس ەكەنىن سەزگەن جۇرت، بىردەن تىنا قالدى. ال قارت سىپىرا جىراۋ الدەنەگە كوڭىلى تولماعانداي تومەن قاراپ اقىرىن باسىن شايقادى.
توقتامىس ۇيگە كىرگەن نوعايلىنىڭ ايگىلى باتىرى ەدىگە مەن ونىڭ قاسىنداعى اتاقتى ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى ەكى جاس جىگىتكە ءمان بەرمەگەندەي سۇس كورسەتتى. بۇلار كەلمەستەن بۇرىن ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىن سوزا ءتۇستى.
— ءسويتىپ،— دەدى توقتامىس،— اقساق تەمىر حورەزمدى كەلىپ الىپتى. ەدىگە دە حان سوزىنە قۇلاق قويماعانداي سەس كورسەتىپ ەكى كوزىن بىردەي سۇلۋ بولسا دا ىزبارلى، ىزبارلى بولسا دا سۇلۋ، قىمىز قۇيىپ وتىرعان حانىمنان الار ەمەس. ال حانىم اركىمنىڭ ورداداعى دارەجەسىنە قاراي، الدىنداعى التىن شارادان بىرەسە التىن، بىرەسە كۇمىس كەسەگە ۋىزداي سارى قىمىزدى، قۇيىپ ادەمى، كەلگەن، كۇمىس بەلبەۋلى دايەكشى جىگىتكە بەرىپ وتىر. ەندى ول سول جاعىندا وقشاۋلاۋ تۇرعان كۇمىس شارادان ەدىگەگە ارناپ قىمىز قۇيدى. ويى بىردەمەگە ءبولىنىپ كەتتى مە، التىن وجاۋمەن قۇيعان قىمىزى كەسە ەرنەۋىنەن اسىپ جەرگە توگىلىپ كەتتى.
— ەدىگە قاينىم شولدەپ وتىر ەكەن،— دەدى ول ءبىر ءتۇرلى كەكەتە كۇلگەندەي بوپ.— مىنا كەسەنى سول كىسىگە ادەيىلەپ بەرىڭىزشى، سۋسىنى قانا ءىشسىن...
ەدىگە بۇرىنعىدان دا بوزارا ءتۇستى.
ول ءۇن-تۇنسىز ءسال وتىردى دا، كۇمىس بەلبەۋىندەگى قىنابىنان التىن كەزدىگىن سۋىرىپ الدى. كەسەدەگى قىمىزدى ايقىش-ۇيقىش كەستى دە، كەزدىگىمەنەن بىلعاپ-بىلعاپ جىبەرىپ جۇتىپ سالدى. ءسويتتى دە، ورنىنان تۇرەگەلىپ، حانعا بۇرىلماستان، سىپىرا جىراۋعا ءبىر قاراپ باس ءيىپ، ءتاجىم ەتتى دە ەسىككە قاراي جۇرە بەردى. تەمىر-قۇتلىق پەن قۇنجاق وعلاندار دا ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ ەدىگەگە ەردى. ۇشەۋى بىردەي ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
ەشكىم ولارعا توقتا دەگەن جوق. توقتامىس ءۇن-تۇنسىز سازارا قالدى.
ازدان كەيىن وردا بوساعاسىن سولقىلداتا شاپقان اتتاردىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. وسى ۋاقىتتا عانا ۇيدەن كەن-جانبايمەن بىرنەشە باتىرلار سىتىلىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. ازدان كەيىن ولار ۇيگە قايتا كىردى.
— حان تاقسىر،— دەدى كەن-جانباي ءالى ءۇن-تۇنسىز سۇپ-سۇر بوپ وتىرعان توقتامىسقا.— تەنتەك ەدىگەنى ۇستاپ اكەپ، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كەشىرىم سۇراتتىرساق دەپ ەدىك، ۇستاي الماي قالدىق. بىرەۋ اتتارىمىزدىڭ وڭ جاق ۇزەنگىسىن تەگىس الىپ تاستاپتى. ءبىز اتىمىزعا مىنگەنشە ول ۇزاپ كەتتى. ال ەدىگەنىڭ اتاقتى تەڭبىلكوگىنە مال جەتپەيدى.
توقتامىسقا ەندى عانا ءتىل بىتكەندەي.
— قۋىڭدار! — دەدى كەنەت.— الىڭدار مەنىڭ قىنىق-وكلەنىمدى. الدىما نە ءوزىن، نە باسىن اكەپ سالىڭدار!
— توقتاڭدار! — دەدى كەنەت سىپىرا جىراۋ داۋىستاپ.— التىن وردا حانى، سەن ەدىگەنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ ون بەسىنە جەتپەي بي اتالعان ول بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اۋليەنىڭ ۇرپاعى ەمەس پە؟ ايىپ وزىڭدە بولا تۇرىپ، قالاي ونىڭ باسىن اكەل دەيسىڭ؟
— قايداعى ايىپ؟ — توقتامىس تا بەزەرلەنە قالدى.
— اسىل تۇقىمدى جىلقى لاي سۋدى ىشپەيدى. ەگەر مەنىڭ ايتقانىما سەنبەسەڭ، ءىش انا وقشاۋ شارانىڭ قىمىزىن ءوزىڭ! ىشپەيدى ەكەنسىڭ، اقىلدى سوزگە اقىماق توقتاماس بولار، ايتارىما قۇلاق سال. كەسەندەگى قىمىزىڭدى كەزدىگىمەنەن كەسكىلەپ، قالدىعىن ەسىگىنە شاشىپ كەتسە ەدىگە، كۇنىم تۋعاندا شاڭىراعىڭدى قۇلاتىپ، ورداڭنىڭ كۇل تالقانىن وسىلاي شىعارامىن دەگەنى! ەدىگە سىندى ەر ۇلدىڭ ءويتۋ قولىنان كەلمەگەن كۇندە دە، ۇزەنگىلەس سەرىگىڭنىڭ قاستاسقانىنىڭ ءوزى قان مايدان! ال ول قۇبا ۇل كەتەر-اق، اق ەدىلدەن وتەر-اق، امىر-تەمىرگە جەتەر-اق! وزىنە وش اعايىن قولىنا شوقپار ەتەر-اق! ودان ساعان نە پايدا؟
سىپىرا جىراۋ ءسال توقتاپ، قايتا سويلەدى.
ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدى. توقتامىس پەن ەدىگە ءتارىزدى ەكى كوكجال شايقاسسا ورتاسىندا تاعى سول سورلى حالىق كۇيرەيدى. ال، حان، ول حالىق سەنىڭ كۇيرەۋگە اينالعان ورداندى جاڭادان جوندەۋىڭە كەرەك. جوق، توقتامىس حان، ەدىگەنى اقساق تەمىرگە جىبەرمە، وزىڭە پالە تىلەمە. سوڭىنان قۋسىن مىنا باتىرلارىڭ، جالىنىپ جالبارىنىپ ەدىگەنى الىپ كەلسىن! ات-تون ايىبىڭدى تارتىپ، جىبىتە كور ەر جۇرەگىن!
— بولسىن! — دەدى توقتامىس، سويدەدى دە، كەنەت تولقىپ كەتىپ كەن-جانبايعا قارادى.— ۋا، كەنەگەستەن شىققان كەن-جانباي ءدۇلدىلىم، التىن تاققا ەركە ەدىڭ، التىن وردا باسىنا كەرەك بوركى ەدىڭ، شاپ ەدىگەنىڭ سوڭىنان، ءتىلىن ءوزىڭ تاپ! ايتقانىڭدى ەكى ەتپەسە، جۇرت الدىندا بەردىم ۋادەمدى!
قىپشاق پەن نوعايلىنىڭ ايگىلى توعىز باتىرى ەسەنتاي ۇلى قۇدايبەردىنى، مونتاي رۋىنان شىققان قوس داۋلەت ەرلەردى، ارعىننىڭ اق يىعى قاراقوجانى قارا قىپشاقتىڭ ارداگەرى قوبىلاندىنى، اقبالتىر ۇلى ۋاقتى، مونبۇر ۇلى شۋاقتى ەرتىپ، قارا حالىقتىڭ ءوزى ءتارىزدى داڭقتى ۇلدارىنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاماس دەپ، كەن-جانباي باتىر ەدىگەنىڭ سوڭىنان قۋىپ بەردى.
بۇلار ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەتكەن كەزدە ەدىگە قاسىنداعى تەمىر-قۇتلىق پەن قۇنجاق وعلان ۇشەۋى ارعى بەتكە شىعىپ ۇلگىرگەن ەكەن. سوندا، ءارى قاراي كەتكەلى تۇرعان ەدىگەگە كەن-جانباي ءوزىنىڭ اتاقتى شاقىرۋ-تولعاۋىن ايتقان.
اي ەدىگە، قايت سانا،
قايتىپ ەدىل ءوت سانا،
ەڭسەسى بيىك بوز وردا
ەڭكەيىپ سالەم بەر سانا
ەرنى جۇقا سارى اياق
ەر سارقىتىن ءىش سانا.
ال قارا كىس ۇستىندە
تون بەرەدى كي سانا
كوك الا جورعا ات ءمىنىپ،
كوك دابىلپاز بايلانىپ.
تۇتام باۋى سارى التىن
اق سۇڭقار قۇس بەرەدى،
كول اينالا ءشۇي سانا!
سوندا توقتامىسقا قانى قارايا وشىككەن ەدىگە «مەن كەتەرمىن، كەتەرمىن. سا-تەمىرگە جەتەرمىن» دەپ باستالاتىن اتاقتى تولعاۋىن ايتىپ التىن ورداعا ورالماي، جاعاتاي ۇلىسىنىڭ جەرىنە كەتە باردى.
ارتىنان توقتامىس حان، تەك بۇل ۇشەۋىنىڭ عانا كەتپەگەنىن، سوڭىنان قوشتاسقالى بارعان جانەكە قىزىن ەدىگەنىڭ وزىمەن بىرگە الا كەتكەنىن ەستىدى. التىن وردا حانى ەدىگەگە بۇرىنعىسىنان دا جامان وشىگە ءتۇستى.
ءۇشىنشى تاراۋ
اقساق تەمىر بىردەمەگە رەنجىسە، اشۋلانسا، وزگەلەردەي بۇلقان-تالقان بولماي، كەنەت سابىرلانا قالاتىن. وندايدا جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى «بولعاندا اشۋ — پىشاق اقىل — تاياق، سول تاياق كەمي بەرەر جانعان سايىن» دەيتىن قاعيدانى ەش ۋاقىتتا ەسىنەن شىعارمايتىن. مۇندايدا ول ايتار ۇكىمىنە دە، بەرەر كەڭەسىنە دە ساق كەلەتىن. «اۋىزدان شىققان ءسوز، اتىلعان جەبە — قايتارىپ الا المايسىڭ». بۇل ونىڭ باس يگەن شەشىمى بولاتىن.
نەعۇرلىم اقساق تەمىر ۇندەمەي تۇنجىراي قالسا، سو عۇرلىم وردا ماڭى ونىڭ اشۋلى ەكەنىن بىلەتىن.
بۇگىن دە امىر-تەمىر قاباعىنان قار جاۋىپ تۇنەرە قالعان.
بۇگىن دە ماۋارانناحر بيلەۋشىسى وراسان اشۋلى ەدى. جاقىندا ول يرانعا بارىپ قايتقان. تەرىسكەي يراندى، ءازىربايجان جەرىن شاۋىپ كوپ ولجامەن ورالعان.
ءبىراق ءوزى بىردەن سامارقانتقا قاراي جۇرمەي، كىشى بايبىشەسى موعول قاجىبەكتىڭ قىزى شولپان-مالىك-اكا ارۋ ورداسى تۇرعان ءبىر بۇيىردەگى ياسسىعا بۇرىلعان.
يرانعا اتتاناردا ءامىر كەڭەسى بولعان. قۇسايىن، ابباس سەكىلدى ساق امىرلەر «ءسىز يرانعا اتتانعان كەزىڭىزدە، ماۋارانناحردى مىنا اق وردانىڭ كوشپەلى ەلدەرى شاۋىپ جۇرمەسە نەتسىن، بۇلارعا سەنۋ قيىن عوي» دەپ قاۋىپتەرىن ايتقان. اقساق تەمىر كۇلگەن.
— وندا مەن سول كوشپەلى اعايىندارىڭ تيمەيتىن جاعداي ىستەيىن. اسكەرىڭ قورعاي المايتىن شەكاراڭدى دىنىممەن قورعايىن. اۋليە ساناعان قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ مولاسىنىڭ ورنىنان كەرەمەت ۇلكەن مەشىت سالدىرايىن. اتىن دا سول اۋليەگە ارنايىن. قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتى دەيىن. اۋليەنىڭ قۇر مولاسىنا تابىناتىن جۇرت، ونىڭ مەشىتى تۇرعان جەردى شابۋعا قۇدايدان قورقار،— دەگەن.— جانە بۇل مەشىت ءبىزدىڭ قىپشاق دالاسىنا دەگەن ءدىني اتتانىسىمىزدىڭ وشاعى بولسىن.
اتاقتى سايت-اتا اۋليەنىڭ ۇرپاعى قوجا احمەت شاحىديۋانا اۋليە اقساق تەمىر تۋماي تۇرىپ، وسى سەيحۇندارياعا قۇياتىن ياسسى وزەنىنىڭ بويىندا ءومىر سۇرگەن. اڭىز بويىنشا، پايعامبار جاسىنا جەتكەندە «مەن مۇحاممەد اۋليەدەن ارتىق ەمەسپىن» دەپ جەر استىنان ۇيشىك قازىپ الىپ، سوعان كىرىپ كەتكەن-مىس.
حالىق سول قوجا احمەت تۇرعان جەردى كيەلى ساناپ تابىنىپ، باسىنا تۇنەيتىن بولعان. وسى ارادان سىرتقا اتىپ جاتقان بۇلاق سۋىن شيپالى دەپ ءزام-زام سۋى: نان كەم كورمەگەن.
يرانعا جورىققا جۇرەر الدىندا ءبىر كەزدە وسى قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ زيراتى تۇرعان جەرگە اقساق تەمىر مەشىت ورناتۋعا بۇيىرعان. بۇنى سالاتىن باعداتتان كەلگەن جاس شەبەر دە تابىلعان.
مۇنداي ۇلكەن عيبراتحانا نە حان سارايى قۇرىلىسى باستالاردا، سول جايدىڭ قوجاسى ءوزى ءبىرىنشى قىشىن سالىپ، ال بىتكەندە ەڭ سوڭعى قىشىن ءوز قولىمەن قالاۋى — ەجەلگى ءداستۇر بولاتىن.
اقساق تەمىر بولاشاق قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىنىڭ ەڭ العاشقى قىشىن ءوز قولىمەنەن قويدى. ال بۇل مەشىتتى ءبىتىرۋدى، وسى تۇستاعى ەڭ جاقسى كورەتىن كىشى بايبىشەسى شولپان-مالىك اكاعا تاپسىردى. «مەن قايتىپ ورالىپ ۇلگىرە الماسام، سوڭعى قىشىن دا ءوزىڭ قالا» دەدى.
شولپان-مالىك اقساق تەمىردىڭ وسىدان ءبىر جىل بۇرىن العان ايەلى ەدى. جاس كەلىنشەك اتاعى جاڭا جايىلا باستاعان ەرىمەن بىرگە وسى يران جورىعىنا بارعىسى كەلگەن. ءبىراق اقساق تەمىر ونى وسى قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىن بىتىرۋگە قالدىردى.
وزگە ۋاقىتتا قانداي جورىققا شىقسا دا التى ايەلىنىڭ بىرەۋىن، نە تولىپ جاتقان حانزادا-قۇمالارىنىڭ ەڭ كورىكتى، ەڭ جاسىن الىپ جۇرەتىن امىر-تەمىر بۇل جولى ونداي ادەتىنەن باس تارتقان.
اقساق تەمىردىڭ بۇيتۋىنە سەبەبى دە بار ەدى. ول ايەل زاتىنا وزگەلەردەي ەمەس ەرەكشە كوزبەن قاراعان. دۇنيەدە ەركەككە ارمان بولار ءۇش ءتۇرلى ايەل بار: سۇلۋ، اقىلدى، وپالى دەگەن امىر-تەمىر، ال سۇلۋ ايەل ءومىرىڭنىڭ كوركى، اقىلدى ايەل — ءۇيىڭنىڭ كوركى، وپالى ايەل — توسەگىڭنىڭ كوركى.
سولاي دەگەن اقساق تەمىر ءوزى قىرىقتان اسىپ بارا جاتقاندا وتە ۇناتىپ العان قاتىنى وسى شولپان-مالىك اكا ەدى. ول سۇلۋ جانە وپالى ايەل ەدى. تەك شولپان-مالىك اكانىڭ قانشالىق اقىلدى ەكەنىنە اقساق تەمىردىڭ كوزى جەتە قويماعان.
ماۋارانناحر ءامىرشىسىنىڭ وزگە ايەلدەرىنەن تاجىريبەسى كەم، بىلتىر عانا العان جاس قاتىنىنا قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتى ەكى حاندىقتىڭ شەكتەسكەن جەرىنە سالىناتىن ۇلكەن عيباداتحانانىڭ قۇرىلىسىن تاپسىرعانداعى ءبىر ويى — ءبىر جاعىنان وسى ايەلى شولپان-مالىك اكانى سىناۋ دا ەدى. «قالاي سالدىرار ەكەن، مەن ويلاعانداي تۇرعىزۋعا اقىلى جەتەر مە ەكەن؟» دەگەن.
مىنە، سول مەشىت سالىنىپ بىتكەن. سوناۋ يراندا ءجۇرىپ اقساق تەمىر ياسسى شاھارىندا تۇرعىزىلىپ جاتقان مەشىتكە شولپان-مالىك اكانىڭ قىشتى ياسسىدان ءتورت فارساق تۇراتىن قورعان توبەدەن تاسىتقانىن ەستىگەن. «قورعان توبە توپىراعىنان قۇيىلعان قىش وزگە جەردىكىنەن كوپ اسىل بولعان سوڭ ادەيى الدىرتتى. جانە ول اربامەن، تۇيەمەن تاسىتقان جوق، سول ماڭايداعى جۇرتتى تەگىس جيناتىپ الىپ، قاتار تۇرعىزىپ، ءبىرىنىڭ قولىنان بىرىنە بەرگىزدىرىپ، قىشتى ياسسىعا جەتكىزدىردى» دەگەن اقساق تەمىرگە بۇل حاباردى اكەلگەن نوكەرى. «وتىز شاقىرىمداي جەردەن قىشتى بۇلاي تاسىتۋعا قانشاما جۇرت، قانشاما كۇش كەرەك» دەپ ويلانا قالعان-دى امىر-تەمىر. جانە بۇل حابارشى: «مەشىت ورنىن ءوزىڭىز كورسەتىپ، ەڭ العاشقى قىشىن دا ءوزىڭىز قالاپ كەتكەن سوڭ ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزدى بۇزدىرماۋ ءۇشىن، مەشىت سالىناتىن جەردەن تىم تاياۋ وتەتىن ياسسى وزەنىن سوناۋ ورتا تۇسىنان بۇرىپ بوتەن ارنامەن اقتىراتىن ەتتى. ويتپەسە، جاقىن وزەننەن جەر دىمقىلدانىپ، ءتۇبى مەشىتتى قۇلاتاتىن، نە شوكتىرەتىن كورىنەدى» دەگەن. بۇل جۇمىستىڭ وڭايعا تۇسپەگەنىن اقساق تەمىردىڭ ايەلىنىڭ قۇر كورىكتى جانە وپالى عانا ەمەس، وزىنە لايىق اقىلدى ەكەنىنە كوزى جەتە باستاعان. سول سەبەپتەن دە ياسسىعا جەتكەننەن كەيىن، ونىڭ كۇنگەي جاعىندا ءوز ورداسىندا سارى مايداي سارعايىپ ءتورت جىلدان بەرى كۇتىپ وتىرعان شولپان-مالىك اكاعا بۇرىلماي تىكەلەي مەشىتتى كورۋگە تارتقان.
جورىقتان قايتقان كەزدە الدىنان قاتىندارىنىڭ شىعۋىن امىر-تەمىر جامان ىرىم سانايتىن. وسىنى بىلەتىن شولپان-مالىك ورداسىنان تىس جەردە ءامىردى قارسى الۋعا باتا الماعان.
جاس بايبىشەسىن كورۋگە ءوزى دە اسىعىپ كەلە جاتسا دا، سوناۋ ءبىر كوش جەردەن ۇستىندەگى كوگىلدىر كۇمبەزدەرى كوك اسپانمەن ۇشتاسىپ، كوزدى تارتىپ تۇرعان عاجايىپ عيباداتحانا اقساق تەمىردى ەرىكسىز وزىنە سۇيرەپ الىپ كەلدى.
امىر-تەمىر ءزاۋلىم مەشىتتىڭ كوركىنە، سىرتتاعى، ورنەك، ىشتەگى سىرلارىنا ريزا بولىپ قالدى. ءبىر تابىتىندەگى قازىلعان قۇدىقتىڭ شەلەكپەن الىنعان شيپا سۋىنان ءوزى دە ءىشتى.
ەندى ول سەرىكتەرىمەن، مەشىت يمامى ءسايت قوجاعا ەرىپ ىشكى باسپالداقتارمەن جوعارى شىقتى. سالالاپ تۇرعىزىلعان ەكى كىشىرەك، ءبىر ۇلكەن اسپان تۇستەس كوك ءنال قوسقانداي كوگىلدىر بوياۋمەن سىرلانعان كۇمبەزدەردىڭ جانىنا بارىپ كوردى.
ەڭ ۇلكەنىنىڭ قاسىندا تۇردى. اي ءمۇسىنى قادالعان توبەسىنە قارادى. كەنەت قاباعى جابىلىپ كەتتى. كۇمبەزدىڭ ءدال كۇنباتىس جاق ۇشىندا ەكى قىش سياتىنداي بوس تۇرعان جەردى كوردى. اقساق تەمىر ءوزى بولسا ءوزى، ءوزى بولماعان كۇندە وسى مەشىتتى سالدىرۋعا تاستاپ كەتكەن ايەلى — شولپان-مالىك قالايتىن ەڭ اقىرعى شىقتاردىڭ ورنىنا قويىلماعانىن ءبىلدى. وسىنداي ۇلكەن مەشىتتى سالدىرۋعا ۇلگىرگەندە، ەڭ سوڭعى ەكى قىشتى نەگە قالاماعاندارىنا تاڭ قالدى.
— سوڭعى قىشتارى نەگە قويىلماعان؟ — دەدى اقساق تەمىر ءسايت-قوجاعا قاراپ.— الدە مەشىت بىتكەن كەزدە شولپان-مالىك بيكەنى شاقىرماپ پا ەدىڭدەر؟ مەن جوقتا اقىرعى قىشتى مەنىڭ جۇبايىم قويۋعا ءتيىستى ەدى عوي.
— مارتەبەلى امىر-تەمىر، ءسىزدىڭ جۇبايىڭىز شولپان-مالىك بيكە شاقىرىلعان. و كىسى كەلگەن...— يمام ار جاعىن ايتۋعا باتا الماي توقتاپ قالدى.
— ايت! — دەدى اقساق تەمىر.— ول نەگە قويمادى؟
— قىش بولماي قالدى.
— قالاي بولماي قالدى؟ وسىنداي ءزاۋلىم عيباداتحانانى تۇرعىزۋعا قىش جەتكەندە، ەڭ اقىرعى جەرگە تابىلماۋلارى قالاي؟
— مارتەبەلى امىر-تەمىر،— دەدى يمام — ءسىزدىڭ ءعيبراتلى، ءعيزاتلى جۇبايىڭىز شاقىرىلعان. ول ءبىر توپ قىز-قىرقىن سەرىكتەرىمەن وسى ءبىز تۇرعان جوعارعى الاڭعا دا شىققان. ءبىراق وسى مەشىتتى سالعان باعدات شەبەرى جاس ءمۇليددين بۇرىن ءسىزدىڭ جۇبايىڭىزدى كورمەگەن ەكەن. ايداي سۇلۋ اياۋلى شولپان-مالىك بيكەنى كورگەندە تاڭ قالىپ، ەسى كەتىپ، كۇمبەز ۇستىنە ءسىزدىڭ جۇبايىڭىز شىعىپ قالايدى دەپ قولىنا ۇستاپ تۇرعان قىشتارىن ءتۇسىرىپ الدى. وسى ارادان دومالاعان قىشتار بىردەن جەرگە بارىپ جەتتى. ولاردى قايتادان الىپ كەلگەنشە، ءسىزدىڭ جۇبايىڭىز كۇتكەن جوق، جىگىتتىڭ وزىنە سونشالىق عاشىق بوپ ەسى كەتكەنىنە اشۋلاندى ما، ءسوز ايتپاي كەتىپ قالدى.
اقساق تەمىر ەزۋ تارتتى. ءبىراق كوزى كۇلگەن جوق.
— مەشىت سالاتىن شەبەرلەر-اق مەنىڭ قاتىندارىما عاشىق بولا بەرەدى ەكەن — دەدى ول، دورەكى سويلەپ،— شولپان-مالىك بيكە ەكىنشى رەت كەلۋىنە بولمادى ما؟
— بولمادى،— دەدى يمام باسىن يە ءتۇسىپ.— ءۇش كۇننەن كەيىن شولپان-مالىك ەسىنەن اداسۋعا جاقىن جۇرگەن ءمۇليددين شەبەردى ورداسىنا ءوزى شاقىردى. ۇزاق سويلەستى. ىمىرت جابىلماي وردادان شىققان ءمۇليددين سودان كەيىن مەشىتكە ورالعان جوق. ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى دا كەتتى. ءسىرا ءجۇرىپ جاتقان كەرۋەندەردىڭ بىرەۋىنە ىلەسىپ باعداتىنا ءبىرجولاتا كەتىپ قالعان ءتارىزدى. ال شولپان-مالىك بيكە، ۇمىتىپ كەتتى مە، قىشتى قالايمىن دەپ بىزگە ەشتەڭە ايتقان جوق.
اقساق تەمىر بۇدان ارتىق ەشتەڭە سۇرامادى، اياعىن سىلتي باسىپ، تومەنگە تۇسىرەتىن باسپالداققا قاراي بەتتەدى.
ال ول ەشتەڭە ايتپاعانمەن امىر-تەمىردىڭ وتە اشۋلانىپ قالعانىن قورشاعان جۇرت بىردەن ءتۇسىندى.
شىنىندا دا ماۋارانناحر بيلەۋشىسى اشۋلى ەدى. جوق، ول ەڭ سۇيىكتى ايەلىنىڭ، جاس بايبىشەسىنىڭ ادالدىعىنا ەش ۋاقىتتا شەك كەلتىرمەگەن. شولپان-مالىك وپاسىزدىق ىستەيدى-اۋ دەپ سەزىكتەنىپ اشۋلانعان جوق. كىم بىلەدى، بۇ دا بار شىعار، ادام ءىشى سىر ساندىق قوي، كىم ونىڭ بار پەرنەسىن دوپ باسا العان. دەمەك، بۇ جولى ول شىن اشۋلى ەدى. وسى جورىعىنان سوناۋ يراننىڭ تەرىسكەي جاعىن تەگىس وزىنە باعىندىرىپ كەلسە دە، كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى كوتەرىلمەي، رەنجي تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە مەشىت كۇمبەزىنە قالانباي قالعان ەكى قىش وقيعاسى قوسىلدى...
اقساق تەمىردىڭ بۇل جولعى اشۋى تەرەڭدە جاتقان جانە ول جاقسى كورەر توقتامىسىنىڭ وپاسىزدىعىنان تۋعان.
جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستان موعولدارىن جەڭىپ، ماۋارانناحردى بىرىكتىرىپ العاننان كەيىن ەندى قاندى كوزىن بوتەن ەلدەرگە تىككەن. اسىرەسە، اق ورداعا توقتامىستى وتىرعىزعان جىلىنان باستاپ، قىپشاق دالاسىنىڭ كوشپەندىلەرىنەن ءقاۋىپ كەلمەيدى دەپ ويلاپ، ول ەندى ماۋارانناحرعا حورەزم مەن يراندى قوسىپ الۋدى ارمان ەتكەن. بۇل ەكى باي مەملەكەتتى جاۋلاپ السا ماۋارانناحردىڭ ۇلى ورداعا اينالاتىنىن جاقسى بىلگەن جانە سونى كوكسەگەن.
سىعاناقتان سامارقانتقا قايتىسىمەن اقساق تەمىر حورەزم جورىعىنا دايىندالا باستاعان. بۇرىن ول ماۋارانناحردى بىرىكتىرىپ بۇكىل جاعاتاي ۇلىسىن ءبىر مەملەكەت ەتەمىز دەپ كۇرەسسە، ەندى ونىڭ بۇل جولعى اتتانىسى جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ۇستەمدىگىن بوتەن ەلدەرگە جۇرگىزەمىز دەگەن ەڭ العاشقى جيھانگەرلىك تىلەگىنەن تۋعان.
كەلەسى جىلقى، ياعني، 1379 جىلى اقساق تەمىر قالىڭ قولمەن كەپ حورەزمدى شاپتى. بارىس، ياعني 1362 جىلدان حورەزمدى بيلەپ كەلگەن قوڭىرات رۋىنان شىققان سوفى اۋلەتى اقساق تەمىردىڭ تەگەۋىرىندى قوسىندارىنا قارسى تۇرا المادى. سۇلەيمەن سوفى حورەزمشاح، اقساق تەمىردىڭ ءوزىن تاعىندا قالدىرعانىنا ريزا بولىپ، سوعىسۋدىڭ قاجەت ەمەس ەكەنىن اڭعارىپ، دەرەۋ امىر-تەمىرگە باعىنىپ، قول كوتەرىپ شىعا كەلدى. حورەزمدى جاعاتاي ۇلىسىنا قوسىپ العان اقساق تەمىر ەندى يرانعا اتتانباق بوپ دايىندىققا كىرىستى.
جاعاتاي ۇلىسى ءامىرىنىڭ تاعى ءبىر كورەگەندىگى بار بولاتىن. ءبىر مەملەكەتكە اينالا باستاعان ماۋارانناحردى بيلەگەن وسى ون بەس جىلداي ءومىرىنىڭ ىشىندە اقساق تەمىر بوتەن ەلدەرگە اتتانىسقا شىعا ءجۇرىپ، ەش ۋاقىتتا دا ءوزىنىڭ ورنىنا ۋاقىتشا بولسا دا، ەشكىمدى اتىن اتاپ تاستاپ كەتپەيتىن. امىرلىك شەشىم ءارقاشان دا ءوزىنىڭ قولىندا قالاتىن. الىس جورىقتاردا جۇرگەنىندە دە، ءار اپتا سايىن ورداسىنان شابارمان كەلىپ، ۇلىسىنا بولىپ جاتقان ءىستى حابارلاپ تۇراتىن. ءار شاھاردى وزدەرىنىڭ دارۋعالارى باسقاراتىن. كۇتپەگەن جەردەن تىعىز شارا قولداناتىن جاعداي تۋا قالسا استاناداعى وردا امىرلەرى تەگىس جينالىپ ءامىر كەڭەسىن شاقىرىپ، ونداي ءىستى ءبارى بىرىگىپ شەشەتىن. وسى امىرلەردىڭ ىشىندە كەيدە ۇلكەن بالالارىنىڭ بىرەۋى بولماسا بىرەۋى قالاتىن. كەيدە ءتىپتى قالمايتىن دا. كوبىنە، استاناداعى جاعدايلارعا باس-كوز بولىپ سىرتتان بايقاپ ءجۇرسىن دەپ بالالارىنىڭ بىر-ەكەۋىن ءوز بيلىكتەرىندەگى شاھارلارىنا تاستاپ كەتەتىن.
وسىنداي ءبىر جورىققا اتتاناردا، وزىنە جاقىن جۇرگەن امىرلەرىنىڭ ءبىرى ابباس الدەقالاي:
— ۋا، ارداقتى امىر-تەمىر،— دەگەن — بارار جولىڭىز الىس جانە قانشا جۇرەرىڭىز بەلگىسىز. ال قالىپ بارا جاتقان ماۋارانناحرىڭىز ءقازىر بالشىقتان، قۇمنان، ، سۋدان قۇيىلعان قىش ءتارىزدى. جاۋ قىلىشى وتپەيتىندەي ءولى تاس بوپ قاتقان جوق. سوندىقتان ۋاقىتشا بولسا دا، ورىنىڭىزعا بىرەۋدى قالدىرمايسىز با؟ — دەگەن.
— سوندا كىمدى ايتار ەدىڭ؟ — دەپ سۇراعان ءامىرشى.
— ادامنىڭ ەڭ جاقىنى بالاسى عوي، ميرانشاح پەن ومار شەيحتىڭ بىرەۋىن ايتار ەدىم.
— ءجون ايتپادىڭ،— دەگەن امىر-تەمىر،— اكەگە بالا جاقىن بولسا دا، بالاعا بيلىك جاقىن. ۋاقىتشا بولسا دا ءامىر تاعىنا وتىرىپ بيلىككە باۋىر باسىپ قالعان بالا سوڭىنان دا سول بيلىگىن كوكسەيدى. تاق جونىندەگى اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى ارازدىق وسىدان تۋادى.
— وندا كورەگەن امىر-تەمىر، سەرىكتەرىنىڭ بىرەۋىنە تاپسىرىڭىز.
— قان مايداندا ءوزىڭ جاياۋ قالىپ، اتىڭدى بەرىپ تاپقان دوسىڭدى ءوز ورنىڭا ۇيرەتىپ قاس ەتۋىڭ وڭاي،— دەگەن اقساق تەمىر. ءبىراق تاعىڭ مەن قاتىنىڭا ۇيرەنگەن ادامنان سەرىك ىزدەمە، ب ا ق كۇندەس، جات ىزدە.
وسى ادەتىنە ساي اقساق تەمىر جاعاتاي ۇلىسىنىڭ بيلىگىن تىكەلەي ەشكىمگە قالدىرماي تەمىر-مالىك حان جەڭىلگەننەن كەيىن ماۋرانناحرعا قاراپ كەتكەن ساۋران، سىعاناق، وتىرار شاھارلارى تۇرعان تۇستا تەمىر-حوجا، اق بۇقاعا، اندۋعان8 ولكەسىن سامارقانتتى ابباس امىرگە، حورەزمدى سۇلەيمەن شاحتىڭ وزىنە تاستاپ، سونداي-اق وزگە ايماقتاردىڭ بيلىكتەرىن ءار ءامىردىڭ وزدەرىن قالدىرىپ، اقساق تەمىر 1385 جىلدىڭ باسىندا قالىڭ اسكەرىمەن يرانعا اتتاندى.
ال اقساق تەمىر شىڭعىسحان ءتارىزدى شابار ەلىنىڭ ىشكى جاعدايىن، ءال-قۋاتىن، اسكەري كۇشىن، كۇنى بۇرىن تىڭشى، ساقشىلارى ارقىلى ابدەن ءبىلىپ الماي جورىققا شىقپاعان.
بۇل جولى دا ول يراننىڭ ىشكى جاعدايىمەن ابدەن تانىسىپ ۇلگەرگەن.
مەشىن، ياعني 1356 جىلى تەرىسكەي يراندى جاۋلاپ العان جانىبەك تەرىسكەي جانە وڭتۇستىك ءازىربايجانعا حان ەتىپ بالاسى بەردىبەكپەن بىرگە ەلۋ مىڭ التىن وردا اسكەرىن تاستاپ كەتكەن. بەردىبەك اكەسى جانىبەكتىڭ سىرقات ەكەنىن ەستىپ، ءوزى ساراي-بەركەگە ساپار شەككەنىندە الگى قىرۋار اسكەرى ءازىربايجان جەرىندە قالعان. حانسىز قالعان جاۋىنگەرلەر شاۋىپ العان ەلدەرىنە كوپ قيانات كورسەتكەن. تال تۇستە بىرەۋدىڭ قىزىن، ايەلىن تارتىپ الۋ، نە دۇنيە-مۇلكىن توناپ كەتۋ، بۇلارعا ادەتكە اينالعان. مۇنداي قورلىققا شىداي الماعان تابريز شاھارلارىنىڭ تۇرعىندارى التىن وردا سىپايلارىنا قارسى قولدارىنا قارۋ الىپ ءازىربايجانعا جالايىر رۋىنان شىققان يران جەرىندەگى كوشپەلى ەلدەردىڭ اۋلەتى ۋايستى حان كوتەرگەن. وسىلاي يران جەرىندە جالايىر رۋىنان شىققان حاندار باسقاراتىن كوشپەندى ەلدىڭ مەملەكەتى پايدا بولعان. بۇل حاندىق — مەملەكەتكە كۇنگەي ءازىربايجان مەن تەرىسكەي ءازىربايجاننىڭ (وسى كۇنگى سوۆەتتىك ءازىربايجاننىڭ) جەرلەرى، باتىس يراننىڭ ءبىراز تۇسى جانە باعدات شاھارىنان باستاپ اراب يراگى كىرگەن. ءبىراق بۇل تۇركى — مونعول رۋلارىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزەتىن حاندىق، تاقا بەرىك حاندىق ەمەس ەدى. جالايىر حاندارى قاراماعىنداعى تۇرعىن جۇرتقا عانا ەمەس، وزدەرى ءتارىزدى كوشپەلى ەلدەردىڭ، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن جۇرتتارىنا دا قاتال ءتيدى. قاراماعىنداعى ەلدىڭ قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الدى. اسىرەسە، وسى تۇستا ءازىربايجاندى باسقارىپ وتىرعان احمەت سۇلتان حالىققا وتە بەيمازا بولدى.
مىنە سوندىقتان ءازىربايجان تايپالارى مۇنداي بيلەۋشىدەن اقساق تەمىردىڭ ءوزى دۇرىس بولار ما دەپ، ماۋارانناحر ءامىرشىسىن دامەلەنە كۇتتى.
بۇل قاتىگەزدىكتەرىنە قاراماي ءوزارا قىرىلىسىپ جاتقان جالايىر سۇلتاندارىنىڭ حاندىعىنىڭ ۇزاق ءومىر سۇرە المايتىنىن جانە جەرگىلىكتى ەلدىڭ الدىندا ءوزىنىڭ باعاسىنىڭ ءوسىپ تۇرعانىن بىلەتىن اقساق تەمىر العاشقى جورىقتارىندا-اق يراننىڭ تەرىسكەي كۇنشىعىس جاعىن الدى. سودان كەيىن كاۆكازدىڭ ارعى بەتىنە، باي ولكەلەرىنە تىكەلەي جول اشاتىن ءازىربايجاننىڭ كۇنگەي جاعىن جاۋلاۋ ساياساتىنا كىرىسكەن احمەت سۇلتاننىڭ قياناتىنا ابدەن مەزى بولعان تابريز تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا اقساق تەمىردىڭ قۇپيا جىبەرگەن ادامدارىنىڭ سوزدەرىنە قۇلاق قوياتىن ءقادىرى بار كىسىلەر تابىلعان. وسىنداي جاعدايدا ماۋارانناحر مەن جالايىر حاندىعى سۇلتانياسىمەن اسكەري مايداندا كەزدەسكەن. اقساق تەمىر جاعى جەڭگەن. ءبىراق امىر-تەمىر ءارى قاراي جەڭىسىن ۇلعايتىپ، سۇلتانيانىڭ ورتالىعى تابريزدى الۋعا بارماعان. حورەزمدەگى سۇلەيمەن سوفىنىڭ التىن وردا جاعىنا شىقپاقشى بولىپ جاتقانىن ەستىپ، مۇمكىن كەيىن شەگىنۋ كەرەك بولا ما دەپ توقتاپ قالعان. ال بۇل كەزدە يراننان كوزىن الماي، اڭدىپ وتىرعان توقتامىس، ەندى ءوزىنىڭ كەشەگى قوجاسىنا ازۋ ءتىسىن كورسەتەتىن ۋاقىت جەتتى دەپ تۇسىنگەن.
احمەت سۇلتاننىڭ شيرۆانداعى سۇرەعالى يبراگيممەن قۇپيا كەلىسىپ، سول تىشقان، ياعني 1385 جىلى قىستىڭ ورتا شەنىندە مۇزى قاتقان دەربەنت وزەنىنىڭ بويىمەن «تەمىر قاقپادان» شىعىپ، شيرۆاننان ءوتىپ، توقتامىس توعىز تۇمەن قولىمەنەن تابريزدىڭ تۇبىنەن ءبىراق كورىنگەن. ال بۇل تۇستا دارۋعاسىز قالعان تابريز تۇرعىندارى تاۋەكەل دەپ كەلىپ قالعان جاۋىنا قارسى تۇرماق بولدى. شاھاردىڭ تار كوشەلەرىنىڭ بويىنا قامال-كەدەرگىلەر جاساپ، ۇلكەن-كىشىسى قالماي قولدارىنا قارۋ-جاراق الدى. سەگىز كۇن بويى توقتامىس اسكەرى قالاعا باس سۇعا المادى. قىستىڭ سۋىعىندا جورىققا شىققان جەڭىل اتتى اسكەردىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەدى. سوندا بارىپ توقتامىس ماسكەۋگە ىستەگەن زۇلىمدىق قۋلىعىن تابريز تۇرعىندارىنا دا قولداندى. ەگەر ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ تۇمان التىن جيناپ بەرسەڭدەر، قالالارىڭا تيمەيمىن، تەك ات شالدىرىپ، اس ءىشىپ قايتامىن! — دەدى. توقتامىستىڭ بۇل سوزىنە سەنگەن قالا ساۋداگەرلەرى التىن وردا حانىنىڭ سۇراعان كوپ التىنىن ازەر-ازەر دەگەندە تاۋىپ بەردى، قالانىڭ قاقپاسىن اشتى. وسىلاي شاھارعا كىرگەن توقتامىس ادەتىنشە دەرەۋ ۋادەسىن ۇمىتتى. ءوز ءسوزىن ءوزى بۇزدى. تابريزدى تاس-تالقان ەتىپ شاپتى. جازىقسىز جۇرتتى قىردى. ءوزىنىڭ شىن قانىشەر جاۋىز ەكەنىن كورسەتتى. سوڭىنان يران تاريحشىلارى «توقتامىس ىستەگەندەي جان شوشىتارلىق جاۋىزدىقتى، تابريز شاھارى شىڭعىسحان شابۋىلىنان كەيىن بۇرىندى-سوڭدى كورمەگەن ەدى» دەپ جازدى.
كوپ جۇرتى، اسىرەسە جاستارى قىلىشتان ءولدى. كوبىن توقتامىس ءوز ورداسىنا قۇلدىققا الىپ كەتتى.
كۇنگەي ءازىربايجاندى وسىلاي توناپ، توقتامىس كەلەسى، سيىر جىلى كەيىن قايتتى. التىن وردا كەتىسىمەن، بۇكىل تەرىسكەي يراندى وزىنە قاراتپاق بولعان اقساق تەمىر قالىڭ اسكەرىمەن تابريزگە كىردى. ءبىر قويعا ەكى كوكجال قاسقىر تالاسقانداي. اقساق تەمىر مەن توقتامىس باي ءازىربايجاندى بىر-بىرىنە قيمايتىنى ەندى انىق بولدى.
ۇلۋ، ياعني، 1377 جىلدىڭ قىسىن اقساق تەمىر اتتى اسكەرىنىڭ تەبىنىنە قولايلى قاراباقتا وتكىزدى. ال جاز شىعا توقتامىستىڭ قوسىندارى دەربەنتتەن ءوتىپ داعىستانداعى سامۋر وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلدى. وسى وزەننىڭ بويىندا اقساق تەمىردىڭ بالاسى ميرانشاح پەن حوجا-سەيفۋددين ءامىر باسقارعان ماۋارانناحردىڭ قالىڭ قولىمەن توقتامىستىڭ اسكەرىنىڭ نەگىزگى بۇلىقتارى كەزدەستى. توقتامىس اسكەرى جەڭىلىپ، دەربەنت ارقىلى كەيىن قايتتى.
سوندا بارىپ التىن وردا تاعىنا كەشە ءوزى وتىرعىزعان توقتامىستىڭ قىلىعى اقساق تەمىردى شىن اشۋلاندىردى. توقتامىستىڭ بۇل جولعىسى، ارينە، اقساق تەمىر يەلەنىپ جۇرگەن حورەزمدە ءوز اتىنان اقشا شىعارۋى ەمەس-تى. بۇل تىكەلەي جاۋلاسۋ ەدى. سوندىقتان اقساق تەمىر توقتامىسقا كەنەت ولەردەي وشىگە قالدى. ءبىراق ءبىر ءىستى باستاپ ونى اياقتاماي بوتەن ىسكە كىرىسپەيتىن ماۋارانناحر ءامىرشىسى، جورىققا العان بەتىن وزگەرتىپ، التىن وردا اسكەرىنىڭ سوڭىنا تۇسپەدى، سول بويى يراننىڭ ىشىنە قاراي كىرە بەردى. ال توقتامىس بولسا، كەشەگى دوسى، بۇگىنگى جاۋىنا اينالعان امىر-تەمىردىڭ ماۋارانناحردا قالعان اسكەرىنىڭ شامالى ەكەنىن ءبىلىپ، يران مەن كاۆكازدى بىلاي تاستاپ، كەلەسى، ياعني 1388 جىلدىڭ جازىندا قالىڭ قوسىندارىمەن جاعاتاي ۇلىسىنا اتتاندى.
مىنە سوندا اقساق تەمىردىڭ ايتقانى شىندىققا اينالدى. وزدەرى اۋليە ساناعان، اتا-اناسى ىزدەپ بارىپ ادەيى تۇنەيتىن قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ زيراتىنىڭ ورنىنا سالىنىپ بىتۋگە اينالعان ءزاۋلىم مەشىتتى كورىپ، توقتامىستىڭ بۇل جاققا اتتاندىرعان اق وردا باتىرلارى قاراقوجا، قوس داۋلەت، ۋاق، شۋاق قوسىندارى ياسسى شاھارىن ياعني تۇركىستاندى شاپقىلارى كەلمەدى. توقتامىس ەندى، ياسسىعا تيمەي، ونى وراعىتا ءجۇرىپ شىعىسىنداعى سىعاناقتان ءوتىپ جاعاتاي ۇلىسىنىڭ ءداشتى قىپشاقپەن شەكتەسىپ جاتقان ەڭ ءبىرىنشى بەكىنىسى سانالاتىن ساۋرانعا تايادى.
توقتامىستىڭ امىرلەرى بەك-جارىق وعلان، يسابەك، ساتقىن باتىرلارمەن قىپشاق رۋلارىنىڭ قولباسشىلارى كەن-جانباي، قوس داۋلەت، ۋاق شۋاق، قوبىلاندى باسقارعان قالىڭ اسكەر ساۋران ءامىرى تەمىر-قوجابەكتىڭ اسكەرلەرىمەن ايقاستى. وسى كەزدە ءانديجاننىڭ اقساق تەمىردىڭ بالاسى ومارشەيح پەن سامارقانتتان سۇلەيمەنشاح، ابباس ءامىر باسقارعان قولدارى دا كەلىپ جەتتى.
ەندى ەكى اسكەر وتىراردان بەس فارساحتاي تۇرعان شۇقىلىقساي دەگەن جەردە كەزدەستى. تاعى ۇلكەن قىرعىن بولدى. تاعى جازىقسىز جاندار اجال تاپتى. تاعى سۇر توپىراق قىزىل قانعا بويالدى.
بۇل جولى اقساق تەمىر اسكەرى جەڭىلدى. ومارشەيح قولىنىڭ قالدىعىمەن اندۋعانعا شەگىندى. سۇلەيمەنشاح، ابباس امىرلەر ۇلىس ورداسى سامارقانتقا كەلىپ، ۇلى قالانى قورعاۋعا دايىندالدى.
ال مىقتى بەكىنىسى بار، مول جۇرتتى سامارقانتتى الۋ وڭايعا تۇسپەيتىنىن تۇسىنگەن توقتامىس، ەندى وتىرار تۇبىنەن كىلت بۇرىلىپ، حورەزم ارقىلى بۇحارعا بەتتەدى. توقتامىس اسكەرى كوپ كۇن سوعىستى، ءبىراق بەكىنىسى مىقتى بۇحاردى الا المادى. ولار ماۋارانناحردىڭ بوتەن قارشى، حورەزم سەكىلدى قالالارىن توناپ، اتاقتى زانديجار-سارايدى ورتەپ، جەيحۋنداريانى جاعالاي ءداشتى-قىپشاققا قايتتى.
توقتامىستىڭ بۇل شابۋىلىن شابارمان جەتكىزگەندە اقساق تەمىر يراننىڭ كۇنباتىس جاعىنىڭ ءبىراز جەرىن توناپ بولىپ، يراننىڭ اتاقتى اقىنى حافيز تۋاتىن شيراز شاھارىندا ەدى.
بۇنىڭ الدىندا، تەمىر توقتامىسقا ەكىنشى رەت قاتتى اشۋلانعان.
توقتامىس ماۋارانناحرعا اتتانارىنان ءۇش اي بۇرىن حورەزمگە ءوزىنىڭ قۇپيا ەلشىلەرىن جىبەرگەن. وسى تۇستاعى حورەزمنىڭ بيلەۋشىسى قوڭىرات رۋىنان شىققان سۇلەيمەنشاحپەن ءتىل تابىسىپ، حورەزمدە اقساق تەمىرگە قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىلعان. اقساق تەمىرگە قارسى جۇرت، بۇل ولكەدەگى جاعاتاي ۇلىسى ءامىرىنىڭ جاعىنداعى بەكزادالاردى، امىرلەردى، ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ولتىرمەگەنىن قالادان قۋىپ، حورەزمدى التىن وردا قۇرامىندا دەپ جاريالاعان.
وسى حاباردى ەستىگەندە امىر-تەمىر كوگەرە قالشىلداپ ءبىر اشۋلانعان.
ەندى مىنە ەكى جىلدىڭ ىشىندە اقساق تەمىرگە توقتامىستىڭ ىستەگەن قاستاندىقتارىنىڭ ءۇشىنشى حابارى جەتىپ وتىر.
امىر-تەمىر بۇل قاستاندىقتاردىڭ زاردابى تەك ماۋارانناحرعا عانا ەمەس يران مەن يراكتى جاۋلاپ الىپ جاتقان جەڭىستەرىنە دە قىرسىعىن تيگىزەتىنىن ءتۇسىندى. توقتامىستى ۇيرەتەتىن كەز تۋدى دەپ ويلادى ول.
اقساق تەمىر دەرەۋ شيرازدان وسماني ابباس ءامىر باسقارعان تاڭداۋلى اتتى اسكەرىن يزەم ارقىلى سامارقانتقا اتتاندىردى. ءسال كەشىگە، قويان، ياعني 1388 جىلدىڭ مۇحارام9 ايىنىڭ اياق كەزىندە ءبىر قوسىن اسكەرىمەن ءوزى دە سامارقانتقا بەتتەدى.
كەنەت جەيحۇندارياعا قۇياتىن باعدادەن ارناسىنان ءوتىپ، ورگەنىشكە قاراي ءجۇردى. اقساق تەمىردىڭ بەرى قاراي بۇرىلعانىن ەستىپ سۇلەيمەنشاح سۋفي ورگەنىشتەن التىن ورداعا قاشتى. ال حورەزم جۇرتىنا اشۋلانعان امىر-تەمىر حورەزمدى توناپ، ورگەنىشتىڭ بار تۇرعىندارىن تەگىس سامارقانتقا كوشىرۋگە بۇيىردى. قالا ءبىرجولاتا قيراتىلىپ ورنىنا ارپا ەگىلسىن دەدى.
ارينە، اقساق تەمىردىڭ قانىشەر جەندەتتەرى عاسىردان عاسىرعا ۇلعايىپ، كوركەيىپ كەلە جاتقان، حورەزمشاحتاردىڭ ءسان-سالتاناتتى سارايلاردى تۇرعان ۇلى شاھاردى جەرمەن-جەكسەن ەتپەك بولدى. ءبىراق ءويتىپ ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرە المادى.
دەگەنمەن ۇلى ورگەنىشتەن وسى كۇنگى كونە ورگەنىش دەپ اتالاتىن قاڭسىراعان، قۇلازىعان قۇر قالدىقتارى قالدى. ۇلى ورگەنىش ءبىرجولاتا بىتپەگەنمەن، ءبىتۋدىڭ از-اق الدىندا ەدى.
ال اقساق تەمىر ەندى ياسسىعا بەتتەدى.
مىنە، ول قوجا احمەت ياسساۋي، قازاقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن عازىرەت سۇلتان دەپ اتايتىن عيباداتحانانىڭ ۇستىنەن تۇسكەننەن كەيىن، سوناۋ كوكپەن تىلدەسكەن مەشىتتىڭ ەتەگىنەن اقساق تەمىر كوگىلدىر كۇمبەزدەرىنە قاراپ ۇزاق تۇردى.
جاقسى كورگەن ايەلىنىڭ وپاسىزدىق جولعا ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى وسى سەنسىڭ عوي دەگەندەي ول ءبىر ءسات كۇمبەزدەرگە اشۋلانا كوز تاستادى.
اقساق تەمىر جاس بايبىشەسى شولپان-مالىك اكانىڭ دە، بۇنىڭ ۇزاق ۋاقىت كەلمەگەنىنە شىداي الماي وپاسىزدىق ىستەگەنىنە سەندى. جانە سول كۇناسىنەن قورقىپ مەشىتتى تۇرعىزعان شەبەردى قاشىرتىپ جىبەردى دەپ ويلادى.
اتتەڭ قولىنا تۇسەر مە ەدى ول شەبەر. ءوزى شاپقان ءازىربايجاننىڭ ۇلى اقىنى ءىسلام دىنىنە قارسى شىققان ناسىميدەي ونىڭ تىرىدەي تەرىسىن سىپىرىپ الار ەدى-اۋ! ارينە، اقساق تەمىردىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ — بۇل قىلمىس، شاريعاتتى بۇزۋ. ونداي ادامدار، كىم بولسا و بولسىن، ءىسلام ءدىنىنىڭ ەڭ قاتتى جازاسىن تارتۋلارى كەرەك!
ءيا، سولاي. ال شىن جاقسى كورگەن قاتىنىنىڭ وپاسىزدىق ىستەگەنى ول ءتىپتى كەشىرىلمەيتىن كۇنا.
ەكى ەسە كەشىرىلمەيتىن كۇنا.
اقساق تەمىر كەنەت اقساڭداي باسىپ، مەشىتتىڭ كۇنباتىس جاعىندا كورىنىپ تۇرعان جاس بايبىشەسىنىڭ ورداسىنا قاراي اسىعا ءجۇردى.
سوڭىنان ەرە تۇسكەن سەرىكتەرىنە:
— سەندەر، راباتقا بارىپ تىنىعىڭدار، تاڭ اتا سامارقانتقا جۇرەمىز،— دەدى ول ءوزىنىڭ نوكەرلەرىمەن عانا بولەك كەتتى.
بوز ورداسىنىڭ بوساعاسىندا قولىن قۋسىرىپ، باسىن ءيىپ، ەكى بەتى دۋىلداي جانىپ، ءۇش جىلدان بەرى كورمەگەن ەرىن اڭساپ تۇرعان جۇبايى، ءامىردىڭ ءقان-سولى قاشىپ سۇرلانا كەتكەن ءتۇرىن كورگەندە شوشىنا قالدى.
ءامىر بىرەۋگە رەنجىسە، نە وكپەلەسە ونى ادام دەپ مەنسىنىپ بەتىنە قارامايتىن.
سول ادەتىنە ساپ، ەسىك الدىندا ءموليىپ تۇرعان جاس قاتىنىنا كوزىنىڭ قىرىن ءبىر اۋداردى دا، نوكەرلەرىن سىرتقا تاستاپ، ورداعا جالعىز كىردى.
جاڭاعى كوز قىرىن سالعاندا «شىركىننىڭ سۇلۋى-اي! دەگەندەي راقىمسىز سۇرعىلت سوناۋ قوي كوزىندە ءبىر بولماشى ساۋلە جارق ەتە قالاعانداي ەدى، وكپە-اشۋ تاعى بيلەي جونەلدى مە، قايتادان سۇستانا ءتۇستى.
اقساق تەمىر ايەلىنە بۇدان ءارى ءتىپتى قاراعان جوق.
شولپان-مالىك ەندى شىن سابىرسىزدانا باستادى.
جاڭا عانا ەرىن كۇتىپ گۇل-گۇل جانىپ قىزارا بالبىراپ تۇرعان ەكى بەتى، كەنەت قانى قاشىپ بوپ-بوز بوپ كەتتى.
اقساق تەمىر كوبىسىن بوساعاعا تاستادى دا، ماسىسىمەن تورگە شىقتى. باسىنداعى كوگىلدىر سالدەسىن جايلاپ قانا الىپ، تاقياسىن قايتا كيدى.
سوسىن عانا ءتىل قاتتى، ءبىراق ايەلىنە قارامادى.
— مىنا مەشىتتى سالعان ۇستا قايدا؟ — دەدى ول.
— بىلمەيمىن.
— قالاي بىلمەيسىڭ؟
— ورداعا قوناققا شاقىرعانىمنان كەيىن ونى كورگەم جوق.
— ورداعا قوناققا شاقىرعاننان كەيىن دەيسىڭ بە؟ — اقساق تەمىر ودان بوتەن ەشتەڭە سۇراعان جوق. «ەندىگىسىن ءبارىن ءوزىڭ ايت» دەگەندەي كەنەت ايەلىنە تەسىلە قارادى.— ءيا؟
شولپان-مالىك كەنەت كۇلىپ جىبەردى. ول ءبارىن ءتۇسىندى. «دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ الام دەگەن، قىلىشىنان قان تامعان جيھانگەر دە جاي ادامداي قىزعانشاق، تار كەلەدى ەكەن-اۋ» دەدى ول ىشىنەن.
— وقيعا بىلاي بولدى،— دەدى شولپان-مالىك قاتىن جايراڭداي ءامىردىڭ قارسى الدىنا تىزە بۇگىپ،— مەشىت بىتكەننەن كەيىن اقىرى قىشىن قويۋعا ۇستا مەنى شاقىردى. مەن نوكەر قىزدارىممەن باردىم. كۇمبەز ۇستىندە تۇرعان جىگىت، جوعارعى الاڭعا كوتەرىلگەن كەزىمىزدە مەنى كورىپ،— شولپان-مالىك ەركەلەي كۇلدى — كوركىمە تاڭ قالعانىنان قولىنا ۇستاپ تۇرعان قىشتارىن ءتۇسىرىپ الدى. قىشتار دومالاعان قالپىندا جەرگە بارىپ جەتتى. مەن ءبارىن دە ءتۇسىندىم. جىگىتتى اياپ كەتتىم، قىشتاردىڭ ورنىنا ءوزى قۇلاپ كەتپەگەنىنە قۋاندىم. ول بەيشارانى بۇدان ءارى كۇيدىرمەيىن دەپ كەتىپ قالدىم. جەردەگى قىشتاردى قۇلداردىڭ جوعارىعا كوتەرگەنىن كۇتپەدىم. بوتەن جولى كەلەرمىن دەدىم. مەشىت سونداي كورىكتى سالىنعان ەكەن، ماعان وتە ۇنادى. ال سول مەشىتتى تۇرعىزعان دارىن يەسى جىگىتتى اياپ كەتتىم: ونى جۇرەگىندە كەنەت پايدا بولعان كەسەلدەن ارىلتقىم كەلدى. ەرتەڭىنە ءوزىن قوناققا شاقىردىم. جىگىتتى نوكەر قىزدارىممەن بىرگە تىك تۇرىپ كۇتتىك، قۇرمەتىنە شاراپ ىشتىك، بي بيلەدىك، ءان سالدىق. جىگىت تە ءىشتى، و دا بي بيلەدى، داۋسى ادەمى ەكەن، و دا ولەڭ ايتتى!..
— ءيا، سوسىن!
— نوكەر-قىزدارىم كەتكەن سوڭ، جىگىتكە تاعى تاعام بەردىم، الدىنا ءبىر قىزىل ءبىر كوك جۇمىرتقا قويدىم، «مىنانى جەڭىز» دەدىم. اسقا تويىپ وتىرسا دا، مەن وتىنگەننەن كەيىن جەدى. ماعان عاشىق بولعانى سونشالىق، ەگەر مەن وعان «ۋ ءىش» دەسەم ۋ دا ىشەر ەدى. جۇمىرتقانى جەپ بولعاننان كەيىن مەن ودان: «قاي جۇمىرتقانىڭ ءدامى ارتىق ەكەن؟» دەپ سۇرادىم. «ەكەۋى دە بىردەي، دامدەرىنىڭ ەش ايىرماشىلىعىن كورە المادىم» دەدى جىگىت. سوندا مەن وعان: «ايەل زاتى دا وسى جۇمىرتقالارداي، تەك سىرتتارىنىڭ جىلتىرلىعى عانا وزگەشە كەلەدى. ال ءبارىنىڭ تابيعاتى، بويلارىنداعى قاسيەتى ءبىر. سەن مەنىڭ قۇر سىرتىمدى كورىپ عاشىق بولدىڭ، ال مەن دە وزگە ايەلدەردەي عانا جانمىن... ءوزىڭدى ءوزىڭ بوسقا وتقا سالما، ءامىر ايەلىنىڭ سەن تەڭى ەمەسسىڭ، وزىڭە ىلايىق كىسىڭدى ىزدە...» دەدىم.
جىگىت مەنىڭ ءسوزىمدى ۇقتى. ۇيدەن بوپ-بوز بوپ شىعىپ كەتتى. سودان كەيىن ونى كورگەم جوق. ال ءسىزدىڭ كەلە جاتقانىڭىزدى ەستىگەننەن بەرى قۋانعانىمنان جىگىتتى دە، قىشتاردى ورنىنا قويۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپپىن. جاڭا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر...
اقساق تەمىردىڭ راقىمسىز كوزدەرى ەندى بىرتە-بىرتە جىلي باستادى. «سۇلۋ ايەل — ءومىردىڭ كوركى، اقىلدى ايەل — ءۇيدىڭ كوركى، وپالى ايەل — توسەكتىڭ كوركى» دەپ بوسقا ايتپاعان ەكەم دەدى ول ىشىنەن، ال وسىنداي ءۇش قاسيەتى بىردەي كەلگەن مىنا شولپان-مالىك امىرەتىمنىڭ كوركى بولۋعا ىلايىقتى ەكەن. جوق، بۇنى بار جورىعىما وزىممەن بىرگە الىپ جۇرەم».
ول ەندى ايەلىنە كۇلىمسىرەي قارادى.
— الدىمەن ماعان انا شارابىڭنان ءبىر كەسە قۇيىپ بەر،— دەدى ول بەلبەۋىن شەشە باستاپ — سوسىن، انا كۇزەتشىلەرگە ايت، ارىرەك بارىپ تۇرسىن جانە ەشكىمدى كىرگىزبەسىن...
ازدان كەيىن ايگىلى اقساق تەمىر دۇنيەنىڭ ءبارىن ەسىنەن شىعاردى. مەشىتتى دە، سول مەشىتتى سالعان جىگىتتى دە، سول مەشىتكە جەتپەي قالعان قىشتى دا ۇمىتقان. ۇمىتقانى سونشالىق، امىر-تەمىر سالدىرعان قوجا-احمەت ياسساۋيدىڭ سونداعى ەڭ جوعارعى كۇمبەزىنە قالانباعان ەكى قىشتىڭ ورنى وسى كۇنگە دەيىن بوس تۇر.
ءسىرا، اقساق تەمىر ءوز قولىمەن ىستەيتىن ءىستى اياقتاۋعا بوتەندەر باتا الماعان سياقتى.
ال توقتامىس التىن وردانى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ەكى ساياساتتى مىقتى ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى تۇسىنەتىن. ءبىرى — كۇشەيىپ كەلە جاتقان ماسكەۋ كنيازدىگىنە وزگە كنيازدىكتەردى قارسى قويىپ، قايتكەن كۇندە دە ورىس ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋ. ەكىنشىسى — ءقازىر بۇكىل ماۋارانناحر، جەتىسۋ، قوراسان، حورەزمدى وزىنە قاراتىپ العان جانە يراننىڭ كوپ جەرىن شاۋىپ ۇلگەرگەن اقساق تەمىردى بۇدان ءارى ۇلعايتا بەرمەۋ بولاتىن. بۇل تۇس، اقساق تەمىردىڭ ءالى كاۆكازدىڭ ارعى بەتىن، كىشى ازيانى، ءۇندىستان مەن قىتايدى شاباتىن ايگىلى جورىقتارى باستالماعان تۇس ەدى. ءتىپتى يران مەن يراكتى دا تەگىس وزىنە باعىنىشتى ەتىپ تە ۇلگىرمەگەن. ال اقساق تەمىردىڭ ءدال بۇگىنگى قارقىنىن باسەڭدەتىپ قارىشتاي ادىمداعان اياعىنا تۇساۋ سالماسا، ءتۇبى التىن وردا اجالى وسى كۇنشىعىستاعى تۋىس-كورشىسىنەن كەلەتىنىنە توقتامىس شاك كەلتىرمەگەن. سول سەبەپتەن دە ول ەكى جاعىنا بىردەي، باتىسى مەن شىعىسىنا الاقتاي قاراي بەرگەن. ولاردى وزىنەن اسىرماۋ ساياساتىن كوپ ويلانعان.
ورىس ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرتپەي، كنيازدەرىن بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ ۇستاۋ، بۇل التىن وردانىڭ تالاي سىننان وتكەن، ەسكى ادەتى. توقتامىس تا وسى جولدى مىقتى ۇستادى. ماسكەۋ كنيازدىگى ورىس ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرە الماۋى ءۇشىن وعان نيجەگورود پەن تۆەر كنيازدىگىن قارسى ۇستادى. ول ءۇشىن ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ ەسكى جاۋى بوريس كونستانتينوۆيچتى نيجنيي نوۆگورود كنيازى ەتتى. ال تۆەر كنيازى ميحايلدى ماسكەۋ كنيازى دونسكويمەن قاتار قويۋعا تىرىستى. ءتىپتى ءۆلاديميردىڭ ۇلى كنيازدىگىن وسى ەكى كنيازعا ءبولىپ بەرمەكشى دە بولدى. دەمەك، تۆەر كنيازى ميحايلدى وزىنە جاقىن سانايتىننىڭ بەلگىسى ەتىپ ونىڭ بالاسى الەكساندردى وردادا ۇستادى. اقىرىندا ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن ونى الدىمەن سارگرادقا جىبەرىپ الىپ، سوسىن قاسىنا ەلشى قوسىپ، قوشامەتپەن تۆەرگە قايتاردى. وردادا بولۋ ءبىر ۇلكەن باقىتتاي، ورىس شەجىرەسى ونى سوڭىنان وردالىق الەكساندر دەپ اتادى. ال ماسكەۋ كنيازدىگى تاعى كۇشەيىپ كەتپەسىن دەپ، شابۋىلدان كەيىنگى ءبىتىم بويىنشا بۇل كنيازدىكتەن تولەيتىن بورىشىنىڭ ۇستىنە شامادان تىس ءبىر مەزەتتىك سالىق سالدى. قىسقاسى، ماسكەۋ كنيازدىگىنە ورىس ەلىن بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى.
ال اقساق تەمىر بيلەگەن جاعاتاي ۇلىسىنا كەلسەك، وعان سالىق سالماق تۇگىل، ودان سالىق الماي ءوزى امان تۇرسا سوعان دا قاناعاتتاناتىنداي جاعدايدا ەدى. ءبىراق توقتامىس بۇعان قاناعاتتانعىسى كەلمەدى. قايتكەنمەن اقساق تەمىردەن جوعارى تۇرۋدى ويلادى. ال ونداي تىلەك سوعىسسىز ورىندالمايتىن ەدى. سول سەبەپتەن توقتامىس سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى، قويان، ياعني 1388 جىلدىڭ شاۋال10 ايىنىڭ وتىزى كۇنى، ورۇسۋتتاردان، چەركەستەردەن، بۇرتاستاردان، بولعارلاردان، قىپشاقتاردان، نوعايلاردان، الانداردان، قىرىم كاففا، ازاق-تانا تۇرعىندارىنان جانە باشقۇرت جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان، «زافار-نامە» كىتابىندا جازىلعانداي، «اعاشتىڭ جاپىراعى مەن جاڭبىردىڭ تامشىسىنان دا «كوپ» قالىڭ اسكەرمەن كۇنشىعىسقا اتتاندى.
ءداشتى قىپشاقتىڭ قارلى دالاسىنان اقپاننىڭ قالىڭ بورانى باستالماي تۇرىپ، بۇل اسكەر تۇركىستان جەرىنىڭ شەتىنە جەتتى. وسى ارادا التىن وردا حانى قوسىندارىنىڭ ءبىرازىن، ساۋراندى الۋعا قالداۋىت، ەلجيعىش وعلان باستاعان توبىن سەيحۇنداريادان ءوتىپ ماۋارانناحرعا بۇيىردەن تيەتىن ەتىپ ۇرجىق-زەرنۇق جەرىنە جىبەردى.
اقساق تەمىر بۇل كەزدە ءوزىنىڭ استاناسى سامارقانتتا ەدى. توقتامىستىڭ قوسىندارىنىڭ كەلىپ قالعانىن ەستىپ (توقتامىس ادەيى جورىققا شىعاتىنىن ەشكىم بىلمەسىن دەپ قىستىڭ ورتاسىندا اتتانعان) سامارقانتپەن ءوزى تۋعان ولكەسى كەشتىڭ قوسىندارىن الىپ، مانعىلا رەتىندە ەلجيعىش وعلاننىڭ قولى تۇسقا بەتتەيدى-اۋ دەگەن جەرگە — سەيحۇنداريانىڭ بەرگى بەتىنە ورداسىن تىكتى. جانە وسى اراعا قوسىندارىڭمەن تەزىرەك كەلىڭدەر دەپ ءاندىجانداعى بالاسى ومار-شەيح پەن گەراتتاعى ورتانشى ۇلى ميرانشاحقا ات شاپتىردى. بۇلار جارلىقتى الىسىمەنەن سەيحۇنداريانىڭ جاعاسىنا جەتۋگە اسىقتى. ال اقساق تەمىر ۇرجىق-زەرنۇقتاعى توقتامىستىڭ اسكەرى كەيىن شەگىنىپ، قۇتىلىپ كەتپەسىن دەپ ەلجيعىش قوسىندارىنىڭ ار جاعىنان شىعۋعا وسىنىڭ الدىندا عانا سامارقانتقا التىن وردادان قاشىپ كەلگەن قۇنجاق پەن تەمىر-قۇتلىق وعلانداردى جونە شەيح-الى باتىردى جىبەردى. ەدىگەنى جانىندا قالدىردى. ەندى ءوزى دەرەۋ ەلجيعىش قوسىندارىن شاپپاق بولدى. وزگە امىرلەرىنىڭ «ءاندىجان مەن گەراتتان شىققان قولدار كەلسىن» دەگەندەرىنە «بۇگىن ىستەلەتىن شارۋانى، ەرتەڭگە قالدىرماۋ كەرەك، ەرتەڭ نە بولارىن قايدان بىلەسىڭدەر» دەپ كونبەدى. ەرتەڭىنە سەيحۇنداريانىڭ بەرگى دالاسىندا ەكى اسكەر كەزدەستى. تاعى قان سۋداي اققان ۇرىس باستالدى. توقتامىس تاعى جەڭىلدى. مايداندا ولگەنى مايداندا ءولدى. ءبىرازى سۋعا كەتتى. امان قالعاندارى سەيحۇنداريانىڭ ار جاعىندا كۇتىپ تۇرعان قۇنجاق-وعلان، تەمىر-قۇتلىق وعلان، شەيح-الىم باتىردىڭ جاساقتارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى.
قىس بيىل وتە سۋىق بولدى. تۇكىرگەن تۇكىرىك جەرگە تۇسكەنشە مۇز بوپ قاتىپ قالاتىن اياز باستالدى. بۇرىن مۇنداي قاتتى قىستى كورمەگەن اقساق تەمىردىڭ اسكەرلەرى ەلجيعىشتىڭ قوسىندارىنىڭ قالدىعىن قۋىپ ساۋرانعا بارۋدان باس تارتتى. اياز وسى قالپىندا تۇرسا ءداشتى قىپشاق جەرىنەن كەلگەن توقتامىس جاۋىنگەرلەرىندەي قىسقا لايىق جىلى كيىنبەگەن جىگىتتەرىن قول-اياقتارى ءۇسىپ قينالار دەپ اقساق تەمىر بار اسكەرىنە سامارقانتقا قايتۋعا بۇيىردى.
ال امىر-تەمىر سامارقانتقا جەتكەنىندە استانا شاھارىنىڭ تۇبىندەگى قىشلاقتاردا بالحى، باقلان، قۇندىز، باداحشان، جەزاق، گەرات، حۋتليان، حيساردان كەلگەن قاپتاعان اسكەرلەر تۇر ەكەن.
اقساق تەمىر ولاردى قايتارمادى. ناۋرىزدىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ، ول وسى بىقىعان قولدارعا اسكەري ويىن ويناپ، سوعىسقا دايىندالۋعا بۇيىردى.
اقساق تەمىردىڭ اسكەرى جالپى وسى كەزدەگى كوشپەندىلەردىڭ اسكەرلەرى شىڭعىسحان كەزىندەگىدەي وندىقتان، جۇزدىكتەن، مىڭدىقتان، تۇمەننەن قۇرىلاتىن. ءار جاۋىنگەر ءوزىنىڭ قاي ون باسىنا، مىڭ باسىنا، تۇمەن باسىنا جاتاتىنىن جاقسى بىلەتىن. سونداي-اق: ءار وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق، ۇرىس كەزىندەگى شابۋىل، شەگىنۋلەرىن قالاي وتكىزەتىندەرىن جانە قاي قوسىننىڭ قاي جەرىندە، قاي تۇسىندا تۇرۋلارى كەرەك ەكەنىن كۇنى بۇرىن ابدەن جاتتاپ الاتىن.
اقساق تەمىر اسكەرى دە، شىڭعىسحان سىپايلارىنداي، تەك اتتانىس، جورىق كەزىندە عانا حالىقتان جينالاتىن. وزگە ۋاقىتتا ولار جايشىلىقتاعى شارۋالارىمەن، مال باققانى مالىن باعىپ، ەگىن ەككەنى ەگىنىن ەگىپ جۇرە بەرەتىن.
ءارى امىر-تەمىر اسكەرىنىڭ ۇلى الەم بيلەۋشىسى شىڭعىسحان بۇلىقتارىنان ءبىرتالاي ايىرماسى دا بولاتىن. ەڭ ۇلكەن ايىرماسى — شىڭعىسحان قوسىندارى تەك اتتى جاۋىنگەرلەردەن تۇرسا، اقساق تەمىر قولدارى، تەك اتتى اسكەرلەر عانا ەمەس، جاياۋ بۇلىقتاردان قۇرىلاتىن. بۇل جاياۋ اسكەر سىپايلارى كوشپەندى ەلدەردىڭ جىگىتتەرىنەن ەمەس، تەك قالا تۇرعىندارىنان، ديحان، ۇستا-زەرگەرلەردەن عانا الىناتىن. جانە شىڭعىسحان كەزىندەگىدەي، سوعىسقا جارايدى دەگەننىڭ بارىنەن بىردەي ەمەس، تەك قالا تۇرعىندارىنىڭ سوعىسقا جارايدى دەگەن بەلگىلى بولىكتەرىنەن عانا جينالاتىن. جورىقتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي، اسكەرگە جالپى قالا تۇرعىندارىنىڭ ەكىدەن، ۇشتەن ءتىپتى كەيدە تورتتەن ءبىر بولىگى شاقىرىلاتىن.
اقساق تەمىر جورىققا اتتانار الدىندا ءار ۇلىسقا، ءار قالالارعا اسكەر جينايتىن ادەيىلەپ ۋاكىلدەر — تاباشىلار جىبەرەتىن. ولار اسكەرگە شاقىرىلعان جىگىتتەردىڭ قارۋ-سايماندارى، ءمىنىپ كەلگەن اتتارى، جورىققا جاراي ما، جاراماي ما ءبارىن تەكسەرەتىن. اقساق تەمىر دە، شىڭعىسحانداي، سوعىسقا، جورىققا كەرەك زاتتارىن، قارۋ-سايماندارىن، ات-كولىگىن، ءتىپتى ينە-جىبىنە دەيىن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان جاۋىنگەرلەردىڭ وزدەرىنە مىندەتتەگەن. اقساق تەمىردىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءار جاۋىنگەر وتىز جەبەسى مەن ساداعىن، قالقانىن، قىلىشىن، نايزاسىن ءوزى الا كەلۋى كەرەك. جانە ەكى سالت اتتى جاۋىنگەردە ەرتتەۋلى جەتەكتە ءبىر بوس ات، ءار ون كىسىدە ءبىر شاتىر، ءبىر شوت، ءبىر وراق، ءبىر ارا، ءبىر بالتا، ءبىر ارقان، ءبىر وگىز نە جىلقى تەرىسى، ءبىر قازان، ءبىر ءبىز، ءجۇز ينە بولۋعا ءتيىستى.
ءار تاباشى بالەن ۇلىستان، نە ايماقتان بالەندەي جاۋىنگەر اكەلەم دەپ ءامىر ورداسىمەن شارتقا وتىرعان. اقساق تەمىر بۇل تاباشىلاردى ريزا ەتە بىلگەن. ال ولاردىڭ اكەلگەن ادامدارى، نە قارۋ-جاراقتارى، مىنگەن اتتارى ۇناماسا، ونداي تاباشىلاردى مىقتاپ جازالاعان. امىر-تەمىردىڭ وسىنداي مىنەزىنەن قورىققان تاباشىلار شامالارى كەلگەنشە اقساق تەمىرگە وتكىزەتىن جاۋىنگەرلەرىنىڭ ويداعىداي بولۋىنا قاتتى تىرىسقان. سوندىقتان دا اقساق تەمىر سىپايلارى ءوز زامانىنىڭ ەڭ قارۋ-جاراقتى، ەڭ دۇرىس كيىنگەن، ەڭ دەنساۋشىلىعى كۇشتى اسكەرى سانالعان...
جورىققا اتتانعان قولدارىنىڭ الدىندا ماڭعىلاسى، ونىڭ الدىندا كۇزەتشىلەرى. بۇل شاعىن جاساقتى اقساق تەمىر كەزىندە «قاراۋىل» دەپ اتاعان. قاراۋىل الدارىنان نە كوردى، نە بولىپ جاتىر ءبارىن ارتىنداعى ماڭعىلا باسشىلارىنا جەتكىزىپ وتىرعان. بۇل قاراۋىلداردان بوتەن، ءار قوسىنىنىڭ، ءار تۇمەنىنىڭ ءوزىنىڭ ەرتولەلەرى بولعان. بۇلاردى حابارشى دەگەن.
اقساق تەمىر اسىرەسە جول كورسەتەتىن كىسىگە — قىلاۋىزعا وتە كوڭىل بولگەن. بۇل وتىرىك ايتپايتىن، الدامايتىن جانە اسكەر ءجۇرىپ بارا جاتقان جولدى، تاۋ، سۋدى وتە جاقسى بىلەتىن كىسى بولۋى كەرەك. مىسالى اق ورداعا اتتانعاندا اقساق تەمىردىڭ قىلاۋىزى توقتامىستىڭ ءوزى بولعان. ول سەيحۇنداريانىڭ ورتا شەنىن جاقسى بىلگەنى سونشالىق ايسىز تاستاي قاراڭعى تۇندەردە دە، ماۋارانناحر اسكەرىن ءبىر رەت تە اداستىرماي، باراتىن جەرلەرىنە ءدال جەتكىزىپ وتىرعان.
ەگەر اقساق تەمىر اسكەرى جولاي توقتاپ، نە تۇنەيتىن بولسا، جاۋ كەلەدى-اۋ دەگەن جاقتىڭ الدىڭعى تۇسىنان ور قازىپ شاپارتۇرى قويعان.
سونداي-اق، سوعىسقا كىرەر الدىنداعى اسكەردى قۇرۋ ءتارتىبىن دە اقساق تەمىر شىڭعىس كەزىندەگىدەن كوپ وزگەرتكەن.
العاشقى كەزدە اقساق تەمىر اسكەرى بىلاي قۇرىلعان، ورتادا دا ەڭ نەگىزگى قول، ال ەكى جاعىندا — ەكى قاناتى: وڭ قاناتى، سول قاناتى. ءار قاناتتىڭ بۇيىرىنەن جاۋ تيسە، قارسى تۇرار قانبالا — جاساعى سونداي-اق قاراۋىلى بولعان. اقساق تەمىر وسىلاي اسكەرىن جەتى بولىمنەن — جەتى قولدان قۇرعان. ورتالىق قول ەكى جاعىنداعى ەكى قاناتى، ولارعا بەرىلگەن ەكى قانبالا، ەكى قاراۋىل. اسكەردى بىلاي قۇرۋدىڭ وزىنە ءتان كەمشىلىگى بولعان. ول كەمشىلىك ورتالىق — نەگىزگى قولدىڭ ءوز قانبالاسىنىڭ، ءوز قاراۋىلىنىڭ جوقتىعى ەدى. ورتالىق قولدىڭ كوپ قيمىلى، ءوز بەتىمەنەن جەكە كەتە الماعان، ەكى جاعىنداعى قاناتىنىڭ جاعدايىمەن بايلانىستى.
مىسالى، اقساق تەمىر مەن قۇسايىن ءامىر چيناس پەن تاشكەنت ورداسىنداعى سوعىستا، موعول ءىلياس-قوجادان جەڭىلۋىن الايىق. قۇسايىن ءامىر وڭ قاناتتىڭ باسىندا تۇرعان. بۇل قاناتتىڭ قانبالاسىن ارات تىلەنشى ۇلجايتۋ امىرلەر باسقارعان. سول قاناتتىڭ قولباسشىسى اقساق تەمىر ءوزى بولعان. بۇل قاناتتىڭ قانبالا باستىعى سارى بۇعى، قاراۋىلىن تەمىر-قوجا وعلان بيلەگەن.
نەگىزگى اسكەري قولباسشىلاردىڭ ءبارى ەكى قاناتتىڭ توڭىرەگىندە تۇرعان. ال ءىلياس-قوجا، ەكى قاناتقا كوڭىل بولمەي، كادىمگى اشۋلانعان سۇزەگەن بۇقاداي، بار كۇشىمەنەن نەگىزگى ورتالىق قولدى ۇرعان.
كۇتپەگەن جەردەن ماڭدايعا كەپ تيگەن تاقتاي، دۇلەي موعولدار تىكەلەي كەپ وزدەرىنە تارس قويعاندا، توتەپ بەرە الماي ورتالىق قول، تىم-تىراقاي قاشا جونەلگەن. نەگىزگى اسكەرى شەگىنگەننەن كەيىن، ەكى قاناتتاعى اقساق تەمىر مەن قۇسايىن ءامىر دە ەشتەڭە ىستەي الماعان. ءسويتىپ موعولداردان جەڭىلىپ قالعان.
وسى جىلان، ياعني 1365 جىلى بولعان ۇرىستان جيىرما التى جىل وتكەننەن كەيىن، كوپ تاجىريبە العان اقساق تەمىر، بيىلعى، جىلقى، ياعني 1390 جىلدىڭ قىسىنداعى اسكەري ويىندا ۇرىسقا تۇسەر اسكەر ءتارتىبىن باسقاشا قۇردى.
ەندى ول بار كۇشىن، ءارقايسىسىنىڭ قانبالاسى، قاراۋىلى بار جەتى قولعا ءبولدى. بۇرىن نەگىزگى كوڭىل قاناتتارعا عانا بولىنسە، ەندى قاناتتاردىڭ ماڭىزىن تومەندەتپەي، ورتاداعى قول كۇشەيتىلدى. وعان دا قانبالا، قاراۋىل جانە ساۋىت كيىنگەن ماڭعىلا بەرىلدى.
اسكەردىڭ ءدال ورتاسىنا ۇرىس كەزىندە تىكەلەي سۇلەيمەن-شاح مىرزا باسقارعان سۇلتان-مۇحامەد قولى قويىلدى. سۇلتان-مۇحامەد باس قوسىنىمەن وسى ءوزىنىڭ قولىنىڭ سوڭىندا تۇردى. ودان كەيىن ۇرىسقا ەڭ سوڭىنان كىرەتىن اقساق تەمىردىڭ تىكەلەي ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى اسكەرىنىڭ سوڭعى نەگىزگى كۇشى — جيىرما قوسىنى ورنالاستى. وڭ جاقتا قانبالاسىن حوجا-سەيفۋددين باسقارعان ميرانشاح قولى، سول قاناتىندا قانبالاسىن بەردىبەك باسقارعان سارى-بۇعىنىڭ بۇيرىعىنداعى، ومار-شەيح مىرزانىڭ قولى شەپ قۇردى.
ۇرىسقا ەڭ الدىمەنەن سۇلەيمەنشاح، ميرانشاح، ومارشەيح مىرزالاردىڭ قولدارى كىرۋگە ءتيىستى بولدى. قايسىسى بۇرىن كىرەدى، ۇرىس بولاتىن جەردىڭ جازىق، تاۋلى جاعرافيالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. وسى ۇشەۋىنەن كەيىن سوعىسقا باس قوسىنىمەن سۇلتان مۇحامەد قولى تۇسەدى (بۇنىڭ ۇرىسقا انا ۇشەۋىمەن بىردەي كىرۋى دە مۇمكىن). سودان كەيىن بارىپ، ۇرىستىڭ اياق كەزىندە اقساق تەمىر ءوزى باسقارعان كىلەڭ باتىر، جاس جىگىتتەردەن قۇرىلعان ەڭ اقىرعى جيىرما قوسىن كىرەدى. جاۋ اسكەرىن قاشىراتىن، جەڭەتىن ەڭ اقىرعى كۇش مىنە وسى قوسىندار بولۋلارى كەرەك.
ال وسى قالىڭ اسكەردى ءداشتى قىپشاق جەرىنە جول كورسەتىپ، الىپ باراتىن قىلاۋىزدار، جەڭىل جاساقتارى بار، توقتامىستان قاشىپ كەلگەن ەدىگە، تەمىر-قۇتلىق، قۇنجاق وعلاندار ەدى.
اقساق تەمىر ۇشەۋىن ءامىر سارايىنا شاقىرىپ الىپ، وسى شەشىمىن ايتقانىندا ەدىگەنىڭ ويىنا، «جاۋ اسكەرىن ءوز جەرىمىزگە باسقارىپ بارۋىمىز دۇرىس بولار ما ەكەن؟» دەگەن ويىنا العاشقى كۇمان كىردى.
قوسىندارىن وسىنداي تارتىپپەن قۇرعان اقساق تەمىر جىلان، ياعني 1390 جىلدىڭ كۇزىنىڭ اقىرعى ايى — جەلتوقساننىڭ اياعىندا سەيحۋنداريادان ءوتىپ قالىڭ اسكەرىمەن تاشكەنت جانىنا ورداسىن تىكتى. قولدارى قىس بويى پارسين مەن شينال اراسىنداعى جازىق دالا اسكەري ويىندا بولدى. ءوزى حودجەلىدەگى ماسليحات مەشىتىنە بارىپ، قۇران وقىپ، تىلەك تىلەپ قايتتى. مەشىت ءمۇريتى، يشان، كاريلەرىنە ءپىتىر، ساداقا رەتىندە ون مىڭ كەپەك دينارلارىن ۇلەستىرىپ، قايتادان تاشكەنتكە ورالدى.
اقساق تەمىردىڭ كوپتەن بەرى ۇستامالى اۋرۋى بولاتىن. كەنەت دەنەسى قۇرىسىپ، اۋزىنان كوبىگى اعىپ جاتىپ قالاتىن. وسى جىلدىڭ ورتاسىنان بەرى سول اۋرۋى ۇستاماي، امىر-تەمىر ىشتەي قۋانىشتا جۇرەتىن. ماسليحات مەشىتىنە بارىپ ءپىتىر، ساداقا ۇلەستىرۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى وسى اۋرۋدان قۇتىلدىم با دەگەن ءۇمىتى ەدى. ەندى مىنە سول سىرقاتى ءجيى-جيى كەلىپ قىرىق كۇندەي جاتىپ قالدى.
اقپان ايىنىڭ باس كەزىندە اقساق تەمىر ات ۇستىندە جۇرۋگە جارادى. وسى كۇندەرى قوراساننان ميرانشاح كەلدى. پير-مۇحاممەد-جانگەر مىرزا مەن ۇلىقبەكتىڭ اكەسى، ۇلكەن ۇلىن شاحرۋقتى مەملەكەتىن باسقارۋعا تاستاپ، بۇكىل ورداسىن شولپان-مالىك اكادەن وزگە بارلىق قاتىندارىن سامارقانتقا قايتارىپ، ءوزى قالىڭ اسكەرىمەن التىن وردانى شابۋعا، ءداشتى قىپشاق جەرىنە جۇرمەك بولدى.
مىنە وسى كۇندەرى اقساق تەمىر تاشكەنتتەگى ءامىر سارايىنا ەدىگەمەن قۇتلىق تەمىر، قۇنجاق وعلانداردى شاقىردى. ماۋارانناحر بيلەۋشىسى وزىنە كەرەك ادامدارعا وتە جومارت بولعان. التىن، كۇمىسىن، تورقا، جىبەگىن اياماعان. بۇل ۇشەۋىنە دە توقتامىستان قاشىپ كەلگەننەن كەيىن، قويىندارىنا قۇماي سالىپ، ۇستەرىنە جەكە-جەكە بوز وردا تىگىپ بەرگەن. ۇيىرلەپ جىلقى ايداتىپ، ەسىگىنىڭ الدىنا قىزمەت ەتەر قۇلدارى مەن كۇڭدەرىن قويعان.
— مىرزالار ەشتەڭەدەن تارىقپاسىن، وزدەرىن مۇندا دا، ءوز ەلدەرىندەگىدەي سەزىنسىن،— دەگەن.
ءامىر سارايىنا تەمىر-قۇتلىق پەن قۇنجاق وعلان ەرتەرەك كەلگەن. بۇلار بوتەن جەردە اڭ اۋلاپ جۇرگەندەرىندە «امىر-تەمىر شاقىرىپ جاتىر» دەگەن حابار العان. اسكەر ارالاپ كەتكەن ەدىگەنى كۇتپەي، تازا قۇندىز تورقا ىشىكتەرىن كيە سالىپ ءامىر سارايىنا اسىعا جەتكەن.
ءوزىن شىڭعىس ۇرپاعىنا كۇيەۋ سانايتىن اقساق تەمىر ەكى جىگىتتىڭ جاسىنا قاراماي قوشامەتپەن قارسى الدى. مىرزالاردى جاساۋلى داستارقانعا وزىنەن جوعارى وتىرعىزدى. استارىنا ءشايى كورپە سالدىرىپ، شىنتاقتارىنا اققۋدىڭ مامىعىنان جاسالعان، اپپاق جاستىقتار تاستاتتى.
— ءامىر سارايى دەمەڭدەر، كوسىلە-سوزىلا وتىرىڭدار،— دەدى ول كۇلىمسىرەي،— وزگەلەرگە ءامىر بولعانمەن سەندەرگە جەزدەمىن عوي.
قاتىگەز اقساق تەمىر كەرەك كەزىندە اق جارقىن، بيازى بولا بىلەتىن.
بۇلار جۇڭگو فارفورىنان جاسالعان اشەكەيلى كەسەلەرىن قولدارىنا الىپ اقساق تەمىر ءوزى قۇيىپ وتىرعان كوك شايدى ىشە باستاعان كەزدەرىندە، ۇيگە «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ ەدىگە ەندى.
مىرزالارمەن جۇرگىزەتىن قۇپيا سوزدەردى ەشكىم ەستىمەسىن دەپ اقساق تەمىر شايدى ءوزى قۇيىپ وتىرعان.
امىر-تەمىر ءارقاشاندا وتە ساق كىسى ەدى. بۇل ساقتىعىنان ول ەشۋاقىتتا وپىق جەمەگەن.
بوپ-بوز بوپ، قالىڭ قاباعى تۇكسيىپ، الاقانداي كوزدەرى تۇنجىراي قاراپ ورداعا سالەم بەرىپ ەدىگە كىرىپ كەلگەندە، ەسىككە ءسال بۇرىلعان اقساق تەمىردىڭ بويى شىمىرلاپ كەتتى. «شىركىننىڭ ءتۇرى قانداي سۋىق ەدى» دەدى ىشىنەن. ماۋارانناحر بيلەۋشىسى التىن وردادان كەلگەن وسى ءبىر جىگىتكە قانشا قۇرمەت كورسەتىپ، وزىنە جاقىنداتقىسى كەلسە دە، جۇرەگىنىڭ تۇبىندە جاتقان ءبىر كۇپتى سەزىم ونى ۇستاي بەرەتىن.
ال ءتۇبى كىمنىڭ قاس، كىمنىڭ دوس بولاتىنىن اقساق تەمىر ايىرا دا بىلەتىن. راس، توقتامىستى تانىماعانىن ول ءوزى دە مويىنداعان. ءبىراق توقتامىس ەمەس التىن تاق ايىپتى دەگەن بۇعان. التىن وردا حانىنىڭ وزىنە ىستەگەن وپاسىزدىعىن ول زاڭدى دەپ تۇسىنگەندەي ەدى. ءوزى دە سونداي جان بولعان سوڭ، سولاي ويلاعان. جاقسىلىق ىستەگەن، ءامىر دارەجەسىنە جەتكىزگەن قۇسايىندى ءوزى ايادى ما؟ داڭق، اتاق، دارەجە دەگەندەر ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن اقساق تەمىر تارىزدىلەرگە ءارقاشاندا جوعارى تۇرعان. سول سەبەپتەن دە ول توقتامىستى تۇسىنگەن. توقتامىسقا وپاسىزسىڭ دەپ ايىپ تاققىسى كەلمەگەن. بار شەشكەنى وزىمەن ب ا ق تالاستىرۋعا اينالعان توقتامىستى قۇرتۋ عانا بولعان. جوق، التىن وردا تاعىنا توقتامىس پا، الدە باسقا بىرەۋ مە، كىم وتىرسا، سول وتىرسىن، اقساق تەمىرگە ءبارىبىر ەدى. تەك التىن وردا، سەيحۇنداريانىڭ ورتا شەنىنە سوناۋ ەدىل وزەنىنە دەيىن جايلاپ جاتقان التىن وردا، جاڭا عانا ايبىندى ەل اتانىپ كەلە جاتقان ماۋارانناحرىنا ءقاۋىپ تۋعىزاتىن ورداعا اينالماسا جەتەدى. ال التىن وردانىڭ ونداي مۇمكىنشىلىگىن پايدالانباس ءۇشىن، ماۋارانناحر ءامىرشىسىنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى دەپ توقتامىستى حان كوتەرتكەن ەدى عوي. ءبىراق ودان نە شىقتى؟ سويتكەن توقتامىس ەندى التىن وردانىڭ بار كۇشىن پايدالانىپ ماۋارانناحرعا ءقاۋىپ تۋدىرماق! ونداي حاننىڭ ءتىپتى اقساق تەمىرگە كەرەگى جوق. ودان دا، توقتامىس قۇرىسىن دا، ونىڭ ورنىنا اقساق تەمىردىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن باسقا ادام وتىرسىن. ونداي ادام كىم؟ تەمىر-قۇتلىق پا؟ الدە قۇنجاق وعلان بولار؟ جوق، بۇل ەكەۋىنىڭ دە ەل الدىندا قادىرلەرى جوق. قول باستاپ، جاۋ قىرعان ەمەس. نە كوسەم بولىپ جۇرت الدىنا ءتۇسىپ العان ابىرويلارى جوق. مۇندايلاردان قانشا قولتىقتاساڭ دا، ۇلكەن حان شىقپايدى. الدە ەدىگە مە؟.. جوق، بۇل دا بولمايدى. بۇل ءبىر قامىس اراسىندا جۇرگەن جولبارىس ءتارىزدى، ءجۇرىسى دە ەپتى، ءتۇرى دە سۋىق. ەدىگە ءوزىنىڭ شىعار كۇنىن كۇتكەن ادام. ەگەر مۇنداي كىسىنىڭ قولىنا التىن وردا ءتارىزدى الىپتىڭ تىزگىنى تيەر بولسا، وزىڭە باعىنادى دەپ ۇمىتتەنبە! مۇندايلار ءوزىڭدى باعىندىرۋعا تىرىسادى.
توقتامىستان اۋزى كۇيىپ قالعان اقساق تەمىر، ءقازىر التىن ورداعا كىمدى حان قويۋدى ەمەس، سول التىن وردانى وزىنە تىزە بۇكتىرۋدى عانا ويلادى. التىن وردا شىن تىزە بۇكسە، وعان وتىرعىزار حان تابۋ قيىن ەمەس.
ەدىگە دە اقساق تەمىردىڭ ويىن اڭعارىپ قالعان. توقتامىسقا بەرگەن جاردەمىن وزىنە بەرمەسىن بىردەن ۇقتى. ايتكەنمەن باس جاۋى توقتامىس قوي، قاسىڭنىڭ قاسى سەنىڭ دە دوسىڭ، ال اقساق تەمىر توقتامىستىڭ قاسى. سول سەبەپتەن، ەدىگە ماۋارانناحر ورداسىندا بولۋعا شىداپ باققان جانە توقتامىسپەن تەزىرەك مايداندا كەزدەسۋىن كۇتكەن.
— جوعارى شىق،— دەدى اقساق تەمىر ءدال ءقازىر يراندى، قوراساندى شاۋىپ اتاعى جەر جارا باستاعان ماۋارانناحردىڭ بيلەۋشىسى ەمەس، اشەيىن ءبىر قوناقجاي ادامداي.— وزگە اڭگىمەنى شاي ىشە وتىرىپ سويلەسەلىك...
ماۋارانناحر جۇرتىنىڭ باسىڭ قوسىپ مەملەكەت ەتكەن قاتىگەز اقساق تەمىر ەش ۋاقىتتا دا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتپايتىن. وردا يەسىنە قاراما-قارسى جايعاسىپ، شاي ءىشىپ وتىرعان ەدىگەگە كەنەت بۇلارمەن سويلەسىپ وتىرعان مىناۋ قاستارىنداعى اقساق تەمىر بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ءتارىزدى بوپ كورىنىپ كەتتى. ءبىر ءامىر شاي بەرىپ وتىرعان قاراپايىم، مەيماندوس، مىناۋ جاي ادام، ەكىنشىسى — راقىمسىز قارا سۇر، قانىشەر ءوزى بىلەتىن اقساق تەمىر. ارينە، شىن اقساق تەمىر ەكىنشىسى.
ماۋارانناحر بيلەۋشىسى شاي اراسىندا بۇل ۇشەۋىن، جەڭىل جاساق بەرىپ ءداشتى قىپشاق جەرىنە اسكەرلەرىنە جول كورسەتۋشى — قىلاۋىز ەتپەكشى بولعانىن ايتتى.
— جول الىس. توقتامىستى جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن، مۇمكىن ەدىلگە دەيىن بارۋعا تۋرا كەلەر،— دەدى ول. سوسىن ءسوزىنىڭ اياعىندا،— ال مۇنداي ۇلكەن اتتانىسقا شىققاندا قاسىڭنىڭ جەر، سۋىن ءبىلۋ — ونىڭ اسكەرىنىڭ جايىن بىلۋدەن كەم قاسيەت ەمەس،— دەدى.— ارينە بىلمەگەن جەردىڭ وي، قىرى تانىس ەمەس سوقپاعى كوپ. بۇعان سەندەردەن ىڭعايلى ەشكىم جوق.
اقساق تەمىر «ەگەر توقتامىستى جەڭسەك، سەندەردىڭ بىرەۋىڭدى حان قويامىن» دەگەن جوق. شىنىن ايتقاندا تەمىر قۇتلىق تا، قۇنجاق وعلان دا وسىنداي ءبىر جىلى سوزدەن دامەلەنگەن ەدى.
ءامىردىڭ ونداي ويدان اۋلاق ەكەنىن بۇرىننان دا اڭعارىپ جۇرگەن ەدىگە ءسوزدى بوتەن جاعىنان باستادى.
— الديار، امىر-تەمىر، كورەگەن پاديشاح،— دەدى ول ءسال باسىن ءيىپ،— ءسىزدىڭ بىزگە كورسەتىپ جۇرگەن قۇرمەتىڭىزگە، الداعى جورىقتاعى بىزگە جۇكتەمەك مىندەتىڭىزگە، كوپ راحمەت. ادىلەتتى امىر-تەمىر كورىنگەنگە مۇنداي سەنىم بىلدىرمەسە كەرەك-تى. ءسىزدىڭ بۇل سەنىمىڭىزدى اقتاۋ بىزگە بورىش. ونى ادال اقتايدى دەپ سەنىڭىز. ايتسە دە، مەنىڭ ءوز باسىمدا ءبىر تىلەك بار...
اقساق تەمىر كەسەسىن جەرگە قويدى. مالداسىن قۇرىپ وتىرعاندا كەسەلدى اياعى ۇيىڭقىراپ قالعان ەكەن، ءسال سوزدى دا:
— ايت تىلەگىڭدى،— دەدى.
— ءداشتى قىپشاق جەرىن، مىنا وتىرعان قوس ارلان تەمىر قۇتلىق پەن قۇنجاق وعلانداردان ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. قىلاۋىزدىققا وسى ەكەۋى دە جەتەدى عوي دەيمىن. ال توقتامىستا مەنىڭ الا الماي جۇرگەن اكەمنىڭ كەگى بار. جالعىز اكەمنىڭ ەمەس، وندا ءوز باسىمنىڭ دا وشپەيتىن ءوشىم، بىتپەيتىن داۋىمنىڭ كوپ ەكەنى سىزگە دە ءمالىم شىعار. ايتار ءسوزىم: سىلتەر سەمسەرىمدى ونىڭ قانىنا باتىرماي كوڭىلىم كونشىر ەمەس. مەنىڭ ورنىم الدىڭعى ايقاسار شەپتە ءتارىزدى. ەگەر قيساڭىز جەكە تۇمەن بەرىڭىز، قاس جاۋىممەن قان مايداندا بەتپە-بەت كەزدەسەيىن. سەنىمىڭىزدى اقتايتىنىما مىنە نان!
ەدىگە الدىندا جاتقان تاندىر ناندى الىپ جوعارى كوتەردى.
كەنەت اقساق تەمىر ويلانا قالدى. «ءبىر ساتكە سويتكەن دە دۇرىس بولار ما، قالاي؟ — دەدى ول ىشىنەن،— ەدىگەنىڭ توقتامىسپەن ايانباي كۇرەسەرى ءسوزسىز. سۇيرەتىپ سالعان تازى قاسقىر الا المايدى، بۇيرىققا كونىپ سوعىسقا بارعالى تۇرعان امىرلەردىڭ كوبى ەدىگەدەن كەم تۇسەرى حاق. جوق، دەگەنمەن، بۇعان بىردەن سەنۋگە ءالى ەرتە. ءبىر تۇمەن دە ون مىڭ اسكەر بار. مەنىڭ تۇمەندەرىم ودان كەم، كوپ دەگەندە توعىز مىڭنان اسپايدى. ءبىراق توعىز مىڭ دا قىرۋار كۇش قوي. ەدىگە ءتارىزدى، ءارى شەشەن، ءارى باتىر، ايلاكەر تۇمەن باسىنىڭ قولىنا تۇسسە قانداي ايبىنعا اينالاتىنى بەلگىلى. ەدىگە توقتامىستى ولتىرۋگە بارعانمەنەن، التىن وردانى مۇلدەم كۇيرەتۋگە بارا الا ما؟ قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەمەي مە؟ باسىنا تۇسكەن ءبىر سىن ساعاتتا ول قانىنا تارتىپ كەتىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل؟.. جوق، جوق، اسىقپاعان ءجون...»
اقساق تەمىر باياۋ سويلەدى.
— قاسقا سالار بالتاڭدى تاسقا سالما، تاسىڭدى العانمەن، سوڭىنان قاسىندى الا الماس. سەن ءتارىزدى اسىل بەرەندى قىناپقا ۇستاۋدىڭ قاجەتى جوق، ءوزىم دە سول ءوزىڭ ايتقانداي تۇمەن باسى، ءتىپتى قول باسى ەتپەك بولىپ ەدىم،— دەدى ول ازدان كەيىن.— ءبىراق بۇل جولعى قىلاۋىزداردىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ەكى وعلان ەكى-اق قولعا جارايدى. ال سۇلتان-مۇحامەدتىڭ قولىن جاساعىڭمەن ءوزىڭ الىپ جۇرەسىڭ. بۇل ورتالىق قول. ونىڭ اداسپاۋى، تانىس ەمەس جەردە قاتەلەسپەۋى — جەڭىسىمىزدىڭ ءبىر شارتى.— اقساق تەمىر تاعى ءسال ۇندەمەي قالىپ، قايتا سويلەدى،— سوسىن... توقتامىستا مەنىڭ دە كەشپەس كەگىم بار. باسى قايسىمىزدىكى بولادى — ونى جازمىش كورسەتەر، ەر جىگىتتەرگە نە ورتاق — مايدان ورتاق ەمەس پە... ءتۇبى تۇمەن باسقارۋدى كەرەك دەپ تاپساق ءداشتى قىپشاق جەرىنە بارعان سوڭ كورەلىك. ال ازىرگە، ەدىگە مىرزا، ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدى قابىل الدى عوي دەپ سەنەمىز.
ەدىگە وزىنە اقساق تەمىردىڭ سەنبەي وتىرعانىن ءتۇسىندى. ول ءىشىن ورتەپ الاي-تۇلەي اكەتىپ بارا جاتقان اشۋىن ازەر باسىپ:
— قۇپ، الديار تاقسىر،— دەدى.— ايتقانىڭىزدى قۋانىشپەن قارسى الدىم!
دەمەك، ەدىگەنىڭ «قارسى الدىم» دەگەن ءسوزدى تىم ەركىن ايتقانىنان ونىڭ بۇنىڭ امىرىنە كونگىسى كەلمەگەنىن اقساق تەمىر دە ءتۇسىندى.
ول ىشتەي كۇلدى.
— تاعى قانداي ءوتىنىشىڭىز بار، ەدىگە مىرزا؟ — دەدى، اقساق تەمىر.
ەدىگە بىردەن جاۋاپ بەردى.
— ءسىزدىڭ جەندەتتەرىڭىز مەن جوقتا جاساعىمنىڭ ءبىر جىگىتىن ۇستاپ اكەتىپتى. ەگەر مۇمكىنشىلىگى بولسا بوساتىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن.
— ول قانداي جىگىت؟ قىلمىسى نەدە؟
— ەش قىلمىسى جوق،— دەدى ەدىگە. مەنىڭ جاساعىمدا جەزاق قىپشاعىنان جانتاي، كەنتاي، نۇرتاي دەگەن ءۇش اعايىندى جىگىت بار ەدى. سونىڭ كىشىسى نۇرتاي وتكەن سارسەنبىدە مەنىمەن بىرگە تۇلكى اۋلاۋعا شىققان. ال كەشە: «وتكەن سارسەنبى كۇنى سەن كۇنى بويى جاساعىڭنان كەتىپ، تاشكەنت بازارىنان قايتىپ كەلە جاتقان شارۋالاردى توناپسىڭ» دەپ جەندەتتەرىڭىز الىپ كەتىپتى. ەكى اعاسى بىردەي «اھ» ۇرىپ قايعىرىپ وتىر...
اقساق تەمىر تىكتەنە قالدى.
— كىسى توناۋدىڭ ۇلكەن ايىپ ەكەنىن، ونداي قىلمىس ءۇشىن ءولىم جازاسى بەرىلەتىنىن ولار بىلمەيدى مە ەكەن؟
— بىلەدى. ءبىراق ماسەلە باسقادا عوي. ول جىگىت ەشكىمدى توناعان جوق. سارسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن مەنىمەن بىرگە بولعان. ەگەر ونى كىسى تونادى دەسەڭىز، ۇلى مارتەبەلى ءامىر، وندا مەن دە سول قاراقشىلاردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىستىمىن عوي.
— ەگەر ول جىگىت سەنىمەنەن بىرگە بولسا، وندا ماعان بۇرىن نەگە ايتپادىڭ؟
— ول جىگىتتى ءسىزدىڭ جەندەتتەرىڭىزدىڭ الىپ كەتكەنىن بۇگىن عانا ەستىدىم. كەشە سۇلەيمەنشاح ورداسىندا بولىپ، تىم كەش ورالدىم.
— ەندى ول جىگىت جوق...
— تۇسىنبەدىم، مارتەبەلى ءامىر...
— سوڭعى كەزدە جول تونايتىن قاراقشىلار كوبەيىپ كەتتى. تىيىم سالۋ ءۇشىن، قىلمىس ۇستىندە قولعا تۇسكەن بەس-التىسىن جۇرت كوزىنشە باستارىن الىڭدار دەپ جارلىق بەرگەم... ال كەشە سونداي ادامداردىڭ بەسەۋىن ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان. جۇرتقا ۇلگى بولسىن دەپ. جاڭا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، سولاردىڭ ىشىندە سەنىڭ جىگىتىڭ دە بار بولاتىن. قولدارىنا جازىقتى ادامدار تۇسپەگەننەن كەيىن، مەنىڭ جەندەتتەرىم، جازىقسىز ادامداردى الىپ كەلگەن عوي.
— ويتۋگە بولا ما، الديار تاقسىر!
— بولادى! — دەدى اقساق تەمىر شىمىرىكپەستەن.— ەگەر جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردى ەل توناۋ ءتارىزدى قىلمىستان تىيامىز دەسەك، بەس كىسىنىڭ ومىرىندە تۇرعان ەشتەڭە جوق. بۇكىل دەنەڭدى الىپ بارا جاتقان كەسەلدەن ءبىر ساۋساعىڭدى قۇربان ەتىپ قۇتىلا الساڭ، كىم سەنى ايىپتايدى؟ بۇل دا سونداي!
ءوزى دە كىسى ولىمىنە ويىنشىق ءتارىزدى قارايتىن ەدىگە، ايتسە دە شىداي المادى.
— كىنالى ادامدار ءۇشىن كىناسىزدەر جاۋاپ بەرسە، وندا ادىلەتتىك دەگەن قايدا قالادى؟
— ول بوتەن ماسەلە. ارينە كىنالى ادامدار ءۇشىن كىناسىزدەردى ءولتىرۋ — ول قىلمىس. مەن تەك سەنىڭ سۇراعىڭا عانا جاۋاپ بەردىم. ويلاعان ماقساتىڭا جەتۋ ءۇشىن، ەشتەڭەنىڭ دە كەدەرگى بولماۋ كەرەك ەكەنىن ۇعىندىردىم.
— سوندا انا ەكى جىگىتكە ءىنىسى جايىندا مەن نە ايتۋىم كەرەك؟
— قاتەدەن ءولتىرىلدى ەكەن دە.
— بار ايتارىم وسى عانا بولۋعا ءتيىستى مە، الديار ءامىرشى؟
— نەگە؟ سەندەردىڭ جازىقسىز ىنىلەرىڭدى ولتىرتكەن جەندەتتەردىڭ دە امىر-تەمىر باستارىن الۋعا ۇكىم بەردى دە!
ەندى سوزگە تەمىر-قۇتلىق كىرىستى.
— ياپىرماي، بوستان-بوس بىرنەشە ادامنىڭ باسى كەتەتىن بولدى عوي،— دەدى ول.
— نەگە «بوستان-بوس» دەيسىڭ؟ — دەدى اقساق تەمىر،— مەن ءوزىمنىڭ دەگەنىمە جەتتىم. قاراڭدار دا تۇرىڭدار، كىسى توناعان قاراقشىلاردىڭ باستارىنىڭ الىنعاندارىن كورگەن ادامدار ەرتەڭنەن باستاپ ونداي قىلمىسقا بارمايدى. ارينە، انا ولگەن بەس جىگىتتىڭ ۇستىنە تاعى بەس-التى كىسىنىڭ ءومىرى بوستان-بوس شىعىن بولاتىن بولسا، بۇل جاقسىلىق ەمەس. اسىرەسە ءار سىپايدىڭ ءوزى ساناۋلى سوعىس الدىندا. ءبىراق ولاردى ولتىرمەسكە بولمايدى. ادىلەتسىز ءامىردىڭ حالىق الدىندا ەش ءقادىرى بولمايدى.
ەدىگە اقساق تەمىردىڭ قانداي ادام ەكەنىن جاڭا تۇسىنگەندەي بولدى. «ءيا،— دەدى ول ىشىنەن، — سەنىڭ بار وي-ارمانىڭدى ءتۇسىنىپ وتىرعان اقساق تەمىردەن وزىمەن ءتۇبى تەڭبە-تەڭ تۇسەر ادامدى حان ەتۋدى كۇتۋ قيىن بولار». ول وسى ساتتە، ىڭعايلى كەلگەن كۇنى اقساق تەمىر ورداسىنان كەتۋگە بەل بۋدى.
ال ماۋارانناحر بيلەۋشىسى بۇل كەزدە جازىقسىز ولتىرىلگەن جالعىز جىگىتى ءۇشىن، جالعان جالا جاپقان بەس جەندەتىنىڭ باسىن الۋعا ءوزىنىڭ ديۆان باسشىسىنا بۇيرىق بەرىپ جاتقان.
ول وسىنداي ىستەرىمەنەن، اڭقاۋ ەلگە ادىلەتتى سانالعان.
جىلان، ياعني 1389 جىلى قاڭتار ايىنىڭ جيىرما ەكىسى كۇنى، اقساق تەمىر تاشكەنتتى تاستاپ قالىڭ قولمەن ءداشتى-قىپشاققا قاراي بەتتەدى. سەيحۇنداريادان، ءبىر كەزدە جوشى اسكەرى وتكەندەي، كورىكپەن وگىز تەرىلەرىنە اۋا تولتىرىپ، ۇستىنە تاقتاي سالىپ، كوپىر ىستەتىپ اسكەرىن ارعى بەتكە شىعاردى. قولدارىنىڭ الدىنداعى ماڭعىلارىنا قىلاۋىز ەتىپ تەمىر-قۇتلىق وعلاندى، سۇنجەك جانە وسمان باتىرلاردى بەلگىلەپ، تىكەلەي وتىرارعا قاراي ءجۇردى. وسى تۇستا، تۇندە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان توقتامىستىڭ قاراۋىل جاساعىنىڭ ۇستىنەن وسمان باتىردىڭ ماڭعىلاسى ءدال ءتۇسىپ، التىن وردا جىگىتتەرىن ورىندارىنان تۇرعىزباي ءبىرازىن شاۋىپ ءولتىردى. جاۋ قولىنان امان قۇتىلعان قالدىعى اقساق تەمىردىڭ سان جەتپەس سامساعان اسكەرىنىڭ وتىرارعا تاياپ قالعانىن توقتامىسقا جەتكىزدى. بۇل كەزدە توقتامىس اسكەرى شىڭعىرشىنى، قۇشتى قورشاپ، جان-جاعىنان توناپ، ءبىراق بەكىنىس-قالالاردى الا الماي ۇلكەن ۇرىس ۇستىندە ەدى.
اقساق تەمىردىڭ ۇلكەن كۇشپەن وزىنە قارسى شىققانىن ەستىگەن توقتامىس ءبىر ءسات قاتتى ابىرجىدى. نەگىزگى قورى، تىنىسى ەدىل — جايىقتا قالعان التىن وردا حانى الىس جەردەن كەپ، ماۋارانناحردىڭ ەكى ءجۇز مىڭنان استام، قىلىشتىڭ جۇزىندەي قىلشىلداعان اسكەرىنە توتەپ بەرە المايتىنىن بىردەن ۇقتى. جەڭسە دە جەڭىلسە دە، اقساق تەمىردىڭ قالىڭ اسكەرىن ءوز جەرىندە، سوناۋ ەدىل — جايىق بويىندا قارسى الماق بولدى. قوسىندارىنا ەندى ءداشتى-قىپشاققا قايتاتىندارىن جاريالادى. سويتسە دە، ءباز-باياعى ەكى جۇزدىلىگىنە سالىپ، اقساق تەمىرگە «جازدىم، جاڭىلدىم» دەپ ەلشىلەر جىبەرۋدى ۇيعاردى.
كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ بارا جاتقان جوشى مەن جاعاتاي ۇلىستارىنىڭ اراسىنداعى ارازدىق اقساق تەمىرمەن بەتپە-بەت كەلىپ بەلدەسىپ كۇرەسپەي شەشىلمەيتىنىن بىلەتىن توقتامىس كەنەت سونداي جاعداي تۋعانىندا، بىردەن تايسالىپ شىعا كەلدى.
ويتپەسىنە بولمايتىن ەدى، اقساق تەمىردە ءقازىر ەكى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەر بولسا، مۇندا بار بولعانى ءجۇز مىڭعا جەتپەيتىن عانا اسكەر بار ەدى. جانە بۇل قوسىندار دا جاز بويى سوعىسىپ، شارشاپ، اجەپتاۋىر كەمىپ قالعان.
ال قىپشاق سۇلتانبەك بي باسقارعان توقتامىستىڭ ەلشىلەرى كەلگەندە اقساق تەمىر ورداسى وتىرارعا جاقىن قارا-سامان دەگەن جەردە تۇرعان. التىن وردا حانىنىڭ ەلشىلەرىن ورداسىنا شاقىرتتى. جەكە اقبوز ءۇي تىككىزدىرىپ، جىلقى سويدىرىپ، ەلشىلەردى مۇندايدا ءقادىرلى قوناقتارعا ىستەلەتىن عۇرىپ-ادەت داستۇرلەرىمەن وردا ادامدارىنا تىك تۇرعىزىپ كۇتتىرتتى.
تەك ءوز شاتىرىنا قوناقتار كىرگەندە عانا، دوس جۇرتتىڭ ەلشىلەرىنە ىستەيتىن قۇرمەتىن كورسەتپەدى. قوناقتاردىڭ سالەمىن وتىرعان ورنىنان تۇرماي قارسى الدى. يەگىن كوتەرىپ:
— جوعارى شىعىڭدار — دەپ ءتوردى مەڭزەدى دە قويدى.
قىزىل جىبەك فارسى كىلەمىنىڭ ۇستىنە جايعاسقان ءۇش ەلشىنىڭ باسى سۇلتانبەك بي، مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ العاننان كەيىن، اقساق تەمىرگە قارادى. سوسىن تۇلكىگە تۇسكەلى تۇرعان قىران بۇركىتتەي شۇيىلە سويلەي جونەلدى.
— باباما باباڭ ەرگەن، ۇرىس، سوعىستىڭ قىزىعىن دا، قايعىسىن بىردەي كورگەن، اتام قىزىڭدى العان، اكەم قىزىن بەرگەن، تۋىس-قۇداندال ەكى جۇرت ەدىك،— دەدى ول ءبىر ءسات قاباعىن تۇيە،— ەگىندى جەرگە ەل قونباس، ەگەسە بەرسە ەر وڭباس، ەڭسەسى بيىك بولسا دا، ايگىلى التىن وردامنان ەڭكەيىپ كەلىپ وتىرمىن. حانىمنىڭ ورىنداپ بۇيرىعىن، قورىققانىم ەمەس، سىيلىعىم، بەلدەۋىڭە بايلاندى جەلدەن جۇيرىك توعىز تۇلپارىم، وزىڭە ارناپ اكەلگەن، بالداعى التىن مىناۋ سۇڭقارىم...
اقساق تەمىر ەسىك الدىندا تۇرعان نوكەرلەرىنىڭ بىرەۋىنە يەك قاقتى. ۇزىن بويلى، ۇزىن مۇرتتى نوكەر، ەڭكەيە ءجۇرىپ، ءساندى قيمىلداپ، سۇلتانبەك ءبيدىڭ جانىندا وتىرعان قابا ساقال ەلشىنىڭ قولىنداعى بالداعى ساۋساقتاي سوم التىن تۇعىرىنان اق سۇڭقار قۇستى الىپ، اقساق تەمىردىڭ يىعىنا وتىرعىزدى. ماۋارانناحر بيلەۋشىسى ەجەلگى ءداستۇردى ساقتاپ، قۇستى «المايمىن، اكەت» دەگەن جوق، ءبىراق بەرىلگەن سىيلىققا ءمان بەرمەگەنىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي، يىعىنداعى قۇسقا بۇرىلىپ تا قارامادى.
ال سۇلتانبەك بي، ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— ءتۇسى سارى بىتكەنمەن، بىردەي ەمەس التىن، مىس. قاتەلەستى انەكەي، حان باسىمەن توقتامىس. سول قاتەسىن ءتۇسىنىپ، ىستەپ وتىر كىشىلىك... وڭ جاعىندا وتىرىپ سارقىتىن ىشكەن ۇلى ەدىم، سول كىسىنىڭ قامىمەن تاققا جەتتىم، تۇلەدىم. كەشسىن دەيدى سول بالاڭ، امىر-تەمىر ءتاڭىرىم، بۇدان بىلاي بۇزبايمىن بەرگەن ەش ءبىر ءامىرىن... ولە-ولگەنشە قاستىق ەتپەيمىن، ايتقانىنان كەتپەيمىن، قاتەمدى تەك كەشسىن دەپ، جىبەردى بىزدەي ەلشىسىن...
— جوق، كەشپەيمىن! — دەدى كەنەت تاۋ بۇركىتىندەي ساڭق ەتە قاپ اقساق تەمىر.— قان مايداندا بەتپە-بەت كەپ الىسسا كەشەر ەدىم، ويتكەنى التىن تاق، دارەجە، ب ا ق دەگەن ادامنىڭ ومىرىنەن دە جوعارى ۇلى ارماندار. ول ادامنىڭ وزىنەن دە كۇشتى. سول ارمانى ءۇشىن مەنىمەن اشىق الىسسا، ايىبىن ءبىر جولعا كەشەر ەدىم. ال توقتامىس مەنىڭ سان ىستەگەن جاقسىلىعىمدى ۇمىتىپ، ءوزىم يران مەن يراكتى باعىندىرام دەپ سوعىستا جۇرگەنىمدە، ارقاما پىشاق سالعانداي، تىنىش جاتقان ەلىمدى شاپتى. وزگەسىن كەشسەم دە بۇل وپاسىزدىعىن كەشە المايمىن! ادامنىڭ قاتەسىن، بىلمەستىگىن كەشۋگە بولادى. ال وپاسىزدىعىن كەشۋگە بولمايدى!
اقساق تەمىر بۇل ساتتە ءوز باسىنىڭ وزگەلەرگە ىستەگەن وپاسىزدىعىن مۇلدەم ۇمىتتى. ءبىر مەزەت ول توقتامىسقا قانداي جاقسىلىقتار ەتكەنىن، سوعان قاراماي، ونىڭ بۇعان ىستەگەن قاستىقتارىن ساۋساعىمەنەن ساناپ، قىزا سويلەپ كەتتى. سويلەگەن سايىن ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، ەكى ەزۋىنەن كوبىگى شاشىراپ، راقىمسىز كوزدەرى كەنەت وت شاشىپ، قانتالاپ دولدانا ءتۇستى.
ۇستامالى قويانشىق اۋرۋى تاعى باستالعالى تۇر ەكەن دەپ ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ زارە-قۇتى قالمادى. اقساق تەمىر مۇنداي اقىلىنان اداسا قىزىنۋى سيرەك بولاتىن. ال بولعان ساتتەرىندە، ول ەشتەڭەگە قارامايتىن، كەيدە ءتىپتى نە ىستەپ، نە قويعانىن دا بىلمەي قالاتىن. وسىنداي جىنى ۇستاعان ءبىر تۇستا كوپتەن بەرى وزىنە ۇناماي جۇرگەن حورەزمنىڭ ءبىر مىرزاسىن، بەلىندەگى قانجارىن سۋىرىپ الىپ، جۇرەگىنە سۇعىپ ولتىرگەن.
تاعى دا ءبىر سۇمدىققا ۇشىراپ قالارمىز دەپ قورىققان ءۋازىر، نوكەرلەرى اقساق تەمىردىڭ قاسىنان اۋلاعىراق سىرعي ءتۇستى. ءبىراق ماۋارانناحر ءامىرشىسى وسىلاي قىزىنا سويلەپ كەلدى دە، كەنەت سۋ سەپكەندەي بىردەن باسىلدى. يىعىندا وتىرعان التىن باۋلى اق سۇڭقاردى «بۇل قايدان كەلدى؟» دەپ تاڭىرقاعانداي قارادى دا قولىمەن جەرگە يتەرە سالدى.
— وسىلاي! — دەدى اقساق تەمىر.— توقتامىسقا ەش كەشىرىم جوق. ەكەۋمىزدىڭ تالاسىمىزدى ەندى قان مايدان شەشسىن!
— قۇپ الديار، امىر-تەمىر! — دەدى سۇلتانبەك بي ءسال باسىن ءيىپ،— التىن وردا حانى توقتامىسقا ءبىز ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى ءوزىڭىز ايتقانداي ەتىپ جەتكىزەرمىز!
— سىزدەر مەنىڭ ءسوزىمدى ەندى توقتامىسقا جەتكىزە المايسىزدار،— دەدى اقساق تەمىر داۋسىن كوتەرمەي.
ەلشىلەر ۇرەيلەنە قالدى. سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن سۇلتانبەك بي.
— و نە دەگەنىڭىز؟ — دەدى.— قاستاسقان جۇرتتى دوستاستىرۋعا جۇرگەن ەلشىلەرگە بۇرىندى-سوڭدى ەش حان ءامىر قيانات ىستەپ كورگەن جوق.
— وزگەلەر ىستەمەسە، مەن ىستەۋگە ءماجبۇرمىن،— دەدى اقساق تەمىر.— كەشەدەن بەرى سەندەر مەنىڭ بار اسكەرىمدى، قارۋ-جاراقتارىمدى تەگىس كورىپ بولدىڭدار ەمەس پە؟ ماماي ىستەگەن قاتەنى مەن ىستەي المايمىن. سەندەردى دە ءوز ورداما قالدىرامىن. جول كورسەتەتىن قىلاۋىز ەتەمىن.
ولتىرەدى ەكەن دەپ زارە-قۇتتارى قاشىپ كەتكەن ەلشىلەر ازەر دەگەندە ەستەرىن جينادى.
— سوندا ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدى توقتامىسقا كىم ايتتاپ بارادى؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا سۇلتانبەك بي، ءوزىنىڭ ەلشى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ.
— ەشكىم دە ايتىپ بارمايدى،— دەدى اقساق تەمىر.— ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءبىز شابۋىلعا شىعامىز. مەنىڭ قانداي جاۋاپ قايتارعانىمدى توقتامىس ءوزى سوندا بىلەدى.
ءبىراق توقتامىس اقساق تەمىردىڭ جاۋابىن كۇتىپ اۋرە بولمادى، وسىنشاما اسكەر جيناپ، قىس بويى بوسقا دايىندالماعانىن ماۋارانناحر ءامىرىنىڭ سوعىسپاي توقتامايتىنىن ءتۇسىنىپ، سوڭدارىنا شامالى قالقان قالدىرىپ، سول ءتۇنى ساۋراندى تاستاپ قىپشاق دالاسىنا قاراي بەت الدى. بۇل جولى قوجا احمەت شايحى اۋليەنىڭ مەشىتى تۇرعانىنا قارامادى، ياسسىنى وندىرماي توناپ، قالىڭ اسكەرىمەن ءۇستىرت ءجۇرىپ، تىكەلەي التىن وردا استاناسى ساراي-بەركەگە تارتتى.
اقساق تەمىر قولدارىنان دا كوپ اسكەر جيناپ، توقتامىس جاۋىن ەندى ەدىل — جايىق دالاسىندا قارسى الماق بولدى.
ءبىراق سوناۋ سەيحۇنداريانىڭ جاعاسىنان ەدىل بويىنا دەيىن سوزىلعان الىپ ءداشتى قىپشاقتى، باتۋ-حاننان بۇرىن دا، كەيىن دە، بىردە-بىر اسكەر ءبىر ساپارىندا ءوتىپ كورمەگەنىن ەسىنە الىپ توقتامىس اقساق تەمىر قولدارى ەدىلگە ءدال بيىل كەلە قويادى دەگەن ويدان الىس ەدى.
ال شىندىق توقتامىستىڭ قاتەلەسكەنىن كورسەتتى.
اقساق تەمىر، توقتامىس اسكەرىنىڭ شەگىنگەنىن ەرتەڭىندە ءبىلدى. «ءتىل» ۇستاپ اكەلۋگە قاراقان باتىر مەن داۋلەتشاح مەرگەن باسقارعان قوس اتتى قىرىق تاڭداۋلى جىگىتتەرىن توقتامىستىڭ سوڭىنان شاپتىرتتى. قاجى-سەيفۋددين ءامىردى باس ەتىپ الىس جولعا جارامايتىن اۋرۋ-سىرقاۋى بار اقۇرىعىن مال-مۇلىكتەرىمەن سامارقانتقا قايتاردى. ءوزى قالىڭ اسكەرىمەن ءداشتى قىپشاققا قاراي قوزعالدى.
قوس اتتارىن كەزەك-كەزەك اۋىستىرىپ مىنگەن قارامان باتىر مەن داۋلەتشاح مەرگەن باسقارعان قىرىق جىگىت، سارىسۋ بويىندا توقتامىستىڭ تاستاپ كەتكەن قالقانىنىڭ ءبىر بولەگىنە كەزدەستى.
نامازدىگەر مەن نامازشام اراسىندا ەكى جاساق اراسىندا قىسقا ۇرىس بولدى. توقتامىس جىگىتتەرى جەڭىلىپ، وسى ارادا تەڭ جارتىسىنان ايىرىلىپ، امان قالعاندارى اتىنىڭ شابىسىنا سيىنىپ، كەيىن قاشتى.
قولعا تۇسكەن ەكى-ۇش جىگىتتى ۇستاپ قاراقان مەن داۋلەتشاح اقساق تەمىرگە الىپ كەلدى.
ءۇش كۇننەن كەيىن سارىسۋعا ماۋارانناحر قولدارى دا جەتتى. قولعا تۇسكەن جىگىتتەردەن، توقتامىس قوسىندارىنىڭ ءوزىنىڭ اربالى، جاياۋ، اتتىلى اۋىر اسكەرىمەن جەتە المايتىن جەرگە كەتىپ ۇلگىرگەنىن اقساق تەمىر دە ءبىلدى. ەندى ول اسكەرىن جورىق تارتىبىنە كەلتىرىپ، شولەيت دالادان ابدەن جۇدەپ كەلگەن ات كولىكتەرىن تويىندىرىپ، سۋارىپ وسى سارىسۋدىڭ بويىندا تاعى ءۇنى اپتاداي ايالدادى. سوسىن بيىل قاتتى تاسىعان سارىسۋ باسىلعان كەزدە، كوپىر تاۋىپ باتىس جاعاسىنا ءوتىپ، ءبىر قالىڭ ەل كوشكەندەي، جەتى قولىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتىپ، قاراقۇمدى جاعالاپ، قىزىلجىڭعىلدىڭ ۇستىمەنەن بايالىشتى، كوكپەكتى سۇر دالانى كوكتەي كەزىپ، ۇلىتاۋعا قاراي بەتتەدى. جايشىلىقتا سالت اتتى كىسى ەكى تۇنەپ جەتەتىن شىدەرلىگە ەسەك، قاشىرىنا ازىق-تۇلىگىن تيەگەن، وگىز، تۇيەسىنە شاپار، تۇرىلارىن جۇكتەگەن قۇما، قاتىندارىن دوڭعالاقتارى داعاراداي ەكى اياقتى ارباعا وتىرعىزىپ، جاياۋلى، اتتى دۇنيەنى الىپ كەتكەن قالىڭ اسكەر ون كۇن دەگەندە ازەر جەتتى. كۇنشىعىسى مەن تەرىسكەي جارتاستى شىدەرلىنىڭ تۇنىق، تەرەڭ كولىمەن، وعان كەلىپ قۇياتىن شاعىن وزەنىنىڭ ءون بويىنا شاتىرلارىن تىگىپ كوكەك ايىنىڭ شەنىنە دەيىن اقساق تەمىر قولدارى تاعى ايالدادى. وسى ارادا التىن شوقى دەگەن كىشىگىرىم تاۋدىڭ ەتەگىندەگى ءبىر تۇيەتاسقا امىر-تەمىر ءوزىن ۇلى تۇران سۇلتانى اتاپ كوكەك ايىنىڭ جيىرما سەگىزى كۇنى، اراب پەن كونە جاعاتاي تىلىندە، ۇيعىر ارپىمەنەن سەگىز جول ەتىپ، ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن توقتامىسقا قارسى اتتانىپ بارا جاتقانىن جازدىردى. سودان كەيىن وسى ارادان تەرىسكەي كۇنباتىسىندا ون بەس فارساحتاي جەردە جاتقان ۇلىتاۋعا قاراي بەتتەدى. جولاي مول سۋلى سىرلى كەڭگىر، قارا كەڭگىردى جاعالاي، ءبىر كەزدە جوشى ورداسىن تىككەن جاڭعابىل وزەنىنىڭ بويىنا ون كۇن دەگەندە جەتىپ، اقساق تەمىر تاعى شاتىرىن تىكتى. وسى ارادان ات شاپتىرىم جەردەگى قارا كەڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى جوشىنىڭ زيراتىنا ماۋارانناحر ءامىرشىسى قۇران وقىپ، تىزە بۇگىپ، ءتاجىم ەتىپ قايتتى. ەرتەڭىنە ايىرتاۋدى بوكتەرلەي ءوتىپ، ءۇش كۇننەن كەيىن ۇلىتاۋعا جەتتى. ءداشتى قىپشاقتىڭ ءدال ورتاسىندا تۇرعان ايگىلى وسى تاۋدىڭ باسىنا شىقتى. تاۋدىڭ بيىكتىگىنە تاڭ قالدى. ۇلىتاۋدىڭ تەرىسكەيىندە، ءسال كىشىلەۋ كىشىتاۋ تۇر. ار جاعىندا بىرتىندەي تومەندەپ كەتكەن، تىزبەكتەلگەن تاۋلى، دوڭەستى ارعىناتى قىرقالارى جاتىر... كۇنگەيىندە ويلى-قىرلى بوپ سوناۋ بەتپاقدالا، قارا قۇمدارعا دەيىن بارعان جالپاق القاپ. شىعىسىندا، كوكشە تەڭىزگە دەيىن سوزىلعان بەلەس-بەلەس جوتالى ءۇنسىز اتىراپ. اقساق تەمىردىڭ كوڭىلىن تەك باتىس جاق جەرى عانا ءبولدى. بۇل كوكتەمنىڭ كەنجە قىزى— قۇلپىرعان كوكەك ايى عوي. كوك جيەككە دەيىن كوسىلگەن كوگىلدىر تارتقان جاسىل دالا... شەتىنە ءتىپتى كوز جەتەر ەمەس. ءسال تەرىسكەيلەۋ وڭىرىندە ادامنىڭ ەكى كوزى ءتارىزدى جارقىراپ اق كول مەن شويىندى كول كورىنەدى. ال سول كولدەر جاتقان كەربەز دالا ناعىز ءبىر دۇنيە جۇزىنە جايىلعان سان ورنەكتى اسەم كىلەم ءتارىزدى. تەك ۇشى-قيىرى جوق. اقساق تەمىردىڭ كەنەت جۇرەگى قوبالجىپ كەتكەندەي بولدى. قاشان بۇل دالانىڭ شەتىنە شىعادى؟ قاشان بۇل ۇشى-قيىرى جوق اتىراپتىڭ ار جاعىنداعى التىن وردا كىندىگى ساراي-بەركەگە جەتەدى؟ جالپى جەتە الا ما؟ توقتامىس تا، بۇنىڭ جەتە المايتىنىنا سەنىپ، سوعىسپاي كەيىن شەگىندى مە؟ ول ءداشتى قىپشاقتىڭ وسى الىپتىعىن وزىنە ادەيى اڭعارتىپ تۇرعان كۇزەتشىسى ءتارىزدى باسىن بۇلت سۇيگەن ۇلىتاۋعا وشىگە قالدى. قاسىنداعى ەدىگەگە:
— ەگەر مەنىڭ ەكى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرىم ءبىر-بىر تاسىنان السا، وسى تاۋ قانشا كىشىرەر ەدى؟ — دەدى.
يراك، يران، حورەزمدى شاپقان كەزدەرىنەن سول ەلدەردىڭ سالتاناتتى سارايلارىن، كۇمبەزدى عيبراتحانالارىن كۇيرەتۋگە قۇمار بوپ ادەتتەنگەن اقساق تەمىردىڭ مىنەزىنە قانىق ەدىگە، ءداشتى قىپشاقتىڭ مىناۋ جازىق ولكەسىندە وسى ۇلىتاۋدان وزگە كۇيرەتەر ەشتەڭە تابا الماي، ماۋارانناحر بيلەۋشىسىنىڭ تابيعاتتىڭ ءوزى جاراتقان وسى كەرەمەت تاۋدى قۇرتقالى تۇرعانىن ءتۇسىندى. سار دالانىڭ الىپ كۇزەتشىسىندەي، كىشىتاۋ مەن قۇشاقتاسا ءسۇيىر باسى، كوك اسپانعا نايزا ۇشىنداي قادالا بىتكەن، كوركەم تاۋدى كۇيرەتتىرۋگە ەدىگە قيمادى.
— تەك ءسۇيىر باسى عانا مۇقالار ەدى،— دەدى ول، سول تۇنجىراعان قالپىندا. ءسويتتى دە كەنەت ءبىر وقىس وي تۇسكەندەي سەرپىلە قالدى.— ال قۇمىرسقاداي قاپتاعان جاۋىنگەرلەرىڭىز ەگەر وسى اراعا ءبىر-بىر تاستان ۇيسە، ءسىزدىڭ اتىڭىزدى ماڭگى-باقي دۇنيەگە قالدىرار ۇلىتاۋداي ءزاۋلىم بيىك، ءبىر تاۋ پايدا بولار ەدى،— دەدى ول.
اتاق، داڭق كىمنىڭ كوڭىلىن تولقىتپاعان. اقساق تەمىرگە ەدىگەنىڭ ءسوزى ۇناپ كەتتى. مىسىر پاتشالارى حۋوپسە، گيزە ءتارىزدى پيراميدالار تۇرعىزدىرسا، بۇل سولاردان بيىكتىگى كەم ەمەس قولدان تاۋ جاساتادى. سول كۇنى ول، ءاربىر جاۋىنگەرىن ءبىر-بىر تاستان اكەپ وسى اراعا تاۋ ورناتسىن دەپ بۇيرىق بەردى. ەكى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەر ەكى كۇندە اقساق تەمىردىڭ تىلەگىن ورىندادى.
سول قولدان جاسالعان بيىك ۇلىتاۋدىڭ كۇنشىعىس جاق قويناۋىندا ءالى تۇر. ءبىراق ۇلىتاۋداي زاڭعار بيىك ەمەس. ەگەر ۇلىتاۋدى قارت اتا ساناساق، بۇل تاۋ، سول قارت اتانىڭ ءبىر وگەي نەمەرەسى ءتارىزدى، قويناۋىندا قاراقاتتى باۋى، قوينىن جارىپ شىققان تاس بۇلاعى جوق. تەك ەكى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەردىڭ قولىمەن جاسالعان وسى تاۋدى بۇزىپ، تاسىن ساناساڭ، اقساق تەمىردىڭ التىن شوقى تۇيەتاسىنا جازعان ءسوزىنىڭ راس ەكەنىن بىلدىرەر ەكى ءجۇز مىڭ دەگەن ساندى كەزدەستىرەر ەدىڭ...
اتاققۇمار ءبىر ءامىردىڭ بۇيرىعىنا بولا بوسقا كەتكەن قانشاما ەڭبەك!
ەگەر سول ەكى ءجۇز مىڭ اسكەر ەشكىمگە كەرەك جوق تاۋ تۇرعىزعانشا، ەكى مىڭ فارساح ەگىن ەكسە قانداي پايدالى بولار ەدى!
امال قانشا، ءبىر تەنتەكتىڭ بۇيرىعىنان ەكى ءجۇز مىڭ ادام شىعا الماعان سۇم زامان!
ەرتەڭىڭە اقساق تەمىر اسكەرى باتىسقا قاراي قوزعالدى. ءبىر جەتى وتكەننەن كەيىن قالىڭ اسكەرى ۇلىتاۋ مەن تورعاي وزەنىنىڭ اراسىنداعى دالانىڭ ءدال ورتاسىندا جاتقان ۇلكەن جىلانشىق وزەنىنە جەتتى. ونىڭ ار جاعىندا تاعى سەگىز كۇندەي ءجۇرىپ، اقساق تەمىر قوسىندارى تورعاي مەن ىرعىز وزەندەرىنىڭ ورتاسىنداعى، كۇنگەيى مانقانايمەن، تەرىسكەيى اقتاستىمەن شەكتەسكەن دالاعا كەپ توقتادى. اقساق تەمىر اناقاركۇيۋنگە ورداسىن تىكتى. جەتى قولىنىڭ ماڭعىلاسى باتىستاعى ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىنا شاتىرلارىن تىككەندە، اقۇرىعى شىعىستاعى تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىندا قالدى.
مىنە وسى ارادا اقساق تەمىر ءبىر شەشىمگە كەلدى. جايشىلىقتا، سوناۋ جوشى زامانىنان، قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر، ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، ارعىناتى، اقكول، شويىندىكول، ۇلكەن جىلانشىق، تورعاي، ىرعىز وزەندەرىنىڭ بويىندا جاز بويى سىڭسىپ وتىراتىن ءداشتى قىپشاق اۋىلدارى، اقساق تەمىر اسكەرى سارىسۋدان شىققانىنان-اق جۇتۋعا كەلە جاتقان ايداھاردان قاشقانداي بۇل ارادان ۇشتى-كۇيلى جوعالعان. بۇكىل ۇلىتاۋ ماڭىنداعى جۇرت، تەرىسكەيىندەگى ەسىل، نۇراعا قاراي ويىسقان. ال، ىرعىز تورعاي القابىنداعى ەلدەر ۇلىقۇم، بالاقۇمنان باستاپ، ارال تەڭىزىمەن جالعاسىپ جاتقان قۇمدى دالاعا قاراي كوشكەن. ءسويتىپ اقساق تەمىر اسكەرى كەلە جاتقان تۇستا ءداشتى قىپشاقتىڭ بىردە-بىر اۋلى قالماعان.
ال سامارقانتتان قاڭتار ايىنىڭ باسىنان قوزعالعان قالىڭ قول، ءتورت ايعا تاياۋ مەزگىلدە وزىمەن بىرگە الىپ شىققان ازىق تۇلىگىن تاۋىسۋعا اينالعان.
تالاپ الاتىن، ساتىپ الاتىن جولىندا ەل جوق، ال اقساق تەمىر قولدارى جورىققا اتتانعانىندا سوڭىنان ەرىپ جۇرەتىن، كىشىگىرىم كوشپەلى قالا ءتارىزدى ماۋارانناحر ساۋداگەرلەرىنىڭ كوشى، ازىقتىڭ باعاسىن ون ەسە، كەيدە جيىرما ەسە قىمباتتاتقان. بۇرىن بەس كەپەك دينار تۇراتىن قويدىڭ باعاسى ەندى ءجۇز كەپەك دينارعا كوتەرىلگەن. ونىڭ ءوزى دە تابىلمادى. اقساق تەمىر بۇكىل اسكەرىنە نان جەۋدى توقتاتىپ، ارپا كوجەسىمەنەن قورەكتەنۋدى بۇيىردى. بۇل دا بالەندەي جاردەم بەرمەدى، قالىڭ اسكەر كوپ كەشىكپەي اشىعۋعا اينالدى. ال اشىققان قارۋلى اسكەر ول شىنجىرىنان بوساعان قاباعان ارلاندار ءتارىزدى، ىزالانسا، يەسىن قابۋدان دا تايىنبايدى. اسكەردىڭ اراسىندا اشۋلى كۇڭكىل دە شىعا باستادى. بۇدان ءارى جاۋىنگەرلەر اشىقسا، قانداي ءقاۋىپ تۋعالى تۇرعانىن تۇسىنگەن اقساق تەمىر، ەندى ىرعىز بەن تورعاي وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى كۇنگەيىندە ماڭقانايمەن، تەرىسكەيىندە اقتاسپەن شەكتەسىپ جاتقان، ۇزىندىعى جيىرما، كولدەنەڭى قىرىق فارساحتاي جازىق دالانى قورشاپ، اڭعا شىعۋعا بۇكىل اسكەرىنە بۇيرىق بەردى.
بۇل وقيعا مامىر ايىنىڭ ون التىسى كۇنى بولدى.
بەل سىزىعى ءجۇز جيىرما شاقىرىمداي الاڭدى دوڭگەلەنە قورشاي، ەكى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەر تۇردى. اقساق تەمىر اڭ اۋلاۋدى جاۋعا شىعۋمەن تەڭ كورەتىن. كوپتەگەن سوعىس جۇرگىزۋ تاسىلدەرىن اڭدى اۋلاۋ ادىستەرىمەن تەكسەرگەن. وتكەن جىلعى كۇزدە وسى بيىلعى اسكەردى قۇرعان تارتىبىمەن ءانديجان ولكەسىنە اڭعا شىققان. ءبىر جاعىندا جاۋ شەبى — دولى سۇرعىلت تولقىنىن كوككە اتقان اساۋ جەيحۇنداريا، ەكىنشى جاعىندا — قىلاۋىزى، قاراۋىلى، ماڭعىلاسى بار وڭ قول، سول قول، ورتالىق شاعىن جاساقتارى. ورتالىق جاساقتىڭ ارتىندا باس قوسىندارىمەن جاقسى كورەتىن ۇلكەن ۇلى شاحرۋحتىڭ توبى. سوڭىندا ءوزى باسقارعان جيىرما بۇلىق بەكزادا امىرلەرى...
جەيحۇندارياعا قاراي جيىرما شاقىرىمداي جەردەن زۇرنا، كەرنەيلەرىن بارىلداتا، باراباندارىن گۇرسىلدەتە، دارىلداتا العا قاراي جۇرگەن.
ءبىر جاعىندا دولى داريا، ەكىنشى جاعىندا قاۋىپتىلىگى ودان دا اسقان ءوزى باسقارعان اڭشىلار. اقساق تەمىر ءوزىنىڭ جاڭا اسكەري ءتاسىلىنىڭ ارتىقتىعىن سوندا كورگەن. بۇلاردان ءبىر دە ءبىر اڭ قاشىپ قۇتىلا الماعان. ءبىرىنشى جاساقتان ارقىراي شاۋىپ قۇتىلعان جولبارىس، ەكىنشى توپقا — شاحرۋح توبىنا كەپ نايزاعا ىلىككەن. ال ودان قۇتىلعاندارى اقساق تەمىر حانزادالارىنىڭ شەبىنە كەپ، ساداق جەبەلەرىنەن اجال تاپقان.
بۇل جولى دا اقساق تەمىر اسكەرلەرى ناعىز ۇرىسقا شىعارداي ساپ قۇردى. تەك جەتى قولى بولەك-بولەك ەمەس، ءبىر قولداي تۇتاسا جاز باسىنداعى جاسىل ءشوبى بەلۋارعا جەتىپ قالعان، قىزعالداق، سارعالداقتى بۇكىل دۇنيەنى الىپ كەتكەن، جۇپار اڭقىعان حوش ءيىستى جالپاق دالانى قورشاي دوڭگەلەنە تۇردى.
ابدەن اشىققان اسكەر قولىنا نە تۇسسە دە ايار ەمەس. تاڭ سارعايىپ اتا باستاعان شاق. ماۋجىراعان دالا. كەنەت ءىرعىز، تورعاي وزەندەرىنە سۋ ىشۋگە كەلە جاتقان بوكەن، مارال توپتارى كورىندى. سول ساتتە-اق باراباندار ۇرىلىپ، زۇرنالار بارىلداپ، تىنىش اۋانى شوشىتا ويناي جونەلدى. ەكى ءجۇز مىڭ قالىڭ اسكەر شەبىن جازباي، العاشقى كەزدە اياڭداي، سوسىن جەلىسكە سالا العا ۇمتىلدى.
«بۇل نە پالە؟» دەگەندەي سۋعا تاياپ قالعان كيىك، بۇعى، بوكەن، مارالدار، قۇلاقتارىن ەدىرەيتىپ، ءسال تۇردى دا، بۇلاردى قۇرتقالى كەلە جاتقاندار كوبىنىڭ بۇرىن كورمەگەن تۇرپايى، جان شوشىرلىق قوس اياقتى حايۋاندار ەكەنىن بايقاپ، كەيىن قاراي اتا جونەلگەن.
بۇل تۇستا ءداشتى قىپشاقتا جىلقى كوپ پە، الدە قۇلان مەن بۇلان كوپ پە، الدە قويان مەن بوكەن كوپ پە، ايىرۋ قيىن ەدى. دۇنيەنى الىپ كەتكەن ءۇيىر-ۇيىر بۇعى، مارال، جايران، قۇلان... قاسقىر، تۇلكى، قارساق، قۇندىزعا دا سان جەتپەسە كەرەك-تى، اۋلاپ جاتقان، اتىپ جاتقان ادام جوق، ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى قىرۋدان قولدارى بوساماعان.
ساسكە كوتەرىلە قورشالعان الاڭ تارىلا ءتۇستى.
جيىرما-وتىز شاقىرىمعا قاشىپ كەلگەن اڭدار، زارە-قۇتتارىن العان، زۇرنا، كەرنەي بارىلدارىن، بارابان، داۋىلپاز دۇڭكىلدەرى تاعى ەستىلدى. ەندى ولار جانىمىز قالار ما ەكەن دەگەندەي، ءارى قاراي، الاڭ ورتالىعىنا قاشتى.
ال الاڭ اۋماعى تاعى تارىلا ءتۇستى. انداردى، الاندى دوڭگەلەتە قورشاعان تەمىر شەڭبەر، قۇرساۋىن جازباي قىسىپ كەلەدى.
اڭدار ەندى تاعى ءارى قاشتى، ءبىراق، كوپ كەشىكپەي باتىستان شاپقان بوكەندەر وزدەرىنە قارسى كەلە جاتقان شىعىستان قاشقان باسقا بوكەندەرگە جولىقتى.
كۇنگەيدەن قاشقان كيىك، تەرىسكەيدەن شاپقان كيىكتەرگە ۇشىراستى. ەندى ولار قايدا بارارلارىن بىلمەي، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءۇيىر بولىپ شۇبىرىپ، تارىلا تۇسكەن الاڭنىڭ ىشىنە اينالا جۇگىردى.
ال جان العىش ۇرەيلى ۇندەر تاياي ءتۇستى.
شابا-شابا شارشاعان قۇرالاي كوز جاس بوكەندەر، شارشاعاندارىنان وكپەلەرى ءوشىپ، كوزدەرى بادىرايا جاساۋراپ، جەر باۋىرلاپ جاتا-جاتا قالدى.
ەڭ الدىمەن تۇتاسا قارايا، سوسىن انىقتالا، قولدارىنا جالاڭاش قىلىش، كوك نايزا، شويىن باس شوقپارلارىن ۇستاعان سول زارە-قۇتتارىن ۇشىرعان دۇلەيلەردىڭ وزدەرى دە جاقىنداي بەردى.
شەڭبەر ەندى ءتىپتى تارىلا ءتۇستى. اڭدار بۇدان دا ءارى سوعىلىسا ءتۇستى. ال جىلان ىنىنە كىردى. قويان قاسقىردىڭ باۋىرىنا تىعىلدى. بوكەن، كيىك لاقتارىن قال-قالاپ ۇيىرلەندى. ومىرىندە ەستىمەگەن ايقاي-شۋ، دابىردان زارە-قۇتتارى قاشىپ قورىققان بيىل عانا ورگەن جاس لاق، قۇرالايلاردىڭ جۇرەكتەرى جارىلىپ ءولدى. اقساق تەمىر كەشە اڭعا شىعامىز دەگەن بۇيرىعىندا «بىردە-بىر ساداق تارتىلماسىن، جەبە ەرتەڭگى سوعىسقا كەرەك، قۇلان، كيىك، بۇعى، مارالدار تەك قىلىشپەن شابىلىپ شوقپارمەن سوعىلىپ، نايزامەن شانشىلىپ ءولتىرىلسىن» دەگەن.
وسىلاي بەلسىزىعى ات شاپتىرىم جەرگە جۋىق الاڭعا بۇكىل اڭداردى قۋسىرىپ تىققان اقساق تەمىر قانىشەرلەرى ءتۇس اۋا، سوڭىنان ۇزاق جىلعا جىر بولعان، اڭ قىرعىنىن باستادى.
ءۇش قاتار بوپ شەپ قۇرعان ەكى ءجۇز مىڭ اسكەردىڭ ەندى الاڭ ىشىنە ەكى قاتارى كىردى. سىرتقا بىردە-بىر مارال، بۇعى وتپەسىن دەپ، كۇزەتە قالعان سوڭعى قاتار، اتتارىنىڭ باسىن وڭعا بۇرىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ باياۋ اياڭداپ، الاڭ شەڭبەرىن تارىلتا بەردى. اجالدان قۇتىلام دەپ سىرتقا قاراي قاشقان قۇلان، بۇعى، كيىك بولسا، قىلىشتارىمەن باسىن الىپ ءتۇستى، نە قايىن سويىلىمەن ۇرىپ ءولتىردى. ال الاڭ ىشىنە كىرگەن ءجۇز مىڭنان استام اتتى اسكەر، قارسى كەلگەن باكەڭدى قاق ماڭدايىنان بۇزاۋ باس شوقپارىمەن سوقتى، جاناي قاشقان مارالعا كوك نايزاسىن وكپەسىنە دەيىن قادادى، جۇيرىك اتقا جەتكىزبەي ورعىعان قۇلاندى قاق تىرسەگىنەن سويىلمەن ۇرىپ قۇلاتتى، نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ تۇرىپ قالعان كيىكتىڭ قالتىلداعان باسىن قىلىشىمەن ورىپ ءتۇسىردى.ال جاياۋ جاۋىنگەرلەر دە بوس تۇرمادى، بەلدەرىنەن ۇزىن قانجارلارىن، قونىشتاعى جالپاق پىشاقتارىن سۋىرىپ الىپ، ءشوپ ۇستىندە تىپىرلاپ جاتقان قۇلان، كيىكتەردى باۋىزدادى، كەيبىرەۋلەرى بوكەن، مارالداردى تەرىلەرىنەن ايىرىپ بورشالاپ سويا باستادى. تەك بۇل سويقاننان بارىس، قاسقىر، تۇلكى، قارساقتار عانا قۇتىلدى. ەتتەرى جەۋگە كەلمەگەندىكتەن ولارعا ەشكىم تيمەدى. بىرەن-ساران دۇنيە قوڭىز سىپايلار عانا تەرىسىنە قىزىعىپ، دالانىڭ قىزىل تۇلكىسى مەن، قارا قۇندىزىن سوعىپ الدى. جازىقسىز جانۋارلاردى وسىلاي قىرۋ تۇسكە تاماننان باستالعاننان بەسىنگە دەيىن سوزىلدى.
بۇل سويقانعا اقساق تەمىر مەن بىرگە ونىڭ سۇيىكتى جۇبايى شولپان-مالىك اكا دا قاتىسقان. ول ەرىمەن ۇزەڭگىلەسە قاتار ءجۇرىپ، تالاي كيىكتى، جاس مارالدى قۇلاتتى. اقساق تەمىر ونىڭ قىلىعىنا، نايزا سىلتەۋ شەبەرلىگىنە سۇيسىنە قارادى. وسىلاي بوكەن، كيىككە قاتار قيمىلداپ كەلە جاتقان اقساق تەمىردىڭ، سويقان اياقتالار كەزدە ءبىر ءسات وڭ جاعىنداعى ايەلىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. اپ-ساتتە سۇرلانا قالدى. قالىڭ توبىلعىسىنىڭ اراسىندا وكپەسى ۇشىپ، تىعىلىپ جاتقان جاس بوكەن، ۇستىنە كەلىپ قالعان اتتىلى جاۋىنگەرلەردەن شوشىپ، ۇشىپ تۇرىپ ۇپ-ۇلكەن قۇرالاي كوزى جاۋدىراپ، سەن دە مەن ءتارىزدى نازىك جانسىڭ عوي دەگەندەي، شولپان-مالىك اكانىڭ ۇزەنگىسىنىڭ استىنا تىعىلا بەرگەن. قارشىعادان قورقىپ، ادامعا تىعىلعان كوگەرشىن ءتارىزدى. «جۇبايىم، نە ىستەر ەكەن؟» دەگەندەي اقساق تەمىر اتىنىڭ باسىن تەجەپ تۇرا قالدى. ايەلىنە جالىنا قاراعان بوكەننىڭ جاۋدىر كوزىن بۇ دا كوردى. وعان نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بوكەننىڭ قورىققان، ايانىشتى ۇلكەن كوزدەرى ءوزىنىڭ وسى ءبىر سۇلۋ جۇبايىنىڭ، بۇل اشۋلانعان كەزدە نە ىستەرىن بىلمەي، ابىرجىپ جاۋدىراي قارايتىن پاك سەزىمدى كوزدەرىنە ۇقساپ كەتتى. ومىرىندە اڭ تۇگىل ادامدى اياپ كورمەگەن اقساق تەمىر كەنەت وزىنە تىعىلعان اق بوكەندى، سول بوكەندەي سۇلۋ جاندى جۇبايىنىڭ اجالدان اراشالاپ الىپ قالعانىن تىلەدى. نەگە كەلدى وعان مۇنداي سەزىم، ءوزى دە بىلمەدى. ءبىراق جۇبايى جىلارداي بوپ قاراعان اق بوكەنگە، سۇلۋ قاراقات. كوزدەرىن ءبىر قادادى دا ۇزەڭگىسىنەن ءسال كوتەرىلە ءتۇسىپ، قولىنداعى الماس قىلىشىمەن مويىن تۇسىنان شىرەنە كەپ تارتىپ قالدى. بوكەننىڭ باسى انانداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى.
جاڭا عانا جاۋدىراپ تۇرعان ءمولدىر كوز، «مەنى ولتىرۋگە قالاي قيدىڭ؟» دەگەندەي، شولپان-مالىك اكاعا جاسى مولتىلدەپ، از ۋاقىت قاراپ جاتتى دا، بىرتە-بىرتە نۇرى جوعالىپ، ءسونىپ كەتتى.
«نە بولار ەكەن؟» دەپ قوزعالماي تۇرعان اقساق تەمىر مۇنى دا كوردى. كەنەت ونىڭ ويىن جانىنداي جاقسى كورگەن ايەلىنە دەگەن جيىركەنىش بيلەپ كەتكەندەي بولدى. سول ساتتە ول ايەلگە تەك تۇر، اقىل، وپالىلىق قانا كەرەك ەمەس ەكەن، ولارعا ەڭ الدىمەن جىبەكتەي جۇمساق جان سەزىمى، اياۋشىلىق اتتى ۇلى قاسيەت كەرەك ەكەن دەدى. ەگەر ايەلدەردە بىزدەي قاتىگەز، جان ايامايتىن قاتال بولسا، دۇنيەنى تەك جاۋىزدىق قانا بيلەۋى مۇمكىن دەدى. ول بۇل كەزدە ءوزىنىڭ ىستەپ جۇرگەندەرى، كەشە ماۋارانناحرعا باعىنعىسى كەلمەي، تاۋەلسىزدىكتەرىن قورعاعان يران، يراك، حورەزم، قوراسان، جەتىسۋدىڭ جازىقسىز جۇرتىن قىرعاندارىن، ال بۇگىن وسىنشاما اڭداردى جۋساتىپ سالعانىن، قانىشەرلىك دەپ ويلامادى. بۇنىڭ ءبارىن بار الەمدى ماۋارانناحرعا باعىندىرۋ ءىسى دەپ ءبىلدى. ال ايەلىنىڭ قىلىعىن جاۋىزدىق دەپ سانادى. ءتۇسىنىپ كور بۇدان كەيىن اقساق تەمىردى؟!
اق بوكەننىڭ باسىن قىلىشىنىڭ ءبىر سىلتەگەنىنەن الىپ تۇسكەنىنە ءماز شولپان-مالىك اكا ەندى جان-جاعىنا ماسايراي قارادى. كۇيەۋىنىڭ ءوزى تۋرالى نە ويلاپ قالعانىن بىلمەدى. تەك مەن ولتىرەر تاعى قانداي اڭ بار دەپ الماس قىلىشىن جالاڭداتىپ العا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى.
ال، ءدال وسى «ەرلىگىمەنەن» ايداي سۇلۋ شولپان-مالىك اكا ءوزىن اقساق تەمىردى وزىنە جاقىنداتا ءتۇسۋدىڭ ورنىنا الىستاتا باستادى.
بەسىن اۋا اڭ اۋلاۋ دا ءبىتتى. باعانا عانا جاسىل شالعىنى بەلۋاردان اسىپ، جۇپار اڭقىپ جاتقان دالا، ەندى توپىراعى قارا كۇرەڭ قانعا بويالعان قاساپ دالاسىنا اينالدى، ءار تۇستا توبە-توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان قۇلان، مارال، بوكەن، بۇعى، جايران، كيىك ەتتەرى... پىشاقتارىن، قانجارلارىن جالاڭداتقان جاۋىنگەرلەر. بىرەۋلەر ولاردى بورشالاپ سويىپ جاتىر. ال باسقا بىرەۋلەرى سول ەتتەردى وسى اراداعى اششى كولدىڭ تۇزدى سۋىنا مالىپ، كۇنگە كەپتىرىپ، جەلگە سوقتىرۋدا. توبىلعى جاعىپ كيىك مارالداردى بۇتىندەي ءۇيىتىپ، نە نايزاعا شانشىپ ىستاپ جاتقاندار دا از ەمەس.
بۇكىل دالا جانعان وت، كوتەرىلگەن قازانعا اينالعانداي.
قان مەن ەتتىڭ جىلىمشى يىسىنە جينالعان قاراقۇس، قۇزعىن، قونۋعا جاۋىنگەرلەردەن قورقىپ، اسپان بەتىن الىپ كەتكەن.
تاعى دا قاندى توگە تۇسىڭدەر دەگەندەي قارق-قارق ەتىپ قارعالار قارقىلدايدى.
دۇنيەنىڭ ولىمتىك قۇمار بار جامان قۇسى وسى اراعا جينالعانداي.
قارعا، قۇزعىن، قارا قۇسقا تولعان اسپان الا تەڭبىل.
ءدال وسى كەزدە، قان-جوسا بولعان دالاعا راحاتتانا قاراپ تۇرعان اقساق تەمىردىڭ قاسىنا ەدىگە كەلدى.
اقساق تەمىر ويىن بولمەگەن قالپىندا:
— ءدال وسىلاي التىن وردانى قان-جوسا ەتىپ قايتسام جولىم بولدى دەپ سانار ەدىم،— دەدى وعان.
— ارينە عوي،— دەدى ەدىگە، ءبىراق ىشىنەن «ەركىڭە جىبەرە بەرسە سەن بۇدان دا سويقانىن ىستەرسىڭ» دەدى. ەدىگە وسىدان ءبىر بيە ساۋىم بۇرىن، بارلىق اسكەر اڭ قىرىپ جاتقاندا، شەتكى كۇزەتشى قاتارىندا قالعان. اقساق تەمىر، جالامەن ولتىرتكەن جانەكەنىڭ تۋعان ەكى اعاسى قانەكە مەن تىنىكەيدىڭ التىن وردا جاعىنا قاشىپ كەتكەنىن بىلگەن. سوڭىنان قۋعىنشىلار جىبەرگەن. اقساق تەمىرگە وسىنى حابارلاۋعا كەلىپ ەدى، ەندى ەشتەڭە دە ايتقىسى كەلمەي قالدى. ءوزى دە نەگە ەكەنىن بىلمەدى، ەندى سول قاشقىن جىگىتتىڭ قولعا تۇسپەي كەتكەنىن تىلەدى.
— التىن وردانى بۇدان دا جامان قان-جوسا ەتەتىنىڭىزگە ءسوز جوق،— دەدى اقساق تەمىرگە.
اقساق تەمىر ۇندەمەدى. ازدان كەيىن عانا:
— ءلايىم ايتقانىڭ كەلسىن،— دەدى.
وسى كەزدە ىرعىزدىڭ ارعى بەتىنە جىبەرىلگەن ماڭعىلادان دا حابار جەتتى. تەمىر-قۇتلىق «ور وزەنىنە دەيىن ەش جاۋ جوق. ءبىز وسى اراعا بەكىندىك» دەپتى.
جاس ەتكە تويىنعان جاۋىنگەرلەر، كۇن باتا قىرعان اندارىمەن ارتىنىپ-تارتىنىپ، باتىسقا قاراي قوزعالدى.
قۇمىرسقاداي قاپتاعان قالىڭ اسكەر كەتىپ ەدى، سول ساتتە-اق اڭ قىرىلعان الاڭدا قارعا، قۇزعىن، قارا قۇس قاپتادى.
كوپ كەشىكپەي باعاناعى قاشىپ كەتكەن قاسقىر، تۇلكى، بورسىقتار دا قايتا ورالدى.
قاراڭعى تۇسە قورقاۋ قاسقىرلار دا كەلدى.
ەندى ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەگەن ادامدارداي، اندار تويى باستالدى.
جەر كەبە ەلۋ مىڭ اسكەرىمەن ياسسىنى توناپ، ساۋراننان شىققان توقتامىس، ەش جەرگە توقتاماي جەدەل ءجۇرىپ كوكەك ايىنىڭ اياعىندا ساراي-بەركەگە جەتكەن. ماۋارانناحردى شابامىن دەپ اتتانىپ، ەندى ءوزىن شاپپاقشى اقساق تەمىردى ەرتە كەلگەندىگىنەن، ول ماۋارانناحرعا جەر بەتىمەنەن بارىپ، ودان جەر استىمەنەن قايتقانداي بولعان. ءبىراق ءناسىلى جىگەرلى، ءور كوكىرەك توقتامىس، ۇياتىنان كۇيرەپ قالماعان. بەتىنىڭ ارىن بەلگە بۋىپ، دەرەۋ ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن كەلە جاتقان امىر-تەمىرمەن سوعىسۋعا كۇرت دايىندالعان. ياسسىدان بەرى قاراي وتىسىمەنەن-اق، ول ماۋارانناحر اسكەرى جۇرەدى-اۋ دەگەن تۇستاردا وتىرعان ەلدەرگە: «كىلەڭ تەمىر كيىنگەن بىقىعان اسكەرمەن اقساق تەمىر كەلە جاتىر. قولىنا تۇسكەندەرىنىڭ بىرەۋىن ءتىرى قالدىرمايدى. مالىڭدى، قاتىن-بالاڭدى تارتىپ الادى، ءوزىڭدى ولتىرەدى، قىزىڭدى كۇڭ، ۇلىڭدى قۇل قىلادى. ءبىز التىن ورداعا بارىپ، وعان قارسى تۇرا الار اسكەر جيناپ كەلگەنشە اقساق تەمىردىڭ جۇرەر جولىنان كەتىپ، نە تەرىسكەيىنە، نە كۇنگەيىن پانالاي تۇرسىن. ال ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعان جىگىتتەرىن جۇيرىك اتقا مىنگىزىپ، قارۋ-جاراعىن بەرىپ، رۋ باسشىلارىنىڭ ايتقان جەرىنە جىبەرسىن» دەپ جان-جاعىنا جاۋشىلار شاپتىرعان. وسىنداي حابار اق وردا امىرلەرىنە، التىن ورداعا جاتاتىن رۋ باسشىلارىنا تەگىس جولدانعان. ولارعا قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ تەزىرەك اسكەر جيناپ، ساراي-بەركەگە جەتۋ بۇيىرىلعان.
قىسقاسى سوعىس دابىلى ءداشتى قىپشاق جەرىنە سول كوكەك ايىنىڭ وزىندە-اق ۇرىلعان.
اقساق تەمىر كەلە جاتقان جەرلەردىڭ جىلان جالاعانداي، اۋىلسىز، ەلسىز بولۋلارى دا وسىدان ەدى.
توقتامىس بۇيرىعى ەدىل، جايىق بويىنداعى، بۇلعارلار، باشقۇرتتارعا دا، ءداشتى قىپشاقتىڭ وسى تۇستاعى باعىنىشتى جۇرتىنا تەگىس حابارلاندىرىلعان.
سونداي بۇيرىق قىرىم، ساقىستان، ايماقتارىنا دا جەتكەن.
سويىلى بوساعادا سۇيەۋلى، اتى بەلدەۋدە بايلاۋلى ۇنەمى دايىن تۇراتىن التىن وردا قاراماعىنداعى ەلدەردىڭ اسكەرى دە تەز جينالعان.
مامىر ايىنىڭ باسى كەزىندە-اق جان-جاقتان كەلگەن جاۋىنگەرلەر ساراي-بەركەنىڭ ماڭىندا شوعىرلانىپ قالعان.
سونداي-اق باياعى مامايدىڭ كەزىندەگىدەي جالداما بۇلىقتار كاففادان دا، كاۆكاز بۇرتاستارىنان دا كەلگەن.
بۇگىن-ەرتەڭ بۇلعار بۇلىقتارى دا جەتۋلەرى ءتيىستى ەدى.
توقتامىس ەندى ورىستاردان دا جالداما بۇلىقتار الۋدى ويلاعان.
اقساق تەمىردىڭ ايتقانىنان قايتپايتىن مىنەزى توقتامىسقا بەلگىلى. جالپى، شىعىسىنان قالىڭ قولىمەنەن امىر-تەمىر كەلە جاتقاندا باتىسىنداعى، كەشە عانا ءوزى شاپقان ورىس كنيازدەرىنىڭ بۇعان وسىنداي قيىن كەزدە، وزدەرىن قالاي ۇستايتىنى توقتامىسقا ءمالىمسىز ەدى. شىعىسىنان كەلە جاتقان جاۋىنا بۇل قارسى شىققان شاقتا، ارتىنان ورىس كنيازدەرى جوق، ءبارى ەمەس، ءتىپتى بىرەۋ-ەكەۋى بولسا دا، بۇلىك كوتەرىپ جۇرسە توقتامىسقا قيىن تۇسەرى داۋسىز. كۇنگەيىندەگى يراننان ءقاۋىپ جوق، كەشە عانا اقساق تەمىر شاۋىپ كەتكەن. سودان ءالى ەسىن جيناي الماي جاتىر. ال ورىس ەلى... بۇل ءبىر ساداقتىڭ پەرنەسى ءتارىزدى ەل، قانشا تارتساڭ دا، ءۇزىلىپ كەتپەيدى، تەز-اق قالپىنا كەلەدى، بۇل ەلدى دە كەشە عانا ءوزى شاۋىپ، ءبىراز كۇيزەلتكەنمەن، ال ونىڭ بۇگىن قايتادان باس كوتەرمەسىنە سەنبەدى. توقتامىس تەزىرەك ورىس ەلى ماسەلەسىن رەتكە كەلتىرمەك بولدى. رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ونىڭ بار ويلايتىنى ءباز-باياعى ەسكى ساياسات. تاعى سول ورىس كنيازدەرىن بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ، وزىنە كوتەرىلتپەۋ. وندا دا بەلگىلى، ءبىر پالە شىقسا، تاعى دا سول قانشا شاپساڭ دا ءالى دە كۇشتى ماسكەۋ كنيازدىگىنەن شىعادى. سوندىقتان دا وعان نيجنيي نوۆگورود، تۆەر، ريازان كنيازدەرىن قارسى قويۋدى ويلادى.
نيجنيي نوۆگورود — سۋزدال كنيازى دميتريي كونستانتينوۆيچ ولگەننەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا وزىنە، ماسكەۋدى الۋعا جاردەم بەرگەن بالالارى ۆاسيليي مەن سەمەننىڭ ءبىرىن قويماي، ءدميترييدىڭ ءىنىسى بوريس كونستانتينوۆيچتى قويعان. ءۆاسيلييدى سول ماسكەۋدەن قايتقان جورىعىنان ۇيىنە جىبەرمەي وردادا ۇستاپ كەلگەن. تەك وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، وتكەن قويان، ياعني 1388 جىلى ەلىنە قايتارىپ، گورودەس قالاسىنا كنياز ەتكەن. سول جىلى قىستا ۆاسيليي مەن سەمەن كنيازدەر، ماسكەۋ جاساقتارىنىڭ كۇشىمەنەن بوريس كونستانتينوۆيچتى زورلىقپەن وسى گورودەسكە جىبەرىپ، ۆاسيليي ونىڭ ورنىنا نيجەگورودقا ءوزى كنياز بولعان.
بۇعان كونگىسى كەلمەگەن بوريس كونستانتينوۆيچ ءوز ورنىما جىبەر دەپ جاردەم سۇراۋعا التىن ورداعا ساپار شەككەن. ءبىراق بۇل كەزدە توقتامىس ماۋارانناحر جورىعىنا اتتانىپ كەتكەن ەدى. كنياز بوريس ونىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتىپ، وتىز كۇندەي جانىندا بولعان. «مەنىڭ ورالۋىمدى كۇت» دەپ توقتامىس ونى ۇرۇقتانا دەگەن جەردە كەيىن قايتارعان. كنياز بوريس كونستانتينوۆيچ ماسكەۋ كنيازىنىڭ شىن قاسى ەدى. توقتامىس ەندى اققوزى وعلان باسقارعان جاساق قوسىپ بەرىپ، دەرەۋ بوريس كونستانتينوۆيچي نيجنيي نوۆگورودقا جۇرگىزىپ، ءوز ورنىنا وتىرعىزدى. ەندى بۇل كنيازدىڭ وزىنە ەمەس ماسكەۋ كنيازىنە قارسى تۇراتىنىنا شەك كەلتىرمەدى. تۆەر كنيازى ميحايل الەكساندروۆيچي دا بالاسى الەكساندرمەن ءوز ورداسىنا شاقىرىپ الدى. وسى ۇرىستان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن كنيازدىكتىڭ جەرىنە جەر قوسىپ بەرەمىن دەدى. سونداي ۋادەنى ريازان كنيازى ولەگكە دە بەردى. اقىرى وسى كنيازدەردىڭ جەرىنە كىسىلەرىن جىبەرىپ اسكەرىنە جالداما جاۋىنگەرلەر الاتىن بولدى.
باتىسىن جوندەپ العان توقتامىس، ەندى ءوزىنىڭ اسكەر قۇرامىنا كىرىستى. وردا ماڭىنا ءۇش ءجۇز مىڭنان استام اتتى اسكەر جينالدى. دەنى ءداشتى قىپشاقتىڭ اق وردا رۋلارىنان، قىرىمداعى نوعايلى، ەدىل — جايىق بويىنداعى جۇرتپەن، بۇلعار، موكشە ەلدەرىنەن ەدى. ءوز جاساقتارىنىڭ باسشىلارى سول كەزدەگى ءداشتى قىپشاقتىڭ ايگىلى باتىرلارى كەن-جانباي، قاراقوجا، ۋاق، شۋاق، ەدىگەنىڭ تۋعان اعاسى يسابەك، ماڭعىت باتىرى حاسانبەك-ساراي، ۇلكەن داۋلەت، كىشى داۋلەت دەپ اتالاتىن قوس باتىرلار، ون سەگىز جاسار شورا، ناۋرىز، ءالى، حورەزمنىڭ كەشەگى بيلەۋشىسى قوڭىرات سۇلەيمەن سوفى، اق بۇعى، كوك بۇعى، قىرىمدىق اقىل بي، كۇڭگىر بي باتىرلاردان بوتەن، توقتامىس قولباسشىلارى ەتىپ جوشى ۇرپاعىنان شىققان تاس-تەمىر، بەكبولات، ەلجيعىش، شىنتە وعلانداردى بەلگىلەدى. ءار قول ءوز سابىندا تۇرىپ اسكەري جاتتىعۋعا كىرىستى.
كاففا، كاۆكاز بۇرتاستارىنان قۇرىلعان ون شاقتى جاياۋ بۇلىقتارى بولماسا، توقتامىس اسكەرى تەگىس اتتى جاۋىنگەرلەردەن ەدى.
سول سەبەپتەن التىن وردا حانى جاياۋ اسكەرى كوپ اقساق تەمىرمەن، ءداشتى قىپشاقتىڭ اتتى اسكەرىنىڭ وزىنە ءتان ارتىقشىلىعىن پايدالانباق بولدى. ول اقساق تەمىرمەن بىردەن سوعىسپاي، قاشا ءجۇرىپ بەتپە-بەت كەزدەسە قويماي، بىرەسە اسكەرىنىڭ انا جەرىنەن، بىرەسە مىنا جەرىنەن ءتيىپ، مازاسىن كەتىرە ۇرىسپاق بولدى. ءسويتىپ، الىستان جۇدەپ كەلگەن ماۋارانناحر بۇلىقتارىن ابدەن مازالاپ، ازىق-تۇلىك تيەگەن كوشتەرىنەن قولدارىن ءۇزدىرتىپ، تيتىقتارىنا ءتيىپ، شارشاتۋدى ويلادى. وسىنداي تۇجىرىمعا كەلگەن توقتامىس، اتتى اسكەرىنىڭ جىلدامدىعىن پايدالانىپ، ءبىر ءسات اقساق تەمىر اسكەرىنىڭ بۇيىرىنەن كەپ ءتيىپ، ماۋارانناحر اسكەرى بۇلارعا بار كۇشىمەن بۇرىلعاندا، زاماتتا كەيىن شەگىنىپ، ازدان سوڭ جاۋ قولدارىنىڭ ارتىنان كەپ شاپپاق بولدى. قىسقاسى، بۇكىل اسكەرلەرى بەتپە-بەت كەلگەن ۇلكەن سوعىسقا بارماي، ءتيىپ-قاشتى ۇرىسپەن، ماۋارانناحر اسكەرىنىڭ قۋاتىن ازايتىپ، مازاسىن دا، ۋاقىتىن دا الا بەرەم دەدى. بۇنداي ۇرىس ەلى دە الىس جانە التىن وردا قولدارىنداي كۇندە قوسىلىپ جاتقان جاڭا كۇشتەرى جاساقتارى جوق اقساق تەمىرگە وتە قولايسىز ەدى. ەندى اقساق تەمىر قوسىندارىنىڭ ەكى ءجۇز جاۋىنگەردەن تۇراتىن جالپى سانىنا حاباردار توقتامىس، ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ اتتى اسكەرىمەن، تامىزدىڭ باسىندا ەدىلدىڭ بەرگى بەتىنە ءوتتى. ءوزىنىڭ جاۋىنگەر بالالارى جالەليددين، قۇنجاق، جاپپاربەردى سۇلتانداردى باس ەتىپ، ون جاياۋ بۇلىقتارىمەن ەلۋ مىڭ جاۋىنگەرىن، زامان قانداي، زاڭ قانداي بولادى دەپ ساراي-بەركەدە قالدىردى. جانە بالالارىنا تاعى دا ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى جۇرتتان ەلۋ مىڭ اسكەر جيناپ، ورداداعى قوسىنداردىڭ سانىن ءجۇز مىڭعا جەتكىزىپ، ۇرىسقا دايىن تۇرۋلارىن بۇيىردى.
التىن وردا اسكەرى بەرگى بەتكە شىققان كۇنى، توقتامىسقا اقساق تەمىردەن قاشقان ەدىگەنىڭ جىگىتتەرى قانەكە مەن تىنەكە دە جەتتى. ولار ماۋارانناحر اسكەرلەرىنىڭ قانشا ەكەنىن قاي جەردەن قاشان شىققاندارىن، ازىقتارى تاۋسىلۋعا اينالىپ، جولاي اڭ اۋلاپ جەپ، قيىندىقپەن كەلە جاتقاندارىن ايتتى. توقتامىس ءوزىنىڭ سوعىسۋ ءادىسىنىڭ دۇرىس ەكەنىن ءتۇسىندى. شاماسى كەلگەنشە بوس ايقاستى سوزا بەرمەك بولدى. جانە الگى ەكى جىگىت امىر-تەمىر اسكەرىنىڭ جالپى جاعدايىن عانا حابارلاپ قويمادى، قوسىندارىنىڭ جاڭا قۇرىلىس ءتارتىبىن، سوعىسقا جەتى قول بوپ كىرمەكشى ەكەنىن دە ايتتى. مىنە وسى ارادا توقتامىس ءبىر ۇلكەن قاتە ىستەدى. اقساق تەمىردىڭ ول اسكەري دارىنىن قاتتى باعالايتىن. سوندىقتان بۇ دا امىر-تەمىرگە ەلىكتەپ، اسكەرىن جەتى قول ەتىپ قۇرماق بولدى. مۇندا توقتامىس ءۇش نارسەگە كوڭىل بولمەدى. بىرىنشىدەن، اقساق تەمىر بۇل جاڭا قۇرىلىسىمەن اسكەرىنىڭ جاۋعا شىعۋ تاسىلدەرىن ءبىر جىل بويى اسكەري ويىنى ارقىلى تەكسەرگەن، جاۋىنگەرلەرىن ابدەن شىنىقتىرعان. ەكىنشىدەن، بۇل جاڭا قۇرىلىستا اتتى قوسىنداردىڭ، جاياۋ تۇراتىن بۇلىقتاردىڭ قارۋ-جاراقتارى دا وزگەشە، قولداناتىندارى قۇر نايزا، ساداق ەمەس، بۇلاردا شاپار، تۇرا، ءتىپتى بىلتەلى مىلتىقتار دا بار. جانە بۇلار شابۋىلدان وزگە ۋاقىتتا قازىلعان ورلاردىڭ ار جاعىندا تۇرادى. اقساق تەمىردىڭ ويى بويىنشا بۇنىڭ جاياۋ اسكەرىن ەڭ الدىمەن جاۋدىڭ ءوزى شابۋعا ءتيىستى. ەگەر جاۋ بۇلىقتارى قوزعالماسا، ماۋارانناحردىڭ اتتى اسكەرى ۇرىسقا شىعادى. ولار ۇرىس كەزىندە كەنەت كەيىن بۇرىلىپ، قاشقان بولىپ، جاۋ قوسىندارىن ءوزىنىڭ جاياۋ بۇلىقتارىنا بەتپە-بەت كەزدەستىرەدى. ال مۇنداي ادىسكە ۇيرەنبەگەن، شىنىقپاعان توقتامىستىڭ ساراي-بەركەدەن الدىرماق ون بۇلىق جاياۋ اسكەرى نە ىستەيدى؟ ءۇشىنشى قاتەسى، باس قاتەسى، اقساق تەمىر ءوز اسكەرىن جەتى قول ەتىپ، اسىرەسە ماڭعىلاسى، قانبالاسى، قاراۋىلى بار ورتالىق قولدىڭ ارتىنا تاعى باسقول قويىپ، ودان كەيىن ءوزى جيىرما قوسىنمەن تۇرعاندا، ال سوعىس باستالعاننان كەيىن، تەك العا قاراي جۇرۋگە جانە جاۋ اسكەرىن مايدان ورتاسىنا كىرگىزۋگە ارناپ قۇرعان. مۇنداي ءتارتىپ، ەگەر اسكەرى جەڭىلىپ، كەيىن شەگىنەتىن بولسا، ءتىپتى ىڭعايسىز ەدى. وندا الداعى جەڭىلگەن ورتالىق قول، سوڭىنداعى باس قولعا كەلىپ تىرەلەدى، ال باس قول، ارتىنداعى اقساق تەمىر ءوزى باسقارىپ تۇرعان جيىرما قوسىنعا كەپ ۇرىلادى. ال بۇل قوسىندار شەگىنگەنشە، الداعى قولدار كوپ شىعىنعا ۇشىرايدى. بۇلاي قۇرىلعان اسكەر شەگىنەر بولسا، ارتىندا ەدىل، سەيحۇنداريا ءتارىزدى؛ قارۋلى كىسى وتە الماس، وتسە دە ازەر وتەر جالپاق، تەرەڭ، دولى تولقىندى وزەندەر تۇرسا، نە ىستەيدى؟ تەگىس قىرىلادى. قىرىلماعان كۇندە دە وراسان كوپ شىعىنعا ۇشىرايدى. اقساق تەمىر اسكەرىن وسىلاي ەتىپ قۇرعاندا، ەش ۋاقىتتا ارتىندا بوگەت بولار جەرگە بارىپ سوعىسپاق ەمەس-تى. تەك العا، العا عانا ءجۇرۋ ءۇشىن قۇرعان. ال توقتامىس ارتىندا جويقىن ەدىل وزەنى بارىن ەسكەرمەدى. ەجەلگى كونە قىپشاقي ادىسپەن قۇرىلعان اسكەر، ەگەر جەڭىلىپ بارا جاتسا، كەيىن شەگىنىپ، ءتىپتى ەدىلدى جاعالاي قاشۋىنا مۇمكىندىگى بولاتىن، ال مىنانداي ورتالىق قولى جيىرما مىڭ جاۋىنگەر، ودان كەيىنگى باس قولى ون مىڭ، ودان كەيىنگى ۇرىس الما-كەزەك ءتۇسىپ قىزعان جەردە سوعىسقا كىرەتىن، كەم دەگەندە جيىرما مىڭ جاۋىنگەر بار، باس قولباسشىنىڭ قاراماعىنداعى تاعى جيىرما قوسىن تۇرعان، ءۇش قاتار ەتىپ قۇرىلعان اۋىر اسكەر، بۇرىنعى شاعىن جەكە قولدارداي، قالاي بولسا سولاي تەز بۇرىلا الادى ما؟ جوق جانە بۇيىرىنە قاراي لىپ ەتىپ قاشا المايدى. جەڭىلىپ بارا جاتسا قولدارىنان بار كەلەرى كەيىن شەگىنۋ. ال كەيىن شەگىنسە ارتىندا سۇر تولقىنى ايداھارلارداي ءيىرىلىپ جاتقان ەدىل دارياسى بار...
توقتامىس بۇل جاعدايلاردى ەسكەرمەدى. قولعا قول توتەپ بەرە الادى دەپ، بۇل دا ەڭ باس ۇرىسقا اسكەرىن اقساق تەمىرشە قۇرىپ تۇسپەك بولدى.
دەگەنىمەن ول ءوزىنىڭ نەگىزگى ءتاسىلى — قاشا سوعىسىپ، امىر-تەمىردىڭ اسكەرىنىڭ بۇل ابدەن تيتىعىنا جەتىپ، سوعىستى ۇزارتا ءتۇسۋ ويىنان باس تارتپادى.
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن توقتامىس، ەڭ الدىمەنەن ەدىلدەن سال ارقىلى ون بۇلىق جاياۋ اسكەرىن ەتكىزىپ، سودان كەيىن اتتى قوسىندارىمەن ءوزى ءوتىپ، جاياۋ بۇلىقتارىن العا قويىپ، شىعىسقا قاراي قوزعالدى.
توقتامىس ۇرىستى قايتكەن كۇندە دە ساراي-بەركەدەن، ءتىپتى ەدىلدەن قاشىق جەردە وتكىزبەك بولعان. جانە اتتى اسكەرىنە قولايلى جالپاق جازىق دالانى ىزدەگەن.
ال اقساق تەمىر اسكەرىنىڭ مۇحامەد-سۇلتان باسقارعان ماڭعىلاسى تاڭ اتا توبىل وزەنىنەن وتكەننەن كەيىن، ارعى بەتتەگى كوپ اسكەردىڭ جۇرتىن كوردى. وزدەرى جوق، ءبىراق تۇندە جاققان وتتارىنىڭ ورىندارى جاتىر. كوشە الماي قالعان ءبىر شاعىن اۋىلدىڭ مالىنا بارا جاتقان جىلقىشىسىن ۇستاپ الىپ، قورقىتىپ، سودان اعاش اراسىندا تۇندە كەلىپ تىعىلىپ جاتقان قارۋ-جاراقتى، ساۋىتتى ون ادامنىڭ بارىن ەستىدى. قۇماري-جاساۋىل باسقارعان جاساق؛ جىلقىشىنىڭ كورسەتكەن جەرىنەن، تۇنىمەنەن قاراۋىل قاراپ، تاڭ اتا ۇيىقتاپ كەتكەن ون جىگىتتىڭ ۇستىنەن شىقتى. جاۋ كەلىپ قالعانىن سەزىپ، انالار اتىپ-اتىپ تۇردى. اتتەڭ، تۇساۋلى جۇرگەن اتتارىنا جەتىپ ۇلگىرمەدى. ەندى ولار قىلىشتارىنا جابىستى. ءبىراق اتتىلى جاساققا نە ىستەي الادى جەتەۋى ءولىپ، ءتىرى قالعان ۇشەۋى قولعا ءتۇستى. وسى كەزدە توبىلدىڭ بەر جاعىنا شىققان اقساق تەمىرگە تۇتقىنداردى الىپ كەلدى. اقساق تەمىر ەندى توقتامىستىڭ قوسىندارىنىڭ قايدا جانە قانشا ەكەنىن ءبىلدى. جانە توقتامىس تا بۇنىڭ اسكەرىنىڭ ءمان-جايىنان حاباردار ەكەنىن ەستىدى. تۇتقىندار ەدىگەنىڭ ەكى جىگىتىنىڭ قاشىپ بارعانىن ايتتى. توقتامىستىڭ اسكەرىن قاي تۇستان ىزدەۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەن اقساق تەمىر، اسكەرىنە جايىق وزەنىنە قاراي جۇرۋگە بۇيرىق بەردى. التى كۇننەن كەيىن سامۋر وزەنىنە جەتتى. مامىر ايىنىڭ جيىرما توعىزى كۇنى قالىڭ اسكەر جايىق جاعاسىنا كەلىپ توقتادى.
تەمىر-قۇتلىق بۇل وزەننىڭ ايعىرجال، بۇركىتشى، كىشى سالما دەگەن ءۇش وتكەلى بارىن ايتتى. ىڭعايلىسى كىشى سالما دەدى. ءبىراق وزەننىڭ ار جاعى قايىڭ، تالدى ەكەن، اڭدىپ تۇرعان جاۋ بولار دەپ سەزىكتەنگەن اقساق تەمىر، جوعارى كوتەرىلىپ توقتامىس ويلاماعان باسقا جەردەن كوپىر سالۋدى بۇيىردى.
ەكى جاعاعا قىل ارقان تارتىلىپ، تاعى ۇستىنە قامىس، تال، سىرعاۋىلدار سالىنعان ۇرلەگەن وگىز تەرىلەرىنەن جاسالعان كوپىردەن ماۋارانناحر اسكەرى ماۋسىم ايىنىڭ ءتورتى كۇنى تەگىس ءوتىپ ارعى بەتكە بەكىندى. بارلاۋشىلار توقتامىس قولدارىنىڭ الىس جەردە ەكەنىن ايتتى. اقساق تەمىر اسكەرىنە تاعى جولعا شىعۋعا بۇيرىق بەردى. اۋىر جەتى قول، توقتامىس اسكەرى تۇر دەگەن جەرگە تاياعاندا، التىن وردا قوسىندارىنىڭ تاعى ءارى قاراي كەتكەنىن ءبىلدى. اقساق تەمىر بۇلىقتارى تاعى قوزعالدى. ماڭعىلا، قانبالا، قاراۋىل، حابارشىلار، بىرىنەن سوڭ ءبىرى توقتامىس اسكەرىنىڭ قاي جەردە كورىنگەنىن، قاي جاققا قاراي بەت العانىن، ءتىپتى كەيدە بۇكىل اتتىلى قوسىندار ەكىگە-ۇشكە ءبولىنىپ، جان-جاققا تاراپ قەتىپ، قايتادان قوسىلاتىندارىن، ءبارىن-بارىن جەتكىزىپ تۇردى. وسىلاي تامىزدىڭ تاعى ونشاقتى كۇنى ءوتتى. اقساق تەمىر، التىن وردا حانىنىڭ، بۇنى سوڭىنان ەرتىپ، ابدەن قالجىراتىپ بارىپ سوعىسپاقشى ەكەنىن ءتۇسىندى. وعان الىس جەردەن كەلگەن، كۇننەن كۇنگە تاعى ازىق-تۇلىكتەرى تاۋسىلا باستاعان اسكەرىنىڭ شىداي المايتىنىن ءبىلدى. امىر-تەمىرگە جالعىز عانا جول قالدى. ول: اسكەرى ابدەن السىرەمەي تۇرعاندا، قايتكەنمەن دە توقتامىستى توقتاتىپ، سوعىسۋعا ءماجبۇر ەتۋ ەدى. وسىعان توقتاعان اقساق تەمىر ورتانشى ۇلى ومار-شەيحكە، تاڭداۋلى جيىرما مىڭ اتتى اسكەر الىپ، توقتامىستىن اسكەرىن قۋىپ جەتىپ، ونىڭ ماڭعىلاسىمەن ايقاسۋعا بۇيىردى. ومار-شەيح اكەسىنىڭ ايتقانىن ىستەدى. توقتامىس امال جوق، سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ءدال وسى ارادا التىن وردا حانى تاعى ءبىر قاتە جىبەردى. نامىس، ار دەگەندەردى بىلاي قويا تۇرىپ، ومار-شەيح اسكەرىمەن جۇرە سوعىسىپ، ءالى دە بولسا، اقساق تەمىر قوسىندارىن سوڭىنان ەرتە، ۇلكەن ايقاس كۇنىن سوزا ءتۇسۋى كەرەك ەدى.
بۇل كەزدە اقساق تەمىر ورداسى شۇرىمشاعا قۇياتىن قۇندىرشا وزەنىنىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان. بۇل بۇلعار دالاسىنىڭ شەتى ەدى. توقتامىس اسكەرىنىڭ ماڭعىلاسى ومار-شەيح اتتى قوسىندارىمەنەن ۇرىسقا تۇسكەنىن ەستىگەندە، اقساق تەمىر قۋانىپ قالدى. بۇل حابار كەشكە تامان جەتكەن. امىر-تەمىر اسكەرىنە ەرتەڭ تاڭ اتا ۇرىسقا تۇسەتىندەرىن جاريالادى. ال بۇگىن اسكەر بىتكەن شاتىرلارىن تىگىپ، ءار قوس بىرەۋدەن-ەكەۋدەن قازان كوتەرىپ، ماڭعىلالار ور قازىپ، شەپ قۇرىپ، شاپار-تۇرىلارىن قويسىن دەپ بۇيىردى.
بۇنىسى ءبىر جاعىنان سوعىس الدىندا اسكەرىن تىنىقتىرىپ الۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان توقتامىس جاۋىنگەرلەرىنىڭ كۇنى بۇرىن زارە-قۇتىن الۋ ەدى.
راسىندا دا، سول ءبىر ايسىز، بۇلت باسقان قارا تۇندە شاتىرلارىن قۇرىپ، قازان كوتەرىپ، جەر-كوكتى الىپ كەتكەن اقساق تەمىردىڭ ۇشى-قيىرى جوق اسكەرلەرىنىڭ قاننەن-قاپەرسىز دەم الىپ جاتقانىن كورگەندە تەك اسكەرى عانا ەمەس، توقتامىستىڭ ءوزى دە شوشيىن دەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
كۋليكوۆ دالاسىنداعى ۇرىستان دا زور، توقتامىس پەن اقساق تەمىر اسكەرلەرىنىڭ ايقاسى، تامىز ايىنىڭ ون سەگىزى، دۇيسەنبى كۇنى بولدى.
وسىنىڭ الدىندا ءبىر اپتا بويى كۇن تاعى بۇلىڭعىر تارتىپ، جاۋىندى-شاشىندى كەلگەن. تەك كەشە عانا ءتۇس اۋا اسپان ايناداي اشىلىپ، كەنەت جارقىراپ كۇن شىققان.
ەكى جاقتىڭ اسكەرى دە كۇننىڭ بىلاي وزگەرۋىن وزدەرىنە جاقسى ىرىم ساناعان. ال اقساق تەمىر ءوز قولدارىنىڭ وندىقتارىنان باستاپ، قوسىن، تۇمەن اسكەري قول باسشىلارىنا دەيىن، ەجەلگى ادەتى بويىنشا، ۇلكە دەپ اتالاتىن سىيلىعىن — جىبەك شاپان، كارىس بەلبەۋ، بارقىت تاقيا مەن تەمىر تورلى ساۋىت ۇلەستىرگەن.
ال توقتامىس، ەرتەڭگى بولاتىن ۇرىستىڭ ەسكەرتكىشىنە جاۋىنگەرلەرىنە كۇمىس جۇزىك، ءمۇيىز شاقشا، ودان جوعارىلارىنا قۇندىز بورىك، كۇمىس بەلبەۋ، ال بارىنە تەگىس ساراي-بەركە شەبەرلەرى شام بولاتىنان جاساعان كۇمىس ساپتى اسىل بەرەن تارتقان.
وسىلاي ۇلكە — تارتۋ الىپ كوڭىلدەرى كوتەرىلگەن جاۋىنگەرلەر، قالعان ولجالارىنا جاۋ جاعىن جەڭىپ كەنەلمەك بوپ ۇيقىعا كەتكەن.
ەكى جاعى دا تاڭ سارىدەن تۇرماق ەدى، ءبىراق تابيعاتتىڭ ءوزى اتار تاڭدارىنىڭ قورقىنىشتى ەكەنىن كۇنى بۇرىن حابارلاعىسى كەلگەندەي، تاڭ قاراڭعىسى تاراماي جاتىپ اسپاندى قاپ-قارا بۇلت جاۋىپ، كەنەت كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي وينادى.
كۇننىڭ كۇركىرەگەنى سونشالىق قاتتى بولدى، ەر-توقىمدارىن جاستانىپ ۇيىقتاپ جاتقان سىپايلار، ۇرەيلەنە ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى. كەي جىلقىلار تۇساۋلارىن ءۇزىپ، شۇرقىراي كىسىنەپ دالاعا قاشتى. سول مەزەتتە، قارا اسپاندى نايزاعايلار ايقىش-ۇيقىش تىلگىلەپ، شەلەكتەپ جاۋىن قۇيا جونەلدى. ءبىراق بۇل سۇراپىل ۇزاققا سوزىلمادى، جاڭاعى باستالعانىنداي قاس قاعىم ساتتە ساپ توقتادى.
جاۋىنگەرلەردەن ۇيقى مۇلدەم قاشتى، ەندى ەشكىم قايتادان جاتا المادى.
اقساق تەمىر قاراڭعى تۇسە بۇكىل قوس، شاتىرلار الدارىنا وت جاعىلىپ قازان كوتەرىلسىن دەۋمەن قاتار، ءتۇن ورتاسى بولماي، بىردە-بىر جارىق، نە وت كورىنبەسىن دەپ بۇيىرعان. جانە قاتتى سويلەپ، داۋىس شىعارۋعا دا رۇقسات ەتپەگەن. مۇنداعى ويى جاڭا عانا وت جاعىپ، قازان اسىپ سامساپ وتىرعان قولداردى، جاۋ جاعى، كەنەت ۇرىسقا كوتەرىلگەن ەكەن دەپ ويلاسىن دەگەنى ەدى. كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تۇندە مۇنداي وي جاۋ اسكەرىن قاتتى قوبالجىتاتىنىن ول جاقسى بىلەتىن.
وسىنداي جارلىق العان اسكەر، تاڭ قاراڭعىسى تاراماي-اق، ەشبىر شاقپاق جاعىپ، وت تۇتاتپاي، ءۇنسىز قيمىلداپ كيىنە باستادى.
ايتكەنمەن، ءبىر شامادا قۇلانيەكتەنىپ سارعايا ءتۇسىپ تاڭ ءبىلىندى. اسكەر بىتكەن ەندى تەز قيمىلداپ، تۇندە دايىنداپ قويعان استارىن سۋىقتاي ىشىپ-جەپ، اتتارىن ەرتتەي باستادى.
وسى ۋاقىتتا بارابان، داۋىلپازدار ۇرىلىپ، تاعى زۇرنا شيقىلداپ، كەرنەي بارىلداپ، جاۋىنگەرلەردى ساپقا تۇرۋعا شاقىردى. قاسىندا قولباسشى بالالارى، ەڭ جاقىن امىرلەرى بار اقساق تەمىر كۇلسارى تۇلپارىنا قىرىنداي وتىرىپ، بۇگىنگى ۇرىس الدىنداعى اسكەرىنىڭ ءتۇرىن، قارۋ-جاراقتارىن، سوعىسقا كىرەتىن قولداردىڭ قالاي قۇرىلعانىن ءوز كوزىمەنەن تاعى ءبىر كورىپ، تەكسەرىپ وتپەك بوپ، قاز-قاتار تىزىلگەن قوسىنداردى ارالاپ كەلە جاتقان.
اقساق تەمىردىڭ بۇگىن قاباعى قاتىڭقى، ءتۇرى جۇدەۋلەۋ كورىنگەن. جوق، جالپى سوڭعى كەزدە اقساق تەمىر بۇرىنعىسىنان كوپ وزگەرگەن-دى. ەكى بەتى سۇرلانىپ، راقىمسىز كوزدەرى بۇرىنعىسىنان دا راقىمسىزدانا تۇسكەن. ءامىردىڭ بۇلاي قۇبىلا قالعانىن بايقاعان جاقىن سەرىكتەرى سەبەبىن ءوزارا قانشا جورامالداسا دا تابا الماي قويعان. بىرەۋلەرى: الداعى بولار ۇرىستان سەسكەنىپ، كوڭىلىنە ءبىر كۇدىك كىرىپ ءجۇر مە دەپ تە ويلاعان.
جوق، اقساق تەمىر بولار ۇرىستان سەسكەنگەن جوق جانە جەڭىلەم دەپ كۇدىكتەنبەگەن دە. قانداي سوعىس بولماسىن جاۋىن جەڭۋى، ونىڭ ادەتىنە اينالعان.
امىر-تەمىردىڭ بۇلاي كەنەت قاتۋلانا قالۋىنا ەڭ العاشقى سەبەپ بولعان جايىقتان وتكەننەن كەيىن، ءوزى ءولتىرىلسىن دەپ بۇيرىق بەرگەن انەۋگى قولعا تۇسكەن ءۇش جىگىتتىڭ ەڭ كىشىسىنىڭ ءسوزى ەدى. جوق، ءسوزى ەمەس، وزىنە تاققان ايىبى بولاتىن. بۇل جىگىتتىڭ انا ەكى كارىلەۋ جولداسى بىردەن «ءبىز توقتامىستىڭ كىسىلەرىمىز، حانىمىزعا بەرگەن انتىمىز بار، باسىمىزدى الساڭ دا ەشتەڭە ايتپايمىز» دەن قاسارىسىپ تۇرىپ العان. اشۋلانعان اقساق تەمىر ءدال وسى ارادا ەكەۋىنىڭ باسىن الدىرعان. سوسىن جاستاۋ كەلگەن ۇشىنشىسىنە:
— توقتامىستىڭ اسكەرى قانشا، ايگىلى باتىرلاردان، امىرلەردەن كىمى بار، قارۋ-جاراقتارى قانداي، بىلەتىنىڭنىڭ ءبارىن ايت،— دەگەن.— ەگەر ايتپاساڭ كوردىڭ عوي، انا ەكى جولداسىنداي وسى ارادا سەنىڭ باسىڭ الىنادى.
جىگىت توقتامىس اسكەرىنىڭ اقساق تەمىر قولدارىنان سانى كوپ ەكەنىن، جاياۋ ون بۇلىعى بارىن، وزگەسىنىڭ ءبارى اتتى اسكەردەن تۇراتىنىن، قارۋدى ورىس ەلىنەن، يراننان، قالعانىن ساراي-بەركە شەبەرلەرىنىڭ كۇنى-تۇنى سوققانىن، بىلەتىن سىرىنىڭ ءبارىن تەگىس ايتىپ بەرگەن.
قورقىتىپ جىگىتتى سويلەتكەنىندە اقساق تەمىر ىشتەي ءماز بولعان. سوسىن ول:
— مىنا جەردەگى وت ورىندارىنا قاراعاندا،— دەدى،— جاقىندا عانا وسى ارادا توقتامىس قولدارى بولعانى كورىنىپ تۇر. ولار نەگە شەگىندى؟ بىزدەن قورىققاندارىنان با؟
— جوق،— دەدى جىگىت،— ءامىر باسىڭىزبەن سونى دا ۇقپايسىز با؟ توقتامىس الىس جولدان سەندەردىڭ اسكەرلەرىڭنىڭ شارشاپ كەلگەنىن جانە ازىق-تۇلىكتەرىڭنىڭ تاۋسىلۋعا اينالعانىن جاقسى بىلەدى. جىگىتتەرىڭدى ابدەن شارشاتىپ، اشتىقتان مۇلدەم السىرەتىپ، سوسىن بارىپ سوعىسپاق. سول سەبەپتەن سەندەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسپەي، سوڭدارىنان ەرتە، قاشا ءجۇرىپ كەلەدى.
اقساق تەمىرگە «ءامىر باسىڭىزبەن، سونى دا ۇقپايسىز با؟» دەگەن جىگىت ءسوزى باتىپ كەتكەن. ول وسى ارادا تۇرعان ەدىگەگە قاراعان. وسى جولعى اقساق تەمىر جورىعىنىڭ ءبىر دەمەۋشىسى ەدىگە بولاتىن. ول توقتامىستان قاشىپ كەلگەننەن كەيىن، «التىن وردانى وڭاي جەڭەسىڭ جانە ول جاقتان وتە ولجالى قايتاسىڭ. ولجا ءوز اياقتارىمەن كەلەدى» دەپ ءداشتى قىپشاققا تەزىرەك اتتانۋعا ۇگىتتەگەن. ال ەدىگە ايتقان سول التىن وردا اسكەرى ءالى سوعىسپاي جاتىپ، اقساق تەمىردىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ تيتىعىنا جەتۋگە اينالعان. ەندى ونىڭ ۇستىندە توقتامىس سوعىسپاي وسىلاي قاشا بەرسە، وعان نە ىستەي الادى؟ اقىماق بولىپ، اسكەرىن ازدىرىپ-توزدىرىپ، كۇيزەلىسكە ۇشىراتادى. بۇل جاعدايدى راسىندا قالاي ويلاماعان؟ ال ەندى بۇنىڭ ونداي ءىستى كۇنى بۇرىن بولجاي الماعانىن بەتىنە سالىق ەتىپ، بۇكىل وردا امىرلەرىنىڭ كوزىنشە، «ءامىر باسىڭمەن وسىنى دا بىلمەدىڭ بە؟» دەپ مىنا قاراپايىم جىگىتتىڭ ءوزى مازاق ەتىپ تۇرعانى مىناۋ. جوق، اقساق تەمىر سويتسە دە جىگىت سوزىنە سەنبەگەن. «سەن مەنى الداپ تۇرسىڭ» دەپ باسىن الدىرعان. تەك ارتىنان، تاعى ءبىر ون شاقتى كۇن وتكەننەن كەيىن، ءوزى ولتىرتكەن تۇتقىننىڭ شىن ايتقانىن بىلگەن. مۇمكىن اقساق تەمىر ءقازىر «سول جىگىتتى بوسقا ءولتىرتتىم-اۋ» دەپ ىشتەي وكىنىپ، قاباعىنان قار جاۋىپ تۇرعان بولار؟ جوق، جوق ونداي وكىنىشتى بۇل بىلمەسە كەرەك-تى. ونداي وسال ادام بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الام دەپ اتقا قونباس-تى. جوق، ماۋارانناحر بيلەۋشىسىن جىگىتتىڭ باسقا ءسوزى، ونى ءولىم جازاسىنا بۇيىرعاننان كەيىنگى ايتقانى اشۋلاندىرعان. اقساق تەمىر نوكەرىنە:
— مىنانىڭ دا باسىن ال! — دەگەندە.
— مەيلىڭىز،— دەپ جىگىت ءسال ەزۋ تارتقان.
جىگىتتىڭ ولىمنەن قورىقپاعانىنا امىر-تەمىر تاڭ قالعان. ولىمنەن قورىقپايدى ەكەن، وندا ءوز ەلى اسكەرىنىڭ بار سىرىن نەگە ايتىپ بەردى؟
ءامىرشى تۇسىنبەگەن.
ءوز ەلىنە وپاسىزدىق ىستەگەن ادام، بوتەن ەلگە دە وپاسىزدىق ىستەيدى. ونداي ادامدى امىر-تەمىر ءار قاشاندا ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان. سونى بىلە تۇرىپ، سەن ماعان نەگە ءوز اسكەرلەرىڭنىڭ بار قۇپيا سىرىن ايتىپ بەردىڭ؟ — دەگەن.
— قۇپيا سىرى ەمەس — شىندىعىن ايتتىم. نەگە ايتتىم؟ ءامىر باسىڭمەن سونى دا تۇسىنبەدىڭ بە؟ — دەگەن جىگىت تاعى دا كەكەتە.— تۇسىنبەسەڭ ەستى... توقتامىستىڭ ويىن ادەيى ايتتىم. ساعان ەرىپ سورلاعان مىنا ەكى ءجۇز مىڭ بەيشارا جۇرتتى بوستان-بوسقا قىرىپ الماسىن دەپ... شىندىقتى ەستىسە، مۇمكىن كەيىن قايتار، قاندى بوسقا توكپەس، جۇرتتىڭ كوز جاسىن ايار دەپ ويلاپ ەدىم. ال ءسىز ونداي ادام ەمەس ەكەنسىز...
— قانداي ادام ەكەم؟
— ادام دەۋگە دە قيىن.
كەنەت اقساق تەمىر ەسىنە وسىدان ەكى جىل بۇرىن بولعان ءبىر وقيعا ءتۇسىپ كەتكەن.
اقساق تەمىر تابريزدى الىپ، وزىنە قارسى شىققان قالا تۇرعىندارىن قانجوسا ەتىپ قىرىپ: «كىمدە-كىم ماعان قارسى شىقسا، وسىلاي ەتەمىن» دەپ وزگە جۇرتتاردى دا قورقىتپاق بوپ، ولتىرگەن ادامدارىنىڭ باستارىن سۇلتان الاڭىنا تاۋ عىپ ۇيدىرگەن.
كەيىن، سامارقانتقا قايتقالى تۇرعانىندا بۇعان اقساقالدى، وسى قالاعا بەلگىلى قارت سەيت-شەيح كەلگەن.
— ساعان قارسى تۇرام دەپ بەس بالام قازا تاپتى. باستارى انە انا الاڭدا! — دەگەن شەيح تەرەزەدەن كورىنىپ تۇرعان باس سۇيەكتەردەن جاسالعان تاۋدى يەگىمەن مەڭزەپ.
— سولارىڭنىڭ قۇنىن سۇراماقسىڭ با؟ — دەگەن اقساق تەمىر.
— جوق، مەن ولاردىڭ قۇنىن سۇراعالى تۇرعان جوقپىن،— دەگەن شەيح.— سەنىڭ قانداي ادام ەكەنىڭدى بىلگەلى كەلدىم.
— قانداي ادام ەكەنمىن؟
— ونى ءوزىڭ ايت.
— سۇرا.
— وندا ماعان مىنا سۇراعىما جاۋاپ بەر. سەن نە ءۇشىن سوعىسىپ ءجۇرسىڭ؟
— ماۋارانناحر جۇرتىنىڭ باسىن قاسىپ، سونى ۇلى مەملەكەت ەتۋ ءۇشىن.
— سول ءۇشىن يراندى شاپتىڭ با؟
— ءيا، ەگەر مەن يراندى شاپپاسام، ول ەرتەڭ مەنى شابادى. ماۋارانناحر كۇشتى ەل بولا الماي قالادى.
— ماۋارانناحردىڭ كۇشتى ەل بولۋ ءۇشىن ۇيىلگەن باستىڭ قانداي قاتىسى بار؟
— كىمدە-كىم ماۋارانناحردىڭ دەگەنىنە كونبەسە، ايداۋىنا جۇرمەسە، وسىلاي باستارى الىنادى دەپ ىستەدىم. ماۋارانناحرعا بۇل ۇيىلگەن باستىڭ قانداي قاتىسى بار ەكەنىن ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءتۇسىندىم. ءبىراق ادامدى اياۋ كەرەك بولمايتىن با ەدى؟
— جوق، بولمايدى. ادام — ادامعا قاسقىر. سول قاسقىردىڭ مەن دە ءبىرىمىن.
— وندا سەن دە حايۋان بولدىڭ عوي.
— ءيا، مەن دە حايۋانمىن! قاسقىرمىن! — كەنەت اقساق تەمىردىڭ قويانشىعى ۇستاپ كەتكەن. اۋزىنان كوبىگى اتىپ، ەكى بەتى بۇلكىلدەپ، راقىمسىز كوزدەرى قانتالاپ، ءدىر-دىر ەتىپ،— ناعىز قاسقىرمىن،— دەگەن ايقايلاپ. ءسويتىپ قورقىتىپ جۇرتتى ماۋارانناحرعا، وزىمە باعىندىرماقپىن! مەن ءوز جۇرتىم، ءوز بالالارىم، ءوز جاقىندارىمنان بوتەن ەشكىمگە ەشتەڭە بەرگىم كەلمەيدى! جۇرتتى قىرۋمەن، الەمدى قانعا بوياۋمەن بۇكىل ادامزاتقا اقساق تەمىر دەگەن اتىمدى قالدىراتىن ناعىز قوس اياقتى قانىشەر ءامىرشىمىن! — ول وسىلاي كوگەرىپ-قالشىلداپ كەلدى دە، ادەتتەگىسىندەي باسىلا قالعان.— ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەگەن ول ەكى يىنىنەن دەمىن الىپ، ەزۋىنەن اققان كوبىكتى ءسۇرتىپ، كەنەت السىرەپ.
— ءتۇسىندىم،— دەگەن شەيح،— جانە قۇدايدىڭ دا ادىلەتسىز ەكەنىن دە ءتۇسىندىم.
اقساق تەمىر قايتادان ءوزىنىڭ بۇرىنعى سالماقتى قالپىنا كەلىپ:
— سەندەردى ءالسىز، مەنى ءالدى ەتكەنىنەن قۇدايدى ادىلەتسىز دەپ سانايسىڭ با؟ — دەپ سۇراعان قاريادان.
جوق، ودان ەمەس،— دەگەن شەيح،— قۇداي ادىلەتتى بولسا ءبىزدى، ادامزاتتى نەگە اقىماق ەتىپ جاراتتى؟
— ادامزاتتىڭ اقىماق ەكەنىن نەدەن ءبىلدىڭ؟
— اقىلدى ادام جاماندىقتى تەز ۇمىتادى. ال اقىماق ادام وندايدى ەسىنەن شىعارمايدى.— شەيح اقساق تەمىرگە تەسىلە قاراعان.— جاڭا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي: «جۇرتتى قىرۋمەن، الەمدى قانعا بوياۋمەن ادامزاتقا اقساق تەمىر دەگەن اتىمدى قالدىرامىن!» دەپ. ادامزات اقىماق بولماسا، ءوزىن قىرعان الەمدى قانعا بوياعان قانىشەرلەردىڭ اتىن نەگە ساقتايدى؟ ونىڭ وزىنە ىستەگەن جاماندىعىن ۇمىتىپ كەتىپ، ماۋارانناحردىڭ باسىن قوسقان، ەل ەتكەن دەپ، سەندەي قانىشەرلەردى، نەگە ۇرپاقتان ۇرپاققا دارىپتەيدى؟ ال سەندەيلەر از ەمەس. جارايدى، تەگەۋرىندى مىنەزدەرىڭمەن ءبىر ەلدىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن مەملەكەت ەتىڭدەر -اق، ءبىراق جالپى ادامزاتقا ىستەگەن قياناتتارىڭا قاراعاندا، ءبىر جۇرتقا جۇمساعان جاقسىلىقتارىڭ نە تۇرادى؟ دىم دا تۇرمايدى! انانداي ادام باسىنان تاۋ جاساپ تۇرىپ، بۇحار، سامارقانتتارعا، رەگيستون، يشرات-حانا، شاحيزيندا سالدىرعاندارىڭ كىمگە كەرەك؟ جوق، اقىلدى ادامدار، دۇنيەدە سەندەيلەر از بولۋ ءۇشىن، ءۇرىم-بۇتاققا اتاعىم قالسىن دەپ قان توگىپ، الەمنىڭ تاس-تالقانىن شىعارتتىرماس ءۇشىن، سەندەيلەردىڭ اتتارىن بىردەن ۇمىتۋلارى كەرەك! سەندەيلەر دۇنيەدە اتاۋسىز قالۋلارىڭ كەرەك! سوندا عانا اتاق، داڭق ءۇشىن ادام باستارىنان مىنانداي تاۋ ۇيمەيسىڭدەر! وزگە قانىشەرلەرگە ۇلگى بولمايسىڭدار!
اقساق تەمىردىڭ ءقازىر كوز الدىندا سونداعى كۇيىنە، ىزالانا سويلەگەن قارت شەيحتىڭ اشۋلى بەينەسىمەن ونىڭ «وندا سەن دە حايۋان بولدىڭ عوي» دەگەن ءسوزى قۇلاعىندا ءالى تۇر.
ال مىنا جىگىت تە بۇنى «ادام دەۋگە دە قيىن» دەيدى. ال اقساق تەمىر بولسا، وسى قىرعىنداردى، ۇرىستاردى ءوز باسىن دارىپتەيتىن ماۋارانناحر ەلى ءۇشىن جاقسىلىق ىستەپ ءجۇرمىن دەپ ءتۇسىنىپ كەلگەن. يراندى قىرسا، يراكتى شاپسا، ورگەنىشتى كۇيرەتسە، وسىنىڭ ءبارىن تەك ماۋارانناحردى ۇلكەن مەملەكەت ەتۋ ءۇشىن جانە ماڭگى-باقي ۇرپاقتان-ۇرپاققا ءوزىنىڭ ۇلى اتاعىن قالدىرۋ ءۇشىن ىستەپ جۇرگەن. ال قارت شەيح پەن مىنا جاس جىگىتتىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا، بۇنىڭ ءبارى تەك قانىشەرلىك! بۇحارا جۇرتتىڭ قانىن بوسقا توگۋ!
اقساق تەمىردىڭ قالىڭ قاباعىنىڭ تۇكسيىپ، كىرپىگىنىڭ كىرتيە تۇسۋىنە سەبەپ بولعان وسى سوزدەر ەدى. جوق، بۇل سوزدەر وعان اقىل سالماعان، كەرىسىنشە، ورشەلەندىرە تۇسكەن. ول قارت شەيح پەن جاس تۇتقىننىڭ سوزدەرىنەن بۇدان ءالى دە قورىقپايتىن ادامدار بار ەكەنىن بىلگەن. بۇنداي ادامداردىڭ بولۋىنا سەبەپ، بۇل ءالى قاندى از توككەن ەكەن! ءتىپتى از توككەن! مىنە سودان جۇرت بۇدان ءالى تەگىس قورىقپايدى! قورقىتۋى كەرەك. ول ءۇشىن بۇكىل جەر شارىن قانعا بوياۋ كەرەك بولسا. اقساق تەمىر قانعا بويايدى! ۇلتاراقتاي ساۋ جەرىن قالدىرماي بويايدى.
وسىنداي اشۋدان، ىزادان جۇدەگەن اقساق تەمىر توقتامىس اسكەرى جەتكىزبەگەن سايىن، قولىنا تۇسپەگەن سايىن، قاتۋلانا، كەكتەنە قالعان.
ەندى ول توقتامىستىڭ وسى قورلىعىنا قاراپ، بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى قانعا بوياماق بولعان. ساردالانى سارى قايعىعا بولەمەك بولعان.
ءبىراق توقتامىس وعان بۇلاي ەتكىزدىرمەدى. ۇستاتپادى. ال تەزىرەك قان توگە الماعان، جاۋىن قولىنا تۇسىرە الماعان اقساق تەمىر، قايعىدان قان قۇسىپ، بۇرىنعىسىنان دا جۇدەي تۇسكەن.
ول اسكەرىن ارالاپ شىقتى.
ەندى اقساق تەمىر قوسىندارىنىڭ سىرت بەينەسىنە، جالپى ايبارلى تۇرىنە ريزا بولىپ قالدى.
ول ءۇن-تۇنسىز اتىنىڭ باسىن بۇرىپ شاتىرىنىڭ الدىنا كەلىپ، اتىنان ءتۇستى. سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندەگى اقساق تەمىر ورداسىنىڭ باس يشانى، ماۋارانناحر ءامىرشىسىنىڭ ءدىني قولداۋشىسى سايت-بەركەمەن قاتار قۇبىلاعا قاراپ تاڭعى نامازدارىنا تۇردى.
وسى كەزدە بۇكىل كوكجيەكتى الاۋلاتا كۇندە شىعا باستادى. اقساق تەمىر نامازىن ءبىتىرىپ، باتىس جاعىنا قارادى، جاۋار بۇلتتاي تۇتاسىپ تۇرعان توقتامىس اسكەرىن كوردى.
— ال، سايت-بەركە شەيح، باتاڭىزدى بەرىڭىز،— دەدى. ۇزىن بويلى، اق ساقالى بەلۋارىنا تۇسكەن سايت-بەركە كوككە قولىن كوتەردى. اقساق تەمىردىڭ وزىنەن باستاپ، قاسىنداعى ءومىر قولباسشىسى، بەكزادالارى تەگىس قۇبىلاعا قاراپ، ءبىر دىزەرلەي وتىرىپ، كوككە قولدارىن جايدى.
— ۋا، مۇسىلماندار! اسپاندا قۇداي، جەردە امىر-تەمىر بار. سەندەرگە قول كوتەرگەن ادامداردى اللا تاعالا قارعىسىمەن اتسا، امىر-تەمىر قىلىشىمەنەن جويادى. ءاي، اللا تاعالا، ادال ۇلدارىڭنىڭ اق تىلەكتەرىن بەر! بۇل ساپارىندا دا، ۇلى امىر-تەمىر جاۋىن جەڭدىرىپ، مارتەبەسىن كوتەرە گور، ءامين! — دەدى دە شەيح بەتىن سيپاپ، ورنىناڭ تۇرەگەلدى. ءسويتتى دە ءبىر ۋىس توپىراقتى توقتامىس اسكەرىنە قاراي شاشتى.— ال، ۇلى امىر-تەمىر تىلەگەن جاعىڭا اتتان، جاۋىڭدى الگى توپىراقتاي شاشىپ، جەڭىپ قايتاسىڭ!— دەدى.
— ءامين! — دەدى تاعى دا اقساق تەمىر جانە ونى قورشاپ تۇرعان ءامىر، يگى جاقسىلارى،— ايتقانىڭىز كەلسىن، ۇلى شەيح! — دەپ شۋلادى.
ارينە، وسىنداي قۇدايعا جالبارىنۋ، ەلىن شابۋعا كەلگەن اقساق تەمىر قوسىندارىنا قارعىس ايتقان مۇسىلماندىق ارەكەتتەر التىن وردا اسكەرلەرىندە دە بولىپ جاتتى.
وزدەرىن شابۋعا كەلگەن ماۋارانناحر اسكەرىن بۇلار مۇسىلمان ەلدەرى يراندى، ماۋارانناحردى شابۋعا بارعاندارىن ۇمىتىپ كەتتى.
باستارىنا قيىندىق ءتۇسىپ ەدى، مۇسىلماندىقتارىن ەسىنە الدى.
قازانشىنىڭ ەركى بار قايدان قۇلاق شىعارسا دەگەن.
اقساق تەمىر اتىنا ءمىندى.
ول قولىن ءسال كوتەردى.
سول ساتتە زۇرنا، كەرنەي، داۋىلپاز، بارابان ءبارى كەنەت تاعى جەر مەن كوكتى ۇركىتە، شوشىتا، ازان-قازان بوپ جورىق دابىلىن ويناي جونەلدى. ەندى ءبىر توپ نوكەر، جوشى -جالاۋشالارىمەن قولدارىنىڭ الدىنا اقساق تەمىردىڭ ءوزى شىقتى.
ول كۇلسارى سايگۇلىگىن تەبىنىپ قالدى. كەنەت اق شاشاقتى جاسىل تۋى كوككە كوتەرىلدى. سول ساتتە جاڭا عانا بۇكىل الەمدى شوشىتقان جەكسۇرىن ۇندەر كەنەت تىندى. اقساق تەمىر جانىنداعى سەرىكتەرىمەن ەكى ءجۇز قادامداي جەر ءجۇردى دە اتىن كەيىن بۇرىپ تۇرا قالدى.
قاباقتارى تۇكسيگەن قالىڭ اسكەر، سۋسىلداي ەكى جاعىنان ءوتىپ جاتتى.
ورتالىق قول مەن ماحمۇت-سۇلتاننىڭ باس قولى ءوتىپ بولعان كەزدە، اقساق تەمىر كوك تەمىرگە بولەنگەن ءوزىنىڭ جيىرما قوسىنىنىڭ الدىنا كەپ تۇردى.
بۇلار دا قوزعالدى.
مىنە جەر دۇنيەنى الىپ كەتكەن التىن وردا مەن ماۋارانناحر قوسىندارى بىر-بىرىنە تاياپ كەلەدى. جارتى ميلليونعا جۋىق ادام. الدارىندا جاياۋ اسكەرلەرى، ولار كىمدى بولسا دا شانشىپ جىبەرۋگە دايىن كوك نايزالارىن كەزەنە ۇستاعان. ۇشتارىندا ءولىم ويناعان كوك نايزالار مەن سالت اتتى جاۋىنگەرلەردىڭ باستارىنان اسىرا كوتەرگەن الماس قىلىش شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىمەنەن شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. تۇرلەرىنەن ىزعار جاۋعان جاۋىنگەرلەردە ءۇن جوق، تەك اتتارىنىڭ پىسقىرعانى، قارۋ-جاراقتارىنىڭ سۋىق دىبىستارى عانا ەستىلەدى.
جەر قايىسقان ەكى اسكەر بىر-بىرىنە جاقىن قالدى. ءالى ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ كەلەدى.
دەگەنمەن بۇل ءۇنسىز تۇنشىققان تىنىشتىققا التىن وردا اسكەرى شىداي المادى. كەنەت ورتالىق قولدىڭ ماڭعىلاسىنىڭ باسىندا كەلە جاتقان ەلجيعىش وعلان مەن كەن-جانباي باستاعان توپ «العا!» دەپ قاتتى داۋىستاپ شابا جونەلدى.
اقساق تەمىردىڭ جاياۋ قوسىن اسكەرلەرى نايزالارىنىڭ سابىن بۇرىنعىلارىنان دا قىسا ءتۇسىپ، كىلت توقتادى. ولار شاۋىپ كەلە جاتقان قالىڭ اتتى اسكەردى نايزالارىنىڭ ۇشىمەنەن قارسى الۋعا ىڭعايلانا بەردى.
ءدال وسى ساتتە توقتامىس قولى تاپقىرلىق جاسادى. وزدەرىنە كوك نايزالارىن توسقان اقساق تەمىردىڭ جاياۋ اسكەرىنىڭ شەبىنە كەلىپ ۇرىنبادى، ونىڭ ءدال قارسى تۇسىنا تاياپ كەلىپ، كىلت بۇرىلىپ، اقساق تەمىردىڭ وڭ قاناتىمەن سول قاناتىنا قاراي ۇمتىلدى. وسى ساتتە توقتامىستىڭ ءوز اسكەرىنىڭ وڭ قاناتى مەن سول قاناتى دا بىردەن اقساق تەمىر قوسىندارىنىڭ شەتكى قولدارىنا لاپ قويدى. وسىلاي شۋ دەگەننەن-اق ماۋارانناحر بيلەۋشىسىنىڭ ايگىلى جاياۋ اسكەرىنىڭ الدىنداعى شەبى ەكى الىپ اسكەردىڭ ورتاسىندا قالدى...
ازدان كەيىن ارقار مەن ارقار، بۇعى مەن بۇعى، قوشقار مەن قوشقار ءمۇيىز تىرەستىرىپ سوعىسقاندارىنداي، سۇلەيمەن شاح باسقارعان ورتالىق قولعا تاستەمىر-وعلان قاراماعىنداعى توقتامىستىڭ ورتالىق قولى، سونداي-اق، مۇحاممەد-ومار-شەيح مىرزاسىنىڭ سول قاناتىندا، بەكبولات وعلان مەن قاراقوجا باتىردىڭ سول قاناتى، حاجى ءسايفۋدديننىڭ وڭ قاناتىندا ۋاق پەن شۋاقتىڭ وڭ قاناتى، اقساق تەمىردىڭ جاياۋ اسكەرىنە، از دا بولسا توقتامىستىڭ مىقتى قارۋلانعان ون بۇلىقى قارسى كەلدى.
كۋليكوۆ دالاسىنداعى ۇرىستا ءۇش ءجۇز مىڭعا جۋىق اسكەر بىردەن ۇزىندىعى ون، كولدەنەڭى سەگىز شاقىرىمداي الاڭدا كەزدەسسە، مۇندا جارتى ميلليونعا جۋىق جاۋىنگەرلەر قۇندىرشى وزەنىنىڭ كۋليكوۆ دالاسىنان ەكى ەسە كەڭ اتىرابىندا بەتپە-بەت ۇرىستى. كۋليكوۆ وڭىرىندەي ەمەس، مۇندا اتتىلى قولداردىڭ بىرەسە كەيىن شەگىنىپ، بىرەسە العا ۇمتىلىپ، ۇرىس تاسىلدەرىن كوسىلدىرە پايدالانۋعا مۇمكىنشىلىكتەرى بولدى. تەك ءار قول ءوز قاتارىن، ءوز جاۋىنگەرلەرىن تەمىر قورشاۋداعىداي جيناقى ۇستاعان، اقساق تەمىردىڭ ءبىر جىلدان بەرى شىنىقتىرىپ، ابدەن ويناتىپ سالعان، قالىپتاسقان جەتى قولىنداي ەمەس، از كۇننىڭ ىشىندە بىرىمەن-بىرى ابدەن شىعىسىپ الا الماعان توقتامىستىڭ جەتى قولى، تۇتاسقان جاۋ اسكەرىنىڭ تەگەۋىرىنە شىداي الماي، ءبىرازدان كەيىن بولەكتەنىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى قوسىن-قوسىن بوپ جاۋىمەن الىساتىن ادىستەرىنە كوشتى. ەندى توقتامىس اسكەرى تەمىر تارتىپتەن گورى، ءوزىنىڭ ەرلىكتەرىنە، اتتارىنىڭ جۇيرىكتىگىنە، شاپشاڭ قيمىلدارىنا سەندى.
ال اقساق تەمىر اسكەرى جۇپتارىن جازباي، تابان تىرەپ، سول جەتى قول قالپىندا قالا بەردى.
كۇن ساسكەگە تايانعان كەزدە، مايدان ءۇستى تۇتاسقان شاڭعا اينالدى. وكىرە قۇلاعان ادامنىڭ جان داۋىسى، قۇلاعان جىلقىنىڭ شىڭعىرا كىسىنەگەنى، قارۋ-جاراقتاردىڭ سويىل-شوقپارلاردىڭ سارت-سۇرت تيگەن دىبىستارى، قىلىش، الداسپانداردىڭ بىرىنە-بىرى تۇسكەن شاقىر-شۇقىرلارى ەستىلدى.
بۇكىل قۇندىرشى القابى تاعى جىلىمشى قاننىڭ يىسىنە، ات تۇياعى بىلش-بىلش تاپتاعان ادامنىڭ قىپ-قىزىل بوپ بورشالانعان دەنەسىنە تولدى.
تەك اقساق تەمىر مەن توقتامىس قانا ءوز قوسىندارىمەن مايدانعا ءالى تۇسكەن جوق.
سوعىس ابدەن قىزدى.
وسى كەزدە اسكەرىنىڭ ارت جاعىندا تۇرعان توقتامىس دەرەۋ ءوز قاراماعىنداعى كاشىكتانە قوسىندارىن ەرتىپ، بۇيىرگە قاراي ۇمتىلدى. ول مايداننىڭ وڭ جاق تۇسىنان قۇيىنداتا ءوتىپ، مۇحامەد-سۇلتان شاحتىڭ باس قولىنىڭ سوڭىنداعى، ۇرىسقا جاڭا كىرىسكەن اقساق تەمىردىڭ ءوز قوسىندارىنىڭ ارتىنان كەپ تيۋگە اعىزىپ كەلە جاتىر. بار ىنتاسى، ويى الدىنداعى جاۋ اسكەرىن جەڭۋ بولىپ، تەك الدىنا قاراي ۇمتىلعان اقساق تەمىر، ارتىنان جاۋ جاقىنداعانىن بىلمەي قالدى. مىنە ەندى از مەزگىلدە قۇيىنداتا شاۋىپ، تاياي تۇسكەن توقتامىس اسكەرى، اقساق تەمىر قوسىندارىنىڭ ارت جاعىنان شىقپاق. سودان كەيىن بىردەن ماۋارانناحر قوسىندارىن كۇيرەتىپ تاستاماق. باعانادان بەرى توقتامىستىڭ ۇرىسقا كىرمەي تۇرعانداعى ويى دا وسى ەدى. اتتەڭ، نە كەرەك، بۇنى، سوعىستىڭ جالپى بارىسىن قىر ۇستىنە شىعىپ، باقىلاپ تۇرعان سول قاناتتىڭ قولباسشىسى ومار-شەيح كورىپ قالدى. ول دەرەۋ ءوز قولىنىڭ ءالى سوعىسقا كىرمەي تۇرعان بۇلىقتارىن ەرتە سالا، توقتامىس قوسىندارىنا كەسكەستەي شاپتى. بۇل كەزدە الدىنداعى التىن وردانىڭ اسكەرىن كەيىن قاراي سىرعىتا باستاعان اقساق تەمىرگە بايلانىس جاساۋىلى شەكە تاباشى دا كەلىپ ۇلگەردى. ول امىر-تەمىرگە توقتامىس ءوزى باسقارعان التىن وردا قوسىندارىنىڭ بۇنىڭ اسكەرىنىڭ ارت جاعىنان شىققاندارىن حابارلادى. اقساق تەمىر نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن شەشىپ بولعانشا، وسىنداي حاباردى وعان ومار-شەيح شابارمانى دا جەتكىزدى. ەندى ماۋارانناحر ءامىرشىسى ءوز قوسىندارىن كەيىن بۇرىپ، توقتامىستىڭ اسكەرىنە قاراي سالدى.
شۋ دەگەننەن-اق ءحاجى-سايفۋددين باسقارعان اقساق تەمىردىڭ وڭ قانات قولى، ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتكەن. بۇل قولدىڭ دەنى ماڭعىت، قاڭعىلى جىگىتتەرى ەدى، ول بىردەن توقتامىس اسكەرىنىڭ بەكبولات وعلان مەن ۋاق، شۋاق باتىرلار باسقارعان وڭ قاناتىن ويسىراتا باستادى. سول ۋاقىتتا وڭ قانات قوسىندارىنا جاردەمگە ورتالىق قولدىڭ قانبالاسى ۇلكەن داۋلەت پەن كىشى داۋلەتتىڭ جاساقتارى كەلدى. ەندى ءحاجى-سايفۋددين اسكەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى، ءبىراق مۇنى كورگەن قىپشاقتىڭ جەھانشاح-باتىرى مەن قۇلىنشاق باتىرى وزدەرىنىڭ قيات، بارلاس قوسىندارىمەن ۋاق پەن شۋاق باسقارعان كەرەي مەن اتاعاي جاساقتارىنا قارسى شاپتى. ەندى كوشپەلى ەلدەردىڭ ايگىلى قوسىندارى بەتپە-بەت كەلىپ ايقاسا كەتتى. بىرتە-بىرتە جەڭىس ءحاجى-سايفۋددين قولىنىڭ جاعىنا قاراي اۋىسا باستادى. وسى تۇستا توقتامىستىڭ بولشەكتەنە باستاعان ورتالىق قولىنىڭ ءبىر بولەگىنە ميرانشاح-سۇلتاننىڭ اتتى اسكەرلەرى ات قويدى. وعان وسپان باتىر باسقارعان جەزاق قىپشاقتارىنىڭ قولى قوسىلدى. بۇيىرىنەن تيگەن جاۋ اسكەرىنە توقتامىستىڭ ورتالىق قولى توتەپ بەرەمىن دەپ جۇرگەنىندە، ونىڭ ءدال ماڭداي الدىنان سۇلەيمەن-شاح ءوزى كەپ ءتيدى.
اقساق تەمىر جاۋىنگەرلەرىنىڭ شەبىن بۇزباي، تۇتاس قولدىڭ ءتارتىبىن ساقتاعانىنىڭ ءدال وسى ۇرىستا ارتىقتىعى بايقالدى. توقتامىستىڭ ورتالىق قولى شەگىنىپ ەدى، ەندى ەكى جاقتىڭ باس قولدارى دا كەيىن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى تۇستا التىن وردا ورتالىق قولىنىڭ ەڭ جاۋىنگەر قوسىندارىن باسقارىپ جۇرگەن قارا-قوجا باتىر اتىنىڭ اياعى سۋىر ىنىنە كىرىپ كەتىپ وماقاتا قۇلادى. ايگىلى ەر ورنىنان اتىپ تۇرىپ، نايزاسىن بەزەگەنشە، ۇستىنە ءدال كەلىپ قالعان قارسى جاقتىڭ ءبىر باتىرى ونى قىلىشىمەن شاۋىپ ۇلگىردى. وسى ءولىم توقتامىس اسكەرىنىڭ ورتالىق قولىنىڭ كەيىن شەگىنۋىنىڭ باسى بولدى. ەندى مۇحاممەد-سۇلتاننىڭ اسكەرى العا قاراي جىلجي ءتۇستى.
بۇل ۋاقىتقا دەيىن اسكەرىنىڭ دەنىن ءوز قاراماعىنا الىپ قالعان توقتامىس ءالى قوزعالماي تۇرعان. ەندى ول ءوز قوسىندارىنىڭ سول قاناتىنىڭ قولباسشىسى يسابەككە «العا!» دەگەن بۇيرىق بەردى. التىن وردا قاراماعىنداعى ماڭعىت پەن بارلاستىڭ كىلەڭ ەر جىگىتتەرىنەن قۇرىلعان كوپشىلىگى تەمىر ساۋىتتى قوسىندار كەنەت ومار-شەيح سۇلتاننىڭ دەنى سەلجۇك تۇرىكمەندەرىنەن تۇراتىن جاۋىنگەرلەرىنە لاپ قويدى. سەڭسەڭ بورىكتى، ىلعي تەكەجاۋمىت، اقالتەكە، تۇلپارلار مىنگەن تۇرىكمەن سەلجۇكتەرى بۇلك ەتكەن جوق، اق قايىڭ سويىلدارىن باستارىنان كوتەرە قارسى شاپتى.
مىنە سوندا بارىپ، ۇرىس وسىلاي قىزىپ جاتقان شاعىندا توقتامىس ءوز قوسىندارىن سوڭىنان شۇبىرتا، اقساق تەمىر قولدارىنىڭ ارت جاعىنان كەلىپ تيگەن.
سوعىس بۇل كەزدە يتجىعىس ءتۇسىپ جاتقان.
اقساق تەمىر اسكەرى توقتامىس قولدارىنىڭ وڭ قاناتىن ويسىراتا تۇسسە، توقتامىس قوسىندارى اقساق تەمىر اسكەرىنىڭ سول قاناتىن كەيىن شەگىندىرىپ بارا جاتتى. اقساق تەمىر اسكەرى توقتامىس قوسىندارىن ءدال مايدان ورتاسىندا جاياۋ بۇلىقتارىمەن كەيىن شەگىندىرسە، توقتامىس اتتى جاساقتارى اقساق تەمىر قوسىندارىنىڭ ارتىنان كەپ ءتيدى.
ءقازىر سوناۋ قۇندارشى وزەنىنىڭ بۇكىل باتىس جاق جازىق دالاسى قان مايدانعا اينالعان. ۇرىسقا تۇسپەگەن اقساق تەمىر مەن توقتامىستىڭ جانىنداعى شاعىن جاساقتارى عانا نوكەر، حورشى، قورعاۋشىلارى عانا.
جەرگە ۇشىپ ءتۇسىپ جاتقان باستار، دۇڭك-دۇڭك قۇلاعان دەنەلەر.
بۇكىل دالا قىزىل قانعا بويالعان، ولگەن كىسىگە تولعان.
ال سوعىس بارىسى، جازمىش دەگەن ءبىر الىپ ءداۋ قاقپاقىل ويناعانداي، بىرەسە ماۋارانناحر، بىرەسە التىن وردا اسكەرلەرىنىڭ پايداسىنا شىعىپ، تەپە-تەڭ تۇسۋدە.
دەگەنمەن اقساق تەمىر جاعى بەل الۋعا اينالعان. ايتسە دە التىن وردا قوسىندارى وڭاي جەڭىلمەك ەمەس.
ول ءالى ءوزىنىڭ كوپتىگىنە سەنەتىندەي.
ءبىر ءسات جەڭىس اقساق تەمىر جاعىندا بولاتىنى انىقتالا باستالدى...
ايتسە دە... ايتسەدە، جان بەرۋ وڭاي ما. التىن وردا جاۋىنگەرلەرى ءالى دە شەگىنەر ەمەس، شەگىنسە دە قاشار ەمەس، كەي تۇستاردا ىزالانعان جولبارىستاي ءالسىن-السىن العا ۇمتىلادى.
سوعىستىڭ وسىلاي وراسان قىزعان تۇسىندا قىرقا ۇستىندە تۇرعان اقساق تەمىر كەنەت وزىنە وي سالعان سۋرەتتى كوردى.
ول وڭ جاعىندا ءجۇرىپ جاتقان سۇراپىل سوعىسقا قاراپ تۇرىپ، ارت جاعىنان، سەلجۇكتەردى ويسىراتا جەڭگەن يسابەك جاساقتارىنىڭ وزىنە تىم جاقىن كەلىپ ۇلگەرگەنىن كورمەي قالعان.
كىلەڭ تەڭبىل قارا جۇيرىك مىنگەن ماڭعىتتىڭ بەس جۇزگە جۋىق جاۋ-جۇرەك جىگىتتەرى توپتارىن جازباي جولىنداعى ماۋارانناحر جاساقتارىن جالاڭاش قىلىشتارىمەن وڭدى-سولدى جايپاي قارقىندارىن ءبىر تومەندەتپەي تاياي تۇسكەن.
الدارىندا نارداي قاراكوك ايعىر مىنگەن يسابەكتىڭ ءوزى. جولىنداعى جاۋىنگەرلەردى الداسپانىمەن ايقارا ۇرىپ جىگىتتەرىن باستاپ كەلەدى. التىن وردانىڭ بۇل جان شىداتپاس كىلەڭ ولەرمەن باتىر جىگىتتەرىنىڭ تەگەۋىرىندى سەسىنە شىداي الماي، اقساق تەمىردىڭ الدىڭعى قاتارداعى جاۋىنگەرلەرى سيرەي تۇسكەن. ءبىر مەزەت يسابەك جاساقتارى قارسىلارىنداعى سەلدىر تارتقان جاۋ شەبىن قاق جارىپ اتتارىن اقساق تەمىر تۇرعان قىراتقا قاراي كوسىلدىرە سالدى.
ءسىرا ويلارى، وزگەنى قويىپ اقساق تەمىردىڭ ءوزىن قولعا تۇسىرمەك، نە ولتىرمەك.
قىلىشتارىن كۇنمەن شاعىلىستىرىپ جارقىلداتقان جاۋ-جۇرەك جاساق تاياپ كەلەدى.
قارقىندارى جان شىداتار ەمەس.
مىنە ەندى جاقىن قالدى.
اقساق تەمىر تۇرعان قىرات جارتى شاقىرىمنان كەم.
اتتارىن ءبىر سەكىرتسە جەتىپ قالارداي.
جازىق دالادا، بوگەت بىلمەي، الماس قىلىشىن ۇيىرىلتە كوك نايزالارىن جاۋ كەۋدەلەرىنە كەزەي اشۋلانا شاپقان كەكتى جاساقتار قانداي قورقىنىشتى. اقساق تەمىر قوبالجيىن دەدى. امىرگە دە جان كەرەك.
اقساق تەمىر، ءبىر مەزەت، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ كەيىن قاراي قاشپاق بولدى. جانىن العالى كەلە جاتقان مىنانداي سۇستى جاۋدان كىم سەسكەنبەس. ءبىراق قاشساڭ ءبىتتى، مايداننان قولباسشىسى قاشقان اسكەر جەڭىلگەنگە سانالادى.
ءوزىڭ جان ساۋعالاپ بارا جاتىپ، اسكەرىڭە سەن قالاي «سوعىسا بەر» دەرسىڭ؟ بۇندايدا سەنىڭ اسكەرىڭ دە سوڭىڭنان ەرەدى.
بۇل، ارينە، جەڭىلۋ.
ال قاشپاي، بەزەرە شىداپ تۇرۋ قيىن. جان ءتاتتى. ءامىر جانى، ارينە، وزگەلەردىكىنەن انا عۇرلىم ءتاتتى! ايتسە دە امىر-تەمىر شىداپ باقتى. ءالى ورنىنان قوزعالماي تۇر. دەگەنمەن، ول اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرا بەردى. اقىرعى رەت كەلە جاتقان جاۋىنا قارادى. كەنەت اتىنىڭ باسىن قايتا بۇردى. ول تاياپ قالعان جاۋىنا ءبىر بۇيىردەن تيگەلى كەلە جاتقان ەدىگەنىڭ قانبالاسىن كوردى.
ەڭ الدىندا تەمىر باستى شوقپارىن بىلەپ، قاراكوك تۇلپارىن كوسىلدىرە سالىپ ەدىگەنىڭ ءوزى كەلەدى.
ءىنىسىن يسابەك تە كوردى.
التىن وردا جاۋىنگەرلەرى وڭ بۇيىرلەرىنەن شۇبالا جەتىپ قالعان توسىن جاۋىنگەرلەرگە بۇرىلدى.
ءوز توپتارىنان ەداۋىر الدا كەلە جاتقان ءاعالى-ىنىلى ەكى باتىر. يسابەك پەن ەدىگە، اتتارىنىڭ باسىن ءسال ەركىنە جىبەرگەن قالپىندا اعىزىپ، ءبىرى شوقپارىن باسىنان اسىرا كوتەرە، ءبىرى كوك نايزاسىن الىستان سىبانا تاياپ كەلە جاتىر.
راسىمەن، بالا كۇندەرىنەن بىرگە وسكەن ەكى جىگىت اقساق تەمىر مەن توقتامىس ەكى مەملەكەت — التىن وردا مەن ماۋارانناحر ءۇشىن ءبىرىن-بىرى ولتىرمەك پە؟
سوندا ءوز باستارىنا كەلەر قانداي باقىت، مۇرات بار؟
شىنىمەن ءبىرىن-بىرى ولتىرەتىندەي جەك كورە مە؟
ويتەتىندەي بۇلاردىڭ ورتاسىندا قانداي جىلان جورتتى؟
اقساق تەمىر دەمىن ىشىنە تارتىپ قاراي قالدى.
جوق ەدىگە تۋرالى بۇل قاتەلەسىپ ءجۇر ەكەن، ول وزىنە شىن بەرىلگەن دوس ەكەن. بۇنى ولىمنەن قۇتقارعانى ءبىر ءسارى، ال تۋعان اعاسىن ولتىرگەلى كەلە جاتقانىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟ مۇنداي قيمىل تەك ءبىر ويداعى، ءبىر جولداعى ادامداردىڭ اراسىندا عانا بولادى. ەدىگە، اقساق تەمىرمەن شىن ءبىر باعىتتاعى، ءبىر تىلەكتەگى ادام ەكەن؟ بۇنى كورەگەن امىر-تەمىر قالاي كورمەي قالدى؟
سويتكەنشە قارسى شاپقان ەكى باتىر بىر-بىرىنە ارقان بويى تاياپ قالدى.
اقساق تەمىر ءسال العا قاراي قوزعالا ءتۇستى.
ءقازىر ەدىگە سوناۋ باسى كىشىگىرىم قازانداي شوقپارىمەن اعاسىن ۇرادى، نە اعاسى ءىنىسىن مىناۋ ىڭعايلاي ۇستاعان كوك نايزاسىمەن تۇيرەپ ولتىرەدى.
اقساق تەمىر ەدىگەنىڭ شوقپارىن ءدال ءوزى ۇرارداي ەرىنەن كوتەرىلە ءتۇستى. وسىلاي ءسال مىزعىماي تۇردى دا، كەنەت وتىرا كەتتى.
ەدىگە شوقپارىن، يسابەك نايزاسىن بىر-بىرىنە سىلتەمەدى، ەكەۋى ۇزەڭگىلەسە جاقىنداپ كەپ، «امانسىڭدار ما؟» دەپ ايقايلاپ، سالەمدەسە ەكى جاققا ايىرىلىپ كەتتى. ەندى ەدىگەنىڭ قارا شوقپارى التىن وردانىڭ باسقا جىگىتتەرىنىڭ باستارىندا وينادى. ال يسابەكتىڭ ءسۇيىر نايزاسى ماۋارانناحر جاۋىنگەرلەرىنىڭ جۇرەكتەرىنە قادالدى.
اقساق تەمىردىڭ ەسىنە سوناۋ ءبىر ەرتە كەزدەگى وقيعا ءتۇستى.
ءداشتى قىپشاققا العاشقى اتتانىسى ەدى. قاپتاعان ماۋارانناحر اسكەرىنىڭ كەلە جاتقانىن ەستىپ، ءىرجى11 وزەنىنىڭ بويىندا وتىرعان قالىڭ قوڭىرات اۋىلدارى دۇركىرەي كوتەرىلگەن. تەگىس باتىسقا قاراي قاشقان. ويپاتتا مال باسىنداعى جالعىز ۇيگە ەشكىم حابار بەرمەگەن. شاڭى اسپانعا شىعىپ، جاۋ اسكەرىنىڭ قاراسى كورىنگەندە، ءبىر پالەنىڭ كەلىپ قالعانىن ءتۇسىنىپ، دالادا جۇرگەن ءۇي يەسى — جاس ايەل، كۇيەۋى جاڭا عانا مالدان كەلىپ، بەلدەۋگە بايلاپ قويعان جۇيرىك اتىنا جۇگىردى. سوسىن ەسىك الدىندا ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي ءىنىسى مەن ءسىڭلىسىن، ءبىرىن الدىنا، ەكىنشىسىن ارتىنا مىنگىزىپ الىپ، ءۇش جاسار ۇلىن قۇشاقتاپ، ۇيىقتاپ جاتقان بايىنا «جاۋ كەلىپ قالدى!» دەپ ايقايلاپ وياتىپ، وزدەرى قاشا جونەلگەڭ.
اقساق تەمىردىڭ نوكەرلەرى سوڭىنان بۇل ايەلدى ۇستاپ، امىر-تەمىرگە الىپ كەلگەن.
— بايىڭ مەن بالاڭدى ەمەس، نەگە ءىنىڭ مەن ءسىڭلىڭدى الىپ قاشتىڭ — دەپ سۇراعان ودان ماۋارانناحر ءامىرشىسى.
— بايىمدى ولتىرسەڭ، باسقا باي تابامىن. بالامدى ولتىرسەڭ بالا تاۋىپ الامىن. ال ءىنىم مەن ءسىڭلىمدى ولتىرسەڭ، ولاردى قايدان الامىن؟ — دەگەن.— اكە-شەشەمىز الدەقاشان قازا بولعان، كىم ماعان ءىنى مەن ءسىڭلىمدى بەرەدى؟
اقساق تەمىر ايەلدىڭ سوزىنە ريزا بولىپ، بايىنا دا، مالىنا دا، وزىنە دە ەشكىمدى تيگىزبەي ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتكەن.
قانىشەر امىر-تەمىردە دە كەيدە مۇنداي جومارتتىق بولعان.
ەندى مىنە، ەدىگە مەن يسابەكتىڭ بىر-بىرىنە تيمەگەنىن كورىپ، سول ايەلدىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ تۇر.
جارايدى، قارا حالىققا باۋىرمالدىق كەرەك دەلىك، ال بي، باتىر، بەكزادالارعا ول نەگە كەرەك؟
ءتىپتى كەرەك ەمەس.
كەرەك بولماعان سوڭ عوي، ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان وسى التىن وردانىڭ ايگىلى حانى جانىبەك ءوز اعاسى تىنىبەكتى مايداندا ولتىرگەن ەمەس پە ەدى؟
ءيا، ءسويتتى عوي، ويتكەنى تۋىسقاندىق، باۋىرمالدىق دەگەن بوس سوزىمنەن، حان ءتاجىسى، حان تاعى دەگەن مۇرات حان ۇرپاعىنا ءارقاشان دا بيىك تۇرادى.
حالىق، «تاستا تامىر، تورەدە باۋىر بولمايدى» دەپ بوسقا ايتقان با؟
«ءبىراق ەدىگە قارا حالىقتان عوي. سوندىقتان دا اعاسىنا قول كوتەرمەدى. ادام دەگەن قىزىق باسىنا قونعالى كەلە جاتقان ب ا ق قۇسىن ءوزى ۇركىتەدى. ەگەر مەنى ولتىرۋگە شاپقان اعاسى يسابەكتى ەدىگە مەرت ەتسە عوي، مەن ودان نەمدى ايايتىن ەدىم. راس، ونى التىن تاققا وتىرعىزا الماس ەدىم، حان تاعىنا ءوزىمنىڭ قولىم جەتپەگەن، ەدىگە مەن ءتارىزدى، شىڭعىستىڭ بەل ۇرپاعى ەمەس، ءبىراق دۇنيەنىڭ بار بيىگى تەك حان تاعى عانا ما؟
ودان دا جوعارى باقىت-باق بار ەمەس پە... ول... راس، مەنى اجالدان الىپ قالدى. ونىسىنا دا راقمەت. سىيعا سىي، سىراعا بال، بۇل جاقسىلىعى ءۇشىن مەن دە جاقسىلىق ىستەرمىن. ءبىراق التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى ەتۋ ءۇشىن بۇل از. ءبىر اقساق تەمىردىڭ ءومىرىنىڭ قۇنى از! وعان مىنا امىر-تەمىردىڭ قاسى، ونى ولتىرمەكشى بولعان انا اعاسىنىڭ ءومىرى قوسىلۋى كەرەك ەدى. ونىڭ شىن سەنەتىن ادامى بولۋ ءۇشىن، سەنىڭ وعان دەگەن دوستىعىڭ عانا ەمەس، ونىڭ قاسىنا دەگەن سەنىڭ قاستىعىڭ دا كەرەك. ويتپەگەن ادام ءامىردىڭ شىن سەنىمدى دوسى بولا المايدى. ال سەنبەگەن دوسىمدى وزىممەن تەڭ تۇسەر ەل بيلەۋشى ەتىپ قويا المايمىن».
ال توقتامىس ماۋارانناحر اسكەرىن جەڭۋگە اينالعانداي سەزىندى. ەندى ول مايدان ورتاسىنا قاراي كىرە بەردى. مىنە وسى ارادا اقساق تەمىردىڭ اسكەرىن جەتى قول ەتىپ شەبىن بۇزباي ساقتاي العانىنىڭ پايداسى ءتيدى. توقتامىس اسكەرى ەندى اقساق تەمىردىڭ ورتالىق قولى مەن وڭ قانات قولدارىنىڭ ورتاسىندا قالدى. بىرتە-بىرتە، التىن وردانىڭ قالىڭ اسكەرىن كۇنشىعىس جاعىنان مۇحامەد-سۇلتان مەن اقساق تەمىردىڭ قوسىندارى، تەرىسكەيىنەن ءحاجى-سايفۋددين ءامىردىڭ وڭ قانات قولى كۇنگەيىنەن ومار-شەيح مىرزانىڭ سول قانات قولى قورشادى.
ۇيتقىسىن بۇزباعان اقساق تەمىردىڭ جەتى قولى التىن وردا اسكەرىن وزدەرىنىڭ دە قىرىلعانىنا قاراماي الىپ تاعاداي تۇتاسا قورشاپ، شاشاۋ شىعارماي قىسا ءتۇستى. توقتامىس اسكەرىنىڭ تەك باتىس جاعىن عانا جاۋ قورشاي الماعان. تۇتاسىپ العان جاۋ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي، توقتامىس اسكەرى بىرتە-بىرتە وسى باتىسىنا قاراي شەگىندى. ال باتىسىندا سۇر تولقىندى، جالپاق ەدىل وزەنى جاتقان. مىنە وسى ارادا توقتامىس ءۇشىنشى، كەشىرىلمەس، ەڭ ۇلكەن قاتەسىن ىستەدى. ول بار كۇشىن توگىپ، اقساق تەمىردىڭ سول قاناتىن، ومار-شەيح قولىن بىت-شىتىن شىعارىپ، بار اسكەرىمەن ەدىلدىڭ جاعاسىمەن جوعارى، ورماندى-توعايلى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى — بۇلعار جەرىنە شەگىنۋى كەرەك ەدى. سول جاعىنداعى ەدىلگە ءبىر ءبۇيىرىن بەرىپ، اقساق تەمىر اسكەرىنە ءدال وزدەرىندەي تاباندى شەپ قۇرىپ الىپ ۇرىسا-سوعىسا شەگىنگەنىندە، ءتىپتى جەڭىلگەن شاعىندا دا، ءدال وسى جولعىداي اسكەرى وراسان قىرىلمايتىن ەدى. ءبىراق ويتۋگە، ءوزى كەشە عانا كۇشپەن كوندىرگەن بۇلعار جۇرتىنا سەنبەدى. جاعامنان الىپ، بەتىمنەن ۇرادى دەپ ويلادى. ءبىراق بۇلعار جۇرتى ويتپەيتىن ەدى. اقساق تەمىردىڭ توقتامىستان كەم قانىشەر ەمەس ەكەنىن ولار دا بايقاپ قالعان. كەزىندە التىن وردا حاندارىنا قانداي كونگىسى كەلمەسە، ماۋارانناحر امىرشىسىنە دە سونداي كونبەي كۇرەسەتىن ەدى. ءوز تاۋەلسىزدىگىن توقتامىستان قورعاي ما، الدە اقساق تەمىردەن قورعايدى ما، وعان ءبارىبىر بولاتىن، ال توقتامىستى جاقتاماعان كۇندە دە، اقساق تەمىرگە قۇشاعىن اشىپ، التىن وردا اسكەرىن ماڭدايىنان ۇرمايتىن ەدى، كەرىسىنشە، جاڭا شابۋىلشىعا قارسى دابىل ۇرىپ، التىن وردا قوسىندارىنا قوسىلۋلارى مۇمكىن-دى.
ءبىراق توقتامىس ولاي ويلامادى. ءوزى قاسقىر بولعان سوڭ، جۇرتتىڭ ءبارىن قاسقىر كوردى. سوندىقتان جاۋ قولدارىمەن الىسا-جۇلىسا كەيىن شەگىنە بەردى. اقىرىندا «زافارنامە» شەجىرەسى: «ارتىندا ەدىل وزەنى، ال الدىندا جانالعىش جاۋ قىلىش» دەپ ايتقانىنداي التىن وردانىڭ ءجۇز ەلۋ جىلدان بەرى شىن ماعىناسىندا مۇنداي جەڭىلۋدى بىلمەگەن ايگىلى اسكەرى، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. ءوزىنىڭ بۇل جولى اقساق تەمىردەن جەڭىلگەنىن بىلگەن توقتامىس، ءبىرىنشى بوپ سۇر تولقىندارىن باياۋ توڭكەرىپ، ساسپاي تۋلاپ جاتقان ەدىل وزەنىنە ات-ماتىمەن كۇمپ بەردى.
توقتامىس قوسىندارى اقساق تەمىر قولدارىنان وڭباي جەڭىلدى.
ەندى ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭداي جاۋىنگەردىڭ جارتىسىنا تاياۋى سوعىستا قازا تاپتى. دەنەلەرى قۇندىرشا مەن ەدىل وزەندەرىنىڭ اراسىندا قالدى. كوبى جالپاق ەدىلدەن وتە الماي سۋعا كەتتى. ارعى بەتكە تەك ءجۇز مىڭعا جەتەر-جەتپەس قانا اسكەر شىقتى.
ال جەڭىسكە يە بولعان اقساق تەمىر ەدىلدەن ءوتىپ، التىن وردا استاناسىن شابۋعا قورىقتى. ءالى دە ۇلى وزەننىڭ ار جاعىنداعى ەلدەردەن قىرىم، ساقىستان، تەرىسكەي كاۆكاز، بۇعار، توقشا جۇرتتارىنان تاعى دا ءۇش ءجۇز مىڭعا جۋىق جاۋىنگەر جيناپ الۋعا التىن وردا حانىنىڭ مۇمكىنشىلىگى بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇرۋعا ءماجبۇر بولدى.
اقساق تەمىر قۇندىرشانىڭ جاعاسىندا قازا تاپقان ءجۇز مىڭعا جۋىق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ولىگىن كومىپ، قالعان اسكەرىن تارتىپكە كەلتىرىپ، بۇل ارادا تاعى ءبىر جەتىدەي ايالدادى. سودان كەيىن عانا قالىڭ اسكەر شىلدەنىڭ ورتا شەنى تۇسىندا ماۋارانناحرعا بەت الدى. ءبىراق امىر-تەمىر قولدارى كەلگەن ىزىمەنەن قايتپادى. ول ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىمەن كۇنگەيىنە قاراي ءسال تومەن ءتۇسىپ، سودان كەيىن عانا بارىپ شىعىسىنا ءجۇردى. مىنە وسى ارادا ۇلى جيھانگەر ءوزىنىڭ قانداي قانىشەر بۇزىق ەكەنىن تاعى كورسەتتى. اقساق تەمىر قوسىندارى، قايتارىندا باعىتىن بۇرىپ وسى ارادان وتەدى دەپ ويلاماعان قىپشاقتىڭ كوپ رۋلارى ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىنداعى جالپاق دالادا جازعى جايلاۋلارىندا وتىرعان. ءار كولدىڭ، شاعىن وزەننىڭ بويىندا، سان جەتپەس جىلقىلى، اق بوز ءۇيلى ءبىر-بىر اۋىل. شىلدەنىڭ اسپان اينالىپ جەرگە تۇسەتىن ىستىق كەزى. قىر تۇگىل، ويپاتتا وسكەن جۋا، قىمىزدىقتاردىڭ ساباقتارى سوياۋلانىپ، بەلۋاردان كەلگەن قالىڭ ءبىر تۇسى، كوشپەلى ەلدەردىڭ جىلدا راحاتقا باتاتىن تاماشا شاعى. كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماي سارى قىمىز ساپىرىلىپ، قىز بەرىپ، قىز الىسىپ بۇكىل ەل بولىپ قىزىققا كەنەلىپ جاتاتىن. ال قىز-بوزبالا تۇنىمەنەن تىنىشتىق كورمەي، التىباقان قۇرىپ، ءان شىرقاپ، اق سۇيەك ويناپ، ازىل-اڭگىمە قۇرىپ، قۋانىشقا بولەنەتىن. ال بيىل ەر-ازاماتىنان ايرىلعان ەل وتە قايعىلى ەدى. ءولىم شىقپاعان وتاۋ جوق. ءۇي بىتكەننىڭ بوساعاسىنا قارا جالاۋ بايلاپ، ۇستىنەن قارا باستۇرىقپەن باستىرعان، سىڭسي قونعان اق بوز اۋىلدار، الىستان الا قارعا توپتارى ءتارىزدى، كوڭىلىڭدى قۇلازىتادى. قارت اتا، كارى انا سويلەمەيدى، سىبىرلايدى. سۇلۋ قىز، اسەم جىگىت كۇلمەيدى، كۇبىرلەيدى. قارا تۇندەي تۇنەرمەگەن جان جوق، قايدا بارساڭ «اح!» ۇرعان كارى انا، قارت اتا، سولقىلداعان جاس كەلىنشەك.
ءبىراق بۇل اۋىلدار قايعىنىڭ ەڭ اۋىرى ءالى الدا ەكەنىن بىلمەيتىن. اقساق تەمىر قولدارى ەندى قىرىق مىڭنان ۇشكە ءبولىندى. ەدىل مەن جايىق اراسىن ءۇش بولەك، اۋماق ەتىپ ءبولىپ الدى. ءار اۋماقتى قىرىق مىڭ اسكەرمەن قورشاپ، باياعى تورعاي مەن ىرعىز وزەنىنىڭ ورتاسىنداعى اڭداردى قورشاعاندارىنداي، نايزا ۇستار ەر-ازاماتى جوق، بەيبىت جاتقان وسى قارالى جۇرتتى تەمىر شەڭبەرىن تارىلتا قىسىپ، اقساق تەمىر قولدارى قىرۋعا، توناۋعا كىرىستى.
ءبىراق بۇل جولى اڭ قانى ەمەس، ادام قانى سەل بوپ اقتى.
جانە بۇل جولى اڭ دەنەسى ەمەس، ادام دەنەسى تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلدى.
بۇكىل ەدىل — جايىق ورتاسىنداعى ولكە — شىڭعىرعان، وكىرگەن، سارناعان، زار جىلاعان داۋىستارعا بولەندى.
اقساق تەمىر جازىقسىز جۇرتتىڭ توسكەيىندەگى مالىن، توسەكتەگى قاتىنىن الدى.
و شەتى مەن بۇ شەتىنە كوز جەتپەس رۋلى ەلدى زاماتتا تىپ-تيپىل ەتتى.
جاس جىگىتتەرىمەن، سۇلۋ قىزدارىن وزدەرىمەن بىرگە اكەتتى. ۇلدارىن — قۇل، قىزدارىن قاتىن ەتۋگە اكەتتى.
وزگەلەردىڭ ءبارىن قىردى، قىرماعاندارىنىڭ مال-مۇلىكتەرىن توناپ الىپ، وزدەرىن قاڭعىرتىپ جىبەردى.
قىپشاقتىڭ ايگىلى cap دالاسى، سارناعان، بوزداعان، جىلاعان، بوسىعان جۇرتقا تولدى.
كەشەگى ايبىندى ءداشتى قىپشاقتان كۇڭىرەنگەن جەر، كۇيزەلگەن ەل قالدى.
اقساق تەمىر قۇزعىندارى، امىرلەرىنەن باستاپ، قاتارداعى جاۋىنگەرلەرىنە دەيىن بايىدى. ءار سىپاي ءتورت قىزدان، جيىرما جىلقىدان ولجاعا كەنەلدى. ال اقساق تەمىردىڭ ءوزى ءداشتى قىپشاقتىڭ اققۋداي سۇلۋ بەس ءجۇز قىزىن قۇما ەتپەك بوپ بىرگە اكەتتى.
«ولجا ءوز اياعىمەن كەلەدى» دەپ ەدىگە بوسقا ايتپاعان ەكەن، ءۇيىر-ۇيىر ءداشتى قىپشاقتىڭ قالىڭ جىلقىسى ەندى ماۋارانناحرعا ايدالدى.
ال وسىنىڭ ءبارىن سول ەدىگە كورمەدى مە؟
كوردى. كورمەك تۇگىل وسى جازىقسىز جۇرتتى جىلاتۋعا ءوزى دە قاتىناستى.
سوندا وعان حالىق: «ەل قامىن ويلاعان ەدىگە» دەگەن اتتى نەگە بەردى؟ نەگە؟
ەل قامىن ويلاعان ەر وسىنداي بولا ما ەكەن؟
بولمايدى!
وندا ەدىگەگە سونداي ات بەرگەن حالىقتىكى نە؟
وسىنشاما ولجامەن قايتقان اقساق تەمىردىڭ جەتى قولى تەك جايىق وزەنىنەن الىستاعان سوڭ عانا باستارىن قوستى. ەندى ولار سامارقانتقا شالقار كولى مەن ارال تەڭىزىن باسىپ، كونە جىبەك جولىنىڭ سۇرلەۋىمەنەن، حورەزم ارقىلى قايتپاق بولدى.
ال ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا كەپ اقساق تەمىر شاتىرىن تىككەن كۇنى ماۋارانناحر بيلەۋشىسىنىڭ الدىنا ەدىگە، تەمىر-قۇتلىق پەن قۇنجاق وعلاندار كەلدى. امىر-تەمىرگە ۇشەۋى بىردەي تىزە بۇكتى.
— الديار، امىر-تەمىر،— دەدى ەدىگە.— كەڭ بولساڭ جەرىڭمەن بول، ەر بولساڭ ەلىڭمەن بول دەگەن. ءبىزدىڭ دە اعايىن-تۋىس جۇرتىمىز بار ەدى. ەگەر ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز، سول جۇرتىمىزدى ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا كوشىرىپ الىپ كەلسەك دەگەن ويدا ەدىك.
اقساق تەمىر ويلانا قالدى.
— قالاي كوشىرىپ اكەلمەكسىڭدەر؟ — دەدى ول. قاستارىڭا اسكەر قوسىپ بەرۋ كەرەك بولا ما؟ الدە...
— جوق،— دەدى ەدىگە.— ەلىمىزدى سوڭىمىزعا ەرتۋگە ءوز باسىمىزدىڭ ابىرويى دا جەتەدى.
— وندا، بولسىن،— دەدى اقساق تەمىر.— تەك كۇزدىڭ سۋىعىنا قالماي ورالىڭدار.
ۇشەۋى دە باستارىن ءيدى. ارينە ۇشەۋى دە سوڭىنان اقساق تەمىردىڭ ورداسىنا ورالمادى. ۋادەسىندە تۇرىپ، قايتا ورالدى دەگەن قۇنجاق وعلاننىڭ ءوزى دە ارتىنان، تەمىر قۇتلىق التىن وردا حانى بولعاندا، سونىڭ قاراماعىنا قاشتى.
ال ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىقتىڭ ماۋارانناحر امىرشىسىنەن ءبىرجولاتا كەتۋىنىڭ ۇلكەن سەبەبى بار ەدى. اقساق تەمىر اسكەرى توقتامىستىڭ قوسىندارىن جەڭىپ، جايىقتان ءوتىپ، بۇرىنعى اق وردانىڭ جەرىنە جەتكەنگە دەيىن، بۇلار كوپ نارسەدەن دامەلەنىپ كەلگەن. توقتامىسقا قارسى قويۋ ءۇشىن اق وردانى التىن وردادان ءبولىپ الىپ وزدەرىنە بەرەدى دەپ ويلاعان. ءبىراق اقساق تەمىر ونى ىستەمەدى. ىستەيىن دەگەن نيەت تە كورسەتپەدى. ەدىگە امىر-تەمىردىڭ وزىنە سەنبەيتىنىن ەندى انىق ءتۇسىندى. سول سەبەپتەن دە «ەلىمىزدى الىپ كەلەمىز» دەگەن ءسوزدى سىلتاۋ ەتىپ، ولار اقساق تەمىر ورداسىنان ءبىرجولاتا كەتتى.
نە بولسا دا توقتامىسقا قارسى، التىن وردا بيلىگى ءۇشىن كۇرەستى ءوز بەتتەرىمەن جۇرگىزبەك بولدى. ءبىراق اق وردا بيلىگىن التىن وردادان ءبولىپ الىپ، ءوز بەتتەرىمەن بيلەپ كەتە المادى. شۋ دەگەننەن مۇنداي ارەكەت ىستەۋگە باتا المادى. كەشە ماۋارانناحر بيلەۋشىسىمەن بىرىگىپ، وسى جەردى شاپقان ادامدارعا تىزگىندەرىن بەرۋگە قارالى جۇرت كونبەيتىندىگىن ەدىگە دە، تەمىر-قۇتلىق تا تۇسىنگەن. سوندىقتان ولار، سول جىلى كۇز بۇرىنعى اق وردا جەرىندەگى وزدەرىنىڭ اۋىلدارىن، اعايىن-تۋىستارىن الىپ اتالارىنىڭ ءبىر كەزدەگى جاز جايلاۋى بولعان قارا تەڭىز جاعاسىنا كوشتى.
وسىلاي ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق اقساق تەمىردەن ءبىرجولاتا الىستادى.
ال امىر-تەمىر بولسا، قۇس ۇشىپ وتە الماس دالاسى كوپ، ساۋدا ساتتىق جۇرگىزەر ءجوندى قالاسى جوق، رۋ-رۋ بوپ كوشىپ جۇرگەن كوشپەلى اق وردا ەلدەرىن وزىنە باعىندىرىپ، نە بالالارىنا بيلەتىپ قويۋعا پايداسىز دەپ سانادى. جانە بۇل جۇرتتى ۇنەمى ماۋارانناحر ءتارىزدى تۇرعىن مەملەكەتتىڭ قاراماعىنا ۇستاۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن دە ۇقتى. سوندىقتان دا ءوز ورداسىنا جۋىق ارادا ءقاۋىپ تۋدىرماس ءۇشىن، بۇل ەلدەردى اياماي شاۋىپ، بار بايلىعى مالى بولسا، سول مالىنىڭ تايلى-تاياعىنا دەيىن قالدىرماي ماۋارانناحرعا ايداپ، ال كورىكتى دەگەن قىزدارىن ءبىرىن تاستاماي سامارقانتىنا وزىمەن بىرگە الىپ قايتۋدى دۇرىس كوردى.
راسىندا دا اقساق تەمىر جاۋىنگەر، كوشپەندى ەلدەردەن بەكەر قاۋىپتەنبەگەن ەكەن. جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسى سىباننىڭ ۇرپاعى وسى كەزدە جاڭا دۇنيەگە كەلگەن. ءبىرىنشى ءابىلقايىر، ونىڭ نەمەرەسى مۇحامەد-شايباني ەلۋ جىل وتپەي ءدال بۇگىنگىدەي ەتىپ ماۋارانناحردىڭ ءوزىن شاپتى، اقساق تەمىردىڭ ۇرپاقتارىن وزدەرىنە باعىندىردى.
كەكتى كەكپەن، قاندى قانمەن جۋعان، وپاسىز اۋمالى-توكپەلى قاتىگەز زامان؟
اسكەرى اقساق تەمىر قولدارىنان مىقتاپ جەڭىلگەن التىن وردا، بوساعاسى سولقىلداعانمەن، ءالى دە ىرگەسى بىركەلكى بەرىك ەدى. الىپتىڭ اتى الىپ، كەرەك بولسا تاعى دا ەركىن ءۇش ءجۇز مىڭ اسكەر جيناپ الاتىن التىن وردا، ەدىل وزەنىنە دەيىن كەلگەن اقساق تەمىردىڭ اسكەرى قانداي مىقتى جانە جاڭا ءادىستى بولسا دا ودان شاڭىراعى قۇلاپ تۇسپەگەن. ىزا كەرنەگەن توقتامىس، قايتادان كۇش جيناپ، ماۋارانناحر بيلەۋشىسىمەن تاعى ءبىر بەلدەسە كۇرەسۋگە دايىندالا باستادى. بۇل جولى دا التىن وردانىڭ حانى، جاۋىنان تاياقتى قاتتى جەپ كوڭىلى شايلىققانمەن، ءالى دە كۇرەسە الار، بويىندا جىگەر-قۋاتى بار، قايراتكەر ەكەنىن ءبىلدىردى. ەندى وعان شىعىسىنداعى جاۋىمەن الىسۋ ءۇشىن باتىسىنداعى كورشىلەس ەلدەرگە كوز قاراسىن، ساياساتىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. ويتپەسكە امالى دا جوق ەدى. اقساق تەمىردەن ءبىر قىرى سىنعان توقتامىس اسىرەسە ورىس ەلىنە ءوزىنىڭ بۇرىنعى ساياساتىن جۇرگىزۋگە كۇشى دە، بەدەلى دە قالماعان. جىلان شاققان ادام الا ءجىپتى اتتاۋعا قورقادى، سودان با، ول ەندى باتىسىنا قاراي، بۇرىنعىداي ەمەس، جالتاقتاي بەرگەن. مىنە توقتامىستىڭ وسىنداي، اقساق تەمىر قامشىسىنىڭ ەتىنەن زاردابى ءالى تارالا قويماعان كەزىندە، ورداعا ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچ كەلدى. ول اكەسى دونسكويدىڭ تەگەۋىرىندى مىنەزىنە سالىپ، ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ جەرىن كەڭەيتۋدى تالاپ ەتتى. ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ جەرىن كەڭەيتۋدە ءبىر، ونىڭ ورىس جۇرتىنا ىقپالى كۇشەيتۋدە ءبىر. وسىنى بىلە تۇرا، توقتامىس كنياز تىلەگىن ورىنداۋعا كوندى. ول ءدال قازىرگى جاعدايىندا، وزىنە تاعى ءبىر كۇشتى كورشىسىن قارسى قويعىسى كەلمەدى. نيجنيي نوۆگورود، سۋزدال كنيازدىگىن ماسكەۋ قاراماعىنا بەردى. وسىنداي جەڭىسكە جەتكەن ۆاسيليي دميترييەۆيچ وردانىڭ ارناۋلى ەلشىسى اققوزى مىرزامەن ساراي-بەركەدەن شىقتى. ءوزى كولومنا ارقىلى ماسكەۋگە بەتتەدى دە، قاسىنداعى سەرىكتەرىن اققوزى جاساعىمەن نيجنيي نوۆگورودقا جىبەردى. نيجنيي نوۆگورود، سۋزدال كنيازى بوريس كونستانتينوۆيچ بۇل شەشىمگە كونگىسى كەلمەي، اققوزى جاساعىنا قارسى قارۋلى ەرەۋىل ۇيىمداستىرماقشى بولىپ ەدى، ءبىراق سۇيەنىشى ۆاسيليي رۋميانەس ءتارىزدى ىقپالدى بويارلار وپاسىزدىق ىستەپ، ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى. كنياز بوريستى جالعىز قالدىردى. وسى ۋاقىتتا نيجنيي نوۆگورودقا اسكەرىمەن ۇلى كنياز ۆاسيليي دميترييەۆيچتىڭ ءوزى كەلدى. كنياز بوريس كونستانتينوۆيچتىڭ قاتىن-بالالارىن قالا-قالاعا ءبولىپ جىبەرىپ، ءوزىن شىنجىرلاپ قاراڭعى تاس قامالعا قاماتتى. وسىلاي ءوزىن-وزى ەركىن ساناعان ماسكەۋ كنيازى، قاھارىن ەندى كەشە توقتامىس قولىن ماسكەۋ، كرەملىنە كىرگىزۋگە سەبەپكەر بولعان، كنياز ۆاسيليي سۋزدالسكييگە توكتى. ءبىراق ول ءىنىسى سەمەنمەن، ەكەۋى ءالى دە توقتامىسقا سەنىپ، التىن ورداعا قاشتى. ال كنياز بوريس كونستانتينوۆيچ سول تاس قامالدا شىنجىرلاۋلى جاتىپ دۇنيە سالدى. وسىلاي نيجنيي نوۆگورود ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ قاراماعىنا كىردى. دەگەنمەن، توقتامىس، ماسكەۋ كنيازىنىڭ وزىنە قاس ەكەنىن ۇمىتپادى، وعان نيجنيي نوۆگورود، سۋزدال كنيازدىگىن جىعىپ بەرگەنمەنەن، تۆەر كنيازدىگىن جىعىپ بەرمەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل كنيازدىكتىڭ ءوزى دە بۇل تۇستا ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ قولتىعىنا وپ-وڭاي كىرە قويمايتىنداي كۇيدە ەدى. وسى عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىنان-اق كنياز ميحايل ماسكەۋ كنيازدىگىنەن قاۋىپتەنىپ، تۆەر جانە وزىنە قارايتىن بوتەن شاعىن قالا بەكىنىستەرىنىڭ جان-جاعىنا بيىك قامال-قورعان تۇرعىزا باستاعان. جانە اسكەرىن دە بىركەلكى كۇشەيتىپ العان.
وسىنداي ساياساتپەن التىن وردانى ورىس ەلى جاعىنان اجەپتاۋىر قاۋىپسىزدەندىرىپ العان توقتامىس، جاتپاي-تۇرماي ەندى ليبكە كنيازى ياگويلومەن بايلانىسىن جوندەۋگە تىرىستى. ءتىپتى وداقتاس بولۋدى ويلادى. ويتكەنى ماسكەۋ كنيازىمەن قانشا ءتىل تاپتىم دەگەنمەن دە، توقتامىستىڭ ماسكەۋ مەن ليبكە كنيازدىكتەرى بىرىگىپ كەتە مە دەگەن ءقاۋپى مول ەدى. ال بۇل تۇستا، بۇل ەكى كنيازدىكتەردىڭ شەكارا جەرلەرى ارقىلى جانە قايسىمىزعا قايسىمىز باعىنىشتى بولۋىمىز كەرەك دەگەن باققۇندەستىكتەن تۋعان ءوزارا قىرعي-قاباقتىعى، كەلىسپەستىكتەرى كۇشتى ەدى. توقتامىس وسى ارازدىقتارىن پايدالانباقشى بولدى. دەمەك، ليبكە ۇستەمدىگىن قولداپ ونى ماسكەۋ كنيازدىگىنە قارسى قويۋعا كىرىستى.
ياگويلوعا جىبەرگەن توقتامىس ەلشىلەرى كورولمەن مەشىن، ياعني 1393 جىلى كراكوۆ قالاسىندا كەزدەستى. ەلشىلەر ياگويلوعا توقتامىستىڭ ارناۋلى جارلىعىن الا كەلدى.
«وسىدان ءۇش جىل بۇرىن،— دەپ جازعان توقتامىس بۇل جارلىعىندا،— ماعان قارسى قويۋ ءۇشىن بەكىش، تۇردىشاحبەردى، ءداۋىر باسقارعان كەيبىر وعلاندار اقساق تەمىرگە جاسىرىن ەدىگە دەگەن كىسىنى جىبەرگەن. اقساق تەمىر وسىلاردىڭ ايتۋىمەن بىزگە شابۋىلعا شىققان جانە ءوزىنىڭ كەلە جاتقانىن الگى وعلاندارعا حابارلاپتى. ءبىز بۇنى تەك جاۋ قالامىزعا جاقىنداعاندا عانا بىلدىك. جينالىپ، قارسى شىقپاق بوپ جاتقانىمىزدا ماعان قارسى زۇلىمدار بىردەن تابانسىزدىق ىستەدى، سونىڭ ارقاسىندا حالىق اراسىندا قوبالجۋ تۋدى. وقيعا وسىلاي بولدى. ءبىراق اللا تاعالا قايىرىمدى عوي، بەكبولات، حاجى-مەدىك، بەكىش، تۇردىشاحبەردى، ءداۋىت باسقارعان بىزگە قارسى وعلانبەكتەردى قاتتى جازالادى».
توقتامىس وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بولعان وقيعانى، ءوزىنىڭ جەڭىلۋىن ورداداعى الاۋىزدىقتان دەپ تۇسىندىرە كەپ، وسى جارلىعىندا ماسكەۋ كنيازىمەن تالاس جەرلەردىڭ شەشىمىن ياگويلوعا بەرگەنىن ايتقان! ول ءۇشىن ياگويلو ءوزىن توقتامىسقا باعىنىشتى ساناۋى كەرەك جانە چاراج تولەپ تۇرۋعا ءتيىستى دەگەن. ماماي كەزىنەن وردامەن جاقىن جۇرگەن ياگويلو توقتامىسپەن وداقتاسۋعا بار ەكەنىن جاسىرماي، اشىق كوڭىل بىلدىرگەن. ەلشىلەرگە سىي قۇرمەت كورسەتىپ، توقتامىسقا دوس ەكەنىن ايتىپ ولاردى التىن ورداعا قايتارعان.
دەمەك، توقتامىستىڭ جاتسا-تۇرسا بار ويى اقساق تەمىرمەن تاعى ءبىر شايقاسىپ ءوش الۋ بولدى. ول قايتادان اسكەرىن جيناپ دايىندالا باستادى. اقساق تەمىردىڭ تاعى يرانعا اتتانعانىن ەستىپ، ماۋارانناحر امىرشىسىمەن سول جاقتا ۇپاي ايىرماقشى بوپ قالىڭ قولمەن تاۋىق، ياعني 1394 جىلدىڭ باسىندا دەربەنت قاقپاسىنا تاياندى. مىنە، وسى كەزدە توقتامىستىڭ جانىنا شىن باتقان ءبىر وقيعا بولدى.
سادات-بەگىم ەدىگەنى شىن ۇمىتقان. جۇرەگىنە تەك وعان دەگەن ءوشى عانا قالعان. جاي ايەل بولسا، ارينە، ءبىر كەزدە جاقسى كورگەن كىسىسىنە مۇنداي كەكتەسە قويماس ەدى. ومىردە نە بولمايدى، تاعدىر جازباعان ەكەن، ءبارىن دە كەشىرەر ەدى. ءبىراق سادات-بەگىم ونداي ايەل ەمەس ەدى، ەدىگەنىڭ باياعىدا ىستەگەن وپاسىزدىعىن كەشىرە. المادى. اسىرەسە ونىڭ وزىنە قاراماي كەتكەنىن ەمەس، ءوزىن جانەكەدەن كەم كورگەنىن جۇرەگىنە ماڭگى قالعان داقتاي، قورلىق ساقتادى.
سادات-بەگىم ءالى دە جاس ەدى، كەلىن بوپ تۇسكەندەگى تۇنعىشىنان كەيىن ول ەكىنشى رەت بالا كوتەرمەگەن. سوندىقتان با، الدە توقتامىستىڭ ەندى شىن جاقسى كورەتىن جاس بايبىشەسىنە اينالعاندىعىنان با، ول ءوزىن قىزدان كەم ساناماعان. كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە دەگەن. جاراعان بەدەۋدەي سىمباتتى دەنەلى ايەل، بوكسەلى اش بەلى بۇرالىپ، اياعىن ساندەنە، ىرعالتىپ باسىپ، ءالى دە تالاي جاس جىگىتتەردىڭ كوزىنىڭ قۇرتىن الاتىن. تەك قاراقات كەزدەرى عانا بۇرىنعىداي جاۋدىراپ تۇرمايتىن، جانارلارىنا ءبىر قاسىرەت، الدە وكپە ۇيالاعانداي، ولارى ءسال سۋىق تارتقان. دەمەك، وسى ءبىر ىشىندە جاتقان سىردى، ءتىرى جانعا بىلدىرگىسى كەلمەگەن، سول بۇرىنعى قالپىنداعىسىنداي ۇنەمى كوڭىلدى ۇستاۋعا تىرىسقان كەربەز سادات-بەگىم، قۇربى-قۇرداستارىنا، قاينى اعا، قايىندارىنا ازىلدەرىنە ءازىل قايتارىپ، جاستىق قىزىقتان ءالى دە كەت ءارى ەمەستىگىن بايقاتىپ تا قوياتىن. وسى سەبەپتەن دە، حان ورداسىنان اۋىلى بولەك جاس بايبىشەگە، كوز قىرىن سالاتىندار دا از بولمايتىن، ءبىراق ولار شەشىمگە تەز قاتال مىنەزدى التىن وردا حانىنىڭ كارىنەن سەسكەنىپ، تاقا ەرلىك كورسەتە المايتىن.
تەك ءبىر ادام عانا ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن، سەسكەنبەيتىن، سادات-بەگىمنىڭ ءبىر اۋىز «جارايدى» دەگەن لەبىزىن ەستىسە، وتقا تۇسكەن كوبەلەكتەي، نەگە بولسا دا تاۋەكەل ەتۋگە بار ەدى ول ادام. بۇل وسى حان بايبىشەسىنىڭ ورداسىن كۇزەتتىرىپ قويعان جاساقتىڭ باستىعى داۋلەتبەك ەدى. قارا تورى كەلگەن، سۇڭعاق بويلى، كۇش يەسى سويىلكەر، قىرىقتان اسىپ بارا جاتقان كىسى. اق وردا حاندارىنىڭ تولەڭگىتتەرىنەن شىققان. توقتامىستىڭ بالا جاستان بىرگە وسكەن، وعان جان-تانىمەن بەرىلگەن، قان مايداندا، سان مارتەبە بىرگە بولعان سەنىمدى ادامى. ادالدىعى، تاباندىلىعى حان الدىندا تالاي رەت سىنالعان. سول سەبەپتەن دە توقتامىس ونى جانىنداي جاقسى كورەتىن، بايبىشەسىنىڭ اۋىلىنا كۇزەت ۇستايتىن جاساقتىڭ باسشىسى ەتىپ قويعان. ءبىراق، ومىردەگى، دۇنيە-تىرشىلىكتەگى، مايدان جورىقتاعى ادالدىق بار دا، ءلاززاتتاعى ادالدىق بار. كەيدە ەكەۋى ەكى دۇنيە. بىرىنشىسىندە ءوزىن-وزى بولاتتاي بەرىك ۇستاعان كىسى، ەكىنشىسىنە كەلگەندە، مايداي ەرىپ، قويداي جۋاسي قالادى. ونىڭ بەرىكتىگىنەن، ادالدىعىنان دىم دا قالمايدى. جۇرەگىن ەلجىرەتىپ، كۇيدىرىپ، جاندىرىپ بارا جاتقان دەرتكە شىداي الماي، حاننىڭ حاندىعىنان، باتىردىڭ باتىرلىعىنان قورىقپاي، سول ءبىر ايەلدىڭ وتتاي ىستىق قۇشاعى ءۇشىن نەگە بولسا دا بارادى. وتقا ءتۇس دەسەڭ وتقا تۇسەدى، جاۋعا شاپ دەسەڭ جاۋعا شابادى.
بۇنداي قاسيەت ارينە، ادامنىڭ مىنەزىمەن جان سەزىمىمەن بايلانىستى. داۋلەتبەكتىڭ ءجۇزى سۋىق بولعانىمەنەن، جۇرەگى ىستىق ەدى. سول ىستىققا ول شىداي المادى. رەتى كەلگەن ءبىر وڭاشادا سادات-بەگىمگە ول ءوزىنىڭ سىرىن اشتى. كۇزەت باستىعىنىڭ ىنتىعىپ جۇرگەنىن بۇرىننان بىلەتىن سادات-بەگىم، وعان كۇلىمسىرەي قاراپ:
— توقتامىس حاننان قورىقپايسىڭ با،— دەدى.
جۇرەك كۇيىگى دەگەن ۇلى ءامىرشى بار ەكەن،— دەدى داۋلەتبەك.— ول حان قاھارىنان دا، دوس بورىشىنان دا كۇشتى ەكەن.
— سولاي دەڭىز...
سادات-بەگىم بۇدان ارتىق ءسوز ايتپاعان. ءبىراق اشۋ شاقىرماعان. بىرەۋ كەلە جاتقانداي جالت بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن. داۋلەتبەك بۇدان كەيىن سادات-بەگىمگە بۇرىنعىدان جامان قۇمارتا تۇسكەن. كوڭىل شىركىن الدەنەدەن دامەلەنگەندەي، الدەنەنى كۇتكەندەي، بىتەۋ جارا بوپ جۇدەي تۇسكەن. بۇل اڭگىمە بۇكىل دالانى كوكوراي شالعىن بەلۋاردان كومگەن شىلدەنىڭ باس كەزىندە بولعان. ال تامىزدىڭ اياق كەزىندە، توقتامىس، ءوزى يرانعا جورىققا دايىندالىپ جاتىپ، سادات-بەگىمدى داۋلەتبەك باسقارعان شاعىن قوسىنمەن كاففا بەكزادالارىنىڭ، كۋپەستەرىنىڭ ارناۋلى شاقىرۋىمەن قوناققا جىبەرگەن.
كاففا باسشى-بيلەۋشىلەرىنە اسىل بۇيىم تارتۋ-تارالعىسىن ارتقان كىلەڭ تاقىر ءجۇن، قىزىل نارلار تىركەلگەن كوشپەن ساراي-بەركەدەن شىققان كەرۋەن جولاي قونا-جاستانا قىركۇيەكتىڭ اياق كەزىندە كاففاعا جەتكەن. بۇل شاھاردىڭ بيلەۋشىلەرى، ساۋداگەر، كەمە جۇرگىزۋشىلەرى التىن وردا حانىنىڭ ايەلىنە كەرەمەت قوشامەت كورسەتكەن. كۇندە توي، كۇندە مەيرام. وسىنداي كاففاداعى ءبىر ۇلكەن توي-جيىندا سادات-بەگىم ەدىگەنى كوردى. كەڭ بايتاق الاڭدا، ءيىن تىرەسكەن جۇرتپەن بىرگە التىن وردا حانىنىڭ سۇيىكتى ايەلى اسىراندى قاراتالدىڭ كوگەرشىندى ۇستايتىنىن قاراپ، تاماشالاپ تۇرعان. الاڭ ورتاسىنداعى تىزەرلەپ وتىرعان، سەڭسەڭ بورىكتى تۇرىكمەننىڭ بالا جىگىتى جەردەگى جاشىكتىڭ ەسىگىن اشىپ، بىرنەشە كوگەرشىن قۇستاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بوساتىپ جىبەردى. سول ساتتە-اق الگى جىگىت قارعى باۋىنان ۇستاعان سارعىلت ءجۇندى، تىكىرەيگەن قۇلاقتارىمەن قۇيرىعىنىڭ ۇشى قاپ-قارا قاراتالدى دا «اپ!» دەپ قويا بەردى. جاشىكتەن ۇشقان كوگەرشىندەر ءۇش-تورت قۇلاشتاي كوككە كوتەرىلىپ ۇلگىرمەدى، قاراتال ءسال قوزعالا ءتۇسىپ، ىتقىپ سەكىرىپ بارىپ، ەكى-ۇش قۇستى ءىلىپ ءتۇستى. بالا تۇرىكمەن ەندى، كەپتەرلەر سالىنعان ەكىنشى جاشىكتى وزىنە تايادى.
قاراتالدىڭ تورت-بەس قۇلاشتاي بيىك سەكىرىپ جەردەن كوتەرىلىپ ۇشا جونەلگەن كوگەرشىندەردى جىبەرمەي، قالاي قاعىپ تۇسكەنىن كورىپ، جۇرت ءماز-مايرام ەدى. سادات-بەگىم دە تاڭ-تاماشا بوپ قاراپ تۇرعان. وسىنداي ويىندى تاماشالاعان جۇرت كەنەت، ابىگەرلەنە ەكى بولىنە قالدى. سادات-بەگىم «نە بولدى؟» دەگەندەي جان-جاعىنا قارادى. الاڭنىڭ وڭ جاعىندا ساۋىت، دۋلىعا كيگەن، كىلەڭ قارا كوك تەكە-جاۋمىت مىنگەن، قارۋ-جاراقتى ءبىر توپ سىپايلار كەلە جاتىر ەكەن. ءبارىنىڭ الدىندا نارداي قاراكوك تۇلپار مىنگەن ەدىگە، ول كۇمىس ەرىنىڭ ۇستىندە ءبىر قىرىنداي وتىرعان. قاراپايىم قالا تۇرعىندارى كەلە جاتقان جاساقتى كورىپ، بۇلاردىڭ تيمەيتىنىن بىلسە دە، قاق ءبولىنىپ جول بەرىپ جاتىر. ءيا، بۇل ەدىگە ەدى. تەمىر-قۇتلىق پەن ەكەۋىنىڭ اۋىلدارى وسى كاففا قالاسىنىڭ تەرىسكەي شەنىندەگى قارا تەڭىزدىڭ وسى كۇنگى سيمفەروپول شاھارى تۇرعان جازىق دالاسىنا كوشىپ كەلگەندەرىنە ەكى جىلداي بولىپ قالعان. سودان بەرى بۇلارعا قىرىمداعى ءبىرتالاي جۇرت قوسىلىپ، ەدىگەنىڭ ماڭى ەلەۋلى كۇشكە اينالا باستاعان-دى.
ەدىگە كەيبىر جەڭىل قوسىندارىمەن شايقاسىپ، ولاردى بۇل ارادان قۋىپ، قىرىم توڭىرەگىن يەلەنۋدى ويلاعان. ال اقساق تەمىردەن سوققى كورگەن التىن وردا حانى، كورشىلەس ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسىن تارتىپكە كەلتىرىپ، جاڭادان اسكەر جيناپ، اقساق تەمىرمەن قايتادان سوعىسپاق بوپ اۋرەلەنىپ ءجۇرىپ، ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىقتىڭ بۇل قوقان لوققى ارەكەتتەرىنە بالەندەي ءمان بەرمەگەن. بۇلاردى وزىمەن پارا-پار تۇسەر جاۋ كورمەگەن. سول سەبەپتەن بار كۇشىن بوتەن جورىقتارىنا سالعان. الدا-جالدا ەدىگە بارماي بارا جاتسا، يراننان قايتقاننان كەيىن، قۇرتارمىن ول كوكىگەن ماڭعىتتى دەپ ويلاعاندا قويعان. وسىلاي شەشكەن توقتامىس، ايەلىنىڭ كاففادان قايتۋىنا قاراماي، قاراشانىڭ باسىندا يرانعا جورىققا اتتاناتىن قوسىندارى جينالاتىن تەرىسكەي كاۆكازعا ءجۇرىپ كەتكەن.
ەدىگە بولسا توقتامىستىڭ وزىنە جەڭىل قاراعانىن پايدالانا بىلگەن. ول بۇل كەزدە قىرىمنىڭ ءبىراز رۋلارىن، اسىرەسە ماڭعىت تايپالارىنىڭ كەيبىر بەلدى كىسىلەرىن وزىنە قۇپيا تۇردە تىلەكتەس ەتىپ العان. ال وزىنە تىكەلەي باعىناتىن جىگىتتەرىن تاستاي ەتىپ قارۋلاندىرىپ بولعان. وسىنداي جاعدايعا جەتكەن ەدىگە ەندى تەك توقتامىستىڭ اقساق تەمىر نە ورىس كنيازدەرىمەن سوعىسىپ، تاعى ءبىر تاياق جەگەن كەزىن كۇتىپ، قولىنا تۇكىرىپ دايىندالا بەرگەن. بۇگىن ونىڭ كاففا قالاسىنا كەلۋى دە وسىنداي الداعى كۇرەسىنىڭ قامىنان تۋعان. ول كاففا بيلەۋشىلەرىمەن، اسكەر جانە قارۋ الۋ جايىندا كەلىسىم ءسوز جۇرگىزبەكشى ەدى. ەدىگەنىڭ بۇل تىلەگىنە كاففا بيلەۋشىلەرى دە نيەت بىلدىرگەن. سول ءۇشىن بۇگىن تاڭەرتەڭ وسى شاھارعا كەلگەن. توقتامىستىڭ ايەلىنىڭ وسىندا ەكەنىن ەستىپ، ءبىر رەتتە ونى تۇتقىن ەتىپ، ءوز ورداسىنا الىپ كەتپەكشى بولعان. ءبىراق كەلىسىم ءسوز جۇرگىزۋگە كەلگەن قالاسىنىڭ قوناعىن، ونداي كۇيگە ۇشىراتۋعا قايمىققان. سول سەبەپتەن سادات-بەگىم ويىن كورىپ تۇرعان الاڭنىڭ ۇستىمەنەن ادەيى وتكەن. ىڭعايى كەلسە سادات-بەگىمدى ءبىر قورلاپ كەتپەك تە ەدى.
راسىندا ءبۇيتۋ ەدىگەنىڭ قولىنان كەلەدى. ول سول حان ايەلى تۇرعان اربانىڭ جانىنان ءباز-باياعى قىرىنداي وتىرعان قالپىنان سەلت ەتپەي وتە بەردى. اربا ۇستىندە تۇرعان التىن وردا حانىنىڭ ايەلى بار ما، جوق پا، وعان ءتاجىم ەتپەك تۇگىل، بۇرىلىپ تا قارامادى. التىن وردا حانىنىڭ ايەلى دە، ءتىپتى داڭقى الەمدى جارعان التىن وردانىڭ ءوزى دە، ونىڭ تەگەۋىرىندى حانى توقتامىستىڭ دا، وزىنە بار-جوعى بىردەي دەگەندەي، ەشكىمدى مەنسىنبەگەن، ءوزىن سول تاكاپپار ۇستاعان قالپىندا موينىن ءبىر بۇرماستان ءوتتى دە كەتتى.
ەدىگەنىڭ التىن وردا حانىمىنا ءلازىم ەتپەگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى كوردى.
مۇنداي قورلىق بولماس!
سادات-بەگىم توپ الدىندا كەلە جاتقان ەدىگەنى العاشقى رەت كوزى شالىپ قالعاندا كەنەت دەنەسى ءدىر ەتە تۇسكەن. الدەنەگە جۇرەگى تىپىرشىپ، بويىن ءبىر ىستىق لەپ بيلەپ كەتكەن.
ال ەدىگە بولسا، بۇعان موينىن دا بۇرعان جوق. سول بوپ-بوز بوپ، قاباعى تۇكسيگەن، ءسال قىرىن وتىرعان قالپىندا الىستاي بەرگەن.
وسىنىڭ ءبارى دە ءيىن تىرەسكەن جۇرت كوزىنشە بولدى.
بۇكىل التىن ورداعا ايگىلى سۇلۋدى، حانىمدى، باقشاعا قويعان ۇركىتكىش قۇرلى كورمەگەنى سادات-بەگىمگە قاتتى باتتى.
اسىرەسە سۇلۋ ايەلگە جۇرت كوزىنشە كوز قىرىن سالماعانى جۇرەگىن ورتەپ جىبەردى.
سادات-بەگىم قورلانعانىنان جىلاپ جىبەردى.
ەندى بۇرىنعى وشتىگىنە تاعى وشتىك قوسىلدى.
ول بۇدان ءارى قاراتال ويىنىن كورگىسى كەلمەدى، دەرەۋ وزىنە ارنالعان سارايعا قايتتى. دەرەۋ داۋلەتبەكتى شاقىرتتى.
— ەگەر، ەدىگەنىڭ باسىن اكەپ مەنىڭ الدىما قويساڭ، مەن سەندىكپىن! — دەدى.
— جارايدى،— دەدى داۋلەتبەك.— ەدىگەدە بىرەۋ ەمەس، ەگەر مىڭ باس بولسا دا بىرەۋىن قالدىرماي كەسىپ اكەپ بەرۋگە بارمىن، مىنە سەرتىم!
ول ءوزىنىڭ كۇشىنە، ايلاكەرلىگىنە سەندى. جانە ەدىگەنىڭ توقتامىستىڭ شىن قاسى ەكەنىن بىلەتىندىگىنەن. التىن وردا حانىنىڭ الدىندا تاعى ءبىر كورىنىپ قالماق بولدى.
وعان ىستەمەك ءبىر وپاسىزدىعىن، ونىڭ قاس جاۋىن ولتىرگەن ەڭبەگىممەن جۋارمىن دەدى ول ىشىنەن.
ءدال وسى ساتتە داۋلەتبەك حان ايەلىنىڭ قۇشاعى ءۇشىن ءوز باسىنا ءوزى جەتەرىن بىلمەدى.
ءتۇن ورتاسىندا، ەبىن تاۋىپ، اۋىلدىڭ ءبىر ءيتىن ۇرگىزبەي، ەدىگەنىڭ اقبوز ەڭسەلى ورداسىنا كىرگەن داۋلەتبەك، ۇي-ىشىنە كوزىن ۇيرەتىپ العالى قولىنداعى قانجارىن ارتىنا تاسالاپ ءسال تۇردى. ازدان كەيىن، تۇندىگى اشىق شاڭىراقتان اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان جەردە — وڭ جاقتاعى اق مامىق توسەكتىڭ ۇستىندە، جۇبايى جانەكەمەن قاتارلاسا جاتقان اق كويلەك، ىستاندى ەدىگەنى كوردى. ۇستىندەگى كورپەسى ايەلىنە قاراي اۋىپ كەتكەن. جانەكەنىڭ كورپە شەتىنەن اق جاستىققا توگىلە جايىلعان قارا شاشىمەن بوزعىلت ءجۇزى عانا اعاراڭدايدى. شالقاسىنان قورىلداپ جاتقان ەدىگەنىڭ جانىندا ءبىر قالىپتى پىس-پىس ەتەدى.
داۋلەتبەك ەندى ىربىز ءتارىزدى اياعىن ەپتەپ باسىپ، قولىنداعى قانجارىن ىڭعايلاپ، ەدىگەنىڭ باس جاعىنا تايادى. ءدال وسى ۋاقىتتا كەنەت اتىپ تۇرعان ەدىگەنى كوردى، كەيىن بۇرىلۋعا مۇرشاسى كەلمەي قالدى، نايزاعايداي جارق ەتكەن جىڭىشكە الداسپان باسىن انانداي جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
ەدىگەنىڭ قالاي بۇنىڭ ۇيگە كىرگەنىن ءبىلىپ قالعانىن ويلاپ تا ۇلگىرمەي داۋلەتبەك سول ساتتە دۇنيە سالدى.
ال ەدىگە وزىنە تانىس داۋلەتبەكتى كۇتىپ جاتقان. كەشە كاففادان قايتىپ كەلە جاتىپ، ءبىر دولى تاۋ وزەنىنەن ات جالداپ ءوتىپ جاتقاندا، سۋ ورتاسىنا جەتكەن كەزدە، الدەقالاي ارتىنا بۇرىلىپ كەيىن قالعان جاعانىڭ ءبىر تاسالاۋ بۇلتارىسىندا اتىمەن تۇرعان قارۋلى جىگىتتى كورگەن. توقتامىستىڭ ەڭ سەنىمدى ادامىنىڭ ءبىرى داۋلەتبەك ەكەنىن تاني كەتكەن. ونىڭ اسقان مەرگەن ەكەنىن دە بىلەتىن ەدىگە، ءدال ءقازىر اتىپ تاستاماي، اڭدىپ كەپ ءولتىرىپ باسىن حانىمنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، سوعان اپارىپ بەرمەكشى ەكەنىن دە تۇسىنگەن. ەگەر داۋلەتبەك بۇنى قۇر ولتىرگىسى كەلسە، اتىنىڭ جالىنان ۇستاپ ءجۇزىپ بارا جاتقان ەدىگەنى ءبىر جەبەسىمەن-اق سۋ تۇبىنە جىبەرەر ەدى، ال ول ءويتۋدىڭ ورنىنا بەرگى جاققا ءوزى دە وتپەكشى بوپ تۇر... ەدىگە ءبارىن ۇققان. سودان كەشەدەن بەرى ول داۋلەتبەكتى كۇتۋدە ەدى. ونىڭ عاجايىپ ەپتى ەكەنىن دە ەدىگە بىلەتىن. اڭدىعان جاۋىنىڭ ءبىر سوعار كەزى ءتۇن ەكەنىن ءتۇسىنىپ، كۇندىز ۇيىقتاپ الىپ، باعانادان بەرى ادەيى ۇيىقتاعان بوپ قورىلداپ جاتقان.
ەرتەڭىنە داۋلەتبەكتىڭ بەلىندەگى قورجىنىن شەشىپ الىپ، ءوزىنىڭ باسىنىڭ ورنىنا ونىڭ باسىن سالىپ، سادات-بەگىمگە ءبىر جىگىتىنەن سالەمدەمەگە جىبەرگەن.
حان ايەلىنىڭ وزىنە قانشالىق وشىككەنىنە كوزى جەتىپ، ەدىگە تەك بۇنىمەنەن قويمادى، سادات-بەگىمنىڭ كاففادان شىعاتىن كۇنىن كۇتىپ، جاساعىمەنەن ءبىر توعاي اراسىندا ۇزاق جاتقان. اقىرى حان ايەلىنىڭ كوشى دە كورىنگەن. ەدىگە جاساعى، كوشتى دەرەۋ شاپقان. كەرۋەننىڭ قارسىلاسقان قارۋلى كۇزەتشىلەرىن تەگىس ولتىرگەن. سوسىن دۇنيە-مۇلىكتەرىن توناپ الىپ، حان ايەلىن وزىنە ىستەگەن قاستىعىنا، وتكەن جىلى تويدا قىمىزعا ءزارىن قوسىپ بەرگەنى ءۇشىن، تىرداي جالاڭاش ەتىپ شەشىندىرىپ، مايلى جەرىنەن دۇرەلەپ، ءبىر اتتىڭ ۇستىنە ەتپەتىنەن جاتقىزىپ بايلاپ، التىن ورداعا قاراي ايداتىپ جىبەرگەن.
بۇل قورلىققا شىداي الماعان سادات-بەگىم، توقتامىسقا جاتاتىن ءبىر اۋىلعا جەتپەي جىندانىپ كەتكەن.
توقتامىس ەستىگەن سۋىق حابار وسى ەدى. بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلانعان التىن وردا حانى، ءبىر مەزەت بۇكىل اسكەرىن كەيىن بۇرىپ، ەدىگەنىڭ اۋلىن، وعان ەرگەن جۇرتتى قورشاپ الىپ ءبىرجولاتا قىرىپ تاستاماق بولدى. ەدىگەنىڭ سادات-بەگىمگە ىستەگەن قورلىعىن وزىنە كەلتىرۋدى دە ويلادى. ءبىراق اشۋى ءسال باسىلعان شاعىندا، ءبىر مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن، ءبىر قاتىننىڭ نامىسىنا ايىرباستاۋدى دۇرىس كورمەدى. ەگەر بۇگىن بۇل اقساق تەمىردى قۇرتپاسا، بيىل بولماسا، كەلەسى جىلى ونىڭ التىن وردانى قۇرتاتىنىن ويلاي كەلىپ، توقتامىس بۇل جولى قىرىم ساپارىنان باس تارتتى.
اشۋدان ءىشى قازانداي قايناسا دا امال جوق، ەدىگەنىڭ سىباعاسىن كەلگەن سوڭ بەرەرمىن دەپ اسكەرىن يرانعا قاراي اتتانۋعا بۇيرىق بەردى.
ءبىراق يران جورىعىنان قايتقاننان كەيىن ەدىگەدەن ءوش الارداي ەش مۇمكىندىگى بولمادى. سوڭىنان، التىن وردا تاعىنان ايىرىلعان توقتامىستىڭ «سول جولى ەڭ الدىمەنەن ەدىگەنى نەگە قۇرتپادىم؟» دەگەن وكىنىش ولە-ولگەنشە ەسىنەن كەتپەگەن.
التىن وردانىڭ ءالي، ءىلياس وعلاندار ءجان يسابەك، جاقلى بي باسقارعان اسكەرى قازان ايىنىڭ قارا سۋىعىندا دەربەنت قاقپاسىنان ءوتىپ، شيرۆاننىڭ قالالارىن شابۋعا قىرىسكەندە، اقساق تەمىر تەرىسكەي گرۋزيادا سوعىسىپ جاتقان. ورداسى وسى كۇنگى ءازىربايجان جەرىندەگى شەكى شاھارىندا تۇرعان. توقتامىس اسكەرىنىڭ شيرۆانعا كەلگەنىن ول سول تاۋىق، ياعني 1394 جىلى قازان ايىنىڭ جيىرما التىسى كۇنى ەستىدى. جانە توقتامىستىڭ ول ارانىڭ ءبىراز قالا، قىشلاقتارىن شاۋىپ، توناپ ۇلگىرگەندەرىن دە ءبىلدى. بۇل كەزدە، شيرۆان ولكەسى تەگىسىمەن اقساق تەمىر قول استىنا كىرىپ قالعان-دى. توقتامىستىڭ بۇل جولعى قىلىعىنىڭ دا ماۋارانناحر ءامىرشىسى تاعى وزىنە قارسى قاستىق ەكەنىنە شەك كەلتىرمەدى. وردا قوسىندارىنا تويتارىس بەرۋگە ول دەرەۋ ءوز قولدارىنا بۇيرىق بەردى. توقتامىسپەن تاعى دا ءبىر كەزدەسىپ، ونى ءبىرجولاتا قۇرتپاي، العا قاراي گرۋزيا، ارمەنيا، يراكتىڭ وڭتۇستىك جاعىن مۇلدەم جاۋلاپ الۋعا اتتانا المايتىندىعىن اقساق تەمىر ءتۇسىندى. سول ءۇشىن سوعىسىپ جاتقان گرۋزيانىڭ شەكاراسىنا شامالى شاعىن قوسىندارىن تاستاپ، بار اسكەرىن توقتامىس جاعىنا توكتى. ال توقتامىستىڭ بۇل جولعى سوعىسۋ ساياساتى كوپ وزگەرگەن-دى. ول اقساق تەمىر اسكەرىن جەكەلەپ قۇرتپاق بولاتىن، امىر-تەمىر تاعى بۇعان بار كۇشىمەنەن قارسى شىققانىن ەستىپ، ول دەرەۋ تاعى كەيىن شەگىندى. تاعى كۋرا وزەنىنىڭ ار جاعىنا بارىپ بەكىندى.
ال اقساق تەمىر ءوزىنىڭ قىستى كۇنى سوعىسپايتىن ادەتىنە سالىپ، جەتى قولىن اتتارىنىڭ تەبىنىنە لايىقتى ماحمۇداباد جايىلىمىنا ورنالاستىردى. ءوزى فاحراباد قىشلاعىنىڭ قاسىنداعى قالىڭ-گۇنبەدە دەگەن جەرگە ورداسىن تىكتى، ول ارادا اسكەرىن تىنىقتىرىپ، ماۋارانناحردان قوسىمشا جاۋىنگەرلەر الدىرىپ، قىستاپ شىقپاق بولدى.
كەلەسى يت، ياعني 1395 جىلى كوكتەم تۋىپ، جەر بەتى قاتىپ، ءشوپ شىققان كەزدە ول توقتامىس اسكەرىنىڭ سوعىسقا قانشالىق دايىن ەكەنىن تەكسەردى. سوسىن باس بايبىشەلەرى ساراي-مۇلىك حانۋم مەن تۇمان اكانى ءۇي ىشىمەنەن سامارقانتقا قايتاردى. ال شولپان-مالىك-اكا مەن وزگە كىشى قاتىندارىن تولىپ جاتقان كۇڭ، قۇل باقىلاۋشى، كۇزەتشىلەرىمەن سۇلتانياعا — تابريزگە جۇرگىزدى. سودان كەيىن بارىپ، قالىڭ اسكەرىمەن تاعى جەتى قول بولىپ، كۋرا وزەنىنىڭ جاعاسىنا قاراي بەت الدى. دەگەنمەن، اقساق تەمىر ايىپ مەنەن بولماسىن دەگەندەي، «سوعىسپايىق، بىتىمگە كەلەيىك» دەپ جول ۇستىندە حات جازىپ توقتامىسقا قىزىل ءتىلدىڭ شەبەرى المالىكتىق ءشامسيددين ءبيدى ەلشى ەتىپ جىبەردى. ءوزى اسكەرىمەن بۇل كۇندەرى، ەلشىسى قايتىپ كەلگەنشە سابىرلىق ىستەپ ەلبۋرس تاۋىنىڭ ەتەگىندە ايالداپ قالدى.
الەم بىتكەن، ساندىقتان الىپ شىققان جاننات ىشىكتەي قۇلپىرىپ تۇر. كوكتەمنىڭ حوش ءيىستى كوگال ءشوبى مۇرىن جارادى. كۋرا وزەنىنىڭ بويىن تەگىس الىپ كەتكەن شىرشا، ەمەن، بالقاراعاي توعايى تۇتاسا قالعان. سولاردىڭ ىشىنەن سان ءتۇرلى قۇس ءۇنى ەستىلەدى.
توقتامىس التىن تۋلى اق شاتىرىنان شىقتى. ءبىر ءسات وسى ءبىر كەرەمەت تامىلجىعان اۋەندى جان-جاعىن قورشاي قالعان تابيعات كوركىنە تاڭدانا قاراپ، ءسال تۇردى. «دۇنيە شىركىن، قانداي تاماشا ەدىڭ، وسىنى دا قيىپ كەتەمىز عوي ءبىز ادام دەگەن بەيباق!» دەدى ول وزىنە-وزى الدەنەدەن قوبالجىعانداي. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن اقساق تەمىر اسكەرىنىڭ وزدەرىنە قاراي قوزعالعانىن ەستىگەن. كەشە ءتۇس اۋا امىرلەر كەڭەسىن شاقىرعان. سوندا، التىن وردانىڭ قولباسشىسى ىلعي يگى جاقسى ءامىر، بي، باتىرلارى ءبىر داۋىستان اقساق تەمىرگە بۇل جولى دا قۇندىرشا جاعاسىنداعىداي تابان تىرەپ قارسى تۇرماق بوپ شەشكەن. اقساق تەمىردىڭ قانداي جاۋ ەكەنىن بىلەتىن توقتامىس، وسى بولاشاق ۇرىستان سەسكەندى مە، ايتەۋىر بۇگىن توسەگىنەن تۇرعان شاعىنان-اق ءبىر ءتۇرلى قوبالجۋلى، كوڭىلسىزدەۋ ەدى. الدە التىن وردا حانىنىڭ مۇنداي جاعدايى بوتەن سەبەپتەن تۋدى ما؟ كىم ءبىلسىن... دەمەك، سوڭعى كەزدەردە، جايشىلىقتاعىداي ەمەس، ءبىر جامان ءتۇس كورگەن ادامداي قاباعى قاتۋلى جۇرەتىن بولعان. جانە وسى ءبىر ءوزىن جۇدەتىپ بارا جاتقان وي-قيالدارىن جەڭگىسى كەلىپ، كوپتەن بەرى جاتار الدىندا ءبىراز ۋاقىت ماي شامنىڭ جارىعىمەن ءوزىنىڭ ەڭ كەنجەسى جانە وزگەلەرىنەن جاقسى كورەر زەرەك ۇلى قادىربەردىگە قىپشاقي قيسا، داستانداردى وقىتاتىن. مۇندايدا ەرتەك، جىر قۇمار كەن-جانباي، كىشى داۋلەت ءتارىزدى باتىرلار دا، ورداسىنىڭ ماڭىنداعى امىرلەر دە بىرگە بولاتىن. ال وتكەن تۇندە بۇلارعا قادىربەردى اتاقتى نيزاميدىڭ «حوسراۋ مەن شىرىننىڭ» فارسىدان تۇركى تىلىنە قۇتبا اقىن اۋدارعان اۋدارماسىن وقىپ بەرگەن. قادىربەردى ءوزىنىڭ ادەمى داۋسىمەن اندەتە توقسان تاراۋ، ون ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ جولدان تۇراتىن شىعىستىڭ، فارسىنىڭ ۇلى داستانىنىڭ قىپشاقي ءتۇرىن ءۇش كۇن وقىعان. بۇگىن ءتۇن ورتاسى اۋا ازەر بىتىرگەن. وسى ءبىر ءوز ءىنىسى جانىبەك حاننىڭ قولىنان ولگەن تىنىبەك حانعا ارنالعان اۋدارما، تۇندە توقتامىستى كوپ تولقىتقان. ول جانىندا وزىمەن بىرگە وتىرعان بيتىكشى قارت ۇيعىر نيازدان قۇتبانىڭ كىم ەكەنىن، قالاي ولگەنىن سۇراعان.
— قۇتبا حورەزمدە تۋعان،— دەدى بيتىكەش،— ساراي-بەركەگە سوڭىنان كەلگەن. تىنىبەك حاننىڭ كەزىندە ءوزىنىڭ وسى اۋدارماسىن بىتىرگەن. حاننىڭ وزىنە ەتكەن جاقسىلىعى ءۇشىن تۇركى تىلىندەگى وسى ەڭبەگىن تىنىبەك پەن ونىڭ ايەلىنە باعىشتاعان. التىن وردا تاعىنا تىنىبەك پەن جانىبەك تالاسقان كەزىندە، تىنىبەك جاعىندا بولعان. سوڭىنان جانىبەك جەڭگەندە، تەك تىنىبەك پەن ونىڭ ايەلى عانا قازا تاپقان جوق، ولاردى قوشتاعان كىسىلەر دە دۇنيەمەن قوشتاسقان. ەكى تۇيە سۇيكەنسە ورتادا شىبىن ولەتىن ادەتى عوي. سول تۇستا، ءسىرا، قۇتبا اقىن دا ولتىرىلگەن ءتارىزدى.
توقتامىسقا بيتىكشەنىڭ سوڭعى سوزدەرى ءتىپتى ۇناماعان. ءبىراق ءوزىن بالا جاسىنان تاربيەلەپ، ارابشا، فارسىشا، تۇركى تىلىنشە دە حات تانىتىپ، دۇنيە تانىتقان كارى مۇعالىمىنە بالەندەي قاتتى ءسوز ايتۋعا ءداتى بارماي، تەك قاباعىن شىتقان دا قويعان.
مۇمكىن، سول وتكەن تۇندەگى قادىربەردى وقىعان داستاننىڭ تەرەڭ ماعىنالى سوزدەرى كوڭىلىن تولقىتتى ما، ايتەۋىر ءتۇنى بويى جوندەپ ۇيىقتاي الماي شىققان. ال بۇگىنگى قاباعىنىڭ كىربىڭ تارتۋى دا، كىم بىلەدى، سونان شىعار؟..
جوق، ءتىپتى ونان ەمەس. سوڭعى كەزدە توقتامىس كوپ نارسەنى باسقاشا ويلاي باستاعان. دۇنيەنىڭ تىرەگى تەك سوعىس قانا ما؟ وزىنەن بۇرىن وتكەن باتۋ، بەركە، وزبەك، جانىبەك ءبارى دە سوعىسقان. ءبىراق سوعىسپەن قاتار ولار التىن وردانىڭ سان ءتۇرلى، رۋحاني كۇشتەرىنىڭ تۋۋىنا دا سەبەپكەر بولعان. سوناۋ جىبەك جولىنان باستاپ، ساراي-باتۋ، ساراي-بەركە، گۇلىستان ءتارىزدى قالالار سالدىرعان. حورەزم مەن رۋمعا ەلىكتەپ التىن وردانىڭ وزىنە عانا ءتان قولونەرىن، مادەنيەتىن، سالت-ساناسىن كوركەيتۋگە جول اشقان. وزىنەن بۇرىن وتكەن التىن وردا حاندارى كەزىندە ەمەس پە ەدى شىعىستىڭ ۇلى ادەبيەتتەرىنىڭ اتاقتى ۇلگىلەرىنە بەرگىسىز حورەزمنىڭ «مۇحاببات-نامەسى»، سەيفا ساراميدىڭ «گۇلىستان»، ءتىپتى قۇتبا جازعان «حوسراۋ مەن شىرىن» داستانىنىڭ وسى تۇركى تىلىندەگى ءتۇرىنىڭ تۋۋى؟ ال توقتامىس تۇسىندا نە جاسالدى؟ بۇل دا التىن وردا تاعىنا وتىرعالى جيىرما جىلعا تاياپ قالدى. سودان بەرى نە ىستەدى؟ بار بىلگەنى تەك سوعىس، سوعىس، سوعىس! راس، وزىنەن بۇرىن وتكەن التىن وردانىڭ ايگىلى حاندارىنىڭ اتتارى دا وسى سوعىس، بوتەن ەلدەردى وزدەرىنە باعىندىرۋ ارقىلى شىققان. ءبىراق تاريحتا قالۋ ءۇشىن بۇل از. تاريح بوتەن ەلدەردى جاۋلاپ الۋدى عانا ەمەس، ۇزاق ءومىر سۇرە الاتىن مەملەكەت قۇرۋدى قالايدى. تەك ىستەگەن ءىسى ۇزاق ءومىر سۇرە الاتىن بولسا سوندا عانا ونداي ادام تاريحتا قالادى. ال التىن وردانىڭ ۇزاق جاساۋ ءۇشىن توقتامىس نە ىستەي الادى؟ ەشتەڭە دە ىستەي العان جوق. كەشە بۇل تەمىر مالىكتى جەڭسە، بۇگىن بۇنى اقساق تەمىر جەڭگەلى تۇر. دۇنيە شىركىن اۋمالى-توكپەلى ەكەن، جيىرما جىل التىن تاق دەپ تالاسقانى قۇر اۋرە-سارساڭ دالباسا ەكەن.
مىنە، وسىنداي ويداعى توقتامىس، قانشا تىرىسقانمەن دە التىن وردانى بۇدان ارتىق كۇشەيتە المايتىنىن تۇسىنگەن. قايعىعا بەرىلىپ، جۇدەپ كەتكەنىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا ەدى. التىن وردا حانى جان-جاعىنداعى ەلدەردىڭ، اسىرەسە ماۋارانناحر مەن ورىس جۇرتىنىڭ جىلدان-جىلعا كۇشەيە تۇسكەنىن كورىپ، ءتۇبى التىن ورداسىنىڭ اجالى وسى ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنەن كەلەدى-اۋ دەپ دە ىشتەي قوبالجي تۇسكەن.
مىنە وسى سەبەپتەردەن كەشەگى جىگەرلى توقتامىس، بۇگىن كەنەت سىلبىر تارتىپ، وزىنە-وزى سەنبەي باستاعان.
ال ەل باسقارىپ وتىرعان ادامعا وزىنە ءوزى سەنبەۋى — بولعالى تۇرعان اپاتتىڭ تىكەلەي بەلگىسى.
جۇرتقا سىر بەرمەگەنمەن توقتامىس بولاشاق سوعىستان ىشتەي الاي-تۇلەي ەدى. ول ءتىپتى اقساق تەمىرمەن كەلىسىمگە كەلۋدى دە ويلاعان. ءبىراق ءوزى بارىپ ماۋارانناحر امىرشىسىنە باسىن يگىسى كەلمەگەن. ال اقساق تەمىر ءوزى كىسى سالسا... اماندىق اعادان دەمەي مە، ەگەر ءامىر تەمىر ۇلكەندىك ىستەسە، وندا ما، وندا ...
توقتامىس كۇنشىعىسقا قارادى. سارى بەلدەن سارعايىپ اتقان تاڭنىڭ التىن ساۋلەسى كوك جيەكتەن قىزارا جايىلىپ كەلە جاتىر ەكەن...
توقتامىستىڭ ەسىنە كەنەت تۇندەگى قادىربەردى وقىعان «حوسراۋ مەن شىرىننىڭ» قۇتبا جازعان تىنىبەك پەن ونىڭ ايەلى حانۋمعا باعىشتاۋى كەلدى.
تىنىبەك، سەن باقىتتى ۇلى شاحسىڭ،
كوركىسىڭ ەلىمىزدىڭ، التىن تاقتىڭ،
قۋانتقان حانىممەنەن حانىمىزعا،
ءبايىتىم، قۇرمەت ەتىپ ارناپ تارتتىم.
كەنەت توقتامىس قىزعانا قالدى. «وسىنداي ۇلى جىر ارنالعان تىنىبەك قانداي باقىتتى ەدى،— دەدى ول ىشىنەن،— ال ول كىم مەنىڭ جانىمدا؟ مەن بولسام قۇلاۋعا اينالعان التىن وردانىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرگەن ايگىلى حانمىن. ءبىراق ماعان كىم سونداي ءبايىت ارناپ جاتىر؟ باقىت دەگەن مىنە، وسىنداي. بەينەتىن سەن تارتاسىڭ، قىزىعىن كوبىنە بوتەندەر كورەدى. ال اتاق، داڭق دەگەن دە ءبىر جىندى قۇس، التىن ءتاجىلى حانعا قىزىقپاي، جىرتىق تىماقتى جىرشىنىڭ باسىنا قونادى. «ءولدىڭ، ماماي، قور بولدىڭ» دەپ وسى جۇرت بوسقا ايتپاسا كەرەك-تى، ەل بيلەگەن ادامنىڭ قۇنى تىرىسىندە.— توقتامىس كەنەت تۇكسيە قالدى.— جارايدى، ءبارىن دە وزدەرىڭ الىڭدار، بىزگە تەك سەندەردىڭ تاعدىرلارىڭدى شەشۋدى قالدىرساڭدار بولادى».
ارينە، توقتامىس حان، بۇنىڭ دا اتى ەدىگەمەن بايلانىستى كوركەمدىگى «حوسراۋ مەن شىرىنعا» بەرگىسىز ۇلى داستاندا قالاتىنىن بىلگەن جوق...
توقتامىس وسىنداي ويدا تۇرعانىندا، قاسىنا قارت بيتىكشى نياز كەلدى. ول ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ:
— الديار تاقسىر، توقتامىس حان،— دەدى ەكى قولىن كەۋدەسىنە قۋسىرىپ.— تۇندە ەل جاتقان شاقتا، امىر-تەمىردىڭ المالىقتىق ءشامسيددين ءبيى كەلدى. ول سىزگە ارناۋلى حات اكەلدى.
توقتامىس ەلەڭ ەتە قالدى.
— امىر-تەمىر حاتىندا نە جازىپتى؟
— حات تەك وزىڭىزگە ارنالعان، ءشامسيددين بي ەشكىمگە بەرگەن جوق. ءسىرا، ماۋارانناحر ءامىرشىسى ءبىتىم سۇرايتىن ءتارىزدى. انىعىن حاتتى وقىعان سوڭ بىلەرمىز. ەلشىلەر ءقازىر ۇيىقتاپ جاتىر.
توقتامىستىڭ تۇكسيگەن قاباعى اشىلىپ، اقسارى جۇزىنە قان جۇگىرىپ، جادىراپ كەتتى.
— قۇرمەتتى قوناقتارىڭىزدى باپتاپ كۇتتىرىڭىز، ءبىزدى امىر-تەمىرگە جامانداپ بارىپ جۇرمەسىن،— دەدى ول،— تۇرىسىمەن ەلشىلەردى حان شاتىرىنا الىپ كەلىڭىز.
توقتامىس ىشىنەن «ەگەر اقساق تەمىر ءبىتىم سۇراسا، كەلىسۋ كەرەك» — دەپ شەشتى، وعان اقساق تەمىردىڭ حاتى ءبىر جاقسىلىق باسى سەكىلدى كورىندى.
قارت بيتىكشى توقتامىستىڭ كىلت وزگەرگەنىن بايقاپ «اقساق تەمىردەن سەسكەنىپ-اق ءجۇر ەكەن عوي بەيشارا، ءبىتىم سۇراماقشى دەگەن ءسوزدى ەستىپ قالاي وزگەرىپ كەتتى»،— دەدى بۇ دا ىشىنەن. «دەمەك، بىتىمگە كەلگەنى دۇرىس قوي، اعايىندى ەكى ەلگە ءالسىن-السىن سوعىسا بەرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟»
حان شاتىرى ءىشى تولعان امىرلەر، توقتامىس ءوزى توردە، التىن وردا حانىنىڭ جورىققا ارنالعان شاعىن، التىنداتقان تاعىندا وتىر. مۇندا تاستەمىر، بەكبولات وعلاندار، سۇلەيمەن سوفى-قوڭىرات، حاسانبەك-ساراي، الىبەك ءتارىزدى ەل باسقارىپ جۇرگەن بيلەر دە بار. ەدىگە ءتارىزدى ءتۇسى سۋىق يسابەك وزگەلەردەن جەكەلەۋ، حانعا جاقىن جەردە، وڭ جاعىنداعى كىلەم ۇستىندە وتىر.
ەڭ الدىمەنەن توقتامىس اقساق تەمىردىڭ حاتىن ءوزى وڭاشادا وقىدى دا، سوسىن امىرلەرىن شاقىرتتى.
التىن وردانىڭ ديۆان جۇمىستارى، شەت ەلدەرمەن قارىم-قاتىستارى بۇرىن باتۋ زامانىنان باستاپ توقتاي كەزىنە دەيىن كونە ۇيعىر ارپىمەنەن مونعول تىلىندە جۇرگەن. ال وزبەك حان تۇسىنان، بەركە جول سالعان ءىسلام ءدىنى ۇلكەن ورىن العان شاعىندا، بۇل وردا، ساراي ىستەرى — شەتەل قاعازدارى، تۇگەلدەي اراب تىلىنە كوشكەن، تۇركى ءتىلى تەك جالپى بۇقارا ءتىلى بولىپ قالعان. ال جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا وردا ءىسى، شەت جۇرتپەن قاتىناس تەگىس قىپشاق تىلىنە اۋعان.
اقساق تەمىر ءوز حاتىن وسى كەزدەردە تۇركىستان ەلدەرىنىڭ كوبى سويلەي باستاعان، كونە جاعاتاي تىلىندە، ۇيعىر ارپىمەنەن جازعان-دى. بۇل ءتىلدىڭ نەگىزى تۇركى ءتىلى بولعاندىقتان ۇيدە وتىرعاندار تەگىس ءتۇسىندى.
وقىپ بولىپ بيتىكشى نياز حاتتى توقتامىستىڭ الدىنا قويدى دا:
— امىر-تەمىر ۇلى توقتامىس حانعا اعالىق نيەت كورسەتىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى داۋ-جانجالدى سوعىسپەن ەمەس، كەلىسىم سوزبەن شەشۋدى سۇرايدى،— دەيدى ول.
سول ساتتە اسقان ءدىلمار، اقىلدى ءسوزدىڭ بۇلب ۇلى ءشامسيددين بي بيتىكشى ءسوزىن ءىلىپ كەتتى.
— ءاز جانىبەك حان، وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى ءبىر-اق تۇتام. ونىڭ ءمانىسى: كوزبەن كورگەن شىن، قۇلاقپەن ەستىگەن وتىرىك. ال قۇلاق پەن كوزدىڭ اراسى ءبىر تۇتامعا دا جەتپەيدى. كوزبەن كورگەن انىق، قۇلاقپەن ەستىگەن تانىق دەگەن ەكەن،— دەدى ول.— التىن وردانىڭ اق نىق حانى توقتامىس، ارداقتى امىرلەرى تاستەمىر، بەكبولات وعلاندار جانە كوزگە كورىك، كوڭىلگە ارمان باسقا بەكزادا، بي، باتىر، امىرلەرى، شىعىس الەمىندە اتىن دۇبىرلەتكەن جيھانگەر امىر-تەمىردىڭ وزدەرىڭە ارناعان مىناۋ دۇعاي سالەم حاتىن كوزدەرىڭمەن كورىپ وتىرسىڭدار. ءسوزىن قۇلاقتارىڭمەن ەستىدىڭدەر. مۇندا ايتىلعاننىڭ ءبارى شىندىق ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەڭدەر. اقساق تەمىر اعالىق ەتىپ، ءبىتىم سۇراپ وتىر، اقىلعا سالىڭدار. بىرەۋدىڭ ەسىگىن قولىڭمەن قاتتى قاقساڭ، ءوز ەسىگىڭدى ول اياعىمەن تەبەر. اعايىن، بۇنى دا ۇمىتپا! — سوسىن ول توقتامىسقا قارادى.— اقساق تەمىر الىپ قىران ەدى. سەن بالاپان ەدىڭ. ۇياڭدى ۇشىرار داۋىل تۇرعاندا، سەن پانا ىزدەپ اقساق تەمىردىڭ قاناتىنىڭ استىنا كىرىپ ەدىڭ. ءبىراق جاس وسپەي مە، جارلى بايىماي ما، قىران قورعاۋشىڭنىڭ ارقاسىندا سەن دە تەڭەلدىڭ. قىران بولدىڭ. ءبىراق قاناتىم مەنىڭ قاتتى دەپ، تىرناعىم مەنىڭ ءوستى دەپ، سەن دە ورىنسىز جەلىكپە! سەنىڭ قاناتىڭ قاتسا — اقساق تەمىردىڭ قاناتى قىلىش وتپەستەي بوپ مۇيىزدەلگەن. سەنىڭ تىرناعىڭ وسسە، اقساق تەمىردىڭ تىرناعى بولات قانجارداي بۇرىنعىسىنان دا وتكىرلەنە تۇسكەن! ساعان اعالىق ەتىپ حات جولداسا، التىن وردا حانى، امىر-تەمىر سەنەن قورقىپ جولداپ وتىرعان جوق. تەك اشۋدىڭ ىرقىندا كەتپەيىن دەگەنى، سەنى مۇلدەم جوعالتقىسى كەلمەيدى. ال بىلگىڭ كەلسە، توقتامىس حان، سەنەن ايىرىلعانى اقساق تەمىرگە قالاي باتىپ جۇرگەنىن ايتىپ بەرەيىن. بۇل وقيعانى ءوز كوزىممەن كورگەم، امىر-تەمىردىڭ التىن ءسوزىن قۇلاعىممەن ەستىگەم.
— ايتىڭىز،— دەدى توقتامىس،— ەستىلىك.
— جاقىندا ماۋارانناحر پاتشالىعىنىڭ اۋليە-حازىرەتى، ءىسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى التىن كۇمبەزى بەركە-سايتتىڭ پايعامبار جاسىنا جەتكەندە دۇنيە سالعانىن بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمى ەستىدى. سول بەركە-سايتتىڭ تابىتىنىڭ باسىندا وتىرىپ، ۇلى جيھانگەر اقساق تەمىر كوزىنە جاس الىپ: «دۇنيەدەن شىن جاقسى كورگەن، سىرلاسار ءۇش سەرىك، جولداسىم بولىپ ەدى دەدى. ءبىرى — قۇسايىن ءامىر، بۇل جالعاننان ەرتە ءوتتى، ەكىنشىسى — مىناۋ بەركە يمام ءقازىر دۇنيەدەن مىنە كوزىن جۇمدى. ال ءۇشىنشىم — توقتامىس، مەنەن الىستاپ، ارازداسىپ كەتتى» دەدى. ەگەر امىر-تەمىر توقتامىس حاندى جاقسى كورمەسە، ەكى سەرىك جولداسىنىڭ ولگەنىن ايتىپ، ءۇشىنشىسىنىڭ وزىنەن ايىرىلعانىن مۇڭ ەتەر مە ەدى؟
وسى ساتتە يسابەك بي، ورنىنان ءسال قوزعالىپ، كۇلىمسىرەي سويلەپ قالدى.
— اقساق تەمىردىڭ اينالدىرعان ءۇش دوسىنىڭ ەكەۋى ولسە، توقتامىس حان ۇلكەن دانالىق ىستەگەن ەكەن، امىر-تەمىردەن ەرتەرەك دۇرىس ايىرىلىپتى...
وتىرعان جۇرتتىڭ كەيبىرەۋى ەزۋ تارتتى. وتكىر ءتىلدى باتىر ءبيدىڭ «ەگەر اقساق تەمىردەن ايىرىلماي قاسىندا جۇرە بەرسە بۇ دا ولەتىن ەدى عوي» دەگەن ويدى، كۇلتەلەي، ەبىن تاۋىپ ايتقانىن ءشامسيددين بي دە ءتۇسىندى. تاۋىپ ايتىلعان سوزگە قانداي جاۋاپ قايتارار ەكەنسىڭ؟» دەگەندەي ۇيدەگىلەر وعان قاراي قالدى.
راسىندا مۇنداي ءازىل-قالجىڭ جانە ار جاعىندا ءزىل جاتقان سوزگە جاۋاپ قايتارۋ قيىن ەدى. ءبىراق سان تالاستا جەڭىلىپ كورمەگەن شەشەن بي، داعدارىپ قالمادى، قويان كورگەن تازىداي ەلىرە ءتۇستى.
— ۋا، يسابەك بي، اقساق تەمىردەن توقتامىس حاننىڭ ايىرىلعانىن تىم ەرتە جوقتاعان جوقسىڭ با؟ — دەدى. بۇنىسى ونىڭ «توقتامىس حاننىڭ ولمەيتىنىنە كوزىڭ جەتە مە؟» دەگەنى ەدى.— امىر-تەمىرمەن قاستاسقاندىعىنان توقتامىس حان قازادان اۋلاق بولاتىن بولسا قۇبا-قۇپ، يسابەك بي. ايتپەسە اقساق تەمىر ءتارىزدى الىپ تۇسەر الماس قىلىشپەن قاستاسقاننان گورى، دوستاسقان ءتيىمدى ەمەس پە توقتامىس حانعا؟ — بۇنىسى ونىڭ «ەگەر التىن وردا حانى ولگىسى كەلمەسە، اقساق تەمىرمەن تاتۋلاسۋى كەرەك» دەگەنى ەدى. ءبيدىڭ استىرتىن ايتقان قورقىتۋ ءسوزىن جۇرتتىڭ ءبارى ۇقتى.
بۇل اقىلعا ەڭ الدىمەنەن حاننىڭ ءوزى قۇلاق قويدى.
— تاۋىپ ايتتىڭىز، ءشامسيددين بي،— دەدى توقتامىس.— اقساق تەمىر امىرشىمەنەن كەلىسىم سوزگە كەلۋگە مەن بارامىن. بۇعان وردامىزدىڭ وزگە بي، امىرلەرى قالاي قارايدى ەكەن؟ — ول ۇيدەگىلەرگە سىناي كوز تاستادى.
تاعى ءسوزدى يسابەك باستادى.
— اقىلدى، ايلالى سوزىڭمەن، الاقانىڭمەن سيپاعانداي مايدا تىلىڭمەن، ءبىزدى وزىڭە قاراتتىڭ، ءشامسيددين بي، بۇيتە الماساڭ سەن بۇكىل ماۋارانناحر، جەتىسۋ حورەزمگە اتىڭ شىققان قىزىل ءتىلدىڭ ءدۇلد ۇلى بولار ما ەدىڭ؟ ءبىراق قانداي ادەمى بولماسىن وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام. ەگەر اقساق تەمىر بىزبەنەن بىتىمگە كەلمەك ويى بولسا، شەكىدە جاتىپ ءشامسيددين ءدىلماردى نەگە سوندا جىبەرمەدى؟ بىزدەن الىس جاتقان جەرىنەن تاياۋ كوشىپ كەلىپ، قىس بويى ماحمۋدابات جايىلىمىندا اسكەرىن دايىنداپ، ول از بولعانداي التىن وردا جاعاسىنا شەپ قۇرعان كۋرا وزەنىنە كەلە جاتىپ، ءسىزدى نەگە جىبەرىپ وتىر؟ ءقازىر كاۆكاز تاۋىنىڭ تەرىسكەي ەتەگىنە ايالداسا، ءسىزدىڭ قايتۋىڭىزدى ەمەس، ارعى جاعىنان ءالى تەگىس كەلىپ ۇلگىرمەگەن ومار شەيح قولىن كۇتىپ قالعان جوق پا؟ دۇنيەدە ەكى زاتقا سەنبەيمىن، ءبىرى، اقساق تەمىردىڭ بىزگە دوس بولادى دەگەنگە، ەكىنشىسى، تاعى سول اقساق تەمىردىڭ شىن سىرىن ايتتى دەگەنىنە... جوق، ءشامسيددين بي، امىر-تەمىرگە سەن سەنسەڭ دە مەن سەنبەيمىن. ونىمەن ءبىتىم سوزگە كەلۋگە مەن قارسىمىن. جىلقى12 جىلعى قىرعىننان كەيىن، امىر-تەمىرمەن ءتىل تابۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ تالاسىمىزدى نە بولسا دا aق بىلەكتىڭ كۇشى، كوك نايزانىڭ ۇشى شەشسىن! مەنىڭ ويىم وسىلاي!
يسابەكتەن كەيىن ءسوزدى دەرەۋ جاس كەزىندەگى ايەلى سويىلكەر بولعان قارت قازى بي الدى.
— اقساق تەمىرگە بارىپ، پانا ىزدەپ، ونىمەنەن دوس بولام دەگەن التىن وردانىڭ وعلاندارى از بولعان جوق،— دەدى ول.— مىنا وتىرعان توقتامىس حان دا، انا جاقتاعى ەدىگە بي، تەمىر-قۇتلىق، قۇنجاق وعلاندار دا سويتكەن. ءبىراق سولاردىڭ بىرەۋى دە امىر-تەمىرمەن دوستاسا المادى. نەگە؟ وعان سەنۋ قيىن، تەك وزىنە ءتيىمدى جاعىن عانا ويلايدى. جاڭا يسابەك بي سويلەپ وتىرعاندا، مەنىڭ ويىما قىپشاقتىڭ ءبىر ەسكى اڭىزى ءتۇستى... ارىستان اۋىرىپ جاتىر دەگەننەن كەيىن، كوڭىلىن سۇراۋعا اڭ بىتكەننىڭ ءبارى بارعان ەكەن. ەڭ سوڭىندا تۇلكى كەلىپتى. ارىستان جاتقان اپانعا كىرمەستەن بۇرىن ول اپاننىڭ الدىنداعى ىزدەرىن تەكسەرىپتى. سويتسە اپانعا كىرگەن ىزدەر كوپ، ال قايتا شىققان بىردە-بىر اڭنىڭ ءىزى جوق ەكەن... سوسىن، مەندە انا اڭدارداي بولادى ەكەنمىن دەپ تۇلكى كىرمەي قاپتى.
سول ايتقانداي، اقساق تەمىرمەن دوستاسامىن دەگەندەر كوپ، ال دوستاسقان بىردە-بىرى جوق... مەن دە مىنا يسابەك ءتارىزدى وعان سەنبەيمىن. ادام قورقىپ بىتىمگە كەلمەيدى. ءويتىپ بىتىمگە كەلگەنمەن، ودان ەشتەڭە ونبەيدى. ءوزىمىزدى الداۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، قولىمىزعا قارۋىمىزدى الىپ، نە بولسا دا تالايىمىزدان كورەلىك.
ەندى ورتالىق قوسىننىڭ ءامىرى تاستەمىر وعلان سويلەدى.
— ءقازىر اقساق تەمىردىڭ اسقاقتاپ تۇرعان تۇسى،— دەدى ول.— بۇدان جامانىمدا دا تويعا بارعانمىن دەگەندەي، ءالى مۇنداي كۇيگە جەتپەگەن كەزىندە دە ءداشتى قىپشاقتى شاپقان. ءبىتىم كەرەك بولسا، سوندا قايدا قالدى؟ بۇل جولعىسى قۋلىق. ءبىزدى ايايتىن اقساق تەمىر جوق. بۇكىل جيھاندى جاۋلاپ الماقشى ماۋارانناحر ءامىرى، التىن وردانى بۇيىرىنەن قادالعالى تۇرعان نايزا سانايدى. سوندىقتان ءبىزدى قۇلاتپاي تىنىش ۇيىقتاي المايدى ول. ءدال بۇگىن بىتىمگە كەلگىسى كەلسە، ونىسى دا قۋلىق. يران مەن يراكتى مۇلدەم جاۋلاپ العانشا، ازىرگە التىن وردانى ۇركىتپەي تۇرا تۇرايىن دەگەنى. الەمنىڭ جالپاعىن الىپ جاتقان جوشى ۇلىسىن تابانىنىڭ استىنا سالماي، ول دۇنيە قوجاسى، جيھانگەر بولا المايدى. ونى اقساق تەمىردىڭ ءوزى دە، ول الداپ تۇسىرەم دەپ وتىرعانىن مىنا ءبىز دە بىلەمىز. ءورتتى قاۋلاتىپ الىپ سوندىرە المايسىڭ. اقساق تەمىردى بۇكىل الەمگە قوجا ەتىپ الىپ سونان سوڭ ونى جەڭۋ بىزگە قيىنعا تۇسەدى. ال ءقازىر كۇشىمىز ماۋارانناحر بيلەۋشىسىنىكىنەن كەم ەمەس، جانە مايدان ورتامىزدا جات جەردە، ۇرىسقا تۇسسەك تۇسەلىك، ال ءقازىر ەش بىتىمگە كەلۋگە بولمايدى.
وزگەلەردەن گورى ءسال كەڭىرەك ويلايتىن الىبەك وعلان وزگە امىرلەردىڭ دە جاڭاعى سويلەگەندەردى جاقتاپ كەتەتىنىن ءبىلىپ توقتاۋ سالدى.
— ۋا، توقتامىس حان،— دەدى ول،— ءشامسيددين بي التىن ورداعا وت العالى كەلگەن جوق قوي، اقساق تەمىر ءامىر دە حاتى مەن بىرگە قاھارىن جولداپ جىبەرمەگەن ءتارىزدى، اقىلداسىپ جاۋابىن بەرەلىك، كوپپەن كەڭەسكەن توڭ كەلتە بولمايدى دەگەن.
— بولسىن،— دەدى حان.
التىن وردا حانى تۇنىمەن ءوزىنىڭ ءامىر، بەكزادا، بي، باتىرلارىمەن كەڭەسىپ، اقىرى سولاردىڭ سوزىنەن شىعا الماي، اقساق تەمىرمەن كەلىسىمگە بارمايتىن بولدى. ءشامسيددين بيگە كونە ءداستۇردى ساقتاپ، باسىنا قۇندىز بورىك، ۇستىنە جىبەك شاپان كيگىزىپ، استىنا جورعا مىنگىزىپ وتىرىپ:
— يگى جاقسى ءامىر، بي، باتىرلار بولىپ كەڭەسىپ، ماۋارانناحر بيلەۋشىسى امىر-تەمىردىڭ كەلىسىم سوزگە كەلەيىك دەگەن تىلەگىن قابىلدامادىق،— دەدى.— اقساق تەمىر شىن ءبىتىم سۇراعان بولسا، كەش قالدى. اتىمىز ەرتتەۋلى، قىلىشىمىز قايراۋلى تۇر، سوعىسۋعا ءبىز دايىنبىز.— سوسىن اقساق تەمىرگە ارناپ امىرلەر بىرىگىپ جازعان سوكەت قاعازدى بەردى.— حاتىنا حات قايتاردىق، بۇدان ارتىق وعان كورسەتەر سىي-قۇرمەتىمىز جوق.
— ۋا، توقتامىس حان! — دەدى كەنەت تۇنجىراي قالعان ءشامسيددين بي.— سەن ءاز جانىبەك حانعا ايتقان جيرەنشە ءبيدىڭ قاتىنىنىڭ ءسوزىن ەستىمەپ پە ەڭ؟ ەستىمەسەن ايتايىن. ءازىلى جاراسقان جيرەنشەنىڭ ايەلى ءاز جانىبەك حاننان «تاقسىر، اس اينىسا، نە تۇزەيدى؟» دەپ سۇراپتى. «ماي تۇزەيدى» — دەپ جاۋاپ بەرەدى. قاتىن: «ماي اينىسا نە تۇزەيدى؟» دەپ سۇراپتى. حان: «تۇز تۇزەيدى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قاتىن: «تۇز اينىسا نە تۇزەيدى؟» — دەپ سۇراپتى. حان جاۋاپ بەرە المايدى. قاتىن ءبىراق قويماپتى. ول: «حالىق اينىسا، نە تۇزەيدى؟» — دەپ سۇراپتى. حان: «حان تۇزەيدى» دەپتى. سوندا قاتىن: «حان اينىسا نە تۇزەيدى؟» دەپتى. حان تاعى جاۋاپ بەرە الماپتى. ۋا، توقتامىس، حالقىم دەپ وتىرعان ءامىر، بي، باتىرلارىڭ شاتىسقاندا، التىن وردا حانى سەن تۇزەۋىڭ كەرەك ەدى. ال ءوزىڭ شاتىسقان ەكەنسىڭ، سەنى كىم تۇزەتە الار. ەندىگىسىن وزىڭنەن كور! — دەپ ءشامسيددين شاتىردان شىعىپ كەتتى.
توقتامىس ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى. ءبىر ءسات وزىنە وسىنشاما وكتەم سويلەگەن مىنا وت ءتىستى، وراق اۋىزدى ءبيدى، ءدال ءقازىر باسىن الىپ، حاتىمەن بىرگە دورباعا سالىپ، اقساق تەمىرگە بەرگىزىپ جىبەرگىسى دە كەلىپ كەتتى.
ءبىراق ءوزىن-وزى توقتاتتى. ويتكەنى، اقساق تەمىرمەن، كەلىسىمگە بەكەر كەلمەدىم - اۋ دەگەن ءبىر وكىنىش وي وسى ساتتە بيلەي باستاعان.
كوڭىل كۇپتى بولعان سوڭ، جىگەر دە كۇپتى بولادى. توقتامىستى وسى ءبىر وكىنىش وي ءبىر ءسات قانا بيلەپ قويمادى، الداعى كەزدە دە ءالسىن-السىن كوڭىلىن بۇزا بەردى. بۇل جاعداي اقساق تەمىرمەن سوعىسىنىڭ ۇستىندە دە توقتامىستىڭ جايشىلىقتاعى العىر قۋات-كۇشىن قۇم ەتتى. «ءتۇبى ماۋارانناحر بيلەۋشىسىمەنەن كەلىسىمگە كەلۋىم كەرەك بولار» دەگەن وي اقساق تەمىرمەن شىن بەلدەسىپ قارسى تۇرۋىنا دا كەدەرگى بولدى.
دۇرىسىندا توقتامىسقا سوعىسپاۋ كەرەك ەدى، سوعىسادى ەكەن، بار اقىل، وي-دارىنىن اياماي، تابان تىرەپ تۇرىپ الۋ — جالعىز عانا جول بولاتىن. بۇيتۋگە ونىڭ اسكەرىنىڭ ەرلىگى دە، كۇشى دە جەتەتىن ەدى.
التىن وردا حانى ءبىراق ويتپەدى. اقساق تەمىردەن دە، التىن وردا ەلىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنەن دە قاشىپ قۇتىلعىسى كەلدى. مايداندا جەڭىلۋدەن كورى، قاشىپ قۇتىلۋدى تاڭدادى.
ول وسى ساتتە «قاشقانعا قاتىن دا باتىر» دەگەن قىپشاق ەلىنىڭ كونە قاعيداسىن ەسىنە تۇسىرمەدى.
اقساق تەمىر، ارينە، توقتامىستان ەكىنشى رەت «كەلىسىمگە كەل» دەپ سۇرامادى. ونىڭ شىنىندا كۇتكەنى توقتامىستىڭ «سوعىسامىن» دەگەن وسى ءسوزى ەدى. ەلشى جىبەرىپ «كەلىسىمگە كەلەيىك» دەگەنى ءجاي اشەيىن الداۋى بولاتىن. گرۋزيامەن جۇرگىزىپ جاتقان سوعىسىن توقتاتىپ، ادەيى ماحمۋدابات جايىلىمىنا كەلىپ، اسكەرىن قىس بويى تەككە دايىندادى ما ول؟ قىرىمعا اتتانامىن دەپ جار سالىپ، كۇتپەگەن جەردەن كاۆكازعا جورىققا شىعۋ، يراكقا بارامىن دەپ، سوعىسقا ەش دايىندىعى جوق قاننەن-قاپەرسىز جاتقان تۇركيانى شابۋ اقساق تەمىردىڭ جالپى شاپقىنشىلىق ساياساتىنىڭ ءادىسى ەدى؟ اسكەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرى، التىن ورداعا جاتاتىن قىپشاق، قاڭلى، ماڭعىت، ءتارىزدى رۋلاردان بولعاندىقتان، بۇل جولعىسى دا، ءبىر جاعىنان، ايىپ مەنەن ەمەس دەمەك ويمەن، توقتامىستان كەلىسىم سۇراسا، ەكىنشى جاعىنان التىن وردا اسكەرىنىڭ تاستاي ءتۇيىنىپ، وزىنە قارسى دايىندالا قويماۋىن كوزدەگەن.
توقتامىس بۇل قاقپانىنا تۇسپەدى. ەندى اقساق تەمىر كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلعانداي سەس كورسەتتى. ونىڭ كۇتكەنىنىڭ ءوزى دە وسى ەدى.
راف ءشامسيددين بي كەلگەندە اقساق تەمىر ورداسى ەلبۋرس تاۋىنىڭ ەتەگىن جايلاعان داعىستان جەرىندەگى ءبىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا ەدى. وسى وزەننىڭ بويىن تەگىس امىر-تەمىر اسكەرى العان-دى. سول قاناتى ەلبۋرس تاۋىنىڭ ەتەگىنە جەتسە، وڭ قاناتى قۇلزۇم تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان. توقتامىستىڭ ءوزىنىڭ جانىنا باتىرا ايتقان «سوعىسامىن» دەگەن ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن اقساق تەمىر اسكەرىنە كوتەرىلۋگە بۇيرىق بەردى. اتتانىس الدىندا ءوزى اسكەرىن تاعى ءبىر ارالاپ شىقتى، توقتامىستىڭ كەلىسىمگە كونبەگەنىن، ەگەر جاۋدى جەڭسە ءار جاۋىنگەرگە قىرۋار دۇنيە بەرەتىنىن ەستىرتىپ شىقتى. بىتىمگە كونبەي، قان توككىسى كەلگەن توقتامىستى اياماي جەڭۋگە اقساق تەمىر قوسىندارى تىزە بۇگىپ انت بەردى.
مىنە ەندى، كەرنەيلەر بارىلداپ، اكەلەرى ولگەندەي ءىشىن تارتىپ وكسىپ، شيقىلداپ، جىلاپ-زارلاپ، بارابان، توبىرعالار دۇرسىلدەپ، تارسىلداپ جورىققا شىعۋعا تاعى بەلگى بەردى. ەجەلگى اسكەري ءتارتىپ بويىنشا، وڭ قانات پەن سول قاناتتىڭ قانبالا، ماڭعىلارى ءسال العا ءتۇسىپ، ءامىر تۇمەن باسشىلارى جالاۋلارىنىڭ استىندا، لەك-لەك بوپ جولعا شىقتى. ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا اقساق تەمىر قولدارى دەربەنت قاقپاسىنان ءوتىپ، تەرىسكەي كاۆكازدىڭ ەتەگىن جايلاپ وتىرعان قايتاق اتتى شاعىن جۇرتتىڭ جەرىنە جەتتى. بۇل جاۋىنگەر ەل توقتامىس جاعىندا بولاتىن. اقساق تەمىر ءجۇز مىڭداعان اسكەرىنە وسى ەلدى شابۋعا بۇيرىق بەردى. كوك تەمىرگە بولەنگەن شاپقىنشىلارعا ازعانتاي جۇرت نە ىستەي الادى، تاۋ-تاستى، كۇز-جارتاستى پانالاي قاشقان قايتاق جۇرتىن، بۇكىرەيگەن شالىنا، ەڭبەكتەگەن بالاسىنا قاراماي، اقساق تەمىردىڭ قانقوي، ەل شاۋىپ، جۇرت توناۋعا ۇيرەنگەن اسكەرى اياماي قىردى. قولعا تۇسكەن قۇلدىققا، كۇندىككە جارامايتىن اۋرۋ، كورىلەرىن ارقانعا ءتىزىپ جاردىڭ باسىنان قۇلاتتى. تاۋ ەتەكتەرىنە سالىنعان قىشلاقتاردىڭ كىسىلەرى ءولىپ، قاڭىراپ قالعان ۇيلەردە قايتادان ادام پايدا بولاتىنداي، ءبىر قىشىن قالدىرماي قيراتتى، ورتەدى. ىسكە جارايتىن دۇنيەلەرىن تەگىس تونادى. جايقالىپ تۇرعان ەگىنگە تۇسكەن شەگىرتكەدەي، ەكى كۇننىڭ ىشىندە كەشە عانا تاۋ كەزىپ، اڭ اتىپ، مال باعىپ كۇنىن كورىپ وتىرعان سالتاناتتى ەلدى مۇلدەم جوق ەتتى.
ءبىر كەرەمەت شارۋا بىتىرگەندەي، اقساق تەمىر اسكەرى، كوڭىلى كوتەرىلىپ، ەندى ءارى قاراي ءجۇردى.
بۇنى ەستىگەن توقتامىس اقساق تەمىردىڭ قاھارىنا شىن مىنگەنىن ءبىلىپ، جەتى ادامىمەن كەلىسىم سوزگە ورتاق ءبيدى جىبەردى. ورتاق بي اقساق تەمىر ءوزى باسقارعان، جەر مەن كوكتى الىپ كەتكەن سىڭسىعان اسكەردى كورگەندە، جاۋ ورداسىنا بارۋعا جۇرەكسىنىپ، توقتامىسقا قايتىپ كەلدى. جاۋدىڭ كەلىپ قالعانىن ايتتى.
توقتامىس، اسكەرىن تاستاي ەتىپ بەكىندىرىپ، كەلە جاتقان جاۋدى قارسى الۋدىڭ ورنىنا، وعان قارسى ون مىڭ ادامنان قۇرىلعان قازانشى مەن كەن-جانباي باتىرلار باسقارعان ەڭ تاڭداۋلى قوسىن-ماڭعىلاسىن جىبەردى. اقساق تەمىر اسكەرىن قويسۋ وزەنىنەن وتكىزبە دەپ بۇيىردى.
قازانشى مەن كەن-جانباي ماڭعىلاسىنىڭ قويسۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا بەكىنگەن اقساق تەمىر دەربەنتتەن ءتورت كۇندىك جەردەگى تارقىعا جەتكەنىندە ەستىدى.
ماۋارانناحر ءامىرشىسى ءوزىنىڭ تاڭداۋلى باتىر جاۋىنگەرلەرىنەن قۇرىلعان جيىرما مىڭ اتتى اسكەرىن الىپ، كۇن باتا ءجۇرىپ كەتتى. ءتۇن ورتاسىندا قويسۋ وزەنىنىڭ باس شەنىنەن ءوتىپ، ءتۇن بويى توقتاماي، تاڭ اتا قازانشى مەن كەن-جانباي قوسىندارىنىڭ ىرگە جاعىنان كەپ ءتيدى. جاۋدىڭ وزەن جاعاسىنا كەلۋىن كۇتىپ جاتقان التىن وردا جاۋىنگەرلەرى تاۋ، قۇزداردى تاسالاپ، جەلكەلەرىنەن شىعا كەلىپ وزدەرىنە ات قويعان اقساق تەمىر ءوزى باسقارعان ماۋارانناحردىڭ تاڭداۋلى اسكەرىنە توتەپ بەرە المادى. قانشا ەرلىك كورسەتىپ قارسىلاسقانىمەن جەڭىلىپ قالدى. قازانشى مەن كەن-جانباي جۇزگە جەتەر-جەتپەس ەر جىگىتتەرىمەن، وزدەرىن قورشاعان جاۋ شەبىنە كوك نايزالارىنىڭ ۇشىمەن جول سالىپ، ازەر قۇتىلىپ شىقتى.
ماۋارانناحر مەن التىن وردا اسكەرلەرىنىڭ ايقاسى، شۋ دەگەننەن وسىلاي توقتامىس جاعىنا ءساتسىز باستالدى.
قازانشى مەن كەن-جانباي ماڭعىلاسىنىڭ جەڭىلگەنى التىن وردا اسكەرىنىڭ كوڭىلدەرىن اجەپتاۋىر باسىپ تاستادى.
ال اقساق تەمىر قولدارى تاعى العا قاراي ءجۇردى. سول كۇنى كەشكە تامان تەرەككە قۇياتىن ءسۇنجى وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەپ شاتىرلارىن تىكتى. تاباشىلارى توقتامىس اسكەرىنىڭ تەرەك وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە شەپ قۇرىپ جاتقانىن حابارلادى. اقساق تەمىر دە ءوز قولدارىنا وسى وزەننىڭ بەرگى جاعىنا توقتاۋدى بۇيىردى. داستۇرگە اينالعان تارتىپپەن ماۋارانناحر جاياۋ بۇلىقتارى ورلارىن قازىپ، شاپالارىن قۇردى. توقتامىس اسكەرى دە وسىنى ىستەدى. ءبىر-بىرىنىڭ قوسىندارىنىڭ قۇرلىسىن، سانىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ەكى جاق تا تۇندە وت جاقپاي، شۋ شىعارماي، ءبىرىن-بىرى اڭدىپ تاعى ون شاقتى كۇندەي تۇردى.
توقتامىس تاعى دا كەيىن شەگىنىپ كەتە مە دەپ كۇدىكتەنگەن اقساق تەمىر، كوكەك ايىنىڭ ون بەسى كۇنى تەرەك وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە شىقتى. ال توقتامىستىڭ كەي قوسىندارى اتپەن جالداپ بەرگى بەتكە ءوتتى.
سول كۇنى كەرەمەت قان مايداننىڭ ءبىرى بولدى.
مۇنداي بەكىنىستى سوعىستا جاياۋ اسكەردىڭ ماڭىزى وتە زور ەدى. اتتى اسكەر ەركىن شاۋىپ قاشىپ قۇتىلىپ، نە قۋىپ جەتىپ، ويداعىداي ۇرىسا المايتىن كاۆكازدىڭ تاۋلى، تاستى، قۇزدى، شاتقالدى جەرىندە، جاياۋ اسكەر ەرەكشە ورىن الاتىن. التىن وردا بۇلىقتارىنان اقساق تەمىردىڭ جاياۋ اسكەرى اناعۇرلىم كوپ ەدى. وسى جولعى سوعىستا بۇلار جەڭۋشى كۇشكە اينالدى. ارعى بەتكە شىققان توقتامىستىڭ اتتى قوسىندارى مىقتاپ بەكىنگەن اقساق تەمىردىڭ جاياۋ اسكەرىنىڭ شەبىنە ەشتەڭە ىستەي المادى. قاۋلاپ شاۋىپ كەلىپ، قازىلعان ورعا جىعىلىپ، نە شاپالارىن تاسالاپ تۇرىپ قارداي جاۋدىرعان جاياۋ اسكەردىڭ جەبەسىنەن ات جالىن قۇشىپ جاتتى. ال ارعى بەتكە شىققان اقساق تەمىر قولدارى التىن وردا قوسىندارىنىڭ ىرگە، نە ءبۇيىر جاعىنان ءتيدى. وزەندى جاعالاي قۇرعان بەكىنىستەرى، شاپا، ورلارى بوسقا قالدى. بۇل تۇستاعى توقتامىس جاۋىنگەرلەرى، امال جوق، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ولاردىڭ تاستاپ كەتكەن ورىندارىن جاياۋ اسكەرلەرى باستى. قيىن جاعدايعا ۇرىنا باستاعانىن سەزگەن توقتامىس، ەندى جاۋدى جەڭەر بوتەن جول ىزدەدى. ول دەرەۋ ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى ايگىلى اتتى اسكەرىنە تەرەك وزەنىنىڭ اشىقتاۋ جاعاسىندا ومار-شەيح باسقارعان ماۋارانناحر اسكەرىنىڭ سول قاناتىن قورشاۋعا بۇيىردى. ومار-شەيح ءوزىنىڭ قالاي جازىق دالاعا شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي قالىپ توقتامىس قوسىندارىنا توتەپ بەرە الماي، ءبىراز جاۋىنگەرلەرىن مايداندا جوعالتىپ، كەيىن شەگىندى.
اسكەرىنە ءقاۋىپتىڭ سول جاق قاناتى تۇسىنان تۋعانىن كورىپ اقساق تەمىر ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى جيىرما جەتى قوسىننىڭ جيىرما التىسىنا توقتامىستىڭ شابۋىل جاساپ جاتقان اسكەرىن قۇرتۋعا بۇيرىق بەردى. ءوزى جالپى مايدان بارىسىن باقىلاپ تاڭداۋلى جىگىتتەردەن قۇرىلعان شاعىن قوسىنىمەن ءبىر شوقى باسىندا قالدى.
مىنە وسى كەزدە ءبىر توپ سەرىكتەرىمەن جارقاباقتان ۇرىسقا قاراپ تۇرعان توقتامىسقا يسابەك بي مەن جيىرما بەسكە جاڭا شىققان شورا باتىر كەلدى.
— حان يەم،— دەدى يسابەك بي.— جاڭا عانا حابار الدىم، اقساق تەمىر انا تۇستا شاعىن قوسىنىمەن جالعىز قالىپتى. مىنا ۇرىستى تاستاپ، شورا باتىر ەكەۋىمىز ءوز قوسىندارىمىزبەن، ارعى جىپقىل، قۇز اراسىمەن كوزگە ىلىكپەي بارىپ اقساق تەمىردىڭ ءوزىن شابالىق. وتكەن ۇرىستا، ەدىگە بوگەت بولىپ ەدى، بۇل جولى قۇداي بۇيىرتسا ول قانىشەردىڭ تەنتەك باسىن الدىڭا اكەپ سالارمىز.
— ماعان اقساق تەمىردىڭ باسى ەمەس، ونىڭ اسكەرىنىڭ جەڭىلگەنى كەرەك،— دەدى توقتامىس.— قوسىندارىڭدى الىپ كەتسەڭدەر، ورتالىق مايداندا ءقاۋىپ تۋادى. ودان دا تەزىرەك جاۋىنگەرلەرىڭە جەتىڭدەر!
ەكى باتىر ءوز قوسىندارىن باسقارۋعا شابا جونەلدى.
توقتامىس بەكەر رۇقسات ەتپەدى. اقساق تەمىردىڭ باسى ءبىر اسكەردىڭ جەڭىلۋىنە تاتيتىن ەدى.
جوق، توقتامىس، ەكى قوسىنىم كەتسە، ورتالىق مايدان قاۋساپ قالادى دەپ قورىقپاعان. اشارشىلىقتا تاتقان قۇيقانىڭ ءدامى اۋىزدان كەتپەيدى دەگەندەي، ءوزىن ءبىر كەزدە التىن وردا حانى ەتكەندىگىنەن بە، الدە باسىنا تۇسكەن اۋىر كۇندەردە ماۋارانناحر ءامىرىنىڭ وزىنە ۇستەمدىگى كوپ ءجۇرىپ، ابدەن سەسكەنىپ قالعاندىعىنان با — توقتامىس، اقساق تەمىرگە كەلگەندە جۇيرىك اتتىڭ جانىندا كىبىرتىكتەپ قالاتىن جابى جىلقىداي، ۇنەمى بەرەكەسى قاشىپ كەتەتىن. قانشا قاستاسىپ جۇرسە دە، ونى ولتىرسەم دەگەن ويدان اۋلاق بولاتىن. بار تىلەگى اقساق تەمىردىڭ قۇرىعىنا ىلىكپەۋ، ونىڭ قول استىنا كىرمەۋدى عانا ويلايتىن. شاماسى كەلسە، ماۋارانناحر ءامىرشىسىنىڭ تىرىدەي وزىنە باعىنىشتى بولعانىن كوكسەيتىن. ءبىراق ونى بىرەۋگە ءولتىرتىپ، نە ءوزى ءولتىرىپ، ەكى قولىن قانعا مالعىسى كەلمەيتىن.
ال كەكشىل اقساق تەمىر بولسا، سوناۋ قويان، ياعني 1388 جىلعى يراندا جۇرگەن كەزىندە توقتامىستىڭ وزىنە ىستەگەن وپاسىزدىعىنان كەيىن، التىن وردا حانىنىڭ تەك ءولىمىن تىلەگەن. قولىنا تۇسسە، ءوز كوزىنشە باۋىزداتىپ ءبىر ارمانىنا جەتەتىندەي كورەتىن.
بۇل جولى دا ول ەڭ الدىمەنەن توقتامىستى قولعا ءتۇسىرۋدى ويلادى. ال سول توقتامىستىڭ ءوزىن ولىمنەن الىپ قالعانىن بىلمەيدى. تەك وسى بۇگىنگى سوعىستان كەيىن ون جىل وتكەندە عانا امىر-تەمىر قىتايعا اتتانعالى جاتقانىندا، التىن وردا تاعىنان ايىرىلىپ، قايدا بارارىن بىلمەي، سارى ۋايىمعا تۇسكەن توقتامىستىڭ جاردەم سۇراپ جىبەرگەن ەلشىسى قاراقوجا نوكەردەن بۇگىنگى بولعان وقيعانى ەستىگەن. ءسويتىپ اقساق تەمىردىڭ توقتامىسقا قاتقان جۇرەگىن جىبىتكەنى جۇڭگو جورىعىنان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن التىن وردا تاعىن قايتادان توقتامىسقا الىپ بەرەمىن دەپ ۋادەلەسۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى وقيعاعا وراي ەدى.
ال ءقازىر اقساق تەمىر ونداي ويدان ءتىپتى اۋلاق بولاتىن.
ءساتسىز باستالعان ۇرىس، ءساتسىز اياقتالدى. اقساق تەمىردىڭ تەمىر تارتىپپەن قۇرىلعان، مىقتاپ قارۋلانعان اسكەرىنىڭ تەگەۋىرىندى كۇشىنە شىداي الماي، بۇكىل قورعانىس، قارۋلارىن، اربا، قوس، شاتىرلارىن جاۋعا تاستاپ توقتامىس اسكەرى ابىگەرلەنە كەيىن شەگىندى.
توقتامىس تاعى قاتەلىك جىبەردى. بوسا دا شەگىنگەننەن كەيىن اتتىلى اسكەرىنە سوعىسۋعا قولايلى ءداشتى قىپشاقتىڭ جازىق دالاسىنىڭ شەتىنە قاراي شەگىنۋ كەرەك ەدى. جاردەم الار ەلى دە جاقىن، كوسىلە اتى شابار جەرى دە كەڭ. ءبىراق توقتامىس ولاي ەتپەدى. شاشىراپ كەتكەن قوسىندارىن جيناپ، ەندى كۋرا وزەنىنىڭ تەرىسكەي بەتىنە قايتادان شەپ قۇردى. ءالى دە بولسا تاۋلى جەردەن شىعا المادى.
دەگەنمەن توقتامىس بۇل جولى تەك ءوز باسىنا عانا ەمەس، بۇكىل التىن وردانىڭ تاعدىرىنا قانداي ءقاۋىپ تۋعالى تۇرعانىن ۇقتى. ەندى ول اقساق تەمىر قولدارىمەن ايانباي سوعىسۋعا بەل بۋدى. اتتەڭ نە كەرەك، وسىنداي ايقاستى ول، اقساق تەمىر اسكەرى العاشقى قويسۋ وزەنىنىڭ بويىنا كەلگەن شاعىندا ىستەۋى كەرەك ەدى. وندا جاۋىنگەرلەرى جاۋدان قاشىپ، جۇرەكتەرى شايلىقپاعان كەزى، دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلگەنىندە. اقساق تەمىرگە وشىگىپ تۇرعان التىن وردا سىپايلارى ۇپايلارىن جىبەرمەۋلەرىنە دە مۇمكىن بولاتىن. ال توقتامىس، اسكەرىن بولشەكتەپ، ايگىلى قازانشى مەن كەن-جانباي باتىرلار باسقارعان كاشىكتانە ماڭعىلاسىن جەكە جىبەرىپ، اياۋلى جىگىتتەرىن وزدەرىنەن استام كۇشكە جۇمساپ، بوسقا قىرىپ الدى. ال ەكىنشى رەت تەرەك جاعاسىندا الىسقاندا، تاعى بوسبەلبەۋلىك ىستەپ، اقساق تەمىردىڭ ءوزىن قۇرتاتىن جاعدايدا، يسابەك بي مەن شورا باتىردى ۇستاپ قالدى. جوق، توقتامىس ەندى بۇنداي قاتەنى جىبەرمەك ەمەس. ءتىپتى كەن-جانباي، اقتاۋ، يسابەك، شورا باتىرلارعا قوسىندارىمەن ىڭعايلى كەلگەن ساتتە، اقساق تەمىردىڭ ەڭ الدىمەنەن ءوزىن قورشاپ، مەرت ەتۋدى تاپسىردى.
بۇل توقتامىستىڭ تۋعالى تۇرعان ءقاۋىپتى ابدەن ءتۇسىنىپ، شىن جانتالاسۋى ەدى.
كۋرا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ايقاس ناۋرىز ايىنىڭ اياق شەنىندە باستالدى. كۇن بۇگىن ايناداي اشىق ەدى. كوگىلدىر اسپان شىنىداي مولدىرەپ تۇرعان. تەرىسكەي تاۋ قويناۋلارىنان كوكتەمگى سامال جەل سوعادى.
كەرنەي، زۇرنا، باراباندارىن بىرىلداتىپ، دابىرلاتىپ، ايقايلاتىپ اقساق تەمىر اسكەرى ادەتتەگىسىندەي جەتى قول بوپ العا ۇمتىلدى. ورتالىق قولدى مۇحاممەد-سۇلتان ءوزى باسقارىپ كەلەدى. سول جاق قاناتىندا سول باياعى ومار-شەيح مىرزا، وڭ قاناتتا ءحادجى-سايفۋددين. بۇلاردىڭ قولدارىنىڭ الدىندا ماڭعىلا، قانبالا، حابارشىلارى. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ سوڭىندا تاڭداۋلى جيىرما جەتى قوسىندارىمەن اقساق تەمىردىڭ ءوزى. بارلىق قولداردىڭ ەل الدىندا شاپار، تۇرىلارىن الدىنا ۇستاپ، جاياۋ اسكەرلەرى اقىرىن ساسپاي جىلجيدى. ولاردان كەيىن اتتى سىپايلار. وسىنداي تارتىپپەن توقتامىس اسكەرى دە جاقىنداي تۇسكەن. كەنەت توقتامىس اسكەرى جاقتان «العا!» دەگەن داۋىس شىقتى. سول ساتتە جالپى ءتارتىپتى بۇزىپ، جاياۋ قوسىنداردى كەيىن تاستاپ، قىپشاقتىڭ ايگىلى اتتى اسكەرى اتوي ساپ، العا قاراي شابا جونەلدى. سول-اق ەكەن اقساق تەمىر قولدارى دا العا ۇمتىلدى. ءبىر بيە ساۋىم وتپەي سوعىس قىزدى دا كەتتى.
كەنەت توقتامىس اسكەرىنىڭ قۇنجاق وعلان، اقتاۋ، ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى ءداۋىت سوفى، تاعى وسىنداي بەلگىلى امىرلەر باسقارعان وڭ قاناتى اقساق تەمىردىڭ سول قاناتىن ويسىراتا جەڭىپ، كەيىن قاراي سىرعىتا باستادى. مۇنى كورگەن امىر-تەمىردىڭ ءوزى جيىرما جەتى قوسىنىمەن شابۋىلعا شىقتى. ەندى قۇنجاق وعلان اسكەرلەرى تەگەۋىرىندى كۇشكە شىداي الماي، كەيىن شەگىندى. اقساق تەمىردىڭ جيىرما جەتى قوسىنىڭ كوپ جاۋىنگەرلەرى قاشقان جاۋلارىن قۋا ءتۇستى. بۇل كەزدە قاشىپ كەلە جاتقان قۇنجاق وعلان اسكەرلەرى، وزدەرىنىڭ تاستەمىر وعلان باسقارعان ورتالىق قولدارىنا تاياي بەرىپ، كەنەت اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ الىپ، سوڭدارىنان قۋىپ كەلە جاتقان جاۋىنا قارسى شاپتى. بۇلارعا تاستەمىر وعلاننىڭ ءبىراز اسكەرى دە قوسىلدى. مۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەن اقساق تەمىر قوسىندارى ساسىپ قالدى. كەيبىرەۋلەرى اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ كەيىن جالت بەردى. زاۋلاپ كەلىپ قالعان التىن وردا اسكەرلەرى ولاردى تاپتاي قۋىپ، سوڭدارىنان قالمادى. كوبىن العاشقى قارقىندارىندا-اق سويىل، شوقپارلارىمەن اتتان ۇرىپ قۇلاتتى. جان ساۋعالاعان ماۋارانناحر جاۋىنگەرلەرى ەندى اقساق تەمىرگە قاراي قاشتى. قۇنجاق وعلان، اقتاۋ، ءداۋىت سوفى جاۋىنگەرلەرى جولداعى اسكەرلەردى ساستىرا، ەندى اتتارىن اقساق تەمىردىڭ وزىنە تىكەلەي سالدى. مىنە وسى كەزدە شەيح-نۇرريددين ءامىر، ءوزىنىڭ ەلۋ جىگىتىمەنەن اتتارىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، اقساق تەمىردى قورشاي، ءبىر تىزەرلەي وتىرا قاپ، كەلىپ قالعان اتتىلى التىن وردا اسكەرىنە وق جاۋدىردى. شەيح-نۇريددين جىگىتتەرىنە ماۋارانناحردىڭ بوتەن قوسىندارىنىڭ جاۋىنگەرلەرى قوسىلدى. زاماتتا اتتارىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، اقساق تەمىردى قورشاعان جاۋىنگەرلەر قۇمىرسقاداي قاراقۇرىم بولا قالدى. ءبارى دە، ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ الىپ، التىن وردانىڭ جان-جاقتارىنان قاپتاعان اتتىلى اسكەرىنە وق جاۋدىردى. قۇنجاق وعلان، اقتاۋ، ءداۋىت سوفى جانە باسقا ءامىر، باتىرلار قوسىندارى قانشا ەر جۇرەك، ولەرمەن بولعانىمەنەن، وزدەرىنە قارداي جاۋعان وق بورانىنان ءوتىپ، اقساق تەمىرگە جەتە المادى. ماۋارانناحر ءامىرىن، ونىڭ ەل توناتىپ، سىيلىق بەرىپ، ابدەن قانقوي ەتىپ ۇيرەتىپ العان جاۋىنگەرلەرى جاۋىنا بەرمەدى، ول ءۇشىن شىبىن جاندارىن پيدا ەتىپ، قارسىلاسىپ تۇرىپ الدى. بۇلارعا اقساق تەمىردىڭ باسقا دا ەر جۇرەك قوسىندارى كەپ قوسىلدى. ەندى اتتارىنان ءتۇسىپ، اقساق تەمىردى قورعاعان اسكەر امىر-تەمىر تۇرعان جەردىڭ ءبارىن الىپ كەتتى. ءبىر ادامدى مۇنداي بوپ، ءبىر مەملەكەتتىڭ اسكەرىنىڭ تەگىس قورعاعانىن، بۇرىندى-سوڭدى تاريح بىلمەگەن-دى.
سونشا ولارعا اقساق تەمىر كىم ەدى؟ بار جاقسىلىعى وزدەرى ءتارىزدى ەلدەردى شاۋىپ، دۇنيەسىن تالاپ، بۇلارعا الىپ بەرگەنى مە؟ سول ءۇشىن بۇلار شىبىن جانىن اياماي اقساق تەمىردى قورعاپ تۇر ما؟ ءيا، سويتەدى! ادام بالاسىن بىر-بىرىنە قاسقىر ەتە العان وسى اقساق تەمىر، توقتامىستار!
قان تاعى سۋداي اقتى.
اتتارىنان ءتۇسىپ اپ، وقتارىن قارداي جاۋدىرعان، اقساق تەمىردى قورشاپ، بۇكىل دالانى الىپ كەتكەن جاياۋ ساداقكەرلەر ءالسىن-السىن شاپقان التىن وردا اسكەرىنە وزدەرىنىڭ قانقوي باسشىلارىن بەرمەدى.
ۇرىس ابدەن قىزا ءتۇستى.
اقساق تەمىر اسكەرلەرىنىڭ ءحادجى-سايفۋددين ءامىر باسقارعان وڭ قاناتى دا قيىن جاعدايعا ۇشىراۋدا ەدى. يسابەك باحتى-حوجا، شورا باتىرلار ءوز قوسىندارىمەن ارت جاعىنان كەپ بۇلاردى قورشاپ العان. التىن وردانىڭ سويىلگەر اتتى اسكەرىنە قارسى كەپ جەڭە المايتىنىن بىلگەن ءحادجى-سايفۋددين قولى، اتتارىنان ءتۇسىپ، شاپالارىن قالقان ەتىپ، جاياۋ اسكەر رەتىندە سوعىسقان. قاشسا، ءداشتى قىپشاقتىڭ كىلەڭ جۇيرىك مىنگەن باتىر جىگىتتەرىنەن قۇتىلا المايتىندارىن بىلگەن ءحادجى-سايفۋددين سىپايلارى، اجالدان قۇتىلۋ تەك ايانباي ۇرىسۋدا ەكەنىن ءتۇسىنىپ، تابان تىرەپ تۇرىپ العان. قىپشاق جىگىتتەرى قىلىشتارىن جارقىلداتىپ قانشا تونسە دە، بۇلار تۇرعان ورىندارىنان تاپجىلماعان. وسى كەزدە بۇلارعا جەھانشاحباھادۋردىڭ اتتى قوسىندارى جاردەمگە كەلدى. ەندى قىپشاق اسكەرلەرى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. ءبىر جاقتارىندا ءحادجى-سايفۋددين اسكەرى، ەكىنشى جاقتارىندا جەھانشاح اتتى قوسىندارى. امال جوق، ءوزىمىز قورشاۋدا قالمايىق دەپ يسابەك، باحتى-حوجا، شورا باتىر، ءبىر بۇيىردەن سىتىلىپ شىعا، سوعىسا ءجۇرىپ، كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.
بۇنى كورگەن توقتامىس، تاعى جەڭىلە باستادىق-اۋ دەپ ويلادى.
كوڭىلگە كىرگەن كۇدىك سۋىق جىلانداي، ەندى اقىل-سەزىمىن، وي جىگەرىن وراي باستادى.
ءالى دە تابان تىرەپ سوعىسا بەرۋدىڭ ورنىنا توقتامىستى ەندى تاعى اسكەرىمدى قايتسەم امان الىپ قالامىن دەگەن وي بيلەدى.
توقتامىسقا وسى ساتتە جانىن ولىمگە قيار ەرلىك جەتپەدى.
مىنە وسى كەزدە مىرزا ومار-شەيح باسقارعان اقساق تەمىر اسكەرىنىڭ سول قاناتى التىن وردا حانى ءوزى باسقارىپ جۇرگەن قوسىنعا لاپ قويدى. بۇنى كورگەن توقتامىستىڭ ەڭ ءبىر جاقىن ءامىرى اقىلى بي، قاپتاپ كەلە جاتقان ماۋارانناحر جاۋىنگەرلەرىنە ءوز قوسىنىمەن كەس-كەستەي قارسى شاپتى. بۇيىرىنەن تاياي تۇسكەن جاۋىن كورگەندە، ومار-شەيح قولىنىڭ ماڭعىلاسى وسمانباھادۋر دا اتىنىڭ باسىن بەرى بۇردى.
سول ساتتە ەكى باتىر بىرىنە-بىرى قارسى كەپ قالدى. بىرىنە-بىرى سىلتەگەن كوك نايزالارى، قۇرىش ساۋىتتارىنىڭ ۇستەرىنەن قۇر دارىپ، ەتتەرىنە وتپەي، شاتىر-شۇتىر ءتيىپ، ەكەۋى دە بىردەي اعىپ ءوتىپ، قايتا ورالدى. ابدەن كارلەنىپ وشىگىپ العان وزگە جاۋىنگەرلەر دە بەتپە-بەت كەپ بىرىمەن-بىرى ايقاسا كەتتى. جارق-جۇرق تۇسكەن قىلىشتار، قۇلاشتاي ۇرىلعان شوقپارلار، وكپە تۇستان كەپ قادالعان كوك نايزالار. ءبىرىن-بىرى ايبالتامەن شاپقان، ات ۇستىنەن كۇشتىسى كۇشسىزىن شوقپارىمەن ۇرىپ ولتىرگەن قىرعىن ءالى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلدى.
ءبىراز اسكەرىنىڭ ولگەنىن كورىپ، كوڭىلىنە جەڭىلەمىز-اۋ دەپ سەكەم العان توقتامىس، بۇل ۇرىستا تاعى جەڭىلدىك دەپ ويلادى. وسى مەزەتتە ول، وڭ قاناتى مەن ورتالىق قولىنىڭ ءالى دە اقساق تەمىر اسكەرىمەن تەڭ ءتۇسىپ جاتقانىن بايقاي الماي قالدى. «جەڭىلىپ قالدىق-اۋ» دەپ كۇنى بۇرىن كوڭىلىنە كۇدىك الىپ، ەر كوڭىلى مۇقالا باستاعان توقتامىس، ءوزى بىرگە سوعىسىپ جۇرگەن سول قاناتىنىڭ ۇرىسا شەگىنگەنىن كورىپ، ەندى شىڭ جەڭىلگەن ەكەنبىز دەپ اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الدى.
— تارتىڭدار، جىگىتتەر، ءداشتى قىپشاققا! — دەدى ول بار داۋسىمەن ايقايلاپ. جالاۋشى «كەيىن شەگىنىڭدەر» دەگەن، جاۋىنگەرلەرگە بەلگى بەرەر قارالى تۋىن كوتەردى. ال توقتامىس استىنداعى سايگۇلىك جۇيرىگىنە قامشى باستى. ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى سوڭىنان ەردى. ءبىر جاقسىسى بۇل كەزدە كۇن كەشكىرە تۇسكەن ەدى. كەلە جاتقان قاراڭعىلىقتى پايدالانىپ ەندى يسابەك پەن شورا باتىر باستاعان قوسىندار دا كەيىن شەگىندى. مۇنى كورىپ وڭ قاناتتاعىلار دا اتىنىڭ باسىن بۇردى. ەكى جاعىنىڭ كەيىن سىرعىپ بارا جاتقانىن اڭعارىپ، ورتالىق قولدا مايدانىن تاستاپ، بىرتە-بىرتە ارتىنا قاراي ويىسا ءتۇستى دە، كەنەت اتتارىنىڭ باستارىن بۇرىپ الىپ، قۇز جارتاس، شاتقال، جىرالاردىڭ اراسىن پانالاپ قاشا جونەلدى. ازدان كەيىن بۇكىل التىن وردا اسكەرى تەرىسكەيگە ويىستى. مايداندا ولگەن جولداستارىن كومۋگە دە مۇرشالارى جەتپەدى.
قىرىلعان اسكەر قاشان دا بولسا قورقاۋ قاسقىر، قارعا، قۇزعىنداردىڭ جەمى، كوپ كەشىكپەي قان ساسىعان جەرگە جەمقور قۇستار ۇيمەلەي باستادى. ال قاشقان اسكەر توقتاۋدى بىلمەدى. ايتەۋىر وسى كەزدە تاعى دا قارا جامىلىپ ءتۇن كەلىپ، توقتامىستىڭ ءبىراز جاۋىنگەرلەرى جەلكەلەرىنەن جالاقتاعان اقساق تەمىر سىپايلارىنىڭ كارلى قىلىشتارىنان امان قۇتىلدى.
وسىلاي التىن وردا مەن ماۋارانناحر اسكەرىنىڭ ءۇشىنشى ايقاسۋى ءبىتتى. بۇل جولى دا التىن وردا جاعى جەڭىلدى. توقتامىس سوڭىنا ەرگەن ازعانتاي نوكەر، بەكزادا، امىرلەرىمەن بۇلعار جەرىنە قاراي بەتتەدى.
جەڭىسكە يە بولعان اقساق تەمىر، ەرتەڭىنە ءوزىن بۇل جولعى اجالدان الىپ قالعان، امىر-تەمىر ءۇشىن اتىنان ءتۇسىپ، ءوز جانىن قيىپ قورعان بولعان شەيح-نۇرريددين امىرگە مايدانعا مىنەتىن ەكىنشى اتى — قويانساندى بەردى. ۇستىنە التىنمەن زەرلەگەن جىبەك شاپان جاۋىپ، بەلىنە التىن ساپتى قانجارلى، اسىل تاسپەن بەزەنگەن التىن بەلبەۋ تارتتى. بۇنىمەن قوسا ون مىڭ كوپەك التىن دينار سىيلادى. ءدال مۇنداي بولماعانمەن، وسى مايداندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن بوتەن ءامىر، باتىر، ءتىپتى قاتارداعى جاي جاۋىنگەرلەرىنىڭ وزدەرىنە دە كوپ سىيلىق ۇلەستىردى. ولجالى بولماعان بىردە-بىر سىپاي قالمادى. سودان كەيىن، وسى سوعىستا اتتان قۇلاپ جاراقاتتى بولعان ميران شاقتى، توقتامىس اسكەرىنەن تۇسكەن قىرۋار دۇنيە-مۇلىك ولجانى مىڭداعان ارباعا تيەپ سامارقانتقا جۇرگىزدى. بۇل كەرۋەنگە جادىگەربارلاس باتىر مەن ءوزىنىڭ قايىن اتاسى ءحادجى-سايفۋدديندى باسشى ەتىپ، ولاردىڭ قاراماعىنا ءبىر تۇمەنگە جۋىق جاساق بەردى. ءوزى تاڭداۋلى بىرنەشە قوسىنمەن توقتامىستىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ءبىراق ەش جەرگە ايالداماي قاشقان توقتامىس پەن التىن وردا امىرلەرى جەتكىزبەدى. اقىرى اقساق تەمىر ولاردى ەدىلگە دەيىن قۋىپ كەلىپ جەتە الماي، تۇراتار دەگەن وتكەلگە كەپ توقتادى. وسى ارادا التىن وردانىڭ حانى ەتىپ ورىس حاننىڭ جاسى كەلىپ قالعان بالاسى قۇيىرشىقتى بەلگىلەپ، وعان ارعى بەتكە ءوتىپ، حاندىق قۇرۋعا بۇيىردى. ءوزى تاعى توقتامىستى قۋىپ، جىلقى جىلى بولعاندا ۇكەك دەگەن جەرگە دەيىن كەلدى. توقتامىسقا جەتە الماي، تاعى وسى ارادا وتىرعان ءداشتى قىپشاق ەلىن اياماي توناپ، ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنا ءتۇستى. وسى ارادا بۇنى سامارقانتقا قايتىپ بارا جاتقان ميرانشاح كوش-كەرۋەنى قۋىپ جەتتى. اقساق تەمىر ومىرلەرىن تاعى جينادى. نەمەرەسى پير-مۇحاممەد مىرزاعا التى مىڭ اسكەرمەن يران استاناسى شيرازعا قايتۋعا، ال ءشامسيددين-ابباس امىرگە ءۇش مىڭ جاۋىنگەرمەن سامارقانتقا جۇرۋگە بۇيىردى.
توقتامىسقا جەتە الماي قالعان اقساق تەمىر، ەندى ءۇزى وزەنىنەن ءوتىپ، التىن وردانىڭ باتىس جاعىنا اتتانباق بولدى. ويتكەنى ول ەگەر توقتامىس قايتادان سوعىس تۋىن كوتەرەر بولسا ءالى دە وعان اسكەر دە، قاراجات تا جيناپ بەرەر ەلى بار ەكەنىن بىلەتىن. اسىرەسە توقتامىسقا جاردەم بەرەتىن، ونىمەن بىرىگىپ وزىمەنەن سوعىسقان بەكجارلىق وعلان، اقتاۋ ءامىر، تەمىر وعلان ايماقتارى التىن وردانىڭ وسى باتىس جاعىندا ەكەنىنەن اقساق تەمىر حاباردار ەدى. سوندىقتان وسى ارالاردى شاپپاق بولدى. مۇنى ەستىگەن بەكجارلىق وعلان مەن تەمىر-وعلان ۇزىدەن ءوتىپ، كەشەگى وزدەرىنىڭ قاسى قۇرامداي بەكتىڭ جەرىنە پانالاۋدى ويلادى. ءبىراق بۇل ارادان دا تىنىشتىق كورە المايتىندارىنا كوزدەرى جەتىپ، ءارى قاراي رۋم جەرىنە اسىپ كەتتى. ال اقساق تەمىر بولسا، ەندى تان وزەنىنەن ءوتىپ، كەنەت تەرىسكەي جاققا، ورىس جەرىنە قاراي بەت بۇردى. ول قالىڭ قولىمەن كەپ ريازان كنيازدىگىن شاپتى، ەلەڭ دەگەن قالانى الىپ، كنيازىن ءولتىردى. تاعى قان-جوسا ەتىپ تىنىش جاتقان جۇرتتى تونادى. اقساق تەمىردىڭ ريازان جەرىنە كەلگەنىن ەستىگەن ماسكەۋ كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچ كولومنا قالاسىنا جەتتى. وكا وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ بەكىندى. ءبىراق اقساق تەمىر ماسكەۋ كنيازى اسكەرىنە قارسى شىعۋعا مامايدىڭ كەبىن كيەرمىن دەپ قورىقتى. ورىستارمەن سوعىسۋعا باتىلى بارماي، ەلەڭ قالاسىنان باستاپ، جولىنداعى ءداشتى قىپشاق اۋىلدارىن، قالالارىن، ورتەپ-توناپ، ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى التىن وردانىڭ بالشيلين اتتى شاھارىنا قاراي ءجۇردى. جولاي ازاق-تانا قالاسىنا توقتادى. بۇل قالانىڭ دىمىن قالدىرماي توناپ مۇسىلمانداردان بوتەن، وزگە دىندەگى تۇرعىندارىن قالانىڭ سىرتىنا الىپ شىعىپ، تەگىس قىرىپ تاستادى. ازاق قالاسىنان اقساق تەمىر كۋبان وڭىرىنە قاراي بەتتەدى. ءبىراق چەركەستەر كۋبان مەن ازاق-تانانىڭ ورتاسىنداعى دالانى اقساق تەمىر جۇرمەسىن دەپ ورتەپ جىبەردى. امىر-تەمىر وعان دا قارامادى. ايتسە دە وسى ارادان ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە وتكەن اقساق تەمىر اسكەرى، اتتارىنا ءشوپ تابا الماي جامان قينالدى. ازەر دەگەندە ارىپ-اشىپ داعىستان جەرىنە جەتتى. بۇل ارادا دا، وزىنە قاس ساناعان، باسىنا بۇركىت ۇيا سالعان، بيىك قۇزداردا ورنالاسقان ق ۇلى، تاۋس اتتى بەرىك بەكىنىستەردى الدى. سودان كەيىن تەرىسكەي كاۆكازدىڭ ەل-جۇرتىن قانعا بوياپ، شاۋىپ، بەكىنىستەرىن كۇيرەتىپ قاراباققا كەلدى. وسى ۋاقىتتا كۇزدىڭ قاراسۋىعى باستالدى. اقساق تەمىر قالىڭ اسكەرىمەن قاراباقتا قىستاماق بولدى. ودان ءارى تاعى يراكقا، نە تۇركياعا اتتانام دەدى. جوق، ونىڭ بۇنىسى، ادەتتەگىسىندەي جالعان ەدى. ونىڭ ويى بوتەن جاقتا بولاتىن. بۇل كوپ كەشىكپەي انىقتالدى.
ال التىن ورداعا حان ەتكەن قۇيىرشىق ەدىل — جايىق تاعىنا كوپ وتىرا المادى. جوشى ۇلىسىن ءوز ماڭىنا جيناماق بوپ جاڭا عانا جانتالاسىپ كىرىسە باستاعانىندا، كەنەت وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ، ءبىر اپتاعا جەتەر-جەتپەس توسەكتە جاتىپ، دۇنيە سالدى.
ەشكىمگە جاقسىلىق تا، جاماندىق تا ىستەپ ۇلگىرمەگەن التىن وردا حانىن جۇرت قابىرگە قويعان كۇنىنىڭ ەرتەڭىندە-اق ۇمىتتى.
توقتامىس بولسا، بۇل جاققا كەلۋگە اقساق تەمىردەن قورقىپ، ازىرگە بۇلعار جەرىندە قالدى.
ءدال وسى ۋاقىتتا التىن وردا تاعى از مەزگىل بوس تۇردى.
مىنە، وسى ءبىر الاساپىران، بەلگىسىز شاقتا، كەنەت ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىقتىڭ اتتارى ەستىلە باستادى.
جۇرت ەندى قىرىم جاققا قاراپ ەلەڭدەستى.
بەسىنشى تاراۋ
ەدىلدىڭ ورتا شەنىن، تەرىسكەيدەگى قازانقا وزەنى مەن كۇنگەيدەگى جيگۋليگە دەيىن جەتەتىن كاما بويىن، سونداي-اق تەرىسكەي باتىسىندا موكشا مەن ۆادا وزەندەرىنىڭ القاپتارىنان باستاپ، تەرىسكەي شىعىسىنداعى اقجايىققا دەيىن سوزىلىپ جاتقان كەڭ ولكەنى كونە زاماننان ەدىل بۇلعارى دەپ اتايتىن.
بۇل جۇرتتىڭ:
ەدىل سۋى اعار بولار،
قيا-قۇزدا جاعا بولار،
تولعان بالىق، باقا بولار،
كول بىتكەننىڭ كەڭ الابى —
دەگەن بىزگە جەتكەن كونە جىرلارىنا قاراعاندا، بۇل حالىقتىڭ تۇركى تىلدەس ەلدەرگە جاتاتىنى داۋسىز. بۇنى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن بۇلعارلاردىڭ ەجەلگى داستانى «يۋسۋف ءزۇلحيا» قىساسى دا دالەلدەيدى.
بۇلعارلار ەگىن ەككەن، قالا سالعان، قىشتان قۇمىرا، ىدىس قۇيعان قولونەرى وتە كۇشتى مادەنيەتتى جۇرت بولعان. بۇلاردىڭ التىننان، كۇمىستەن سۋدا جۇزەتىن قۇستاردىڭ بەينەلەرى ىستەلگەن جۇزىك، بىلەزىك، القالارى «ءال-بۇلعاري زاتى» دەگەن اتپەنەن ورىس جەرىنە دە، ەدىلدىڭ تومەنگى شەنىنە دە، وزدەرىمەن كورشىلەس، ءبىر كەزدەگى پەچەنەگ، سوڭىنان قىپشاق پەن موردۆا، باشقۇرت دالالارىنا دا كوپ تاراعان. بۇلعارلاردىڭ استانا قالاسى «ۇلى بۇلعار» دەپ اتالعان. بۇل قالا بۇلعارلاردىڭ ورتالىق اكىمشىلىگى بار مەملەكەت بولۋىنا كوپ اسەرىن تيگىزگەن.
بۇلعارلار ەر جۇرەك ەل بولعان. حازارلارمەن سوعىسقان، ولاردى جەڭگەن. پەچەنەگتەرگە اتتانعان، ءبىراق بۇلاردىڭ جەرىن الا الماعان. بۇلعارلار مونعول شاپقىنشىلارىنا ون بەس جىلداي دەس بەرمەگەن، العاشقى جىلداردا-اق ولاردىڭ تۇركىستان مەن يران، يراكتاردى جاۋلاپ العاندارىن ەستىسىمەنەن بۇلار شاپقىنشىلاردىڭ كەلەتىن جولىنا — جايىق، قۇندىرشا، شەرەمشانىڭ بويلارىنا جانە يكا وزەنىنىڭ باتىس تۇسىنا جەر قازىپ، ۇزىنىنان سوزىلعان بيىك، كەرەمەت قامال-بەكىنىس جاساعان. يراندى، كاۆكازدىڭ ارعى بەتىن الىپ، دەربەنت قاقپاسىنا ءوتىپ، شىعىس ەۆروپانىڭ دالاسىنا شىققان، كالكا وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورىس پەن قىپشاقتىڭ بىرىككەن اسكەرلەرىن جەڭگەن شىڭعىس حاننىڭ اتاقتى قولباسشىلارى جەبە مەن سۇبەتاي باسقارعان قالىڭ قوسىندارى وسى قامال-بەكىنىستەن وتە الماعان. بۇلعار قوسىندارى قاشقان بولىپ، مونعول قولدارىن ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرتىپ، توسقاۋىلدا اڭدىپ تۇرعان اسكەرلەرىنە اكەپ قىرعان. ودان كەيىن مونعولدار بىرنەشە شابۋىلدار ۇيىمداستىرعان، اقىرى باتۋ ءوزىنىڭ سيىر، ياعني 1237 جىلعى اتتانىسىندا عانا بۇلعارلاردى جەڭگەن. جىلقى، ياعني 1242 جىلى التىن وردا ۇيىمداسقان كەزدەن باستاپ، بۇلعار ەلى وسى باتۋ ورداسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. ءبىراق بۇل جۇرت التىن وردا قۇرامىنا كىرگەنمەن، سودان بەرگى وتكەن ءجۇز ەلۋ جىلدان استام مەزگىلىندە، ۇنەمى ءوزىن جەكە شاڭىراق رەتىندە ۇستاپ كەلگەن. ءوزىنىڭ جەكە امىرلەرى جانە پاتشالارى بولعان. تەك بۇلعارلار ەندى تاتار دەپ اتالعان. ارينە، بۇلار شىڭعىس حان وزىنە قارسى بولعانى ءۇشىن قىرعان، شىعىس-مونعول تايپاسىنا كىرەتىن، تۇپكى اتى تاتان، سوڭىنان تاتار اتالعان جۇرتقا جاتپايتىن ەدىل تاتارلارى بۇلعارلار ەدى. بۇلار التىن وردا حانى توقتامىس، قويان، ياعني 1388 جىلى ماۋارانناحرعا اتتانعاندا ەلەۋلى كۇش قوسىپ، اسكەر بەرگەن.
مىنە توقتامىس ءقازىر ەڭ جاقىن وعلان، ءامىر، باتىرلارىن ەرتىپ وسى بۇلعار، باسقاشا ايتقاندا تاتار جەرىنە كەلگەن.
بۇل كەزدە تاتارلاردىڭ وزدەرى دە ەكىگە بولىنگەن بولاتىن. ءبىرى قازان حاندىعى اتالسا، ەكىنشىسى بۇرىنعى «ۇلى-بۇلعار» ورنى ەدى. توقتامىس التىن وردا تاعىنا وتىرعاننان كەيىن، ەڭ العاشقى جورىققا شىققان جەرى وسى بۇلعار دالاسى ەدى. ول بۇل ولكەنىڭ ءبىراز جەرىن جاۋلاپ العان. سوڭىنان وسى جەردەگى قازان حانى حاسانمەن جانە بۇلعار بيلەۋشىسى مۇحامەد-سۇلتاندارمەن كەلىسىمگە كەلىپ، جاۋلاپ العان جەرلەرىن بۇلعارلاردىڭ وزىنە قايتارعان. حاسەن مەن مۇحاممەد-سۇلتان التىن وردا ۇستەمدىگىنەن شىقپايتىن بوپ ۋادە بەرگەن. بۇل ەكى حاندىق بىرتە-بىرتە ارالارىنداعى قايشىلىقتارىن جوعالتىپ، اقساق تەمىردەن توقتامىس جەڭىلگەن كەزدە، ءبىرجولاتا قازان حاندىعىنا اينالا باستاعان. بۇل حاندىقتىڭ استاناسى قازان شاھارى جاڭا بۇلعار (بۇلعار ءال-جاديد) اتالاتىن. ال بۇل حاندىقتان بولىنۋگە اينالعان مەشەرلەر جەرىن توقتامىس قوي، ياعني 1392 جىلى اقساق تەمىردەن العاشقى رەت جەڭىلگەننەن كەيىن، ماسكەۋ كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچكە بەرگەن.
توقتامىس وسى بۇلعار جەرىنە قاشقان تۇستا، قازان حانىنىڭ اسكەري قولباسشىسى يانتاق ەدى. توقتامىستىڭ مەشەر جەرىن ماسكەۋ كنيازىنە بەرگەنىنە وكپەلى بولسا دا، ءتۇبى اقساق تەمىر بۇكىل التىن وردانى جەڭسە، بۇلعار جەرىندە قانجوسا ەتەتىنىن ءتۇسىنىپ، ءبىراز اسكەرىمەنەن توقتامىستىڭ الدىنان شىقتى.
ال توقتامىسقا جەتە الماي قالعان اقساق تەمىر، التىن وردا حانىن قۇشاعىنا العان بۇلعارلاردى شاۋىپ قايت، دەپ كىلەڭ اتتى اسكەردەن قۇرىلعان، نەمەرەسى سۇلەيمەن شاح باسقارعان ءبىر قولىن جىبەرگەن.
يانتاق پەن توقتامىس اسكەرى سۇلەيمەن شاح قولىمەن، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن التىن وردا مەن ماۋارانناحر قوسىندارى سوعىسقان. قۇندىرشا وزەنىنىڭ بويىندا تاعى كەزدەسكەن. تاعى دا ءبىرىن-بىرى كەسكىلەسكەن، ايانباي قان توگىلگەن ۇرىس بولعان.
سۇلەيمەن شاح قۇندىرشادان ءارى قاراي اسا الماي، ءبىراز جاۋىنگەرىن جوعالتىپ، كەيىن قايتقان. اقساق تەمىر قالىڭ ورمان، توعايلى، بەرىك قامال شەبى بار، مونعولدىڭ تالاي شابۋىلى تويتارىس العان، وزىنە ءالى جات ولكە — بۇلعارعا ەدىل وزەنىنىڭ بويىمەن جوعارى جۇرۋگە كەمە-قايىعى بولماعاندىقتان جۇرەكسىنگەن. سوسىن بارىپ ءوزىنىڭ جاۋلاپ العان مەملەكەتى يرانعا جاقىن ەدىلدىڭ تومەنگى شەنىنە قاراي بەتتەگەن. بۇلعاردى شابۋدى كەيىنگە قالدىرعان.
مىنە وسى تۇستا توقتامىس ءوزىنىڭ وڭاي سىنبايتىن اسىل بەرەن ەكەنىن تاعى كورسەتكەن. حان تاجىسىنەن ايرىلۋ — باسىنداعى بوركىڭنەن ايرىلۋ ەمەس تاجىسىنەن ايرىلۋ باسىنان ايرىلۋدان كەم كورىنبەگەن توقتامىسقا. سوندىقتان اقساق تەمىر ەدىلدىڭ تومەنگى تۇسىنا قاراي بەتتەگەن شاقتان-اق، ول التىن وردا تاعى ءۇشىن كۇرەسىن قايتادان باستاعان بۇلعارمەن شەكتەسىپ جاتقان قىپشاق ەلى، توقتامىستى ءالى دە ءوزىنىڭ حانى دەپ ۇقتى. ول بۇل ارادان تاعى اجەپتاۋىر اسكەرگە يە بولدى. جانە وسى تۇستا، كەشە ءوزى بۇلعارعا قاراي قاشقاندا، ءبىر شەتى جايىق وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى سارايشىقتان، سوناۋ ازاق-تاناعا دەيىنگى قان جايلاۋدا قالعان قاتىن-بالالارىن جيناۋعا كىرىستى. ورداسىن ساراي-بەركەدەن بەس كۇندىك جەردە جوعارى تۇراتىن، قۇراقتى دەگەن شاعىن كولدىڭ جاعاسىنا تىگىپ، اقساق تەمىردىڭ ءارى قاراي كەتۋىن كۇتتى. ساراي-بەركەدەن باستاپ، سوناۋ ساكسين، ازاق-تانا، حادجى-تارحان تۇستارىنىڭ ءبارىن بيلەپ وتىرعان تاستەمىر، بەكبولات، يسابەك، اقبۇعى، قابانبەك-ساراي ءتارىزدى ىقپالدى بي، امىرلەر التىن وردا تاعىنا توقتامىستان بوتەن ادامدى وتىرعىزباۋعا كوپ ارەكەت ىستەدى.
ءسويتىپ، اقساق تەمىر بار اسكەرىمەن قاراباققا قايتقان كۇنى-اق توقتامىس ساراي-بەركەگە كەلىپ كىردى. التىن وردا شابىلعانى، تونالعانى بولماسا بۇرىنعى قالپىندا ەدى. تەك توقتامىستىڭ اقساق تەمىردەن جەڭىلگەنىن پايدالانىپ — كاففا گەنۋيالىقتارى قالا سالعان توڭىرەكتى ءبولىپ العان-دى. توقتامىس قايتادان اتقا قونۋعا دايىندالا باستادى. جىلاندى ءۇش كەسسە دە، كەسىرتكەلىك كۇشى بار، اقساق تەمىرگە كۇشىم جەتپەسە دە، ءدال سەندەرگە كۇشىم جەتەر دەپ، وزىنە وپاسىزدىق ىستەگەن گەنۋيالىقتاردى اياماي ۇيرەتپەك بولدى.
ارينە، كەمە توقتايتىن قالالارى بار جانە شىعىس پەن باتىستىڭ كەزدەسەر ساۋدا ورنى — قىرىمدا، قايتادان التىن وردا قاراماعىنا كىرگىزۋ توقتامىسقا كەرەك ەدى. ءبىراق، بۇل ارمانىنا جەتكىزبەيتىن، وسى تۇستا باسىنا وتە قيىن ەكى جاعداي تۋعان.
ءبىرى ورىس ەلىمەن بايلانىستى ەدى.
توقتامىس ساراي-بەركەگە تاياۋ كەلىپ، التىن وردا حانى سانالعانمەن، اقساق تەمىردەن جەڭىلگەن العاشقى سوعىسىنان باستاپ، ماسكەۋ كنيازى بۇنىمەن كوپ ساناسپايتىن بولعان. كوپتەن بەرى ماسكەۋ كنيازى ساراي-بەركەگە كەلمەگەن، بوتەن كنيازدەرىن دە جىبەرمەگەن. توقتامىس تا، اقساق تەمىر ءتارىزدى جاۋىنان جەڭىلىپ، جاسقانشاق بولعانىنان با، ماسكەۋ كنيازىنە سەن ماعان باعىن، نەمەسە گاراج، سالىق تولە دەمەگەن جانە سالىق جيناۋعا بۇرىنعىداي جاساقتارىن-باسقاقتارىن جىبەرۋگە باتا الماعان. ءبىراق قاراماعىنداعى بۇلعار كنيازدەرىنە وزىمەن بىرگە جۇرگەن نيجنيي نوۆگورود، سۋزدال كنيازى سەمەن دميتروۆيچپەن بىرگە نيجنيي نوۆگورودتى شابۋعا بۇيىرعان. بۇلار نيجنيي نوۆگورودتى بارىپ توناعان. بۇنى ەستىگەن ماسكەۋ كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچ قالىڭ قولمەن ءىنىسى يۋريي دميترييەۆيچي جىبەرىپ، بۇلعار، قازان، جۇيكەتاۋ كەرەميانشىق قالالارىن شاپتىرعان. ولار كوپ ولجامەن كەيىن قايتقان. بۇل جاعداي التىن وردانى ماسكەۋ كنيازدىگىمەن قۇر عانا قىرعي-قاباق ەتىپ قويماعان، وزىنە كومەكتەسكەن بۇلعار كنيازدەرىنە جاردەم بەرە الماي ولاردىڭ وكپەسىنە دە قالدىرعان.
ەكىنشى توقتامىستىڭ باسىنا تۋعان قيىن جاعداي — ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق ەدى.
«يران جورىعىنان قايتىپ كەلگەن سوڭ ەدىگەنى قۇرتام» دەگەن توقتامىس، ەدىگەنى قۇرتپاق تۇگىل، سول جورىعىنان ءوزى قۇرىپ كەتە جازداعانى ءمالىم. ال ەدىگە بولسا، ەش جورىققا قاتىسپاي، تەمىر-قۇتلىق ەكەۋى كەشەگى ماماي ورداسىنا جاتقان جۇرتتى ماڭايلارىنا جيناۋعا تىرىستى، اسىرەسە، قىرىم مەن ساقىستان تۇسىنداعى ۇساق ەلدەرگە ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزىپ كەلگەن، كەشە مامايدىڭ شىن تىرەگى بولعان بۇل ولكەدەگى مونعولدىڭ بارىن، شىرىن، ماڭعىت ءتارىزدى رۋلارى بىردەن بۇلاردىڭ جاعىنا شىققان. ولار قىرىم مەن ساقىستاندى التىن وردادان ءبولىپ الىپ، جەكە حاندىق قۇرۋعا كەلىسكەن. ءبىراق مۇنداي ويدى ورىنداۋعا ەدىگە ءالى دە ەرتە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ىڭعايلى كەزىن كۇتىپ، شىداپ باققان. ويتكەنى ماسەلە جالعىز عانا توقتامىستا ەمەس ەدى، قىرىم بۇل كەزدە كاففا گەنۋيالىقتارىنىڭ ىقپالىندا بولاتىن. ال ەدىگە ەڭ الدىمەنەن كاففا گەنۋيالىقتارىمەن سوعىسىپ، سوسىن توقتامىسپەن مايدانداسقىسى كەلمەدى. توقتامىستىڭ گەنۋيالىقتارمەن شايقاساتىنىنا ول شەك كەلتىرمەگەن. ەدىگە، بۇل ەكەۋى بىرىمەن-بىرى الىسىپ، السىرەگەن كەزدەرىندە، ەكەۋىن ەكى ۇرىپ، قانجىعاسىنا بايلاپ الماق بولعان. سوسىن بارىپ ماماي ورداسىنىڭ ورنىنا ەدىگە ورداسىن قۇرۋدى ويلاعان. ءوزى حان بولۋعا شىڭعىس ۇرپاعىنان شىقپاعاندىقتان، وردا حانى ەتىپ ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى جانە تۋعان جيەنى تەمىر-قۇتلىقتى كوتەرۋدى كۇنى بۇرىن شەشكەن.
دەمەك، ەدىگە، بولاشاق كۇندى كۇتىپ بوس جاتپاعان، سول وزدەرىنە ءتيىمدى بولاشاقتى جاساۋعا ايانباي كىرىسۋدە ەدى. ءسال ىڭعايى كەلگەن جەردە توقتامىستى اقساتۋعا تىرىساتىن. ودان ءوش الۋعا مۇمكىندىگى بولعان جاعدايدا قايمىقپاعان.
دەگەنمەن توقتامىسقا ءالى دە باس ءقاۋىپ اقساق تەمىر ەدى، ماۋارانناحر بيلەۋشىسى وسى يت، ياعني 1395 جىلدىڭ قىسىن قاراباقتا وتكىزدى. ول وسى ارادا جاتىپ، جاز شىعا تۇركياعا اتتانامىن دەپ جاريالادى. ارينە، اقساق تەمىردىڭ بۇنىسى تاعى ادەتتەگىسىندەي جاۋىن الداۋى ەدى. ماۋارانناحر ءامىرشىسىنىڭ التىن وردانى شاپقانداعى بار تىلەگى تەك ونىڭ كۇشىن قۇرتىپ، توناۋ عانا بولماعان. اقساق تەمىردىڭ ويلاعانى تەرەڭدە جاتقان. قانشا جاسىرا بىلگەنمەن امىر-تەمىر وتە قىزعانشاق ادام بولعان. وزگەسىن قويعاندا، بوتەن ەلدىڭ سالتاناتتى سارايىن، ءتىپتى سۇلۋ-سىمباتتى سالىنعان مەشىتتەرىن دە كورە الماعان. ونداي قۇرىلىستار بولسا سىندىرىپ، بۇزىپ، ىسكە تاتىرىن ماۋارانناحرعا الىپ كەلگەن. ەگەر وعان مۇمكىنشىلىگى بولماسا، ولاردى ورتەپ، قيراتىپ تاستاعان. ماۋارانناحردان بوتەن جۇرتقا ەشبىر كوركەمدىك قالماسىن دەگەن. جىگىت كەزىنەن جارىمجان بولعاندىقتان اقساق تەمىر، بوتەن ەلدەردىڭ اجارلى ادامدارىن دا الا بوتەن جەك كورگەن. ونداي ادامداردىڭ تەزىرەك كوزدەرىن قۇرتۋعا تىرىسقان. امىر-تەمىر وسىنداي جامان مىنەزىنىڭ سالدارىنان العاشقى جورىعىندا ۇلىتاۋ ماڭىنا جەتكەن جەرىندە، ايگىلى الاشا حاننىڭ امبەت پەن سامبەت دەگەن ون بەس-ون التى جاسار بالاسىن ولتىرتكەن. سولاردىڭ بار جازىعى تەك سىمباتتى بولعان. ايدالادا قاننەن-قاپەرسىز قۇلان اۋلاپ جۇرگەن ەكى ءجاسوسپىرىم جىگىتتى نوكەرلەرى ۇستاپ الىپ اقساق تەمىرگە الىپ كەلگەن. اقساق تەمىر شاتىر الدىنداعى ەكى تۇتقىن ءجاسوسپىرىم جىگىتتەرىمەن قاتار تۇرعان، ءوزىنىڭ بالالارى مۇحاممەد-سۇلتان مەن ومار-شەيحقا انالارمەن سالىستىرا ءبىر قاراعان دا، ءتىپتى كىم ەكەندەرىن دە سۇراماي، امبەت پەن سامبەتتى تەزىرەك ءولتىرۋ جازاسىنا بۇيىرعان.
سوڭىنان امىر-تەمىر ءبىر كوڭىلدى جاعدايدا وتىرعاندا بەرەكە-سايت: «جازىعى جوق، ولتىرۋگە كىسى قيمايتىن كەرەمەت سول ەكى ءجاسوسپىرىم جىگىتتى نەگە باۋىزداتتىڭ؟» دەپ سۇراعان.
— ولاردىڭ كورىكتىلىگى ءارقاشاندا وزگەمىزدىڭ كورىكسىزدىگىمىزدى اشكەرەلەپ تۇرار ەدى،— دەپ جاۋاپ بەرگەن.
جالپى اقساق تەمىر ءوزى تۇرعىزباعان سۇلۋلىققا، ءوزى جاساماعان ۇلكەن ىسكە وتە ءوش كەلگەن. سونىڭ ءبىرى تەك التىن ورداعا عانا ەمەس، التىن وردا تۇسىندا ۇلكەن ابىرويعا جەتكەن جىبەك جولى ەدى.
تەك شارۋاشىلىعى جاعىنان عانا ەمەس، رۋحاني، مادەنيەت، ءىلىم، ءبىلىم، ونەر جاعىنان دا جىبەك جولىن قۇرتپاي، التىن وردا رۋحىن قۇرتا المايتىنىن ول جاقسى بىلگەن. سول سەبەپتەن، دۇنيە جۇزىندەگى بار ادامزات ەمەس، تەك ءوز ۇرپاعىنىڭ، قالا بەردى ماۋارانناحر ەلىنىڭ عانا كوركەيۋىن قالاعان امىر-تەمىر جىبەك جولىن ماڭگى-باقي قۇرتۋدى ارمان ەتكەن. بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن باتىس پەن شىعىستىڭ ەش بايلانىسى بولماسىن دەگەن. ال جىبەك جولىن جويۋ دەگەن ءسوز تەك ورگەنىشتى عانا جويۋ ەمەس، ول ءۇشىن اقساق تەمىرگە ءتورت قالانى — كاففانى، ازاق-تانانى، ساراي-بەركەنى، حادجى-تارحاندى دۇنيەدەن قۇرتۋى كەرەك بولعان.
جوق، اقساق تەمىر، ادام بالاسىنا دەگەن وشپەندىلىگىنە قاراعاندا، ول بۇكىل التىن وردا حاندارىنان اناعۇرلىم قاتىگەز، قانىشەر ەدى.
وسى قانكويلىگىمەن بايلانىستى ول جەڭگەن قالالارىنىڭ كوشەسىندە ولتىرگەن ادامدارىنىڭ باسىنان تاۋ جاساپ، سوعان قاراسا قۋانعان.
سول سەبەپتەن دە ءوز ۇرپاعىنان، ءوز ەلىنەن بوتەن جەردەگى كوركەمدىكتى، جەتىسكەندىكتى، جاقسىلىقتى كورە الماعان.
اسكەري دارىنىنا قاراماي، اقساق تەمىر ءىشى تار، قىزعانشاق ءارى قاسكوي جاۋىز جان ەدى. كون قۇرىسسا قالپىنا بارادى. قياناتشىل التىن وردانى السىرەتىپ، ورىس ەلى ءتارىزدى ونىڭ قاراماعىنداعى جۇرتتاردىڭ وردا ۇستەمدىگىنەن تەزىرەك قۇتىلۋىنا سەبەبى تيگەنمەنەن، ونىڭ ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ قاندى اۋىز قارا تىلەگىنەن دەگەنىنەن تۋىپ جاتاتىن.
اقساق تەمىر، جىبەك جولىن قۇرتۋ ءۇشىن ەندى الدىمەنەن حادجى-تارحان مەن ساراي-بەركەنى مۇلدەم جويماق بولدى. سول سەبەپتەن تۇركياعا اتتانام دەپ جۇرتتى الداپ، ال ءوزى قىستىڭ قىراۋلى كوزىنە قاراماي، حادجى-تارحانعا جورىققا شىعۋعا جەدەل دايىندالا باستادى.
حادجى-تارحان ەدىل وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇياتىن تارامدالىپ كەتكەن ساعاسىندا تۇرعان جاۋ الۋعا قيىن ۇلكەن ءقاۋىپسىز شاھار ەدى. قالانىڭ تەڭىز سۋ جاعالاۋلارىنان باسقا تۇسى يىلگەن تاعا ءتارىزدى بيىك تاس قامالمەن قورشالعان-دى. ال تەڭىز تۇسىن جاۋدان كەمەلەرى قورعايتىن. ءبىراق بيىل قىس وتە قاتتى بولعان. ەدىل وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇياتىن تۇسى، قانشا اسكەر جۇرسە دە كوتەرە الاتىن بوپ قاتىپ قالعان. اقساق تەمىر شاھارعا ەدىلدىڭ وسى تەڭىزگە قۇياتىن تۇسىنان كىرمەك بولدى. ماۋارانناحر ءامىرشىسىنىڭ وزدەرىنە قاراي قوزعالعانىن ەستىپ، شاھار اعاسى — قالانتار مۇحاممەدي باسقارعان قالا تۇرعىندارى ەدىل وزەنىنىڭ مۇزىن ويىپ، تەڭىز جاعىنان دا جاۋ شاھارعا كىرە المايتىن بيىك بەكىنىس جاساۋعا كىرىستى. از ۋاقىتتا، شىعاتىن قاقپاسىنان بوتەن جەرىن ۇستىنە سۋ قۇيىپ تايعاناق ەتكەن، بيىك مۇز قامالمەن بەكىتىلدى.
قارسىلىق كورسەتسە قالانى ەش جاۋ الا المايتىن كۇيدە ەدى. ال اقساق تەمىر حادجى-تارحاننىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن ءبىلىپ وتىرعان، قالا دارۋعاشىسى ەتىپ، جازدى كۇنگى جورىعىندا، امىر-تەمىر ءوز ادامى وماري-تابان دەگەن ساۋداگەر كىسىنى قويعان. وسى دارۋعاشىسى ارقىلى مۇندا نە بولىپ جاتقانىن، ءبارىن ەستىگەن. شاھاردىڭ مۇز قامالمەن قورشالعانىنا قاراماي، ماۋارانناحر ءامىرشىسى، مۇحاممەد-سۇلتان، ميرانشاح، ءحادجى-سايفۋددين ءامىردى كەيىن تاستاپ، ءوزى قالىڭ اسكەرمەن جورىققا اتتاندى. اسكەرى حادجى-تارحانعا تايانعاندا، اقساق تەمىر بىرنەشە ءامىر، نوكەرلەرىن ەرتىپ، شاۋىپ قالانىڭ مۇز قاقپاسىنىڭ الدىنا كەلدى. امىر-تەمىردىڭ اسكەرسىز شاعىن كىسىلەرىمەن كەلگەنىن كورىپ، ءبىتىم ءسوز جۇرگىزەدى ەكەن دەپ دامەلەنىپ، بىرنەشە ادامدارىمەن قالانتار مۇحاممەدي قاقپادان شىقتى. اقساق تەمىر، ءبىتىم ءسوز جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا، باياعى ءوزىنىڭ قانىشەرلىك ادەتىنە سالىپ، مۇحاممەدي قالانتاردىڭ جولداستارىن قىپ-قىزىل قان ەتىپ باۋىزداپ، ءوزىن ساراي-بەركەگە اتتانعالى جاتقان اسكەرىنە تۇتقىن ەتىپ، قوسىپ جىبەردى. تاعدىرىن سوندا شەشەمىز دەدى. ءبىراق جەندەتتەرىنە، جولاي قالانتاردى ءولتىرىپ، دەنەسىن مۇزدىڭ استىنا تاستاۋدى بۇيىردى.
ءوزى قالىڭ اسكەرىمەن وماري-تاباننىڭ ارقاسىندا ەشبىر قارسىلىقسىز حادجى-تارحانعا كىردى. ال پىر-مۇحاممەد مىرزا، جەھانشاح، شەيح-نۇريددين امىرلەر باسقارعان قوسىندارى ساراي-بەركەگە قاراي ءجۇردى. ولار جولاي مۇحاممەديدى ەدىلدىڭ مۇزىن قازىپ كوز ىستەپ، سوعان تاستاپ ءولتىردى.
اقساق تەمىر، قىستىڭ سۋىعىنا قاراماي، قالا تۇرعىندارىن ۇيلەرىنەن قۋىپ شىعىپ، مۇسىلمان ەمەستەرىن، ازاق-تاناداعىداي تەگىس ءولتىرتىپ، شاھاردىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. ورتەدى، قيراتتى. تۇرعىن جۇرتتىڭ مال-مۇلكىن تەگىس تارتىپ الدى. ال ساراي-بەركەگە كەلگەندە، ول ناعىز تاس جۇرەك جاۋىز ەكەنىن تاعى كورسەتتى. كەشەگى اق تاستى، التىن كۇمبەزدى شاھاردىڭ ءبىر تاسىن قالدىرماي تاس-تالقان ەتتى. ول از بولعانداي، دۇنيەدە ساراي-بەركە دەگەن قالانىڭ بولعانىن ادامزاتتىڭ ەسىنەن ماڭگى شىعارامىن دەپ، ءبىر جەتى بويى ورتەدى. كەشەگى ءسان-سالتاناتتى شاحاردان تەك كۇيگەن قىشتار مەن قارا قۇرىم بولعان ورنىن عانا قالدىردى. اقساق تەمىر بۇل جولى جالعىز ساراي-بەركە مەن حادجى-تارحاندى عانا قيراتىپ قويعان جوق، ون سەگىز كۇننىڭ ىشىندە كاففانى الدى، بۇنىڭ دا ءبىراز ۇيلەرىن ورتەدى. ال ساراي-بەركە مەن حادجى-تارحاننىڭ ماڭىندا قىشلاق، شاعىن قالالاردىڭ كوبىن جەرمەن-جەكسەن ەتتى. ساراي-بەركەدەن جوعارعى جاقتاعى ءداشتى قىپشاقتىڭ قولونەرى بار، اجەپتاۋىر، ءساندى قالالارى ۇبەك، سارايشىقتارعا دەيىن دىمىن قالدىرمادى، قيراتتى، بۇزدى.
اقساق تەمىر وسىلاي ساراي-بەركەدەن باستاپ، بۇكىل قىرىم، ساقىستان شاھارلارىن جوق ەتتى. كەشەگى جايناپ تۇرعان ولكەنى قۇلازىعان قۋ دالاعا اينالدىردى. حالىقتارى شۇبىرىپ باتىس پەن شىعىسقا بوستى.
وسىلاي ول ۇلى جىبەك جولىن جويدى.
اقساق تەمىردىڭ ادامزاتقا ەتكەن بۇل ەڭ ۇلكەن قياناتى ەدى.
ارينە، جىبەك جولىنىڭ كۇيرەۋى — ون بەس جىلدىڭ ىشىندە تۇرا الماستاي بوپ ەكى سوققى جەگەن التىن وردانىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ كۇيرەۋى ەدى.
سويتسە دە الىپتىڭ اتى الىپ، التىن وردا ءبىرجولاتا ءالى قۇلاپ بىتپەگەن...
التىن شاڭىراعىن قايتادان كوتەرۋگە، ءالى دە مۇمكىنشىلىگى بار ەدى.
تەك بۇعان ءوز ىشتەرىنىڭ بىرلىگى كەرەك ەدى. ءبىراق ونداي بىرلىك بولمادى...
ال جىبەك جولىنىڭ جويىلۋى — ادام بالاسىنىڭ جاڭا مادەني وركەندەۋ ءداۋىرىنىڭ — سيۆيليزاسياسىنىڭ جاڭا جولىن اشۋعا سەبەپكەر بولدى.
بۇرىن جۇڭگو مەن ءۇندى زاتتارى ورگەنىش ارقىلى حادشى-تارحانعا كەپ، ودان ازاق-تاناعا جەتكىزىلىپ، ازاق-تانادان كەمەگە تيەلىپ، يتالياعا باراتىن بولسا، سوڭعى كەزدەردە ەۆروپا زاتتارى قيىر شىعىسقا سيريا ارقىلى جەتكىزىلىپ تۇرعان. بۇل جاڭا ۇلى تەڭىزدەر جولىنىڭ ءبىر تارماعى ەدى. ال ايگىلى ۇلى تەڭىزدەر جولىن پورتۋگاليا مەن يسپانيانىڭ ۇلى جيھانكەز تەڭىزشىلەرى كەشەگى جىبەك جولىمەن ءۇندى، جۇڭگو، سۇماترلالارعا بارعان ەۆروپا ميسسيونەرلەرى ماركو پولو، مارينوللي مونتەكورۆينو، ودوريكو پوردەنونەلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ اشقان. بۇل تەڭىزشىلەر سول ميسسيونەرلەردىڭ ايتۋلارىمەن ىستەلگەن، 1374 جىلعى اتاقتى كاتالون كارتاسى مەن ودان ءسال كەيىنىرەك جاسالعان فرا ماۋرو كارتالارىنا سۇيەنىپ ساپار شەككەن. كولۋمبا وسى كارتالاردا كورسەتىلگەن ءتورت ءجۇز توقسان توعىز بەلگىلەردى پايدالانىپ وتىرىپ ءوزىنىڭ 1404 جىلعى العاشقى ساپارىندا امەريكانىڭ جاعاسىنا جەتكەن. وسىلاي جىبەك جولىنىڭ كۇيرەۋىمەن بايلانىستى تەڭىزدەردىڭ جاڭا ۇلى جولدارى تابىلدى. بۇل ۇلى جولدار ادام بالاسىنىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ، مادەنيەت، عىلىم، ءبىلىمنىڭ كوركەيۋىنىڭ سەبەپكەرى بولدى. دۇنيەگە دانتە مەن باكاچچو، لەوناردو دا ۆينچي مەن ميكالەندجەلو كەلدى.
جىبەك جولى ءوزى كۇيرەگەنىمەن جاڭا تەڭىز جولدارىن تۋدىردى.
ال وسى جىبەك جولىن جونگە كەلتىرگەن قۇبىلاي يمپەرياسى، قۇلاعۋ يلحاندىعى. باتۋ ورداسىنىڭ ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرگەنى باتۋ ورداسى — التىن وردا ەدى. شىعىس پەن باتىستىڭ قاتتى ارالاسقانى دا وسى جىبەك جولى ارقىلى التىن وردا كەزىندە بولعان.
ەگەر التىن وردا كۇيرەمەگەندە، جىبەك جولى دا كۇيرەمەس ەدى.
ال جىبەك جولى كۇيرەمەسە، جەرورتا تەڭىزىنىڭ توڭىرەگىندەگى مەملەكەتتەر جاڭا تەڭىز جولىن ىزدەمەس ەدى.
ءيا، التىن وردا وزبىرلىقتى ۇستەم ەتكەن مەملەكەت ەدى. ءبىراق ودان دا وزبىر اقساق تەمىر مەملەكەتى تۋدى. ول التىن وردانىڭ جىبەك جولىن جويدى. ءبىراق ادام بالاسى، بىرىمەن-بىرى قاتىناسسىز تۇرا المايدى. ولار شىعىس پەن باتىستىڭ جاڭا جولىن اشتى. بۇعان التىن وردا مەن جىبەك جولىنىڭ كۇيرەۋى سەبەپكەر بولدى. وسىلاي تاريح، ءومىر پروسەستەرى تىنباي ءجۇرىپ جاتادى.
توقتامىس، وباتاس ءتارىزدى، قوزعالار ەمەس.
ۇلكەن قوي كوزدەرىنەن سورعالاي اققان ىستىق جاسىن دا سۇرتەر ءتۇرى جوق. مونشاقتاعان كوز جاسى، ءاجىم تورلاي باستاعان ءبىر كەزدەگى قىزىل شىرايلى، ال ءقازىر كۇنگە كۇيگەن شۇبەرەكتەي بوپ وڭىپ كەتكەن سۇرعىلت ءجۇزىن جۋىپ، قۇندىز جاعالى بەشپەنتىنىڭ وڭىرىنە ءالسىن-السىن تامىپ-تامىپ كەتەدى...
بۇعان دا التىن وردانىڭ حانى كوڭىلىن بولەر ءتۇرى جوق.
تەك جاستى كوزدەرىن قاداپ، اياعىنىڭ استىندا جاتقان كەشەگى استاناسى ساراي-بەركەنىڭ قيراعان، ورتەنگەن جۇرتىنا قاراپ قاتقان دا قالعان.
مىناۋ كۇيگەن قىش، وپىرىلعان قابىرعا قارا قۇرىمداي قاپ-قارا بوپ كەتكەن وپىر-توپىر جەردى، كۇنى كەشەگى عانا اق تاستان قالانعان، التىن كۇمبەزدى ءسان-سالتاناتتى ساراي بەركە شاھارى دەپ كىم ايتار؟
مىناۋ كوزىنەن جاسى سورعالاپ، باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى كوتەرە الماي مىقشيا تۇسكەن، سورتاڭ ءجۇزدى كىسىنى، كەشەگى ەكى بەتىنەن قانى تامىپ، مايەگى شىققان، ءور كەۋدە ءورت مىنەزدى التىن وردانىڭ حانى توقتامىس دەگەنگە كىم سەنەر؟
بەۋ، شىركىن دۇنيە قانداي وپاسىز ەدىڭ؟
توقتامىس بۇرىنعىسىنان دا جۇدەي ءتۇستى.
ونىڭ ەسىنە باسىنان وتكەن كۇندەرى ءتۇستى. ءيا، توقتامىس حان ءومىر-باقي تەك قۋانىش قانا كورگەن جوق. ونىڭ باسىنان اناۋ-مىناۋ ادام كوتەرە الماستاي تالاي سۇمدىق كەزەڭدەر، وقيعالار ءوتتى. قان مايداندا قانشاما مارتەبە جەڭىلدى. اقساق تەمىردى بىلاي قويعاندا، ورىس حاننان، ونىڭ بالالارىنان نەشە مارتەبە سوققى جەدى. ءبىراق سونىڭ بارىنە شىداپ كەلدى ەمەس پە... ءيا، ءسويتتى عوي. ءالى دە شىدار ەدى، ەگەر الداعى كۇنى جاس كەزىندەگىدەي ءالى دە ءۇمىتتى بولىپ، بۇدان قايرات، جىگەر كۇتىپ تۇرسا... تەك الداعى كۇنىنە سەنە بىلسە عوي. وندا كارىلىك تە ەشتەڭە ىستەي الماس ەدى. توقتامىس بەلىن بەكەم بۋىپ الىپ، ءالى دە كۇرەسكە شىعار ەدى، قان مايدانعا قايتادان تۇسەر ەدى... ءبىراق بار پالە سول الداعى كۇنگە دەگەن سەنىمدە بولىپ تۇر عوي... ءيا، سولاي! سوڭعى كەزدە التىن وردا حانى ءوزىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتا باستاعان. نەگە ويتەدى؟ سەبەبى نەدە؟ شارشادى ما؟ الدە بۇعان ەرگەن جۇرت شارشادى ما؟ ءيا، ەكەۋى دە شارشاعان ءتارىزدى. سوعىس دەگەن اۋىر جۇك، كىمدى بولسا دا شارشاتپاي قويار ەمەس قوي، ەكەۋىنىڭ دە شارشاعانى عوي...
ولاي بولسا، توقتامىس نەگە جانتالاسادى؟ ءوزى كوتەرە الماس جۇكتى حان ءتاجىسىن باسقا ءبىر تىڭ ادامعا بەرىپ، نەگە دەم المايدى؟ ءبىراق حان ءتاجىسى قانشا اۋىر بولعانىمەنەن، ول حان ءتاجىسى عوي، ويتۋگە بولمايدى. وسى حان ءتاجىسى ءۇشىن عوي، بىلتىردان بەرى، ەدىگەمەن سان رەت ايقاسقانى! كەيدە جەڭدى، كەيدە جەڭىلدى. ايتەۋىر التىن تاجىسىنەن ايىرىلمادى.
ءيا، ەدىگە وڭاي جاۋ ەمەس.
ول، التىن وردانى شاۋىپ، توناپ كەتەتىن، ءبىراق جەرىن ەلىن يەمدەنۋدەن، مەڭگەرۋدەن اۋلاق اقساق تەمىردەن اناعۇرلىم ءقاۋىپتى.
ويتكەنى ەدىگە، توقتامىستان التىن وردا بيلىگىن مۇلدەم تارتىپ الماق قوي...
سول ءۇشىن جيەنى تەمىر-قۇتلىقتى قىرىمعا حان كوتەردى. التىن ورداعا دا وسى تەمىر-قۇتلىقتى حان ەتپەك. سول ارقىلى ءوزى بۇكىل جوشى ۇلىسىن بيلەمەك.
بيلەيتىن دە ءتۇرى بار. ەدىگەنىڭ قارۋلى كۇشى عانا ەمەس، كۇننەن-كۇنگە ەل اراسىنداعى ىقپالى دا توقتامىستان اسىپ بارادى. وعان ەدىگەنىڭ قۇر ەرلىگى عانا ەمەس، تاپقىرلىعى دا، قالىڭ جۇرتتىڭ كوكەيىنە قوناتىن بيلىك، قاناتتى سوزدەرى دە كومەكشى.
ال توقتامىس تا التىن وردا تاعىنا وتىرعاننان بەرى جۇرت باعا بەرەر بىرنەشە زاڭ — بيلىك، جارعى شىعارعان. جۇرت مۇنداي تۇجىرىمدى قاناتتى سوزدەرگە باس يەتىنى حاق. جۇرت حان بيلەردىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىن، اقىلدى-اقىلسىزدىعىن وسىنداي ۇيعارىمدارىمەن بايلانىستىراتىن. توقتامىستى دا اقىلدى حاندارعا جاتقىزعان كەي جاعدايلاردا وسى سوزدەرى ەدى. توقتامىس بىلاي دەگەن:
«قارۋلى ادام قارۋسىز كىسىگە (جاسى ۇلكەن بولسا دا) سالەم بەرمەسىن»، «قارۋسىز ادامعا القا-قوتان توپا-جيىندا ءسوز سويلەۋگە رۇقسات ەتىلمەسىن»، «قارۋلى ادام اتسىز قالسا، قارا بۇقارا ءتۇسىپ اتىن بەرسىن»، «قارۋلى ادام حان جورىعىنا شىقسا، حالقى بولىپ قامسىز ەتىلسىن». بۇنىڭ ءبارى، توقتامىس ءوزى ۇنەمى سوعىس جۇرگىزىپ جۇرگەندىكتەن، جاۋىنگەرلەرىنىڭ، اسكەري ادامدارىنىڭ باعاسىن كوتەرۋى ەدى. سونداي-اق، التىن وردا ۇكىم-بيلىكتەرىن بەكىتە تۇسەر، باسقا دا ەرەكشە جارعىلار شىعارعان: «قانعا — قان، جانعا — جان تولەنسىن. ەركەك ادامعا تولەنەتىن كۇن ءجۇز تۇيە، نە ءجۇز جىلقى، ايتپەسە مىڭ قوي بولسىن. ال ۇرعاشىلاردىڭ قۇنى بەس ءجۇز قوي سانالسىن»، «تورە، سۇلتان قوجالاردىڭ قۇنى جاي ادامنان جەتى ەسە كوپ باعالانسىن»، «قاسقىر ىشىكتى، تۇلكى تىماقتى، قۇر ات مىنگەن ادامنىڭ قاسىنداعى جولداسى ايازدا ءۇسىپ ولسە، مىرزا ونىڭ تەك جارتى قۇنىن عانا تولەسىن»، «ءبىر كوزدىڭ قۇنى جارتى قۇن، ەكى كوزدىڭ قۇنى تولىق كۇن دەلىنسىن»، «ءبىر قولدىڭ، ياكي ءبىر اياقتىڭ قۇنى جارتى كۇن، ەكى قولدىڭ، ياكي ەكى اياقتىڭ قۇنى تولىق كۇن بولسىن»، «باقسىعا كۇن تولەنبەسىن، بۇقاعا كۇن تولەنبەسىن»، «اقبوز اتتىڭ، باقىراۋىق تۇيەنىڭ قانى جارتى ءقۇن بولسىن» دەگەن توقتامىس.
ال ەدىگە بۇلارعا قارسى ءوزىنىڭ زاڭ-ناقىلدارىن شىعارعان. بۇل زاڭ-ناقىلدارى شىققان كەزى ەدىگەنىڭ ءالى بۇزىلماعان شاعى. سوندىقتان ونىڭ قاناتتى سوزدەرى توقتامىستىكىندەي ەمەس، نەگىزىندە حالىق سوزىمەن ايتىلعاندىقتان، بىردەن جۇرتقا ۇناعان. التىن وردا حانىنداي ەمەس، بۇل دا بيلىك — مۇراتىنا جەتۋ ءۇشىن، سول حالىقتىڭ قانىن سۋداي توگۋگە دايىن تۇرسا دا، بۇنى ەل-جۇرت وزىنە ءبىر قادام جاقىن سانادى. سول سەبەپتەن دە «ەل قامىن ويلاعان ەدىگە» دەپ ونى جوعارى باعالادى. ال ەدىگە بولسا، ءسوز جوق ناقىلدارى ارقىلى ءوزىنىڭ ءار قاشاندا حالىق جاعىندا ەكەنىن دارىپتەي ءبىلدى. ءتىپتى، كەك، وشپەندىلىك دەگەن ماسەلەلەردە دە حالىقتىڭ جۇرەگىن وزىنە تارتا الدى. ەگەر توقتامىس «قانعا — قان، جانعا — جان» دەسە بۇل «ەلدىڭ كەگى — ەردىڭ كەگى، ەردىڭ كەگى — ەلدىڭ كەگى بولسىن» دەدى.
مىنە وسىنداي ەل-جۇرتىنىڭ قامىن ويلاعانداي ساياساتىمەن جانە شەشەندىگى، كەرەك كەزىندە جان قيارلىق ەرلىككە دە بارا الاتىن جاۋجۇرەك قاسيەتتەرى ارقىلى ەدىگە جۇرتتى وزىنە تارتا ءبىلدى.
كەشەگى توقتامىس جاعىنداعى، كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى بولاتىن رۋ باسشىلارى ەندى ەدىگە جاعىنا شىقتى.
ال بي، باتىرلارى كىمدى جاقتاسا، ەلدەرى دە سول جاقتا بولاتىن زامان، كوپ كەشىكپەي ەدىگەنىڭ سوڭىنا ماڭعىت پەن قىپشاقتىڭ كوپ رۋلارى ەردى.
از ۋاقىتتا توقتامىس پەن ەدىگە توپتارى تەڭدەسىپ قالدى.
بۇنىڭ ۇستىنە توقتامىستىڭ اقساق تەمىرمەن ەكى رەت سوعىسىپ، جەڭىلگەنى دە سەبەپ بولدى. قان-جوسا بوپ شابىلعان جۇرتتىڭ الدىندا توقتامىستىڭ بۇرىنعىداي ابىرويى قالمادى.
ال توقتامىسقا التىن وردا تاعىن ساقتاۋ ءۇشىن قايتكەن كۇندە دە حالقى الدىندا ءوز ابىرويىن كوتەرە ءبىلۋ كەرەك ەدى.
ابىرويىڭدى كوتەرۋدىڭ ول ۋاقىتتا جالعىز عانا جولى بار. ول جول — ەڭ الدىمەن ءوزىڭ كۇشتى بولۋىڭ كەرەك. ال ول زاماندا كۇشتى بولۋ دەگەن ءسوز — ءوزىڭ بوتەن ەلدەرگە ۇستەمدىگىڭدى جۇرگىزۋ دەگەن ۇعىم ەدى.
اقساق تەمىردەن ولەردەي بوپ جەڭىلگەن توقتامىسقا قايتادان التىن وردانى، بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ قيىن ەدى.
سويتسە دە توقتامىس التىن وردانى قايتادان كوتەرەمىن دەپ جانتالاسقان.
ەكى قولدى السىزدەن ءبىر قولدى ءالدى كۇشتى دەگەندەي، التىن وردانىڭ قالعان اسكەرىمەن وزىنە باعىنباي كەتكەن كاففانى شاپپاق بولعان. وتكەن دوڭىز، ياعني 1396 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ ون جەتىسى كۇنى ول كاففانى بارىپ قورشاعان. گەنۋيالىقتاردىڭ كوك تەمىر كيگەن اسكەرىنىڭ جان اياماي قارسىلاسقانىنا قاراماي، ولاردى وڭدىرماي جەڭگەن، كاففانى العان. كەنجەسى قادىربەردىنى قىرىم حانى ەتىپ، ءوزى اسكەرىمەن كەيىن قايتقان.
وسى كۇننەن باستاپ توقتامىستا التىن وردانى قايتادان جونگە كەلتىرەم دەگەن ءۇمىت پايدا بولعان.
ءبىراق ول ماقساتىنا جەتە المادى.
سونان ءۇش اي وتپەي ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق قالىڭ قولمەن كەپ كاففانى الدى. قادىربەردى جان ساۋعالاپ قىرىمنان قاشىپ شىقتى.
ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق ەندى بۇكىل قىرىمدى بيلەدى.
وسى كۇننەن باستاپ توقتامىستىڭ ءوز باسىنا شىن ءقاۋىپ تۋدى. ونىڭ ەندى التىن ورداعا يە بولىپ قالۋى ەكى تالاي ەدى.
دەگەنمەن توقتامىس ءالى دە بەرىلمەك ەمەس-تى. ويتكەنى التىن تاق تىم باعالى دۇنيە عوي. ءبىراق توقتامىستى تاعى ءبىر ويسىراتىپ تاستاعان وقيعا بولدى.
ول وپاسىزدىق ەدى.
التىن وردا حانىنىڭ ءوزىنىڭ وزگەگە ىستەگەن وپاسىزدىعى ەسىنە دە كەلگەن جوق، ال وزگەنىڭ وزىنە ىستەگەن وپاسىزدىعى ونىڭ جانىنا جامان باتتى. «اھ!» ۇرىپ ءبىر ورنىندا وتىرا المادى.
مىنە، سوندا ول، اتىنا ءمىنىپ، بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا قاراي cap دالاعا بەزىپ كەتتى.
قۇلىنىنان اردا ەمگەن استىنداعى جۇيرىگى ءبىر كەزدە جەمگە ۇيرەنگەن كەشەگى حان سارايى تۇرعان ساراي-بەركەنىڭ جۇرتىنا الىپ كەلدى.
ەندى كوزىنەن جاسى سورعالاپ توقتامىس ورتەنگەن، استاناسىنىڭ ورنىنا قاراپ تۇر.
التىن وردانى مۇنداي كۇيگە جەتكىزگەنىن توقتامىس بۇگىن عانا، جوق ءقازىر عانا تۇسىنگەندەي. ءوزى ايىپتى! ءوزى! ءوزى! ايتپەسە، التىن وردا ءبىر ماۋارانناحر تۇگىل، ون ماۋارانناحردان كۇيرەيتىن الىپ پا ەدى؟
جۇرەگى بۇرىنعىسىنان دا ورتەنە ءتۇستى.
«سوندا قاتەسى نەدە؟ نەدە؟ اقساق تەمىرگە قارسى شىققانىندا ما؟ جوق، وندا ەمەس. توقتامىستىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ وتىرسا دا، مەنى حان تاعىنا جەتكىزدى دەپ، التىن وردا ءتارىزدى بوستان-بوس ماۋارانناحرعا باعىنىشتى ەتپەس ەدى. ەگەر بۇل سولاي ىستەسە، التىن وردا امىرلەرى بۇنى حان ەتىپ قويماس تا ەدى. ول ءسوزسىز. ءسوزسىز! وسىنشاما جۇرتتان ورداسى ءۇشىن جان قيىر ءبىر ۇلدىڭ تابىلۋى ءار قاشاندا مۇمكىن ءجايت. جوق، توقتامىستىڭ ءوزى دە اقساق تەمىردىڭ قولتىعىنىڭ استىندا وتىرا الماۋى انىق. بىرەۋدىڭ دەگەنىمەن ءجۇرۋ ءۇشىن بۇل حان بولعان جوق... سوندا قاتە نەدە؟»
توقتامىس كەنەت ويلانا قالدى. «ءيا، قاتە باسقادا،— دەدى ول وزىنە-وزى،— اقساق تەمىرمەن ءتۇبى ءبىر شايقاساتىنىم اق ورداعا حان بولعان كۇنىمنەن-اق وزىمە ءمالىم ەدى عوي. سونى بىلە تۇرىپ، الداعى ۇرىسقا نەگە مىقتاپ دايىندالمادىم؟ مەيلى ءبىر جىل ءوتسىن، ءتىپتى ون جىل ءوتسىن، اقساق تەمىر اسكەرىنەن قارۋى دا، سانى دا، ەكى ەسە ارتىق كۇش دايىنداپ الۋىم كەرەك ەدى عوي. تاستاي تۇيىنگەن، جاۋىنىڭ سوعىسۋ ادىسىمەنەن ابدەن تانىسقان قالىڭ قولدى دايىنداپ الىپ، اقساق تەمىرگە قارسى شىققانىمدا كىمنىڭ جەڭەرى بىردەن بەلگىلى بولاتىن ەدى عوي. وعان التىن وردانىڭ مۇمكىنشىلىگى مولىنان جەتەتىن ەدى. ونىڭ ورنىنا، شىن ماعىناسىنداعى اسكەردى قۇرىپ الماي جاتىپ، تەك سانى مەنەن ەرلىگىنە عانا سەنىپ، قولعا تۇسكەن قوسىندارىمەن اقساق تەمىرگە ءالسىن-السىن قارسى شىقتىم. تاجىريبەسى دە، سوعىسۋ ءتاسىلى دە التىن وردا اسكەرىنەن ارتىق اقساق تەمىردىڭ جاڭادان قۇرىلعان جەتى قولى، ارينە، مەنى شىداتپادى. اقىرىندا ءبىر ەمەس ەكى رەت وڭباي جەڭىلدىم. ورنىمنان تۇرماستاي بولىپ جەڭىلدىم. سول قاتەم ءۇشىن الدى-ارتىمدى ويلاپ، سوعىسقا اپتىقپاي دايىندالۋىم كەرەك ەدى. ەندى مىنە ابايلاماي وت باسقان ادامداي اي دالادا ەكى كوزىمنەن جاسىم سورعالاپ جىلاپ تۇرمىن. بۇعان كىم ايىپتى؟ ارينە ءوزىم! تەك ءوزىم! ءوزىم! ءوزىم!
ءومىر كىمدى وزگەرتپەگەن! كەشەگى ءور كوكىرەك، ءبىر بەتكەي، ءوز دەگەنىنەن وزگەگە كونبەيتىن توقتامىس، ءقازىر ءالسىن-السىن تاسقا سالىپ مۇقالعان وتكىر قىلىشتاي، قىرى كەتكەن، جۇمسارعان. بۇنى مۇنداي ەتكەن ءومىر، باسىنان وتكەن وقيعالار. سول سەبەپتەن دە ول ءوزىنىڭ قاتەسىن ءتۇسىنىپ تۇر. سول قاتەسىن جوندەۋگە دە بار. ءبىراق ۋاقىتىن وتكىزىپ العان. توقتامىس التىن وردانى قانشا كۇشەيتەم دەسە دە، كۇشەيتە المايدى. ويتكەنى، ونى قايتادان جوندەۋ ءۇشىن جاڭا وي، جاڭا ءادىس، جاڭا جولدار كەرەك. ولار توقتامىستا جوق. مۇنداي قاسيەتتەر بولسا، تەك ەدىگەدە عانا بار. ءبىراق ونىڭ دا ارەكەتتەرى ءازىر بەلگىسىزدەۋ... و دا تەك التىن تاقتا وتىرعان ادامدى عانا وزگەرتۋگە كوزدەيتىن ءتارىزدى. ەل، جۇرت، حالىق قامى دەگەندەر بۇعان دا قۇر ءسوز بولىپ جۇرمەسە نەتسىن.
ال توقتامىستىڭ جاپا شەگىپ تۇرعانى بۇگىنگى ءوزىنىڭ باسىنا تۇسكەن وپاسىزدىق — ول ەدىگەنىڭ تۋعان اعاسى يسابەك پەن ءداشتى قىپشاقتىڭ كەيبىر ايگىلى بي، ماناپتارىنان كەلگەن.
يسابەك توقتامىستىڭ ەڭ سەنىمدى امىرلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سول يسابەك ءبىر توپ ءداشتى قىپشاق رۋلارىنىڭ بي، اقساقالدارىن ەرتىپ، ەدىگە جاعىنا شىعىپ كەتكەن.
بۇدان ارتىق قانداي وپاسىزدىق بولار!
التىن وردانىڭ توڭىرەگىنە ءامىر، بي، باتىرلاردىڭ باسىن قايتا قوسامىن دەپ جۇرگەن توقتامىسقا بۇل وڭاي سوققى ەمەس-تى.
اسىرەسە يسابەكتىڭ وزگەرگەنى جامان باتتى. ول توقتامىستىڭ التىن وردا تاعىنا وتىرعانىنان بەرگى ەڭ سەنىمدى امىرلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ءور كوكىرەك، قايسار مىنەزدى، ءىنىسى ەدىگەگە قارسى تۇرا الار، بەدەلدى بولاتىن. جانە قاراماعىنداعى ەلى دە از ەمەس ەدى. سويتكەن يسابەك جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتتى. سىن ساعاتتا تۋىسىن تاپتى. وزگە ۋاقىتتا بولسا ءبىر ءسارى، ال ءدال ءقازىر...
توقتامىس كەنەت توبىلعى ساپتى قامشىسىنىڭ سابىن قىسا ءتۇستى.
«جوق! — دەدى ول، داۋسى قارلىققان قىراننىڭ داۋسىنداي، ايدالانى ۇركىتە، ءبىر ءتۇرلى كارلەنە قىرىلداي شىعىپ،— سەندەر توقتامىستىڭ التىن تاعىن وڭاي الا المايسىڭدار، ءالى دە سەندەرمەن كۇرەسەتىن كۇشىم بار. باس بايبىشەلەرىمنەن تۋعان ءبارىنىڭ بولتىرىگىندەي بەس ۇلىم مەن جانەكە، حانەكەدەي سۇلۋلارىم، ولاردان تاراعان ۇلدان ون توعىز، قىزدان جەتى نەمەرەم بار. ولار تۇرعاندا مەنىڭ كەۋدەمدى باسا المايسىڭدار! باستىرتپايمىن!»
توقتامىستىڭ اۋزىنا ۇلدارى مەن قىزدارىنىڭ اتى بەكەر تۇسپەگەن. وزگەلەر وزىنە وپاسىزدىق ىستەگەنمەن، بۇلار اكەسى ءۇشىن، ونىڭ تاعى ءۇشىن جان بەرە الاتىنىنا سەنەتىن. اسىرەسە، وزگە بالالارىنان ارتىق كورىپ، ەركەلەتىپ وسىرگەن جانەكەسىنەن ەرەكشە ءۇمىتى بار ەدى.
نامىسقور جانەكە دە اكە كوڭىلىن تاپتاۋدان اۋلاق ەدى. ەدىگەگە عاشىق بولىپ، سوڭىنان ءوزى كەلىپ قوسىلىپ، ودان اق سازانداي ۇل تاپقانىنا قاراماي، بۇل اكەسى مەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ اراسى ءولىمسىز توقتامايتىنىنا كوزى جەتىپ، جاقىندا ءبىر سەنىمدى ادامنان توركىن جۇرتىنا سالەم جىبەرگەن. «اكەم توقتامىس، ەدىگەدەن قورىقپاسىن. باتىر ساباسىنا تۇسەر، قايىن-اتاسىنان كەشىرىم سۇراپ، اياعىنا جىعىلار. ال بۇنى ىستەمەسە، وزىنەن كورسىن، قاندى ءجۇز اق بەرەنىم مەنىڭ كەسىمىمدى ايتار!» — دەگەن.
ءور قىزىنىڭ ەرلىك سوزىنە اكەسى سەنگەن.
ەگەر جانەكە ەدىگەنى ولتىرسە، باسى كەسىلگەن جىلان دەنەسى ءتارىزدى، وزگە جۇرت نە ىستەي الادى، لوقسىپ-لوقسىپ بىر-ەكى تۋلايدى دا تىنادى.
ول زاماندا ەل بيلەگەن ادامدار، جاسىرىن كىسى جىبەرىپ، جاۋىن ولتىرمەس بولار. نە بولسا دا مايداندا شەشىلۋگە ءتيىستى. ءبىراق توقتامىس بۇل جولى ادەت تارتىبىنەن تايدى. قىسىلعان كەزدە قىزىنىڭ ءسوزىن كوڭىلىنە مەدەت ەتتى.
جوق، جانەكەنىڭ ءسوزى توقتامىستى قۇر عانا ۇمىتتەندىرىپ قويماعان، ونىڭ كوڭىلىنە جەل بەرگەن، سەنىم بەرگەن. ەندى توقتامىس بار كۇشىن جيناپ، ەدىگەنى جاقتاعان تايپالاردى شاپپاق بوپ ۇرىسقا دايىندالا باستاعان. مىنە وسى كەزدە اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىن باسقارۋعا ءتيىستى يسابەك ءىنىسىنىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى دەگەن حابار ەستىگەن. تەك ءوزى عانا ەمەس، سول وڭ قاناتقا جاتاتىن ءداشتى قىپشاقتىڭ بار قوسىندارىمەن، ولاردى باسقارعان بي، باتىرلارىمەن ءارى قاراي ءوتىپ كەتىپتى.
توقتامىسقا بۇل وڭاي تيمەگەن.
ەدىگەدەن قۇتىلۋ ءۇشىن ەندىگى سەنەرى تەك قىزى ەدى.
سوندا، ب ا ق ءۇشىن، التىن تاق ءۇشىن جانىنداي جاقسى كورگەن جانەكەسىنىڭ ەكى قولىن بىردەي قان ەتتىرمەك پە؟
ەركەك ەمەس، ايەل ادام، ونىڭ قولىنان ەرىنىڭ قانى ءومىر-باقي كەتپەيدى عوي.
توقتامىستىڭ قىزى ءوز بايىن ءوزى ءولتىرىپتى دەيدى عوي جۇرت.
جانە بايى بۇكىل ەل جۇرتقا ايگىلى ەدىگە عوي...
سوندا جانەكەنىڭ بۇنىسى ەرلىك بولا ما، ەزدىك بولا ما؟ ارينە ەزدىك بولادى! ەزدىك! ەزدىك بولادى! جانە حالىق الدىندا ماڭگى-باقي قارابەت بوپ وتەدى. جۇرت مۇنداي جاعدايدا اجال تاپقان ادامدى اۋليە سانايدى. توقتامىس نە ىستەرىن بىلمەي كەنەت تەرلەپ كەتتى. ءبىر ءسات ول «سەن ونداي قىلمىسقا بارما!» دەپ جانەكەگە كىسى جىبەرمەك بولدى. ءبىراق كوكەيتەستى ارمان جەڭدى!
— مەيلى! مەيلى! — دەدى توقتامىس داۋسى تاعى قىرىلداپ بۋلىعا شىعىپ،— جالعىز جانەكە ەمەس، بۇكىل ءۇرىم-بۇتاعىم قارا بەت بولسىن، تەك ەدىگە ءولسىن! ءولسىن!
بيلىك، مانساپ دەگەننىڭ قۇدىرەتى وسىنداي!
توقتامىس ءالى ۇزاق تۇردى. سان ءتۇرلى قيالعا بەرىلدى. اقىرى ەدىگەمەن سوعىسۋعا ازىرلىگىن كۇشەيتە تۇسپەك بوپ، اتىنىڭ باسىن كەيىن بۇردى.
اكەسى توقتامىستىڭ جاس كەزىندەگىسىندەي ءورت مىنەزدى، قىزبا قاندى نامىسقوي جانەكە، ءبىر كەزدە عاشىق بوپ قوسىلعان كۇيەۋى ەدىگەنى ولتىرۋگە بىردەن بەل بۋماعان. ونىڭ ۇستىنە ەدىگەدەن ءقازىر جەتىگە كەلىپ قالعان، اكەسىنەن اۋماعان سۇلتان-مۇحاممەد اتتى پەرزەنتى بار. «قايىن اتاڭمەن تاتۋلاس» دەپ سان مارتەبە كۇيەۋىمەن سويلەسىپ كورگەن. جىلاعان دا، وتىنگەن دە، ءبىراق ەدىگە بۇنىڭ ءسوزىن ءتىپتى قۇلاعىنا دا ىلمەگەن. سوندا بارىپ، جانەكە دە ەرەگەسە قالعان. اشۋ ۇستىندە بايىم ولسە، بوتەن باي تاۋىپ الارمىن، بۇدان كورەر بالانى بوتەننەن دە كورەرمىن، اكەم ولسە، ونىڭ ورنىنا ماعان اكەنى كىم بەرەدى؟ ال ول اكەنىڭ التىن تاعىنان ايرىلۋى ماعان ونىڭ ولگەنىمەنەن تەڭ ەمەس پە؟ مەنىڭ جانەكە بوپ وتىرعانىم دا سول اكەمنىڭ ايبارىنان عوي؟ مەن ءتارىزدى بەتى قىزىل، شاشى ۇزىن ۇرعاشى از با، اكەم باعى مەن تاعىنان ايىرىلسا، مەنى كورە الماي جۇرگەن مىنا كۇندەستەرىم ەرتەڭ-اق كوزىمنەن شۇقىماي ما؟ تىرىدەي ءويتىپ قور بولعانشا، بايدان ايىرىلسام دا، اكەدەن ايىرىلمايمىن دەگەن.
جانەكە وسىنداي ويعا كەلگەنمەن، ءالى اقىرعى شەشىمگە بەل بۋا الماي جۇرگەنىندە، ەدىگە تاعى ءبىر جاس قىزعا ۇيلەنگەن.
جوق، ەدىگە جاس يىسكە قۇمارتقانىنان، نە توسەك جاڭارتقىسى كەلگەندىكتەن جاس توقال العان جوق. بۇل قىزدىڭ اكەسىن سوڭىنان وزىمەنەن وداقتاس ەتۋ ويى بار ەدى. جانە بۇل كەزدە توقتامىسقا اقىرعى رەت قارسى شىعۋعا دايىندالىپ جاتقان كەز ەدى. ەدىگە قايتكەنمەنەن ءوز جاعىنا جۇرتتى كوبىرەك تارتۋعا تىرىسقان.
ءبىراق جانەكە ولاي تۇسىنگەن جوق. بۇل ۇيلەنۋدىڭ تۇبىندە ساياسات جاتقانىن بىردەن ۇقسا دا، كەنەت ونىڭ جۇرەگىن قىزعانىش، نامىس بيلەدى. ال قىزعانشاقتىق، نامىسقورلىق كەنەت كەككە شاپتى. جالعاندا ىزاقور ايەلدىڭ قورلانعان سەزىمىنەن تەز تۇرار داۋىل جوق، بۇ دا سادات-بەگىم ءتارىزدى، دەرەۋ شەشىم الدى. كوپتەن بەرى ءسوزىن قالاي وتكىزۋىن بىلمەي، ولەردەي بوپ جۇرگەن اۋىلدىڭ ءبىر اڭعال، جۇرەك جۇتقان جىگىتىن شاقىرتتىرىپ الدى دا، وڭاشادا:
— ەكى جۇيرىك ات دايىندا،— دەدى. مەن سەنىمەن بىرگە بۇل وردادان قاشامىن.
قۋانىپ كەتكەن جىگىت:
— قاشان؟ بۇگىن بە؟ — دەدى.— ەكى ات تۇگىل، بەس ات دايىن بولادى.
— ەكى ات تا جەتەدى،— دەدى جانەكە.— قاشاتىن ءتۇندى ءوزىم ايتارمىن.
ايەل بولسا دا تاس باۋىر شىڭعىس تۇقىمى ەمەس پە، جانەكە جالعىز بالاسىن دا تاستاپ قاشۋعا بەل بۋدى، «تەك، ەدىگەنى ولتىرسەم بولادى»،— دەدى ول وزىنە-وزى. ال جاس توقالىنىڭ ىستىق قۇشاعىنان شىعا الماعان ەدىگە، جانەكەنىڭ بوز ءۇيىن ءتىپتى ۇمىتىپ كەتكەندەي، ەسىگىن اشپاي قويدى. ەندى جانەكەنىڭ جۇرەگى، كۇيەۋى ات ءىزىن سالماعان سايىن بىرتىندەپ قاتىپ تاس بولۋعا اينالدى. تاس بوپ قاتقان جۇرەك، ءبىر كەرەمەتى، وعان سابىرلىق بەردى. ءوشىن قايتىپ الاتىنىن كۇنى بۇرىن سان رەت ويلاپ، ءقاۋىپتى ءتۇنىن قالاي وتكىزەتىنىن جان-جاقتى شەشىپ، ءتىپتى سول اقىرعى ءتۇنىنىڭ قۋانىشى، الدەن جانىن جىبىتە باستاعانداي، كوزىندە ءبىر ءتۇرلى سيقىرلى وت تا پايدا بولدى.
جانەكە ۇزاق كۇتكەن باقىتتى كۇنىنە دە جەتتى. كۇيەۋى ەدىگە بۇگىن بۇنىڭ ۇيىندە قونامىن دەپ حابار بەردى. جانەكە باياعى كەلىنشەك كەزىندەگىدەي كەشكى جاعدايعا دايىندالا باستادى. ءبىر كەزدە جانىنداي جاقسى كورىپ قوسىلعان كۇيەۋىنە ارنالعان اقىرعى ءتۇنىن، اقىرعى رەت شىن قۋانىشتا وتكىزبەك بولدى.
قىرىمنىڭ وقتىن-وقتىن اڭقىلداي سوعاتىن اق جەلەڭ جەلى باسىلعان، ءتۇن تامىلجىعان جىلى ەدى. تەك بولماشى عانا سالقىن ساۋمال سامال ەسەدى. ىرگەسىن ءتۇرىپ قويعان اق بوز ءۇيدىڭ ىشىنە، سول سايابىر جەلمەن بىرگە، قىرات بويىنداعى قاۋ مەن جۇزگىننەن، ويپاتتاعى وراي وت پەن جوڭىشقانىڭ تاۋسىلا بىتكەن بولماشى ءيىسى كەلەدى...
اي سۇتتەي جارىق - شاڭىراقتان تۇسكەن ساۋلەسى ءۇيدىڭ وڭ جاق تۇسىن كۇندىزگىدەي جارقىراتىپ كورسەتىپ تۇر. كەستەلى، كوگىلدىر شىمىلدىق تا اشىق. ال مامىق قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە ەدىگە مەن جانەكە ەكەۋى عانا. اۋەلى ەلۋگە جەتپەگەن بيگە بۇگىن جانەكە جان سارايىنىڭ ەسىگىن كەڭىنەن اشقانداي، وتە قۇشتارلى كورىندى. «بيشارا-اي، كوپتەن بەرى كەلمەگەن سوڭ، ابدەن سۋساپ قالعان ەكەن-اۋ،— دەدى ول ىشىنەن،— اكەسىنە ىستەپ جۇرگەن قاستىعىما قاراماي، كوڭىلى ماعان ءالى دە بۇرىنعىداي. ايەل دەگەن ەركەككە مۇنداي دا قۇمار جاراتىلادى ەكەن-اۋ...»
جانەكە ءۇن-تۇنسىز ەدىگەنىڭ سوم بىلەكتى قولىن كەۋدەسىنە اكەپ سالدى. جۇگىرىپ كەلىپ توقتاعان ادامداي، جۇرەگى ءجيى-جيى سوعىپ، ويناپ جاتىر ەكەن. «ياپىرماي، ادام دا بۇلاي قۋانا بىلەدى ەكەن-اۋ» — دەدى ەدىگە قولىن اقىرىن سىرعىتىپ، تورسىقتاي بوپ اعاراڭداعان انارىن قىسا ءتۇسىپ...
جانەكە باۋىرىنا كىرە بەردى.
...شارشاعان ەدىگە الدەن ۋاقىتتا بارىپ، سول شالقاسىنان تۇسكەن قالپىندا:
— سۋسىنىڭ بار ما، بەرشى...— دەدى.
جانەكە سول ءمارمار تاستاي اپپاق جالاڭاش دەنەسىن شاڭىراقتان ءتۇسىپ تۇرعان اي نۇرىنا مالىندىرا بارىپ، بوساعاداعى سابادان، بىر-ەكى رەت ءپىسىپ-پىسىپ جىبەرىپ، ۇلكەن ساپتى اياققا ۋىلجىعان سارى قىمىزدى قۇيىپ اكەلە جاتتى.
تۋ سىرتىنان كوز جىبەرگەن ەدىگە:
— شىركىننىڭ دەنەسى قانداي سۇلۋ ەدى،— دەدى ىشىنەن جالاڭاشتىعىنان قىمسىنباي، قىمىزدى توگىپ المايىن دەپ وزىنە قاراي ەپپەن باسىپ تاياعان ايەلىنە قاراپ.
ەكى بەلى قىنالعان، قويۋ قوس بۇرىمى شۇبالعان ءالى دە جاس ايەلى، وعان ءدال وسى ساتتە حور قىزىنداي بولىپ كورىنىپ كەتتى. جانەكەنىڭ وسىنشا ادەمى ەكەنىن سوڭعى ۋاقىتتا قالاي ۇمىتقانىنا ەدىگە وزىنە-وزى تاڭ قالدى. «ۇجماقتا حور قىزدارى جالاڭاش جۇرەدى ەكەن» دەپ ەستىگەنى بار جاس كەزىندە، بۇل سۇلۋلىق الدە بۇنىڭ مەنىڭ كوزىمە ەڭ العاشقى رەت جالاڭاش كورىنگەندىگىنەن بە ەكەن؟ — دەپ ويلادى ول.
ەدىگە شاراداي ساپتىاياققا مولتىلدەپ تولعان ۋىلجىعان سارى قىمىزدى ەكى-ۇش رەت دەمىن الىپ، اياعىنا دەيىن ءسىمىرىپ سالدى.
ول تاعى شالقاسىنان جاتتى.
جانەكە ونىڭ كەۋدەسىنە باسىن قويىپ، ەتپەتتەي جاتتى...
ۇزىن اق ساۋساقتارىمەنەن كۇيەۋىنىڭ دەنەسىن سيپادى. قىمىز ۋىتى بويىنا تاراي باستاعان ەدىگە:
— سەنىڭ بۇرىن مۇنداي عادەتىڭ جوق ەدى عوي، نەگە مۇنشا قۇمارلاناسىڭ؟ — دەدى.
— ءوزىم دە بىلمەيمىن... بۇگىنگى ءتۇن ءبىزدىڭ بىرگە جاتقان اقىرعى ءتۇنىمىز ءتارىزدى...
— و، نە دەگەنىڭ، جانەكە! بۇنداي تۇندەر ءالى تالاي بولار.
جانەكە ەدىگەنى قۇشاقتاي قۇشىرلانا قىستى.
«راسىمەن وسى ءبىزدىڭ اقىرعى ءتۇنىمىز بە؟» — دەدى ول ىشىنەن.
ەدىگە شاڭىراقتان كورىنىپ تۇرعان، سوناۋ قارا كوك ماقپال اسپان تورىندە بىجىناعان جۇلدىزدارعا قاراپ ۇزاق جاتتى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ...
— دۇنيە جارىقتىق، قانداي ءتاتتى ەدىڭ! — دەدى.
ونىڭ قيالدى ساتىنە جانەكە قوسىلدى.
— ماڭگى-باقي دۇنيە شىركىن وسىلاي تۇرا بەرەر مە ەدى!
— ول مۇمكىن ەمەس قوي!
— نەگە؟ — جانەكە ەركەلەي، باسىن تاعى ەدىگەنىڭ كەۋدەسىنە سالدى. اقىرعى رەت ءسۇيىپ قالايىن دەگەندەي، كۇيەۋىنىڭ تۇكتى كەۋدەسىنەن تىستەپ، قۇمارلانا ءسۇيدى. سول ساتتە ءبىر قولىمەن توسەگىنىڭ ىرگەسىنە تىعىپ قويعان كىشكەنتاي الماس قانجارىن الدى...
ەشتەڭەنى سەزبەسە دە ەدىگەنىڭ دەنەسى كەنەت تىتىركەنىپ كەتتى.
— ماعان نە بولدى؟ — دەدى.— الدە ۇيگە جىلان كىردى مە؟
— قايداعى جىلان؟.. اۋىل قونعالى قاشان. بۇل ارا جىلانسىز جەر عوي.— جانەكە كۇيەۋىن تاعى قۇشىرلانا ءسۇيدى. ءسويتتى دە ونىڭ كوڭىلىن الاڭداتپايىن دەگەندەي، اڭگىمەلەرىن تاعى باسقا سوزبەن ءبولدى.
— دۇنيە نەگە ماڭگى-باقي وسىلاي قۋانىشتى وتە بەرمەيدى؟ — دەدى ول تاعى دا.
ەدىگە قىرىن جاتتى. جانەكە، امال جوق، قانجارىن جاستىق استىندا قالدىرىپ، ەكى قولىمەن ەدىگەنىڭ موينىنان قۇشاقتادى.
— سەن الدە، قورقىت اۋليەنىڭ الدىندا قايدا بارسا دا قازۋلى كورى جاتقانىن ەستىمەپ پە ەدىڭ! — دەدى ەدىگە.
جانەكە ارينە ەستىگەن. بۇل اڭىزدى ءداشتى قىپشاقتىڭ قاي ۇل-قىزى ەستىمەگەن. سويتسە دە ول، وسى ءبىر عاجايىپ مەزەتتەرىن سوزا تۇسكىسى كەلگەندەي:
— ج-و-ق...— دەدى ءسوزىن ءبولىپ، الدەنەگە قورقىپ كەتىپ.
— ەستىمەسەڭ ايتايىن.— ەدىگە قايتادان شالقاسىنان جاتتى. جانەكە سول قولىن ەدىگەنىڭ موينىنىڭ استىندا قالدىرىپ، وڭ قولىن جاستىعىنىڭ استىنا اپاردى. كىشكەنتاي قانجارىنىڭ سابىن قىسا ۇستادى. «مۇپ-مۇزداي عوي شىركىننىڭ سابى، دەدى ول ىشىنەن، مىنا قانجار شىنىندا دا، جىلان ءتارىزدى سۋىق ەكەن».
ەدىگە اڭگىمەسىن باستاپ تا كەتتى.
— كونە زاماندا قورقىت دەگەن اۋليە بولىپتى. ءجۇز جاساپتى. اللا تاعالانىڭ ارقاسىندا تالاي مۇگەدەكتى جازىپتى، سان باقىتسىزدى باقىتتى ەتىپتى. ءبىراق ءبىر نارسە عانا قولىنان كەلمەپتى. جاسىنان ءولىمدى جەڭەمىن دەپ كۇرەسىپتى، ال ءولىم وعان جەڭگىزبەپتى. ءبىر كۇنى، ابدەن قارتايعان شاعىندا، «ەندى سەنى دە الامىن» دەپ قۇداي ازىرەيىل پەرىشتەسىن جىبەرىپتى. وزگەنى ولىمنەن قۇتقارام دەپ جۇرگەن قورقىت، ءوز باسىنا ءقاۋىپ تۋعاندا نە ىستەرىن بىلمەي، جەلدەن جۇيرىك جەلماياسىنا ءمىنىپ الىپ، ولىمنەن قاشا جونەلىپتى. جەردىڭ كۇنگەي شەتىنەن ءبىراق شىعىپتى. ول بۇل ارادان جەر قازىپ جاتقان ادامداردى كورىپتى. «نە ىستەپ جاتىرسىڭدار؟» — دەپ سۇراپتى. «قورقىتتىڭ كورىن قازىپ جاتىرمىز؟» — دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قورقىپ كەتكەن قورقىت جەلماياسىنا ءمىنىپ الىپ، جەردىڭ تەرىسكەي شەتىنە قاشىپتى. وندا دا ءوزىنىڭ كورىن قازىپ جاتقان كىسىلەردى تاعى كورىپتى. قايدا بارسا دا الدىنان قازىلىپ جاتقان كوردەن قۇتىلا الماپتى. جانىن قويارعا جەر تابا الماي ساسقان قورقىت، ەندى ادام بالاسى جوق ءىنجۋ توعاي اراسىنا كىرىپتى. ساسقان قورقىت ەندى ۇشار بيىگىنە بۇلتتان بوتەن ەشكىم شىعا الماعان، قاپ تاۋىنىڭ باسىنا بارىپ پانالاماق بولىپتى. وندا دا جەل، جاڭبىردان كۇيرەتىلىپ سىنىپ، ءولىپ جاتقان تاۋ باسىنىڭ تاستارىنا كەزدەسىپتى... قايدا بارسا دا ولىمنەن قۇتىلا المايتىنىنا كوز جەتكەن قورقىت، ءبىر ءسات سول ءومىردى الداماق ويعا بەكىنىپتى. ەنىنە كوز جەتپەيتىن ۇلى داريانىڭ ورتاسىنا قۇدىرەتىمەن سۋعا باتپايتىن كىلەم توسەپ الىپ، شىرعاي اعاشىنان قاڭقا ىستەپ سوعان جەلماياسىنىڭ ءبىر بوتاسىنىڭ مويىن تەرىسىن كيگىزىپ، بۇرىندى-سوڭدى ادام بالاسى كورمەگەن شاڭعاق قوبىز جاساپ، ءوزىنىڭ اتاقتى، «قورقىت كۇيىن» ويناپ وتىرا بەرىپتى. ءبىراق — «ءولىم كەلىپ قالماسىن» دەپ ەكى كوزى جان-جاعىندا بولىپتى. قورقىت قوبىزىن ءبىر كۇن تارتىپتى، ەكى كۇن تارتىپتى. ءتىپتى ءبىر اي تارتىپتى، ءبىر جىل تارتىپتى... اقىرى كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ، قالعىپ كەتكەن كەزىندە، ءولىم، كەزدىكتەي عانا سۋ جىلانى بوپ كەلىپ، قورقىتتى شاعىپ ءولتىرىپتى. مىنە سول قورقىت اۋليە ولگەن تەڭىز ورتاسى وسى كۇنگى سىرداريانىڭ قارماقشى دەگەن جىڭعىلدى اتىرابىنىڭ ءۇش فارساقتاي جەردەگى جاعاسى ەكەن. قورقىت اتانىڭ مولاسى سول ارادا ءالى تۇر.
— ولىمنەن قورىققان سوڭ قورقىت دەپ قويعان با ەكەن، ول اتانىڭ ەسىمىن؟ — دەگەن جانەكە.
— ءيا، سويتكەن عوي. ولىمنەن كىم قورىقپاعان.
— سەن دە قورقاسىڭ با؟
— ءيا، مەن دە. ولىمنەن تەك شايتان عانا قورىقپايدى. ويتكەنى، ول ولمەيدى.
— ولمەيدى؟ ەگەر ولمەيتىنىمىزدى بىلسەك، ءبىز دە شايتان بولىپ كەتەر مە ەدىك؟
— ادامنىڭ شايتاننان ارتىقتىعىنىڭ ءوزى سوندا. شايتان ولمەيدى. ادام ولەدى.
— ادامنىڭ ارتىقتىعى ولەتىندىگى مە؟ وندا...
جانەكە قانجارىنىڭ سابىن قىسا ءتۇستى. ەدىگە، باۋىزداۋىڭا وڭاي بولسىن دەگەندەي، شالقاسىنان جاتقان كۇيى، كەڭىردەگىن سوزا شاڭىراقتىڭ ۇستىنە كەلىپ قونعان جاپالاقتىڭ بالاپانىنا قارادى. جانەكە قانجارىن جاستىعىنىڭ استىنان اقىرىن الا باستادى. ءدال وسى ۋاقىتتا اۋىل سىرتىنان كەنەت شار ەتە قالعان ۇرەيلى ءۇن شىقتى. شوشىپ كەتكەن، جانەكە، قانجارىن ورنىنا قويا قويدى.
— قاپ! — دەدى ەدىگە.— سورلى جاپالاق اش تۇلكىنىڭ تىرناعىنا ىلىكتى-اۋ!
ەكەۋى تاعى ۇندەمەي قالدى. ازدان كەيىن ەدىگە قايتا سويلەپ كەتتى.
— جاسىڭ از بولا ما، كوپ بولا ما، تىرشىلىكتىڭ ءمانى وندا ەمەس،— دەدى ەدىگە.— سول ءتاڭىردىڭ ساعان بەرگەن جاسىن قالاي وتكىزدىڭ، گاپ مىنە قايدا؟ مىنە بۇگىنگى ەكەۋمىز بىرگە وتكىزگەن ءتۇندى ءومىرىمنىڭ تەڭ جارتىسىنا بەرمەس ەدىم.
«ءيا، ءيا،— دەدى جانەكە دە ىشىنەن، بۇگىنگى ءتۇن راسىندا دا ءبىر كەرەمەت ءتۇن بولدى عوي. نەگە مەن وسىنداي جۇماقتاي ءتۇندى قىسقارتقىم كەلدى؟ جوق، ءالى دە سوزىلا ءتۇسسىن. ءبارىبىر بىتەدى عوي. ونىڭ قۇلاعىنا ەدىگەنىڭ «ادامنىڭ شايتاننان ارتىقتىعىنىڭ ءوزى وسى ومىرىندە. بىزگە ءتاڭىر ازعانتاي ءومىر بەرگەن. ازعانتاي زات ءارقاشاندا ءتاتتى» — دەگەن سوزدەرى ەمىس-ەمىس ەستىلدى. «ءيا، ءيا،— دەدى جانەكە تاعى ىشىنەن، ءومىر شىركىن قانداي ءتاتتى ەدىڭ. اسىرەسە بۇگىنگى ءتۇن نەتكەن قۋانىشتى بولدىڭ. جوق، جوق، بۇل قۋانىشتى مەن ءدال ءقازىر ۇزبەيىن. ءالى دە سوزا تۇسەيىن... ەكىنشى رەت مۇنداي ءتۇندى كورەمىن بە، جوق پا...»
جانەكە كەنەت ەدىگەنى قۇشىرلانا قۇشتى. ءدال وسى ساتتە ول ءولىمنىڭ جۇرەكتەگى سۇرقيا ويىن، ءومىردىڭ ءلاززات اتتى قۋانىشى جەڭىپ بارا جاتقانىن سەزگەن جوق. ونىڭ بار ويىن، بار تىلەگىن، ءبىر كەزدە جانىنداي جاقسى كورگەن ەرىنە دەگەن، اقىرعى لاپ ەتە قالعان جان سەزىمى الىپ كەتتى. جانە ءدال وسى ساتتە ول، از بولسا دا ءتىپتى قاس قاعىم مەزەتتەي ۋاقىتتا وتەتىن بولسا دا، ولىمنەن ءومىردىڭ ارتىق ەكەنىن ءتۇسىندى. الاقانىڭدى توسقاندا ون بويىڭدى جىلىتقان، مازداپ جانعان وت ءتارىزدى، كەنەت قىزۋلانا قالعان ايەلىنىڭ اۋەنىنە قاراي، ەدىگە دە بويى بالقىپ، كوتەرىلە بەردى...
تەك قۋانىشتىڭ ەڭ ءبىر كوز قاراۋىتا شارىقتاعان شاعىندا، جانەكەنىڭ جاۋىرىنىنان وراي قىسقان قولى سۇپ-سۋىق بىردەمەگە ءتيىپ كەتتى. شۋ دەگەندە «ۇيگە جىلاننىڭ كىرگەنى راس بولدى-اۋ!» دەپ ويلاي ءتۇستى دە، ازدان كەيىن بۇل سۋىق زاتتىڭ تەمىر ەكەنىن جۇرەگى سەزدى. سول قارقىندى قيمىلىن باسەڭدەتپەگەن قالپىندا، الاقانىمەن سيپاپ ونىڭ كىشكەنتاي كەزدىك-قانجار ەكەنىن ءبىلدى. ەندى بۇگىنگى ءتۇننىڭ نەگە وسىنشاما ءتاتتى بولعانىن، جانەكە سۇلۋىنىڭ ادەتتەگىسىنەن گورى نەگە وسىنشاما جومارت، ماڭگى-باقي ۇمىتپاستاي قىلىق كورسەتكەنىن ءتۇسىندى. «بەيشارا-اي، مەنەن ەڭ سوڭعى قۋانىشىن كورىپ قالعىسى كەلگەن ەكەن عوي. شىن جاقسى كورگەن سوڭ ءقايتسىن...» دەدى ول تاعى دا ىشىنەن. ەدىگە سول قۇشاعىندا ۇماشتالعان جانەكەسىنە ارنالعان ىقىلاسىن ۇزبەي، كەزدىك-قانجاردى اقىرىن سۋىرىپ الدى دا، ىرگە جاعىنا تاستاي سالدى...
ءبىر مەزەت، ول تاعى شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇزاق جاتتى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ جانەكەگە:
— راس، ەكەۋمىزدىڭ بۇگىنگى ءتۇنىمىز اقىرعى ءتۇنىمىز سەكىلدى عوي،— دەدى.
جانەكەنىڭ جۇرەگى مۇپ-مۇزداي بولىپ كەتتى. قولىمەن جاستىعىنىڭ استىن سيپاپ كورىپ ەدى، قانجارى جوق ەكەن. بۇ دا ءبارىن ءتۇسىندى. كەنەت ونى ۇرەي بيلەي قالدى. سويتسە دە ءوزىن-وزى باسۋعا جانەكەنىڭ كۇشى جەتتى.
— جاڭا ءوزىڭ ايتىپ ەدىڭ عوي، بۇگىنگى ءتۇنىمدى ءومىرىمنىڭ تەڭ جارتىسىنا بەرمەس ەدىم دەپ،— دەدى، ەندى تىكەلەي اشىعىنا كوشىپ.— جارتى ءومىرىڭ وتكەن ەدى عوي، ال قالعان جارتى ءومىرىڭدى وسى بۇگىنگى ءتۇنىمىزدىڭ تولەۋى ەتپەك ەدىم...
ەدىگە اشۋلانعان جوق.
— ول تىلەگىڭدى ورىنداۋعا نە بوگەت بولدى؟
— ءالى سونبەگەن ماحاببات...
— جوق، ءلاززات دە... ماحاببات تىم ۇلكەن دۇنيە عوي.— ەدىگە الدەنەنى ويلاپ ءسال ۇندەمەي جاتتى دا، قايتادان سويلەدى.— سوعىس، ۇرىس، جانجال، تىرشىلىكتەن باسقا كۇپىرشىلىك، كۇيبەلەڭ كۇيلەرىمەن ءوز باسىمنىڭ تىلەگىن، قۋانىشىن مۇلدەم ۇمىتىپ كەتۋگە اينالعان ەكەنمىن. بۇگىنگى ءتۇن بۇل جالعاندا ەڭ جاقسى كورەر ادامىم بار ەكەنىن ەسىمە سالدى. ماحاببات، ءلاززات دەگەندەردى دۇنيەنىڭ وزگە قىزىقتارىنا تولەۋ ەتەتىن جاس ەمەسپىن. ول داۋىردەن الدەقاشان وتكەنمىن. ءبىراق كوڭىل كۇيى، ادامنىڭ ءوز باسىنا دەگەن قۋانىشى بار ەمەس پە، سەن سول ءوز باسىمنىڭ قۋانىشى، تىلەگى ەكەنسىڭ، بۇنى بۇگىن قايتادان ۇقتىم. ال ەگەر سەن، بۇگىن ماعان ىستەيمىن دەگەنىڭدى وزىڭە كەشە الساڭ، مەن كەشتىم...
جانەكە دە ۇندەمەي ۇزاق جاتتى.
— جاقسىلىعىڭا راحمەت، ارىسىم،— دەدى جانەكە ءبىر كەزدە،— سالماق وزىمە قالدى عوي، اقىلعا سالايىن...
التىن وردا ءۇشىن تالاس ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى ءلاززات سۇيىسپەنشىلىكتەن اناعۇرلىم جوعارعى ماسەلە ەدى. جانەكەنى جاقسى كورەدى ەكەنمىن دەپ ونىڭ اكەسى توقتامىستان ءداشتى قىپشاق بيلىگىن تارتىپ الماۋدان ەدىگە، ارينە، تىم الىس بولاتىن قىرىم بيلەۋشىسى تەك ءبىراق نارسەنى بورىش ەتىپ مىندەتىنە الدى. ول ءوز قولىمەنەن قايىن اتاسى توقتامىستى ولتىرمەۋ ەدى. وسىلاي دەپ جانەكەگە ۋادە بەردى. قانداي جاعداي تۋسا دا قايىن اتاسىنىڭ قانىنا قولىن مالىندىرمايمىن دەپ انت، سۋ ءىشتى. بۇعان جانەكە دە سەندى.. ول ەندى ەدىگەنى ولتىرەم دەگەن رايىنان قايتتى. توركىنىنە دە «جالعىز ۇلىمنىڭ اكەسى عوي، قولىمدى قانعا بوياۋعا باتىلىم بارمادى. داۋلارىڭدى رەتىن تاۋىپ وزدەرىڭ شەشىڭدەر» دەپ حابار بەردى. قانى قارايىپ جۇرگەن توقتامىس، بۇل حاباردى ەستىگەندە، ەڭ اقىرعى سەنىمنىڭ كۇيرەگەنىن ءتۇسىنىپ، بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلاندى. ءبىراق قولىنان اشۋدان بوتەن ەشتەڭە كەلمەدى. ەندى تىكەلەي سوعىسقا دايىندالا باستادى. ەدىگەنى جەڭۋگە جاردەمدەسىڭدەر دەپ ريازان كنيازدەرى مەن بۇلعار بەكتەرىنە ەلشىلەر جىبەردى. ءبىراق ولاردان ماردىمدى كومەك كەلمەدى. دوستىڭ دوس بولاتىنى ءوزىڭنىڭ كۇشتى كەزىڭدە. ال باسىڭنان باعىڭ تايسا، دوسىڭنىڭ قاس، قاسىڭنىڭ بۇرىنعىسىنان دا قاس بولۋى وپ-وڭاي.
ريازان كنيازدەرى مەن بۇلعار بەكتەرىنىڭ جىبەرگەن جاردەمدەرىنە قاراعاندا توقتامىستىڭ باسىنا شىن قارا كۇن تۋعالى تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس ەدى.
توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ اسكەرى سيىر، ياعني 1398 جىلى جازدىڭ اياعىندا، تانا وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىندا كەزدەستى. كۇن بۇگىن دە بۇلىڭعىر تۇماندى ەدى، ەرتە تۇسكەن كۇزدىڭ اسپانى وگەي اناداي، بۇلتتى قاباعىن تۇكسيە ءتۇيىپ العان. سەبەلەپ جاۋعان اق جاۋىن دا ءبىر تىنباعان. سوعىسقا جايشىلىقتا قۇلشىنا شىعاتىن ءداشتى قىپشاق جىگىتتەرىندە دە ءتۇر جوق. كۇزدىڭ سۇرقاي ءوڭدى دالاسىنداي جۇزدەرى دە سۇرعىلت، قيمىلدارى دا باياۋ. بۇرىن باسقا ەلدەردى شاباردا، نە ءوز جەر، سۋىن وزگە جۇرتتان قورعاردا بۇلاردىڭ قىلىعى وزگەشە بولاتىن. الداسپاندارىن قامسىز قايراپ، كوك نايزالارىنىڭ ۇشىن تاسقا تۇسەردەي ەتىپ وتكىرلەپ، ۇرىسقا قۇلشىنىپ شىعا كەلەتىن. ال بۇل جولى ەكى جاقتىڭ اسكەرى دە ونداي الىپ تۇسەر پيعىل كورسەتپەدى. يىندەرىنە سۋ كەتىپ، ەكى توپ بىر-بىرىنە ۇركە قاراپ، ساپتا ءۇن-تۇنسىز تۇر.
قىرىم مەن ءداشتى قىپشاق جىگىتتەرىنىڭ بۇل سوعىسقا الاقاندارىنا تۇكىرىپ شىعا كەلمەيتىن سەبەپتەرى دە بار ەدى. بۇرىن، بوتەن ەلدەرمەن سوعىسىپ، جۇرگەن ەل، ەندى ماماي مەن توقتامىستىڭ العاشقى حان بولعان كەزىندەگىدەي، تاعى ءوزدى-وزى ۇرىسپاق. ءبىرىن-بىرى قان مايداندا ءولتىرىپ، التىن وردا جۇرتى تاعى قانعا بويالماق. قىرىمداعى ارعىن جىگىتتەرى ءداشتى قىپشاقتاعى اعايىن، باۋىرلارىمەن سالعىلاسپاق، كەشە عانا قىرىمعا بارىپ قالىڭدىعىن الىپ كەلگەن الشىن سەرىسى، سونداعى ءوزى قالجىڭداسقان بالدىزىمەنەن بۇگىن مايداندا كەزدەسپەك. ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەر، ەندى سول ەلىنىڭ ءبىرىن-بىرى قىرعانىن كورمەك. وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ التىن وردانى كىم بيلەۋگە كەرەك دەگەن ب ا ق كۇندەستىگى ءۇشىن بە؟
ءيا، سولاي، سولاي!
سۇيرەپ اكەپ سالعان تازى تۇلكى المايدى، زورلىقپەن مايدانعا تۇسىرگەن جىگىتتەر، شىن ەرلىك كورسەتپەيدى! ەكى جاقتىڭ اسكەرىنىڭ بىردەي تۇنەرىپ تۇرعانى دا وسىدان ەدى. ءدال وسى سوعىستا شىن كوڭىلىمەنەن قارسى جاعىمدى قۇرتا قويايىن دەپ تۇرعان ەشكىم دە جوق سەكىلدى. ءبىراق وسىناۋ ءيىن تىرەسكەن حالىقتا، حانىمىز، امىرشىلەرىمىز، رۋ باسشىلارىمىز بۇيىردى، ءبىز سوعىسۋعا ءماجبۇرمىز دەگەن، ەجەلگى تارتىپكە مويىن سۇنعان تۇر بار. سوندىقتان بۇلار كوك نايزالارىن جەرگە قاداماي، قارسى جاققا كەزەگەن، كوك تەمىر قىلىشتارىن قىنابىندا جاتقىزباي، جارق-جۇرق ەتكىزىپ جاۋ جاعىنا كەزەنگەن.
جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس. سوعىس ساعاتىن اسىعا كۇتكەندەر دە بار. سونىڭ ءبىرى كەن-جانباي باتىر. جوق، ول كەشەگى ءوزى قىزمەت ەتكەن قىرىم ەلىنىڭ جاس بوزداقتارىن قىرۋعا اسىققان جوق. ولارعا ءتىپتى قىلىش جۇمساۋدان دا الىس. ونىڭ بار كوزدەگەنى ەدىگە. وسى ءبىر كەنتتە بىرگە ەسكەن جولداسىن ول بالەنىڭ باسى ساناعان. التىن وردانى بيلەيمىن دەپ بۇكىل ءداشتى قىپشاقتى بۇلدىرگەن، قىرىم، ەدىل — جايىق ەتىپ ەكىگە بولگەن وسى ەدىگە دەپ ۇققان. ءبىر كەزدە التىن وردانى جىرىمداعان مامايدان قانداي قاشسا، ەندى سول مامايدىڭ جولىمەنەن كەلە جاتقان ەدىگەگە، سونداي قارسى شىقپاق بولعان. ەدىگەنىڭ كوزىن جويماي ەلدە تىنىشتىق بولمايدى دەپ ويلاعان. كەشەگى قۇربى-قۇرداستىعىم، تاي ءمىنىپ، اسىققا تالاسقان، بىرگە وتكىزگەن بالالىق شاعىن، ءبارىن-بارىن، ەل بىرلىگى ءۇشىن قۇربان ەتپەك بولعان. سول سەبەپتەن ەكى اسكەرى بەتپە-بەت كەپ، ەندى ۇرىس باستالعالى تۇرعاندا، سەركە سان سايگۇلىگىن ويناتىپ، ەدىگەنى جەكپە-جەككە شاقىرىپ قان مايدانعا شىعا كەلگەن.
ول كوك نايزاسىن كولدەنەڭ ۇستاپ، كۇرە تامىرى بىلەۋدەي بوپ ءىسىنىپ ەدىگە تۇرعان جاققا بار داۋىسىمەن كۇجىلدەي تولعاي جونەلگەن.
ءسوزىمدى باقىلا، ەدىگە،
اقىل، ويدىڭ ءپىرى ەدىڭ.
سىر مەن جايىق، ەدىلگە،
اسقار تاۋداي ءىرى ەدىڭ!
ەڭسەڭ تومەن باققۇمار
جان ەكەنسىڭ، ءبىلدىردىڭ!
اعايىندى جات قىلار،
وپاسىزدىقپەن ءبۇلدىردىڭ!
كەن-جانباي ءبۇيتىپ بەتىڭە،
وسى ما ايتار، وكپەسى؟
قايتەيىن، باتتى ەتىمە
ەتىگىڭنىڭ وكشەسى!
ايتارىم وسى جەتپەسە،
جالعىز جەبەم جالىنسىن!
مىڭنىڭ باسى كەتكەنشە
ءبىردىڭ باسى الىنسىن!
كونەكەي، قورعا جانىڭدى.
جەكپە-جەككە تۇسەيىن،
ولەيىن، نە قانىڭدى
حالقىم دەپ ءقازىر ىشەيىن!
ەدىگە اشۋلانا قالدى. استىنداعى تەڭبىل كوگىن تەبىنىپ قاپ، العا شىعا كەلدى. ادامعا اتىلاتىن ىربىزداي، ەكى بەتىنەن تۇگى شىعىپ، كۇجىرەيىپ، ءبىر ءسات بۇ دا تاقپاقتاپ كەتتى.
بىرگە وسكەن دوس ەدىڭ،
قىلىشى قاندى كەن-جانباي،
اقىلعا جاستان بوس ەدىڭ،
كەلەسىڭ سودان ءبىر تانباي!
جيىرما جىلداي باسقاردى
ورداندى اناۋ توقتامىس،
ول الدى قانداي اسقاردى،
ءبىتىردى قانداي جاقسى ءىس؟!
دۇركىن-دۇركىن جاۋ شاپتى،
ۇلى قىپشاق دالاسىن!
تولارساقتان قان اقتى،
جازا الماي حالقىڭ جاراسىن!
كەنەگەس، كىرمە كەن-جانباي،
بۇنى نەگە كورمەيسىڭ؟
شاپقانشا ماعان ابالاي،
حانىڭا نەگە ۇرمەيسىڭ؟!
شويىنداي سوناۋ باسىڭدا
جۇرسەڭ قويار جەر تاپپاي،
ايىرماساڭ دوس پەن قاسىندى،
شىق مايدانعا بوس شاتپاي!
بۇدان ءارى باتىرلار سوزگە كەلمەدى. تەڭبىل كوك تۇلپار مىنگەن ەدىگە مەن سەركە سان سايگۇلىك مىنگەن كەن-جانباي، ەكى جاقتان سوزىلا شاۋىپ، ورتاعا شىعا بەردى...
كەنەگەس رۋى شاعىن رۋ بولاتىن. شاعىندىعىنا قاراماي، جىگىتتەرى ءور كوكىرەك، ءبىر بەتكەي جاۋىنگەر كەلەتىن. «كەنەگەس بار جەردە ەرەگەس بار» دەپ بوسقا ايتپاسا كەرەك جۇرت، وسى شاعىن رۋدى باسقاراتىن بي، باتىرلارى دا ءوز دەگەندەرى بولماسا، وزگەلەردىڭ ايتقاندارىنا كونە قويمايتىن قايسار، توڭ مويىنداۋ كەلەدى. ال، سوعىستا، ۇرىستا بۇلاردىڭ جىگىتتەرىنەن سوزىنە بەرىك، تاباندى جاستار جوق. جولداسىن جاۋعا تاستاپ كەتۋ نە وزدەرىنىڭ سەرىكتەرىنە وپاسىزدىق ىستەۋ دەگەندى بىلمەيتىن. جولداستىق دەگەن ولارعا ۇلكەن پارىز سانالاتىن. اسىرەسە، مۇنداي قاسيەتتەردى بالا جاسىنان موينىنا تۇمار ەتىپ ساقتاعاننىڭ ءبىرى كەن-جانباي ەدى. اكەسى كانان-بي، بالەندەي مالدى جارالماعانمەن رۋ اراسىندا اعايىن ءسوزىن جەرگە تاستامايتىن بەدەلدى كىسى بولاتىن. ال ونىڭ جالعىز بالاسى كەن-جانباي ات جالىن تارتىپ مىنگەلى اسقان مەرگەن، ەر جۇرەكتىگىمەن كوزگە تۇسكەن. اكەسى ءتارىزدى حالىق قامىن ويلاعان وت ءتىستى، وراق اۋىزدى شەشەن-بي ەمەس-تى. ءبىراق، كوزسىز ەر، كولەڭكەسىز ادال جاراتىلعان جان ەدى. وزگە باتىرلاردان بۇنىڭ ەڭ ۇلكەن ايىرماسى، قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، ادالدىعى دا، ەرلىگى دە تەك حالقى ءۇشىن عانا باعىشتالعان-دى. ونىڭ بىرەسە مامايعا، نە توقتامىسقا ەرۋى دە، بولماسا ەدىگەگە قارسى شىعۋى دا وسى ەلى-جۇرتىنىڭ قامىن ويلاۋدان تۋعان-دى. بەردىبەك حان ولگەننەن كەيىن التىن وردا ماڭىندا بولىپ جاتقان تاق يەلەرىنىڭ ءبىرىن-بىرى ولتىرگەن، باسسىز قالعان ەل-جۇرتتىڭ كۇيزەلگەن تالان-تاراجعا تۇسكەن جاعدايلاردى كورىپ، ءبىر ءسات قارادان شىققان جان ەدى، حالقىنا قيانات ىستەمەس دەپ كەنەگەسىن ەرتىپ مامايدىڭ قاراماعىنا كوشكەن. ءبىراق كۇتكەن ءۇمىتى اياقتالماعاننان كەيىن، مامايدىڭ كوكسەگەنى بيلىك، مانساپ ەكەنىن كورىپ، ودان تاعى بولىنۋگە ءماجبۇر بولعان! دەمەك، كەن-جانبايدىڭ مامايدان ەڭ العاشقى كوڭىلى قالعانى قىرىم بيلەۋشىسىنىڭ كەنەگەس باتىرىنىڭ جان اياسپاس سەرىگى، مايدانداس جولداسى اقپانبەت باتىرعا، ونىڭ ءۇي ىشىنە ىستەگەن زورلىعىنان تۋعان. اقپانبەت مونعولدىڭ باتىر رۋىنان شىققان ەڭىرەگەن ەر ەدى. قىرىمعا كەن-جانباي اۋىلدارى كوشىپ كەلگەندە، ەڭ ءبىرىنشى بوپ كەنەگەس رۋىن قۇشاعىن جايىپ قارسى العان وسى اقپانبەت باتىر ەدى. ول ءوزىنىڭ ايماعىنا كوشىپ كەلگەن كەنەگەس اۋىلدارىنا ەڭ شۇرايلى جەرىنە قونىس ءبولىپ بەرگەن. وزىمەن تۇيدەي قۇرداس، جيىرما بەستەن جاڭا اسقان كەن-جانبايمەن قۇشاقتاسقان دوس بولۋعا انت، سۋ ءىشىپ ۋادەلەسكەن. سودان بەرى ماماي قوسىندارى باسشىلارىنىڭ قاتارىندا جۇرگەندە بۇل ەكەۋىنەن اسقان دوس جانە باتىر بولماعان. سوعىسقا دا بىرگە اتتانعان، ۇرىستاردا دا قاتار تۇرىپ ۇرىسقان. بىرىنە ارنالعان وقتى ەكىنشىسى جالاڭاش قولىمەنەن قاققان. ءبىرى مونعول، ەكىنشىسى قىپشاق بولا تۇرىپ، بۇل ەكەۋىنىڭ ارالارىنان قىل وتپەگەن دوستىعىنا جۇرت تاڭ قالعان. ءبىرى بار جەردە ەكىنشىسى تۋرالى ەشكىم جامانداپ ءسوز ايتۋعا قورىققان. ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ سىرتىنان وقىس ىڭعايسىز بىردەڭە دەي قالسا، بۇنى ەستىگەن ەكى دوستىڭ ءبىرى تاباندا الگى كىسىمەنەن جەكپە-جەككە شىعۋعا تايىنباعان. ال بۇل ەكەۋىنىڭ دوستىعى، شۋ دەگەندە ءبىرىن ءبىرى ۇناتۋلارىنان، جاس كەزدەگى ءوز رۋلارىنىڭ الدارىنداعى ابىروي، قۇرمەتتەرىنەن باستالعان. سوڭىنان ەكەۋىنىڭ دە ەل قامىن جەپ، ەرلىكتى، ادالدىقتى پاش ەتكەن قاسيەتتەرى بۇل دوستىقتى بەكىتە تۇسكەن. بۇلاردىڭ وسىنداي دوستىقتارى، جولداستىقتارى قان مايداندا تالاي سىنالعان. قاۋىپ-قاتەرلى كۇرەستەردە شىنىققان.
مىنە وسىنداي جاعدايداعى كەن-جانباي مەن اقپانبەت ماڭگى ايىرىلار ءبىر وقيعا بولعان. جوق، كەن-جانباي مەن اقپانبەت ۇرىسىپ، نە جانجالداسىپ اجىراسقان جوق، بۇلاردى قۇداي دا، تاعدىر دا ەمەس، ماماي اجىراتقان. كۋليكوۆ دالاسىنداعى قىرعىننان كەيىن، كەن-جانباي جەڭىل جاساقپەن ساقىستان بويىنداعى ءبىر جەڭىل جورىقتا جۇرگەنىندە، اقپانبەت بىرنەشە وزىنە جاقىن بارىن، شارىن رۋلارىنىڭ امىرلەرىمەن بىرىگىپ، ورىستارمەن ورىنسىز سوعىسىپ، حالىقتى اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراتقان مامايدىڭ كوزىن قۇرتپاقشى بولادى. جاسىرىن كەڭەسكە قاتىسقان ءبىر ءازازىل ءامىر بۇنىڭ ءبارىن مامايعا جەتكىزەدى. وزىنە قاستىق ويلاعان ادامدارعا ەش ۋاقىتتا كەشىرىم ىستەپ كورمەگەن ماماي، سول ءتۇنى جەندەتتەرىن جىبەرىپ، قاننەن-قاپەرسىز وردالارىندا ۇيىقتاپ جاتقان، بۇلىنشىلىكتى ۇيىمداستىرماق بوپ جۇرگەن ءتورت ءامىردى ۇستاپ اكەلدىرىپ، باستارىن الدىرتادى. بۇل از بولعانداي قىرىم ءامىرشىسى الگى بۇلىكشىل ەردىڭ ءۇي ىشتەرىن دە تەگىس ولتىرۋگە جارلىق بەرەدى. جەندەتتەر امىرلەردىڭ قولعا تۇسكەن قاتىن-بالاسىن، اعا-ىنىلەرىن باۋىزدايدى. ال اقپانبەتتىڭ ايەلى جالعىز بالاسى تاستەمىردى ەرتىپ كۇيەۋى قولعا تۇسپەستەن بۇرىن توركىندەپ چەركەس اۋىلدارىنا كەتكەن ەكەن. مۇنى ەستىگەن ماماي، تەرىسكەي كاۆكازعا ارناۋلى جاساق اتتاندىرادى. اقپانبەتتىڭ قاتىن-بالاسىن ۇستاپ اكەپ ءوز كوزىنشە باۋىزداۋعا بۇيىرادى. ال ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعان ماماي ورداسىنىڭ بوساعاسىندا قول اياعى قىل ارقانمەن بايلاۋلى جاتقان اقپانبەت، باسىندا تۇرعان وزىنە تانىس كۇزەتشى جىگىتتەردىڭ بىرەۋىنە: «كەن-جانبايعا سالەم دە، شاماسى كەلسە مەنىڭ جالعىز ۇلىم تاستەمىردى اجالدان قۇتقارسىن» دەپ ايتىپ ۇلگىرەدى.
كەن-جانبايعا بۇل حابار جەتكەندە، ول ساقىستان ورالىپ قايتىپ كەلە جاتقان ەدى. مامايدى ءولتىرىپ اقپانبەتتىڭ ءوشىن الا المايتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. بارىن باتىرى مەن ءوزىنىڭ قاندى كويلەك دوس ەكەنى مامايعا ءمالىم. ماماي وزىنە دە زاقىم ىستەۋدەن تايىنبايتىنىن بىلەدى. وزىنە تيمەگەن كۇندە دە، مامايدىڭ بۇدان سەزىكتەنەرى حاق. وسىلاي ويلاعان كەن-جانباي ءوز رۋىن ەرتىپ، ايقاي-شۋسىز ءداشتى قىپشاق جەرىنە كوشپەك بولادى. بۇل شەشىمىن وزىمەن كوڭىلدەس ارعىن باتىرى قاراقوجاعا دا جەتكىزەدى. قاراقوجا دا بۇل ارادان كەتۋدى دۇرىس كورەدى. ال كەن-جانباي كوشەر الدىندا قايتسە دە دوسىنىڭ ولەردەگى تىلەگىن ورىنداپ اقپانبەتتىڭ ءۇش جاسار جالعىز ۇلى تاستەمىردى وزىمەن بىرگە الا كەتۋگە بەل بۋادى. ەندى كەن-جانباي جەڭىل جاساقپەن اقپانبەتتىڭ قاتىنى مەن بالاسىن تەرىسكەي كاۆكازدان الىپ كەلە جاتقان ماماي جىگىتتەرىنىڭ الدىنان شىعادى. ماماي جاۋىنگەرلەرىنىڭ باسشىسى، وزىمەن بىرگە بىرنەشە رەت مايداندا بولعان تانىس قاراۋىل امىرمەنەن كەن-جانباي سويلەسەدى. كۇزەت ءامىرى: «ماماي بىرەۋ-مىرەۋ باتىردىڭ ۇي-ىشىنە دوستىق كورسەتىپ»، قۇتقارىپ جۇرەر دەپ بالانى ءوز كوزىمشە ولتىرەسىڭدەر دەدى. ەگەر مەن ونى اپارماسام، ماماي ءوزىمنىڭ باسىمدى الادى» دەپ كونبەي قويادى. كۇزەت امىرىنە مال دا ۇسىنادى، دۇنيە دە ۇسىنادى، ءبىراق اناۋ وعان كونبەيدى. مامايدىڭ شاعىن قولىن قىرىپ تاستاپ، اقپانبەتتىڭ ايەلى مەن بالاسىن تارتىپ اكەتۋگە تاعى باتىلى بارمايدى. ءوزى جىبەرگەن جاساقتىڭ ءبىر كۇندىك جەردە ەكەنىنەن ماماي' حاباردار. كۇزەت باسشىسى كەشە وسىلاي دەپ قىرىم بيلەۋشىسىنە شابارمان جىبەرگەن. ەگەر بۇلار ەرتەڭ جەتپەسە، ماماي سەزىكتەنىپ قالادى. ءتىپتى كىسى جىبەرىپ، بار وقيعانىڭ انىعىن بىلەدى. ويتپەگەن كۇندە دە جاماندىق جەردە جاتپايدى، ءبارىبىر ەستيدى. وندا ماماي اقپانبەتتىڭ قاتىن-بالاسى تۇگىل، كوشكەلى جاتقان ارعىن مەن كەنەگەستىڭ بۇكىل اۋىلدارىن قىرعىزادى. مامايدىڭ ءدال وسىنداي ىستەيتىنىنە كەن-جانباي شەك كەلتىرمەدى. جانە قىرىم بيلەۋشىسى بۇنى ىستەي الادى. ءبىر سوعىستان جەڭىلگەنمەن، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن، تۋىن كوتەرگەن قاراماعىنداعى قىرۋار امىرلەرى، قوسىندارى بار.
كەن-جانباي تاعى كۇزەت امىرىنە كىسى سالدى. ءوزى باردى. اقىرىندا كۇزەت ءامىرى كەن-جانبايدىڭ تاۋەكەلشى باتىرلىعىنان سەسكەنىپ، ءبىر نارسەگە كوندى. «ەگەر اقپانبەتتىڭ بالاسىنىڭ ورنىنا سونداي ءۇش جاسار بالا بەرسەڭ، تاۋەكەل، ءوتىنىشىڭدى ورىندايىن» دەدى.
سالماق قايتادان كەن-جانبايدىڭ وزىنە ءتۇستى. قاراماعىنداعى ادامدارعا «اقپانبەتتىڭ بالاسىنىڭ ورنىنا بالاندى بەر، نە سات» دەۋگە اۋزى بارمادى. سايىپ كەلگەندە، تاستەمىرمەن تۇيدەي قۇرداس، ءوزىنىڭ تۋعان بالاسى، جانۇزاق پەن كۇنۇزاق ەگىزىنىڭ سىڭارىن بەرمەك بولدى. «ەگىزىمنىڭ ءبىرى ولسە، ءبىرى بار عوي. ال اقپانبەت ەردىڭ شاڭىراعىن اتاۋسىز قالدىرمايمىن» دەدى. ءسويتىپ كوزدەن جاسى كولدەي بوپ اققان ايەلى كۇلبارشىنعا توقتاۋ ايتىپ، قاراڭعى تۇندە قارا شاپانعا وراپ جانۇزاعىن اكەپ بەرىپ، ءوز بالاسىنداي تاستەمىردى باۋىرىنا قىسا ۇيىنە قايتتى.
سول ءتۇنى ارعىن مەن كەنەگەستىڭ اۋىلدارى ءداشتى قىپشاق جەرىنە قاراي بەتتەدى.
سونداعى ءۇش جاسار تاستەمىر ءقازىر قىلىشتىڭ جۇزىندەي قىلشىلداعان، جيىرما ءبىر جاسار جىگىت بولعان.
ەر جەتكەن كەزىندە كەن-جانباي وعان باستان وتكەن وقيعانى ەشتەڭەسىن قالدىرماي ايتىپ بەرگەن.
تاستەمىر، ءىشى بىردەمەنى سەزسە دە، كەن-جانبايدى اكەسى ساناعان. ەندى ونى بۇرىنعىسىنان جاقسى كوردى. ال كۇنۇزاققا، سوناۋ مەن ءۇشىن ولگەن سىڭارىڭ جانۇزاعىڭنان كەم بولمايمىن دەپ انت بەرگەن.
وسى كۇنگە دەيىن سول ۋادەسىن بۇزىپ كورمەگەن، كىشكەنتايىنان بىردە-بىر كوڭىلىن قالدىرماعان. ۇرىسقاندا ەكەۋى بىرگە شىعاتىن. تاستەمىر ءوزىن كۇنۇزاققا قورعان ساناپ، ۇنەمى ءقاۋىپتى جاقتا بۇل جۇرەتىن.
بۇگىندە ەكەۋى ساپتا قاتار تۇرعان. تاستەمىر ءسال ىلگەرىرەك، كۇنۇزاق ءسال كەيىنىرەك.
اكەلەرى كەن-جانبايدىڭ مايدان ورتاسىنا قاراي شابا جونەلگەنىن ەكەۋى دە بىردەي كوردى.
ارعى جاقتان ەدىگەنىڭ قۇيىنداتىپ كەلە جاتقانىن دا كوزدەرى شالدى.
ەكەۋى دە اتتارىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، مويىندارىنا بەلبەۋلەرىن سالىپ، قولدارىن كوككە كوتەرىپ، قۇدايعا جالبارىندى.
«اقسارباس! اقسارباس! — دەدى ەكەۋى بىردەي قوسارلانا، داۋىستارى جاسقا بۋلىعىپ.— و، قۇداي، ءبىر جولعا تىلەگىمىزدى بەرە كور! ءبىزدىڭ جانىمىزدى الساڭ دا، اكەمىز كەن-جانبايدى امان ساقتا! امان ساقتا!»
ەكەۋى دە ات ۇستىندەگى ۇرىستا ەدىگەگە جان شاق كەلمەيتىنىن ەستىگەن.
ەدىگەدەن قورىققاندىقتارىنان قۇدايعا جالىنعان.
ءبىراق قۇداي بۇلاردىڭ تىلەگىن بەرمەدى.
توستاعانداي ەكى كوزى وتتاي جانىپ، قالىڭ قاباعى تۇكسيە، بوزعىلت ءوڭى ولگەن ادامنىڭ تۇرىندەي ءقان-سالسىز بوزارا، اقشىلدانا ەدىگە، سول تەڭبىل كوگىن اعىزعان قالپىندا، كەن-جانبايعا جاناي بەرىپ بەز ساپتى، قايقى سويىلىمەنەن بەرىپ ءوتتى. سويىل كەن-جانبايدىڭ ءبىر جاق جامباسىنان ءتيدى. باتىردىڭ بۇل جاق سانى بىردەن جانى كەتىپ، وپىرىلىپ تۇسكەندەي بولدى.
كەن-جانباي اتىنىڭ ۇستىنەن ازەر قۇلاماي قالدى.
بۇل باتىر دا ات ۇستىندەگى ۇرىسقا ماشىق ەدى. ءبىراق بۇل جولى ەدىگەنىڭ مىسى جەڭدى مە، الدە وزىنە ارۋاقتاي اقىرىپ كەلە جاتقان جان شوشىرلىق سۋىق تۇسىنەن سەسكەنىپ قالدى ما، ول تاياپ قالعان كەزدە كەن-جانباي شوقپارىن سىلتەۋگە كىلت ءداتى جەتپەي ءسال كىدىردى. سول ۋاقىتتا ەدىگە سويىلى كەلىپ سارت ەتتى.
ال راسىندا كەن-جانباي ەدىگەنىڭ وزىنە قايتارعان جاۋابىن ەستىگەن شاقتا-اق «وسى مەنىكى دۇرىس پا؟» دەگەن كوڭىلىنە ءبىر كۇمالجىڭ الىپ قالعان ەدى. ادام ۇرىسقا «نە ولەمىن، نە ولتىرەمىن» دەپ كىرۋى كەرەك، ال مۇندايدا ويى ەكى ۇشتى بولعان ادام، ەش ۋاقىتتا دا جاۋىن جەڭە المايدى. الدەقالاي جازمىش ءوزى جاردەم بەرمەسە، كوڭىلىنە تۇسكەن سەكەم جەڭىلۋىنە جاردەم. ون بەس جاسىنان مايدان كەشىپ كەلە جاتقان كەن-جانباي، بۇنى جاقسى بىلەتىن. ول بويىن تەز جيناپ الدى. ەكى كوزى جولبارىستاي وت شاشىپ، بەت الپەتى كەبىندەي بوپ بوزارىپ كەتكەن، ولتىرگەلى وزىنە قارسى شاۋىپ كەلە جاتقان ەدىگەنى كورگەندە، كەنەت بۇ دا بۋىرقانا قالدى. «اتاڭا نالەت اق جەلەڭ، سەن تۋعان انادان مەن دە تۋعام، قاپى قالدىم دەمە» دەپ اقىرىپ، شويىن باستى شوقپارىن باسىنان اسا ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، دولدانا ۇمتىلدى. ءبىراق بۇل جولى دا ۇلگىرمەدى. ەدىگەنىڭ قاي جاعىنان قالاي ۇرعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى. تاعى ونىڭ قايقى شوقپارى ەكىنشى سانىنان كەپ ءتيدى، كەن-جانبايدىڭ كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. ەكى سانىنان بىردەي سويىل تيگەن باتىر، كىندىك تۇسىنان تومەنگى جاعىنان جان كەتكەن قۋىس كەۋدەدەي، كەنەت جەرگە گۇرس قۇلادى. سول ساتتە-اق ەدىگە اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، جەردە تۇرا الماي جاتقان كەن-جانبايدىڭ جانىنا جەتىپ باردى. كەۋدەسىنەن ءبىر اياعىمەنەن باسىپ قالىپ، قىنابىنان قىلىشىن سۋىرا بەردى.
سول ۋاقىتتا ارعىن، كەنەگەس جاۋىنگەرلەرى:
— ۋا، باتىر، جان ساۋعا! جان ساۋعا! — دەپ شۋلاپ قويا بەردى. ەدىگە اياعىنىڭ استىندا جاتقان كەن-جانبايعا كارلەنە ءبىر قارادى دا:
— يت-اي، بىرگە وسكەن قۇرداسىم ەدىڭ! — دەپ قىلىشىن قايتادان قىنابىنا سالدى دا، كىلت بۇرىلىپ، قاسىنا كەلىپ قالعان اتىنا سەكىرىپ ءمىنىپ، ءوز جاعىنا قاراي شابا جونەلدى.
— ولتىرگەنىڭ جاقسى ەدى،— دەدى جانتالاسىپ جاتقان كەن-جانباي،— قورلاپ كەتتىڭ-اۋ!
تاستەمىر مەن كۇنۇزاق باستاعان كەنەگەستىڭ توپ جىگىتى جەردە جاتقان كەن-جانبايدى الدارىنا وڭگەرە كەيىن شاپتى.
ءبىراق ءومىر-باقي اتقان وعى بوس كەتپەگەن ءبىر ادامنان جىعىلىپ جاۋرىنى جەرگە تيمەگەن، جەكپە-جەك ۇرىستا جاۋىنان جەڭىلىپ كورمەگەن ايگىلى باتىر، وسىدان كەيىن، ۇزاق ءومىر سۇرە المادى. «قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەدى» دەگەندەي، سول كۇنى ەدىگەنىڭ كەۋدەسىنەن باسىپ تۇرىپ، ولتىرمەي كەتكەنىنە قورلانىپ، قاپادان جارداي باتىر از مەزگىلدە جارىق قازانداي بوپ تاۋسىلىپ، توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتىپ، جىل تولماي دۇنيە سالعان.
ال كەن-جانبايدىڭ سول كۇنگى ءتىرى قالعانى، ۇرىستىڭ بۇدان ارعى بارىسىنا كوپ ىقپالىن تيگىزدى. وسى سوعىسقا بۇرىننان نارازى بولعان ارعىن، كەنەگەس جىگىتتەرى، سويىلعا جىعىلعان باتىرلارىن الىپ، ۇرىسقا تۇسپەي كەيىن قايتپاق بولدى. وسىلاي دەپ توقتامىسقا حابار بەردى. ەدىگەنى جەڭەر-جەڭبەسىنە كوڭىلى ءشۇبالى توقتامىس ەندى ءتىپتى ابىگەرلەنە ءتۇستى. سويتسە دە، وزىنە ءوزى دەم بەرىپ، جاۋ جاعىنا ءبىر ءسات جالعىز شاپتى. سول-اق ەكەن، بۇنىڭ سوڭىنان ءار تۇستان توپ-توپ بوپ، قىزبا قاندى جىگىتتەر ەردى. ۇرىس تاعى باستالىپ كەتتى. ايتسە دە التىن وردا حانى جاعى ءسال كوپتەۋ ەدى. العاشقى كەزدە بۇلار كوپتىگىن كورسەتپەك تە بولدى. ءبىراق، كوڭىلدەرى ورتا جىگىتتەر بالەندەي ەرلىك كورسەتە المادى. كوبىنە ءوز باستارىن ساقتاۋدى ويلادى. اقىرىندا، ەدىگە جاعى جەڭدى. توقتامىس ادەتتەگىسىندەي ەڭ جاقىن امىرلەرىمەن جان ساۋعالاپ تاعى قاشتى. ەدىگە بۇنى قۋمادى. وسى جەڭگەنىم دە جەتەر دەگەندەي، التىن وردا جەرىنە كىرە بەرە توقتاپ قالدى.
ال توقتامىس، «ۇرىس نەمەن بىتەر ەكەن دەپ، تانا وزەنىنىڭ تومەن شەنىندەگى كۇتىپ وتىرعان ءوز اۋىلىن، قاتىن-بالالارىن، ءبىرتالاي ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىن، ەرگىلەرى كەلگەن حان ۇرپاقتارىن الىپ، ءارى قاراي قاشتى. ول ەندى بۇل كەزدەگى ليبكە كنيازدىگىنىڭ استاناسى حيرمەن كەبەگە قاراي بەتتەدى.
توقتامىستى جەڭگەن ەدىگە التىن ورداعا تەمىر-قۇتلىقتى حان كوتەرتتى. ءوزى شىڭعىس ۇرپاعى بولماعاندىقتان، ماۋارانناحر بيلەۋشىسى اقساق تەمىر ءتارىزدى، بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى بولۋعا اينالدى.
بۇ دا، جيەنى تەمىر-قۇتلىق ارقىلى التىن وردانى قايتادان كوتەرۋگە كىرىستى.
ءبىراق ونى كوتەرۋ قيىن ەدى.
التىن وردا بۇل تۇستا كوتەرەم بولعان كوك وگىز ءتارىزدى ەدى. ارينە ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق ونى ءتورت اياعىنان تىك تۇرعىزا السا، بۇل ءالى دە تالاي ەلدى، جۇرتتى مۇيىزدەۋگە تىرىساتىنى حاق...
ءبىراق كوتەرەم وگىزدى تۇرعىزۋ ولاردىڭ قولىنان كەلەر، كەلمەسى ەكى تالاي دۇنيە بولاتىن.
كەلمەسە شە؟
بۇل كەزدە ليبكە كنيازدىگى ابدەن كۇشەيىپ بولعان-دى. ورىس كنيازدەرىنىڭ ءوزارا تارتىستارىن پايدالانىپ رۋسسيانىڭ كۇنگەي جاعىنىڭ ءبىراز جەرىن وزىنە قاراتىپ العان. سونداي-اق كۋرليانديانى بۇتىندەي، پولشانىڭ دا ۇلى كنيازدىگىن ءوز قۇرامىنا كىرگىزگەن، ۇلى ليبكە كنيازدىگىنىڭ استاناسىن ەندى كيبە قالاسى ەتكەن. وسى كەزدەگى بۇل ەلدىڭ كنيازى ۆيتوۆت التىن وردانىڭ قيىن جاعدايىن پايدالانىپ توقتامىستىڭ ەدىگەدەن جەڭىلەر الدىندا عانا ەكى رەت ءداشتى قىپشاقتىڭ كۇنگەيباتىس تۇسىنا جورىققا شىعىپ قايتقان. ءبىرىنشى رەتىندە تىشقان، ياعني، 1336 جىلى تان وزەننىڭ دالاسىنا دەيىن جەتكەن. ەكىنشى رەت كەلەسى جىلى، ءۇزى وزەنىنىڭ تومەنگى شەنىندە وتىرعان ەلدەردى شاۋىپ قايتقان. وسىنىڭ الدىندا عانا اقساق تەمىر قوسىندارى ويسىراتا شاۋىپ كەتكەن بۇل اراداعى جۇرت ۆيتوۆتقا بالەندەي قارسىلىق كورسەتە الماعان. سول سەبەپتەن دە ليبكە كنيازى تان مەن ءۇزى وزەندەرىنىڭ كۇنگەي تۇسىنداعى ەلدەردى اياماي شاۋىپ، كوپ ولجامەن قايتقان. وسىنداي وڭاي جەڭىسكە جەتكەن ۆيتوۆت ەندى التىن ورداعا ءوزىنىڭ بولاشاق سۇراعالى رەتىندە قاراي باستاعان.
مىنە وسى ليبكە كنيازىنە، حيرمان كيبەگە توقتامىس بالا-شاعاسىمەن سوڭىنان ەرگەن ءبىر تالاي ءامىر، جاۋىنگەر-نوكەرلەرىمەن قاشىپ كەلدى. ۆيتوۆت كنياز التىن وردانىڭ كەشەگى بيلەۋشىسىن، تاعىنان ايىرىلعانىنا قاراماي، قۇشاعىن جايا قارسى الدى. ارينە، ليبكە ۇلى كنياز بۇنى توقتامىستى سىيلاعاننان، نە جانى اشىعاندىعىنان ىستەگەن جوق، بۇل قۇرمەتىنىڭ ار جاعىندا سۇمىراي سىرى بار ەدى. توقتامىس پەن ونىڭ امىرلەرى ارقىلى التىن وردانى وزىنە باعىنىشتى ەتپەك بولاتىن. ول توقتامىستىڭ جوشى ۇلىسىنا ءالى دە ىقپالى بار دەپ ويلاعان. سول سەبەپتەن دە ۆيتوۆت توقتامىس حيرمان كيبەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ ءداشتى قىپشاققا جورىققا دايىندالا باستادى. ال تەمىر-قۇتلىق حان توقتامىستىڭ ليبكەدە بولۋى وزىنە ءقاۋىپتى ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى. ول باسى كۇمىس ەر-توقىمدى توعىز سۇلىكتەي قارا جورعا ەتىپ، توعىز سۇڭقار، توعىز جۇيرىك تازى، توعىز ساداق، توعىز كۇمىس قىنالى قانجار سىيلىقپەن ليبكە كنيازىنە ەلشى جىبەردى. ارناۋلى رەسمي حاتىندا: «قاشقىن پاتشا توقتامىستى ۇستاپ التىن ورداعا جىبەر. ول ءبىزدىڭ قاس جاۋىمىز. ونىڭ سەنىڭ جانىڭدا ءتىرى جۇرگەنىن ەستىپ شىداي الار ەمەسپىز... ال دۇنيە-مۇلكىن ءبارىن وزىڭە ال» دەپ جازدى.
ۆيتوۆت، ارينە، جىبەرگەن سىيلىقتىڭ ءبارىن الدى. ءوزى اڭشى بولعاندىقتان وعان اسىرەسە جۇيرىك تازىلار مەن سۇڭقارلار وتە ۇنادى. ءبىراق توقتامىستى ۇستاپ بەرمەدى. ونىڭ ورنىنا سوعىساتىن حابارىن ايتتى. «تاتار جەرىن شابۋعا اتتانامىز. تەمىر-قۇتلىق پاتشانى جەڭىپ پاتشالىعىن، وزىنە جاتاتىن جەردىڭ بايلىعىن ءبارىن ءبولىپ الامىز. وردا دا، ازاق-تانا دا، كاففا دا، قىرىم دا، جايىقتىڭ ارعى جاعىنداعى وردا دا (اق وردا)، بۇكىل تەڭىز بويىنداعى ەلدەر دە، قازان دا،— بارلىعى بىزدىكى بولادى، تاقتا پاتشامىز توقتامىس وتىرادى» دەدى.
مۇنداي قورقىنىشتى حابار العان تەمىر-قۇتلىق حان دا سوعىسقا دايىندالا باستادى. اقىرعى ون جىلدىڭ ىشىندە بىرنەشە شابىلعان، شارۋاشىلىعى ابدەن كۇيزەلگەن التىن وردانىڭ ءحالى بۇل كەزدە وتە ناشار ەدى. ونىڭ ۇستىنە ورىس ەلىن بىلاي قويعاندا، بۇرىن قورىققانىنان باعىنىپ كەلگەن قىرىم، بۇلعار، تەرىسكەي كاۆكاز جۇرتتارى، التىن وردانىڭ سول ءبىر السىرەگەن كەزىن پايدالانىپ، ەندى تىكەلەي باعىنباۋعا اينالدى.
مۇنداي جاعدايدا ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىققا التىن وردانى قايتادان كوتەرۋ، ابدەن كۇشەيىپ العان ليبكە كنيازىنە قارسى تۇرۋ قيىن ەدى.
ءبىراق ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق التىن وردانى كوتەرە الدى. كوتەرمەك تۇگىل، ۆيتوۆت پەن توقتامىسقا قارسى تۇرار كۇش تە جيناپ الدى.
بۇعان ەكى جاعداي مۇمكىندىك بەردى.
بىرىنشىدەن، ۆيتوۆت التىن ورداعا دەگەن شابۋىلىنا ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازدىگىن قوسپاعان. ول ءوز ساياساتىن جەكە، ماسكەۋسىز جۇرگىزگەن. سوندىقتان ماسكەۋ كنيازدىگى التىن ورداعا ءدال ءقازىر قارسى سوعىسپايتىن بولدى. ماسكەۋ سىندى كۇشتى جاۋىنىڭ بۇل سوعىستان شەت قالعانى التىن ورداعا ءتيىمدى جاعداي تۋدىردى. ەگەر ليبكەگە ماسكەۋ كنيازدىگى قوسىلىپ كەتەر بولسا، التىن ورداعا وتە قيىن سوعار ەدى.
ەكىنشىدەن، حالىق دەگەن ءسوزدى شىركەۋ ەتىپ، اسكەري ءتاسىلى، سوعىسقا دارىن-قابىلەتى جەتكىلىكتى، ەر جۇرەك ەدىگەنىڭ بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ وڭ قولى مەن سول قولىن تەگىس بيلەپ، از ۋاقىتتا ءداشتى قىپشاقتىڭ نەگىزگى جۇرتىنان، ءدال باتۋ مەن وزبەك حاننىڭ تۇسىنداعىداي بولماعانمەن، بىركەلكى كۇشتى ۇرىسكەر اسكەر قۇرا الۋىنان ەدى. ءقازىر التىن وردانىڭ وسىنداي قالىپتاسقان جانە جاقسى قارۋلانعان اتتى اسكەرى ەكى ءجۇز تايپالارىنىڭ جىگىتتەرىنەن ەكى ءجۇز مىڭ اتتى اسكەر بولۋى قازىرگى جاعدايدا ۇلكەن كۇش ەدى. مۇنداي جاۋىنگەرلەرى بار جۇرت، ءالى كىممەن بولسا دا كۇرەسە الاتىن. اتتەڭ، بۇل قوسىنداردىڭ بار قارۋ-جاراعى وسىدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىنعىداي تەك ساداق، ايبالتا، سويىل، شوقپار، نايزا عانا. ال ليبكە ءتارىزدى مەملەكەتتەردىڭ اسكەرلەرى بۇل تۇستا زەڭبىرەك كۇكىرت مىلتىقتارىمەنەن قارۋلانعان. بۇعان قۇر سويىل نايزامەنەن كوشپەندىلەر قالاي قارسى تۇرماق؟ جوق، ولار قارسى تۇرۋعا بەل بۋعان. ويتكەنى ليبكە اسكەرى بۇلاردىڭ جەرىن-سۋىن شابۋعا كەلە جاتقان. مۇندايدا ەرلىككە قوسا، بوتەن جات جۇرتتىڭ تالاۋىندا قالمايىن دەگەن نامىس، تاباندىلىق باس كوتەرگەن.
ەدىگە مە، تەمىر-قۇتلىق پا، قايسى بولسا، سونىسى باسقارسىن، التىن وردا ءالى دە سول ءوزىنىڭ بۇرىنعى قياناتشىل قالپىندا ەدى. تەمىر-قۇتلىق تا بۇرىنعى حاندارداي، بۇكىل بۇحارا حالىققا اياماي شولەن، قالان، تاعى سونداي تولىپ جاتقان الىم-سالىقتار سالعان. بۇنىڭ ءبارىن حالىققا وردانى قايتا تۇرعىزۋعا، جاڭادان قۇرىلعان قولداردى ۇستاۋعا، قارۋ-جاراقتاندىرۋعا كەرەك دەپ تۇسىندىرگەن. حان الىم-سالىعى جانىنا قانشا باتسا دا، رۋ باسشىلارى: بي، باتىرلارىنىڭ ايتقانىنان شىعا الماي ۇيرەنگەن جۇرت، اۋىزداعىسىن جىرىپ، سول الىم-سالىقتاردى تولەۋگە تىرىسقان.
ءبىراق حاننان باستاپ، سول تايپا رۋ باسشىلارى ءامىر، بي، باتىرلار بولاشاق سوعىستىڭ دا، وسى كۇنگى وردانىڭ اۋىرتپالىعىن دا بۇقارا حالىقتىڭ موينىنا ارتىپ، ءوز باستارىنا قيىندىق تۇسىرتپەۋگە ارەكەتتەنگەن. وسى اۋىر كەزەڭنىڭ وزىندە دە التىن وردانىڭ ءامىر، باي، ماناپ، ساۋداگەرلەرى ءوز باستارىنىڭ بايۋ قامىن كوپ ويلاعان. مىسالى سول جىلداردىڭ ىشىندە شىققان تەمىر-قۇتلىقتىڭ جارلىعى بويىنشا، سۋداق شاھارىنىڭ ماڭىنداعى ايماق يەسى حاجى بايرامنىڭ بالاسى مۇحاممەد دەگەن كىسىگە تارحان اتىن بەرگەن. تارحان دارەجەسىنە جەتكەن بۇل ادامنىڭ، تەك ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل ءۇرىم-بۇتاعى ۇكىمەتكە ەش الىم-سالىق تولەمەيتىن بولعان. ال قاراماعىنداعى جۇرت بۇرىننان ورداعا تولەپ جاتقان الىم-سالىعىنان بوساتىلماعان. تەك ول الىم-سالىقتى بۇرىنعىداي ورداعا ەمەس، سول ايماق، ءامىر، جەر يەسىنە تولەۋگە ءتيىستى ەتىلگەن.
وسىنداي قيانات-زورلىققا قاراماي، جۇرت قۇر سوزىنە الدانىپ ەدىگەنىڭ سوڭىنا ەردى. قالىڭ اسكەر قۇرۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سونىڭ ارقاسىندا، التىن وردا ءدال بۇرىنعىسىنداي بولماسا دا، قۇلاۋعا اينالعان شاڭىراعىن قايتادان كوتەردى، ءبىراز جىل تاعى قۇلاماي تۇردى. ءبىراق ليبكە ۇلى كنيازى ۆيتوۆت تا بوس جاتپادى. كەلەسى جىلى جىلقى، ياعني 1390 جىلى ول ءوزىنىڭ وداقتاستارى تيەۆتون وردەنىنىڭ رىسارلارى، جانە ورىس جەرىنىڭ باتىس جاقتاعى كنيازدەرىمەن، توقتامىس جاعىنداعى ءداشتى قىپشاق امىرلەرىن ليبكە اسكەرىنە قوسىپ، وت دارىمەن مىلتىقتى، زەڭبىرەكتى، تاعى دا سوعىسقا كەرەك جاڭا قارۋ-جاراقتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن، كوپ بۇلىقتارىن باسقارىپ التىن ورداعا اتتاندى.
ۆيتوۆت پەن تەمىر-قۇتلىق اسكەرى ۆورسكالا وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەستى. ليبكە قولى وسى وزەننىڭ وڭ جاعاسىنا، ال التىن وردا اسكەرى سول جاعاسىنا شەپتەرىن قۇردى.
بۇل جولى دا ەكى جاقتان ميلليونعا جۋىق اسكەر جينالدى. اسىرەسە ليبكە قوسىندارى ادامنىڭ زارەسىن الاتىنداي قورقىنىشتى ەدى. سول زاماننىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى سوعىس قارۋ-جاراقتارى — زەڭبىرەك، وت دارىمەن اتىلاتىن مىلتىقتى، اق كەبىن كيىمدى، اتتارىنا دەيىن تەمىر ساۋىت كيگىزىلگەن، قۇرىش ساۋىتتى كوزدەرىنەن بوتەن ەشتەڭەلەرى كورىنبەيتىن تيەۆتون رىسارلارى مەن ليبكە، پولشا جانە باتىس ورىس كنيازدەرىنىڭ جاۋىنگەرلەرى كىمنىڭ بولسا دا زارەسىن الاتىن ەدى. بۇلارعا ءداشتى قىپشاق جەرىنە كىرگەن كەزدەن-اق، توقتامىستى قوستايتىن امىرلەر ءوز جاساقتارىمەن كەلىپ قوسىلدى. ال ەدىگە بۇل تۇستا مايدان بولار جەرگە ءالى كەلگەن جوق ەدى. ۆورسكالا جاعاسىنا الدىمەن كەلىپ شەپ قۇرعان تەمىر-قۇتلىق حان قوبالجيىن دەدى.
تۇندە، ۆورسكالا وزەنىنىڭ جاعاسىنان باستالىپ، سوناۋ ۇشى-قيىرى جوق دالانى كوك جيەگىنە دەيىن الىپ كەتكەن ليبكە اسكەرىنىڭ بىجىناعان وتىن كورگەندە التىن وردا حانىنىڭ زارەسى بۇرىنعىسىنان جامان قاشتى.
ۆيتوۆت تەمىر-قۇتلىقتىڭ زارەسىن بۇدان ءارى ۇشىرا تۇسىرەيىن دەگەندەي زەڭبىرەكشىلەرىنە ارعى بەتكە ءۇش رەت زەڭبىرەكتەن وق اتۋعا بۇيىردى. قاراڭعى تۇندە جەردى جارا گۇرسىلدەگەن زەڭبىرەكتەر داۋسى شىقتى.
بۇكىل التىن وردا شەبى ويران-بوتقا بوپ ۇركە قالدى. بۇرىن مۇنداي قورقىنىشتى ءۇندى ەستىمەگەن قىپشاق جىلقىلارى، قۇلاقتارىن قايشىلاپ، قايدا بارارلارىن بىلمەي ءبىر ورىندارىندا تۇرا المادى. كەيبىر اساۋلارى قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ، اياقتارىنداعى تۇساۋ-شىدەرلەردى ءۇزىپ اي دالاعا قاشتى.
زارە-قۇتى قالماعان تەمىر-قۇتلىق حان ويناي جونەلگەن جۇرەگىن باسايىن دەپ، شاتىرىنىڭ بوساعاسىندا تۇرعان شاراپ قۇيىلعان تورسىققا جارماستى.
ەرتەڭىنە كۇن شىقپاي جاتىپ ۆيتوۆتتان ەلشىلەر كەلدى.
ليبكە ۇلى كنيازى ارناۋلى رەسمي قاعازى — بۇيرىعىندا بىلاي دەپتى: «قۇداي ماعان باسقا جەردىڭ ءبارىن باعىندىردى، سەن دە باعىن. مەن ساعان اكە، سەن ماعان بالا بول. ءار جازدا الىم-سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەن. جانە شىعاراتىن اقشاڭا ليبكە كنيازدىگى تۋىنىڭ بەينەسىن سالدىر. ەگەر بۇل ايتقاندارىمدى ىستەمەسەڭ، ءوزىڭدى قۇل ەتەمىن، ال ورداڭدى اياماي شابامىن، جويامىن» دەپتى.
تەمىر-قۇتلىق دەرەۋ امىرلەرىن جينادى. امىرلەرى دە ليبكە اسكەرىنىڭ كوپتىگىن جانە ولاردىڭ كەرەمەتتەي قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىلگەنىن كورگەندە وتە قورقىپ قالعان. ءبارى جينالىپ ۆيتوۆتتىڭ ايتقانىنا كونىپ، بىتىمگە كەلمەك بولدى. تەك «التىن وردا اقشاسىندا ۆيتوۆت تۋىنىڭ بەينەسى سالىنسىن» دەگەن تالابىنا قارسى بولدى. بۇل تالاپقا كونسە، وزدەرىنىڭ جەكە مەملەكەتتىگىن جوعالتىپ ليبكە كنيازىنە مۇلدە باعىناتىندارىن ءبىلدى. اقشاعا ۆيتوۆت تۋىن سالۋ، ارينە تاۋەلسىزدىكتەرىن جويۋدىڭ بەلگىلەرى ەدى.
تەمىر-قۇتلىق پەن امىرلەرى وسىنداي شەشىمگە توقتاعالى جاتقاندا ەڭ سوڭعى تاڭداۋلى ەلۋ مىڭ اتتى اسكەرىمەنەن بۇكىل التىن وردا ءامىرى ءال مۇراسى ەدىگە كەلدى.
ول نوكەرلەرىمەن اتىنان ءتۇسىپ جاتقاندا حان شاتىرىنان تەمىر-قۇتلىق پەن امىرلەرى شىقتى.
امانداسىپ بولىسىمەن ەدىگە:
— نە بولىپ جاتىر؟ — دەپ سۇرادى.
تەمىر-قۇتلىق بارلىق جاعدايدى، ليبكە ۇلى كنيازىنەن ەلشىلەردىڭ كەلگەنىن، ۆيتوۆتتىڭ نە تالaپ ەتىپ وتىرعانىن ايتىپ شىقتى.
— قانداي شەشىمگە كەلدىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى ەدىگە تەمىر-قۇتلىقتان سول شاتىرعا كىرمەي دالادا تۇرعان قالپىندا.
تەمىر-قۇتلىق بوزارا-قىزارا قانداي شەشىمگە ۇيعارعاندارىن ايتىپ شىقتى.
ەدىگە ءسال ۇندەمەي قالدى. بەتى بۇرىنعىسىنان دا، سۇرلانا، تۇكتى قالىڭ قاباقتارى تۇكسيە ءتۇستى.
— ۆيتوۆتقا ءبۇيتىپ باعىنعانشا، ولگەنىمىز جاقسى ەمەس پە؟ — دەدى ءبىر كەزدە ول ءدۇر ەتە قالىپ.— جوق، بولمايدى، ليبكە كنيازىنە سوعىس كەرەك بولسا، سوعىسامىز!
— ولار كوپ قوي جانە قارۋ-جاراقتارى بىزدىكىنەن باسىم. زەڭبىرەكتەرىنىڭ ءوزى وتىزدان استام كورىنەدى،— دەپ كەلە جاتىر ەدى، تەمىر-قۇتلىق حان، ەدىگە قولىن ءبىراق سىلتەپ ونى ءبولىپ جىبەردى.
— قوي ءارى! — دەدى دە، تەمىر-قۇتلىقتىڭ جانىندا تۇرعان باس ۋازىرگە قارادى: — ليبكە كنيازىنىڭ ەلشىلەرى قايدا؟
— انا شاتىردا، جاۋاپ كۇتىپ وتىر ولار.
— شاقىر! — دەدى ەدىگە.— توي تويلاۋعا كەلگەن جوق قوي.
ەدىگەنىڭ قان جوق، ءسول جوق، سۇپ-سۇر ءجۇزىن، قانتالاپ كەتكەن، ۇشقىن اتىپ تۇرعان، توستاعانداي ۇلكەن اشۋلى كوزىن كورگەندە، ۇزىن تۇرا، كوكقۇتان ءتارىزدى سيديعان، كەنەپ شاپاندى ليبكەنىڭ ەكى كنيازى «ساۋدامىزدىڭ بىتكەن جەرى وسى ەكەن!» دەپ قورقىپ كەتتى. ءون بويلارىن ءقاۋىپ بيلەپ، باستارىن ءيىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالۋعا عانا شامالارى جەتتى.
— التىن وردا ءتارىزدى ۇلى مەملەكەتكە ۆيتوۆت ءتارىزدى ماردىمسىز كنيازدىڭ قويعان تالابىنىڭ جازاسى ەتىپ، جىبەرگەن ەلشىلەرىنىڭ قۇلاقتارىن كەسىپ قۇنتيتىپ، مۇرىندارىن كەسىپ شۇنتيتىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى،— دەدى ەدىگە.— ءبىراق ءبىز ويتپەلىك، ءبىر جولعا كنيازدىڭ بىلمەستىگىن كەشىرەلىك. ال ءقازىر سەندەر كنيازدەرىڭە قايتىڭدار. قويعان تالاپتارىنىڭ بىردە-بىرىن ءبىز قابىلدامايمىز. سوعىسقىسى كەلسە سوعىسامىز. ال مەنىمەنەن سويلەسپەك بولسا، ءبىر بيە ساۋىمى وتەر مەزگىلدە، وزەننىڭ جاعاسىنا كەلسىن، بەرگى جاعاعا ءوزىم بارامىن. مەنىڭ قويار تالابىمدى ءوز قۇلاعىمەنەن ەستىسىن!
امان-ەسەن قۇتىلعاندارىنا قۋانعان ليبكە ەلشىلەرى باستارىن شۇلعي-شۇلعي كەيىن قاراي جونەلدى. بيە ساۋىمداي مەزگىل وتكەندە، وزەننىڭ بۇكىل وڭ جاعاسىن الىپ كەتكەن، توقپاق جالدى جىلقى مىنگەن، كوك نايزالى ءيىن تىرەسكەن التىن وردا قوسىندارىنىڭ الدىندا تۇرعان ەدىگە ۇستەرىندەگى التىن، بولات قارۋ-جاراقتارى، ساۋىت-سايماندارى جارقىراپ، نوكەر كنيازدەر توبىمەن ارعى بەتكە كەلگەن ۆيتوۆتپەن سويلەستى.
— ءاي، ليبكە كنيازى ۆيتوۆت! — دەدى ەدىگە كۇرە تامىرى بىلەۋدەي بوپ ايقايلاپ.— ءبىزدىڭ ۇلى وردامىزدىڭ حانى تەمىر-قۇتلىقتى بالا ەتىپ، ءوزىڭ اكە بولعىڭ كەلسە، بۇل ءسوزىڭ ورىندى. ويتكەنى، سەن ۇلكەنسىڭ، ال ءبىزدىڭ حانىمىز سەنەن كىشى. ال وسى تارتىپكە ەكەۋمىز بىردەي تىزە بۇگەتىن بولساق، مەن ساعان اكە، سەن ماعان بالا بولۋعا ءتيىستىسىڭ. ويتكەنى مەن سەنەن ۇلكەنمىن، سەن مەنەن كىشىسىڭ. اقىلىڭ بولسا بۇنى تۇسىنەسىڭ عوي دەيمىن. جانە بالا اكەگە باعىنىشتى بولۋى بورىش. سول بورىشىڭدى دۇرىس اتقارىپ، سەن ماعان ءار جىلى الىم-سالىق تولەپ تۇرۋعا ءتيىستىسىڭ. جانە بۇكىل ليبكە كنيازدىگى بويىنشا شىعاتىن اقشالارىڭنىڭ بارىنە ءبىزدىڭ ۇلى وردانىڭ تۋىنىڭ بەينەسىن باستىرىپ شىعارتۋىڭ كەرەك. ەگەر، كەستۇت بالاسى ۇلى كنياز ۆيتوۆت، بۇنى ىستەمەسەڭ بىزگە وكپەلەمە! التىن وردا جاۋىنگەرلەرىنىڭ اتىنىڭ قانداي جۇيرىك، قىلىشىنىڭ، قانداي وتكىر ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ: جەر تۇبىنە قاشساڭ دا قۋىپ جەتىپ، باسىڭدى الامىز. قىزىڭدى قاتىن ەتەمىز، بالا-شاعاڭدى قۇلدىققا مىسىر، باعداتقا ساتامىز. ال ەندىگى جاۋاپ سەنەن، ۇلى كنياز ۆيتوۆت!
ۆيتوۆت اشۋدان نە دەرىن بىلمەدى. ءوزىنىڭ تالابىن وزىنە قايتارىپ تۇرعان ەدىگەنى، ەگەر جانىندا تۇرسا قىلىشىمەن شاۋىپ تاستار ەدى، ءبىراق ول وزەننىڭ ار جاعىندا جانە ارتىندا جەر قايىسقان اسكەرى بار. بۇرىن ۆيتوۆت التىن وردا جاعى مۇنداي ۇشى قيىرىنا كوز جەتپەس قولدارمەن قارسى شىعادى دەپ ويلاماعان. اسكەردىڭ وعان مۇنشا كوپ كورىنۋىنە سەبەپ بولعان، وزەننىڭ بۇل جاق جاعاسىنىڭ كوپ جەرى قالىڭ ورمان-توعاي بولاتىن. التىن وردانىڭ بىقىعان قوسىندارى سول قالىڭ اعاش پەن ۇشتاسىپ وزەننىڭ بۇكىل وڭ جاعى قالىڭ ءشوپ سەكىلدەنىپ كەتكەن. بۇرىنعى ەكى جورىعىندا بالەندەي قارسى شىققان كۇش كورمەگەن ۆيتوۆت كەنەت قوبالجي قالعان. «بۇلار تىم كوپ ەكەن؟ راسىمەنەن جەڭە الامىز با؟» دەدى ول ىشىنەن. دەرەۋ اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، كەيىن شاپتى. شاتىرىنا كەلىسىمەنەن وزگە كنيازدەردى، اسكەر باسشىلارىن جيناپ الىپ، اقىلداستى. كەيبىر كنيازدەر وردا اسكەرىمەن سوعىسۋدىڭ ءدال ءقازىر قاجەتى جوق دەپ تاپتى. بوسقا اپات بولامىز دەدى ولار. ۆيتوۆت ەدىگەنىڭ كەيبىر شارتتارىن قابىلداپ، جانجالدى ۇرىسسىز بىتىرمەك بولدى. ءبىراق اسكەري كەڭەسكە قاتىسقان كەيبىر قىزبا كنيازدەر بۇعان كونبەدى. اسىرەسە، پولشا رىسارى پاۆەل جۋكوۆسكيي ەدىگەنىڭ قويعان شارتتارىنىڭ ءبىر دە ءبىرىن الماۋدى تالاپ ەتتى. اقىرىندا بارىپ ليبكە كنيازدەرىمەن ونىڭ وداقتاستارى التىن وردامەن اراسىنداعى جانجالدى تەك سوعىس ارقىلى شەشپەك بولدى. ءسويتىپ ەندى ەكى اسكەر تاڭ اتا باستالاتىن ايقاسقا دايىندالۋعا كىرىستى...
كۇن بۇگىن ۇياسىنان شاتىناي شىقتى. اۋماعى قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ كەتكەن. ءلۇپ ەتكەن جەل جوق، الەم بىتكەن تىنا قالعان. ۆورسكالا وزەنى كۇن ساۋلەسى سۇيگەن قىزعىلت توپىراقتى باتىس جاعالارىنىڭ سۋرەت ەلەستەرى بەتىندە ويناپ، وسى ءبىر كەزدە باياۋ عانا قوزعالىپ تۇنىپ جاتقان. ءبىراق وزەن سۋى قىپ-قىزىل بوپ ادامنىڭ زارەسىن العانداي. جان-جاقتىڭ ءبارى تاڭەرتەڭگى جۇپار اۋەگە شومىلىپ مۇلگىپ تۇر. تەك تال اراسىن وقتىن-وقتىن تامىلجىتىپ بۇلبۇلداردىڭ ءتاتتى اۋەندەرىمەن، جەتپىس-سەكسەنى جينالىپ الىپ قىر بەتكەيىندە سايراعان قارا تورعايلاردىڭ داۋىستارى ەستىلەدى... اندا-ساندا قۇلاققا وزەن بەتىندە جۇزگەن اققۋ-قازداردىڭ قاڭقىلداعانى، سۇڭقىلداعانى جەتەدى. سوعىستى بولجايتىن توبە ۇستىنە ءبىر توپ اسكەر باسشىلارى، نوكەرلەرىمەن شىققان كنياز ۆيتوۆت تاڭ قالدى.
كەشەگى وزىمەن سوعىسپاق التىن وردانىڭ اسكەرى ۆورسكالانىڭ ارعى بەتىنەن كوزگە تۇسپەدى. كەشە كەشكە تامان عانا بۇل وزەننىڭ وڭتۇستىك بويى بىجىناعان اسكەر بولاتىن. ۆيتوۆتىڭ شەشىمى بويىنشا ليبكە جاعىنىڭ بۇكىل زەڭبىرەكتەرى تۇنىمەن وزەن جاعاسىنا اكەلىنىپ شىعىسقا قاراتىپ قويىلعان. وسى زەڭبىرەكتەردىڭ الدىڭعى جاقتارىنا وزەننىڭ ون شاقىرىمداي جاعاسىن الىپ كۇكىرت دارىمەن اتىلاتىن مىلتىقتى جاياۋ اسكەرى ورنالاسقان. كنياز بەن اسكەر باسشىلارىنىڭ ويى بويىنشا زەڭبىرەكتەر مەن جاياۋ اسكەر بۇلىقتارى ەكى ساعاتتاي ۋاقىت ارعى بەتكە وق جاۋدىرۋعا ءتيىستى. ارينە، مۇنداي كەرەمەتكە، قۇر ساداق پەن نايزاسى عانا بار التىن وردا اسكەرى شىداي المايدى، قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. سول ۋاقىتتا توقتامىستىڭ اتتى اسكەرلەرىمەن تەمىر ساۋىتتى تيەۆتون رىسارلارى ۇرىسقا كىرىسۋلەرى كەرەك، بۇلاردان قارۋ-جاراعى كوش تومەن التىن وردا قوسىندارى، ۇزاق ۇرىسقا شىداماي جەڭىلۋگە ءتيىستى.
ال ورنىندا بۇلارمەن سوعىساتىن جاۋ جوق.
تۇندە بىرەن-ساران وت بولماسا، بالەندەي جارقىراعان وشاقتار كوزگە تۇسپەگەن.
زەڭبىرەك وتتارىنان قورقىپ ادەيى وت جاقپاي وتىر-اۋ دەپ ويلاعان ليبكە قولباسشىلارى.
جانە ۆورسكالا وزەنىنىڭ بەر جاعىنان، وتىز شاقىرىمداي جاعانى اڭدىتىپ قويعان كۇزەتشى — ەرتولەلەرىنەن دە «جاۋ بەرى ءوتتى» دەگەن حابار كەلمەگەن.
سوندا بۇلار قورىققاندارىنان كەيىن قاشقاندارى ما؟
سورلىلار قاشقاندا قايدا بارادى؟ ليبكەنىڭ ۇلى كنيازىنىڭ سەرمەسە قىلىشى جەتپەيتىن جەر بار ما؟ جوق قوي!
ۆيتوۆت جانىندا تۇرعان توقتامىسقا قارادى:
— راسىمەن قاشىپ كەتكەندەرى مە؟ — دەدى ءسال ەزۋ تارتىپ،— ەدىگەنىڭ كەشەگى قىرىپ-جويامىن دەگەنى قايدا؟
توقتامىس باتىس جاققا ۇزاق قارادى.
— اسىقپاڭىز، ۇلى كنياز،— دەدى الدەنەگە سابىرسىزدانا.— ەدىگە ءسوزىن جەرگە بوسقا تاستايتىن ادام ەمەس. ءبىر قۋلىعى بار شىعار...
سويتكەنشە بولعان جوق وزەننىڭ بەرگى بەتىنىڭ كۇنگەي جاعىنان اسپانعا بۋداقتاي كوتەرىلگەن قالىڭ شاڭ كورىندى.
— باسە، ءوزىم دە وسىلاي شىعار دەپ بولجاپ ەدىم،— دەدى توقتامىس.— ولار وزەندى تىم الىستان بارىپ وراعىتىپ وتكەن ەكەن.
بۋداقتاعان شاڭ تاياي ءتۇستى.
ۆيتوۆت زەڭبىرەكتەرىن، جاياۋ اسكەرىن دەرەۋ باتىس جاقتا جاتقان جەرىنەن، ەندى كۇنگەي جاققا قاراتىپ شەپ قۇرۋعا بۇيىردى.
اۋىر قولدى جاياۋ اسكەرلەر مەن التى اتتى پارلاپ جەگىپ ازەر تارتاتىن شويىن زەڭبىرەكتەر ەندى وزەن جاعاسىنان سۇيرەتىلىپ، كۇنگەي تۇستاعى قىرقانىڭ توبەسىنە اكەلىندى. زەڭبىرەكتەر ورناتىلىپ، جاياۋ اسكەرلەر ور قازىپ، الدارىنا قالقان قۇرىپ، كەلەر جاۋدى قارسى الۋعا ىڭعايلانعان كەزدە، كۇن دە كوتەرىلىپ قالدى...
بۋداقتاعان شاڭ جاقىنداي ءتۇستى. جەل جوق، ءشوپتىڭ باسى قوزعالمايدى. شاڭنىڭ تاياعانىنا قاراعاندا ەدىگەنىڭ اتتى اسكەرى شاۋىپ كەلە جاتقانداي... كوپ كەشىكپەي مىڭ سان اسكەردىڭ اتىنىڭ تۇياعىنان كوتەرىلگەن شاڭ بۇكىل كۇنگەي تۇستى الىپ كەتتى.
— مىنانداي شاڭنىڭ كوتەرىلۋىنە قاراعاندا، ەدىگە بىزگە بار اسكەرىمەنەن تيىسكەلى كەلە جاتىر-اۋ،— دەدى ۆيتوۆت تاعى توقتامىسقا.
توقتامىس تاعى جاۋاپ بەرمەدى. ول بىرەسە شىعىسىنا، بىرەسە باتىسىنا ءالسىن-السىن قارادى. كەنەت باعانادان بەرى وزەننىڭ ار جاعىندا ءۇن-تۇنسىز مۇلگىپ تۇرعان قالىڭ ورمان-توعايلارعا جان بىتكەندەي بولا قالدى. سويتكەنشە، ەندى سول توعاي-اعاشتاردان قاپتاپ شىققان قالىڭ اسكەر كورىندى.
— باسە،— دەدى توقتامىس،— ۇلى كنياز زەڭبىرەكتەرىڭىزدىڭ ءبىرازىن ەندى قايتادان ارعى بەتكە مەڭزەۋگە تۋرا كەلەدى.
ۆيتوۆت جارلىق بەردى. ءبىراز زەڭبىرەكتەر قايتادان ءوز ورىندارىنا اپارىلدى. ءدال وسى كەزدە پولشا رىسارى پاۆەل جۋكوۆسكيي ءوزىنىڭ ايگىلى اتتى جاۋىنگەرلەرىمەن وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، التىن وردانىڭ مىنا قوسىندارىنا قارسى شابۋعا رۇقسات سۇرادى.
ال جاۋىنىڭ نە ويلاعانىن ءالى تۇسىنە الماي تۇرعان ۆيتوۆت وعان:
— ءسال شىدا! — دەپ بۇيىردى.
وسى ساتتە ۇستەرىنە بۋداق-بۋداق شاڭ كوتەرگەن، كۇنگەي جاقتارىنان قارا قۇرىمداي بوپ قاپتاعان التىن وردانىڭ ايگىلى اتتى اسكەرىنىڭ ءوزى كورىندى. ەڭ الدىمەنەن ولار الىستان ۇزىننان-ۇزىن سوزىلعان قالىڭ قارا سىزىقتاي بوپ كوزگە ءتۇستى. سوسىن، اتتى اسكەرلەر قۇمىرسقا ءتارىزدى كىپ-كىشكەنتاي بوپ بايقالىپ، بىرتە-بىرتە ۇلكەيە ءتۇستى. ەندى ات ۇستىندەگى جاۋىنگەرلەردىڭ جالپى بەينەلەرى، ازدان كەيىن تۇرلەرى دە كومەسكىلەنە كورىنە باستادى. سان جەتپەيتىن قالىڭ اتتى اسكەر بۇكىل كۇنگەي جاقتى الىپ لەك-لەك بوپ شاۋىپ كەلە جاتىر.
ءدۇربى ارقىلى ولارعا تاڭدانا قاراپ تۇرعان ۆيتوۆت ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— تەزىرەك ولگىلەرى كەلگەندەي، قاراشى اسىعۋلارىن! — دەدى.
— يە-يە، ءالى دە كۇتە تۇرۋ كەرەك،— دەدى توقتامىس.
ول شىعىسى مەن تەرىسكەيىنە دە ءالسىن-السىن قاراي بەردى. ءبىراق كوزىنە تاعى ەشكىم تۇسپەدى.
توقتامىس توبە باسىنان، الىستاعى جەمىن اڭدىعان قىراعى قىرانداي كوسىلە شاۋىپ كەلە جاتقان قالىڭ اسكەرگە ءبىر مەزەت ءۇن-تۇنسىز كوز جىبەردى دە، سودان كەيىن وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قوسىنداردى تاعى ءبىر شولىپ ءوتتى.
— بىزگە شاۋىپ كەلە جاتقان اسكەرلەر ءجۇز مىڭنان اسپايدى،— دەدى ول ۆيتوۆتقا كەنەت قوبالجي.— مەنىڭ ەستۋىم بويىنشا، ەدىگەنىڭ قاراماعىندا ءقازىر ەكى ءجۇز مىڭداي اسكەر بولۋى كەرەك ەدى، وزگەلەرى قايدا؟
ۆيتوۆت تاعى كۇلدى.
ەدىگە الدىمەنەن مىنا ءجۇز مىڭ اسكەرىمدى قىر دەپ جىبەرىپ تۇرعان شىعار،— دەدى ول ەندى قالىڭ قولعا ءدۇربىسىز جاي كوز تاستاپ،— قالعانىن سوسىن جىبەرەتىن شىعار.
ۇلى كنيازدىڭ قالجىڭىن ۇلكەن تاپقىرلىق دەپ تۇسىنگەن قورشاپ تۇرعان مىرزا، كنيازدەر، نوكەرلەر دۋ كۇلدى.
قاپتاعان قاراقۇرىم اسكەر تاياپ قالدى.
قىر باسىنداعى ليبكە قولباسشىلارى ورىندارىنان قوزعالعان جوق.
تەك زەڭبىرەك وعى جەتەدى-اۋ دەگەن كەزدە عانا ۆيتوۆت كنياز قاسىنداعى كىسىگە بىردەمە دەدى.
سول ساتتە ليبكە ۇلى كنيازدىگىنىڭ تۋى جوعارى كوتەرىلدى.
ءدال وسى كەزدە، اشىق اسپاندا كۇن كۇركىرەگەندەي-اق، دۇنيە ءجۇزىنىڭ زارە-قۇتىن قاشىرا، وتىز زەڭبىرەك بىردەن گۇرس-گۇرس اتىلدى. دۇنيەنى سەلدەي باسقالى كەلە جاتقان بىجىناعان اسكەرىنىڭ ەڭ الدىڭعى شەبىن كۇل-تالقان ەتە زەڭبىرەك وقتارى جارىلدى.
شۋ دەگەننەن-اق جۇزدەگەن ادامدار ات-ماتىمەنەن كوككە ۇشتى. الدىڭعى قۇلاپ جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ ۇستىنە كەپ سوڭعى قاتارداعى اسكەرلەر وماقاتا جىعىلدى. زەڭبىرەكتەر تاعى گۇرس-گۇرس اتىلدى. تاعى بىرنەشە اتتى ادامدار جەر قۇشتى.
سويتسە دە بىرەن-ساران ليبكە شەبىنە تاياپ قالعان ەر جۇرەك جاۋىنگەرلەر، ەندى جاياۋ اسكەردىڭ شاڭق-شاڭق اتىلعان مىلتىقتارىنان قالپاقتاي ۇشىپ-ۇشىپ ءتۇستى.
زەڭبىرەكتەردىڭ العاشقى گۇرسىلى شىققاندا-اق مۇنداي ۇرەيگە ۇيرەنبەگەن قىپشاق جىلقىلارىنىڭ كەيبىرى كەيىن قاراي قاشتى. الدىڭعى شەپتەردىڭ وپىر-توپىر قۇلاپ جاتقانىن كورىپ، اسكەر ءبىر مەزەت العا قاراي شابۋعا باتا الماي، لوقسىپ بارىپ ءسال كىدىردى. سول ساتتە بىرنەشە جەردەن ەدىگەنىڭ جاسىل تۋى كوككە كوتەرىلدى.
بۇنى كورگەن التىن وردا قالىڭ قوسىندارى ەندى كەيىن قاراي قاشا جونەلدى.
جاڭا عانا تاسقىن سۋداي قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ اسكەر، زاماتتا جوق بولدى. تەك الدىڭعى شەپتە بەس جۇزگە جۋىق جاس جىگىتتەر مەن اتتارىنىڭ ولىكتەرى قالدى.
التىن وردا اسكەرى زەڭبىرەك وعى جەتپەيدى-اۋ دەگەن تۇسقا تاياعاندا كىلت توقتادى. اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، ولار كەنەت قايتادان ليبكە شەبىنە قاراي اقتى، بۇل جولى دا الگىدەي ولىكتەرىن قالدىردى. التىن وردا قوسىندارى تاعى الگىندەي زەڭبىرەك وعى جەتپەيتىن جەرگە كەلدى دە، قايتادان بۇرىلدى. بۇل جولى دا الگىدەي بولدى، تەك جەردە قالعان ولىكتەرى الدىڭعى اتويلارىنان از سەكىلدى.
— بۇلار وسىلاي بىرتىندەپ ولگىلەرى كەلگەن عوي،— دەپ كۇلدى ۆيتوۆت كنيازى.
ءبىراق توقتامىس جاۋاپ قايىرمادى. ءالى دە بىردەمەنى كۇتكەندەي شىعىس پەن كۇنگەي جاعىنا قاراۋمەن بولدى. دەمەك، قىپشاقي ۇرىسقا قانىق توقتامىس بەكەر سەزىكتەنبەگەن ەكەن. كەنەت شىعىس جاقتارىنان قاپتاپ كەلىپ قالعان قالىڭ اسكەردى كوردى. ءسىرا بۇل اسكەر كۇنگەي جاقتارىنداعى اسكەرلەردەي شاڭ كوتەرىپ، الىستان شاپپاعان ءتارىزدى، جاسىرىنا جەلە جورتىپ جەتىپ، بىردەن تيگەلى تاياۋ كەلگەندەي، شاڭ ەندى بۇرق ەتىپ تىم جاقىننان شىقتى.
كەلىپ قالدى! — دەدى توقتامىس ۆيتوۆتكا شىعىستان ءورت تۇتىنىندەي بۋداقتاعان شاڭدى كورسەتىپ.
— ال، قيمىلدا! — دەپ پولشا رىسارى پاۆەل جۋكوۆسكييگە بۇيرىق بەرۋگە عانا ۇلگىردى ۆيتوۆت.
اتتارىنىڭ باستارىمەن كەۋدەلەرىنە تەمىر قالقان جابىلعان، كوزدەرىنەن باسقا بارلىق دەنەلەرى كوك ساۋىتپەن قىمتانعان، اۋىر قارۋ-جاراقتى تيەۆتون رىسارلارى مەن پولشانىڭ ساۋىتتى اتتى اسكەرى جاۋدىڭ كەلىپ قالعانىنا قاراماي، وزدەرىنىڭ تەمىر قاتارلارىن بىردە-بىر بۇزباي، ءسۇيىر ۇشتى نايزالارى مەن اي ءجۇزدى ايبالتالارىن كەزەپ ۇستاپ، لەك-لەك بوپ اسپاي-ساسپاي العا قاراي ۇمتىلدى. كوپ كەشىكپەي ەكى اتتى قول، ءبىرىن-بىرى جۇتۋعا كەلە جاتقان ايداھارلارداي قۇشاقتاسا، ايقاسا كەتتى. شاقىر-شۇقىر سىلتەنگەن ايبالتالار، جارق-جۇرق ەتكەن الماس قىلىشتار. ساۋىتسىز قىپشاق جىگىتتەرىنىڭ دەنەسىنە كىرش-كىرش كىرگەن رىسارلاردىڭ كوك نايزالارى. بالۋان دەنەلى كوشپەلى ەلدىڭ سىپايلارىنىڭ قوس قولداپ ۇرعان شوقپارىنان جالتارۋعا ۇستەرىندەگى اۋىر ساۋىتتارى مۇمكىندىك بەرمەي، وباتاستاي ات ۇستىنەن وپىرىلا قۇلاعان رىسارلار.
ءتۇس اۋا باستادى.
كۇنگەي جاقتاعى ەدىگە اسكەرلەرى ءالى دە ليبكەنىڭ جاياۋ اسكەرى مەنەن زەڭبىرەكتەرىنە ءالسىن-السىن شابۋدا. وزدەرىنە بار قاتەر وسىلاردان كەلەتىنىن تۇسىنگەندەي، ولگەن-تىرىلگەندەرىنە قاراماي، ولارعا ەشبىر تىنىشتىق بەرمەك تۇرلەرى جوق. ءبىراق العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس، زەڭبىرەكتەرگە قانشا جەر جاقىنداۋ كەرەكتىگىندە ابدەن ماشىقتانىپ العان با، شىعىندارى ازايعانداي. بار ارماندارى ليبكە اسكەرىنىڭ وسى ءبىر نەگىزگى بولىگىنىڭ كوڭىلىن، تەك وزدەرىنە اۋدارعىلارى كەلگەندەي ءالسىن-السىن ات قويادى.
توقتامىس تا جان-جاعىنا سەزىكتەنە قاراۋدى قويعان. ول الگى ءبىر كەزدە ءوز اتتى اسكەرىمەن ارعى بەتتە التىن وردا قوسىندارىمەن ۇرىسىپ جاتقان ليبكەنىڭ بۇلىقتارىنا بارىپ قوسىلعان.
سوعىسقا كىرمەي، تەك توبە باسىندا بىرنەشە جەڭىل جاساعى قورشاعان سەرىكتەرىمەن ۆيتوۆت كنياز عانا قالعان. سونداي-اق كۇنگەي جاقتاعى ءبىر ورماندى توبەنىڭ ۇستىندە ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق حان، جانە ولاردىڭ نوكەرلەرى تۇر.
سوعىس قىزا ءتۇستى.
ەدىگەنىڭ يسابەك اعاسى باسقارعان اسكەرىنىڭ وڭ قاناتى دا، قۇنجاق وعلان باسقارعان سول قاناتى دا ۇرىسقا كىرگەن. تەك ەدىگەنىڭ ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى بىرنەشە جەڭىل قوسىندارى عانا ارت جاقتارىنداعى قالىڭ اعاشتى ويپاتتا. ال ليبكە اسكەرلەرى تەپ-تەگىس سوعىسقا تۇسكەندەي كورىنگەنىمەن، بۇلاردىڭ بىرنەشە بۇلىقتارى دا ءالى اسكەرلەرىنىڭ ارت جاقتارىندا. ولار دا، بىردەمەنى كۇتىپ، اۋىزدىقتارىمەن الىسقان اتتارىن ازەر باسىپ، تىپىرشىپ تۇر.
ەشكىم ءقازىر ايانبايتىن ءتارىزدى. تەك بەتپە-بەت، قويان-قولتىق كەلگەن جاۋلارىن جەڭۋ عانا بارىنە ارمان ەكەنى ءسوزسىز.
ءبىراق توقتامىس ءوز اسكەرىن بەكەر ۇرىسقا سالدى.
جانە جان-جاعىنا ۇرەيلەنە قاراۋىن بۇرىنىراق قويدى.
التىن وردا قوسىندارىنا ەڭ ءقاۋىپتى كۇش ليبكەنىڭ مىلتىقتى جاياۋ اسكەرلەرىمەن زەڭبىرەكتەرى ەدى. دەشتى قىپشاق جاۋىنگەرلەرى مۇنداي وت ءدارىلى كەرەمەتتەرمەن شايقاسىپ ۇيرەنبەگەن. توقتامىستىڭ ليبكە اسكەرىنە ەدىگە قوسىندارىن جەڭەدى دەپ ۇمىتتەنگەنىنە ەڭ الدىمەنەن وسى كۇشتەرىنە سەنگەن. سوندىقتان كوشپەندىلەردىڭ وسال جەرىن بىلەتىن توقتامىسقا كەرەگىنىڭ ءوزى ليبكەنىڭ زەڭبىرەكتەرى مەن مىلتىقتارىن دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ ەدى، ال ونىڭ ورنىنا قانى قىزىپ كەتىپ، جاساقتارىمەن ءوزى بارىپ نايزا مەن شوقپار ۇرىسىنا كىرىسىپ كەتتى. نەگە زەڭبىرەكتەر مەن مىلتىقتى جاياۋ اسكەرلەر بۇلىقتارىنان ءبولىندى؟ نەگە ولاردى ۇمىتتى؟
ال توقتامىس ۇمىتقانمەن، وزىنە ەڭ ءقاۋىپتى كۇڭ زەڭبىرەكتەر مەن مىلتىقتى جاياۋ اسكەر ەكەنىن ەدىگە ەسىنەن شىعارماعان. ونىڭ بار ويى وسى ءبىر قاھارلى كۇشتەن وزدەرى از زيان شەگۋدى ماقسات ەتكەن ەدى. سوندىقتان سوعىسۋ ءتاسىلىن بۇرىنعى ادەتتەرىنەن ءتىپتى وزگەشە قۇرعان. ول بار اسكەرىن تورتكە بولگەن، ءبىر بولەگىن، قۇنجاق وعلان باسقارعان بولەگىن، وزەننىڭ ارعى جاعىندا قالدىرعان. وزگە ءۇش بولىگىمەن ۆيتوۆت كۇزەت قويعان، وزەن بويىنداعى وتىز شاقىرىم جەردەن كوپ الىس جەردەن وتكەل تاۋىپ بەرگى بەتكە وتكەن. وسى ارادا بۇلار تاعى ۇشكە بولىنگەن. ءبىر بولەگىن — ليبكە اسكەرىنە كۇنگەي جاعىنان تيەتىن قوسىنداردى ءوزى باسقارماق بولعان. ەكىنشى بولەگىن، جاۋعا شىعىس جاعىنان تيەتىن جاساقتاردى، اسكەري تاجىريبەسى مول، ەر جۇرەك اعاسى يسابەككە تاپسىرعان. ال ءۇشىنشى بولەگىن، بەس مىڭ عانا ەر جۇرەك جاستاردان قۇرىلعان ەڭ شاعىن بولەگىن، ايگىلى شورا باتىرعا باسقارتىپ، الىستان وراعىتىپ بارىپ، جاۋ شەبىنە تەرىسكەيىنەن تيەتىن ەتكەن. زەڭبىرەك پەن ليبكەنىڭ ون مىڭ مىلتىقتى جاياۋ اسكەرىن قۇرتۋدى وسى بولىمگە جۇكتەگەن. شورا باتىر جاساقتارى ولاردى قالاي قۇرتا الادى، بۇل ەرەكشە جاۋاپتى ءىس ەدى. سول ءۇشىن ءوزى باسقاراتىن التىن وردانىڭ نەگىزگى قوسىندارىن، تىكەلەي سوعىسقا سالماي، ءتيىپ-قاشىپ، ليبكەنىڭ زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى اسكەرىنىڭ كوڭىلدەرىن وزدەرىنە بولە بەرگەن. ال وسىنداي ادىسپەن جاۋ شەبىنە تايانعان يسابەك، قۇنجاق وعلان باسقارعان قوسىندار ءبىرازدان كەيىن تىكەلەي سوعىسقا كىرگەن. بۇلار ليبكە بۇلىقتارىمەن قويان-قولتىق كەلىپ الىسۋعا ءتيىستى. ەدىگەنىڭ باس اسكەرى بولىپ، شورا باتىر جاساقتارىنا كوشپەندىلەرگە ەڭ ءقاۋىپتى ليبكەنىڭ زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى بۇلىقتارىن قۇرتۋعا مۇمكىندىك تۋدىرۋلارى كەرەك. ەگەر ول بۇلىقتاردى قۇرتا الماسا، وزدەرىنىڭ قۇرۋلارى ءسوزسىز. بۇنى ەدىگە جاقسى تۇسىنگەن. سوندىقتان سوعىس جۇرگىزۋ ءتاسىلىن وسى نەگىزگى ويىنا سايكەس قولدانعان.
ادام بالاسىنىڭ قيالىنان ۇشقىر ەشتەڭە جوق. ايبالتا، شوقپار، نايزامەن، اۋزىنان جالىن اتقان زەڭبىرەكتى، كۇكىرت مىلتىقتى جەڭەم دەپ قورىقپاي ۇرىسقا تۇسكەن ەدىگە، شىنىندا دا قيالشىل، قاناتتى جان ەدى. ونىڭ ءبىر كەرەمەتى وسى قيالىنا ءوزى سەنگەن. جانە وزگەلەردى دە سەندىرە العان. سوندىقتان دا قيسىق قىلىش، بۇزاۋباس شوقپارمەن كوشپەندىلەر كوك تەمىرگە ورانعان، ءوز زامانىنىڭ ەڭ الدىڭعى ونەرلى قارۋ-جاراعى بار ەۆروپانىڭ مادەنيەتتى ەلىنىڭ اسكەرىنە قارسى شىققان.
بۇدان ارتىق تاعىلىق، جاۋ جۇرەكتىلىك بولار ما؟ بولماسا كەرەكتى!
ءتۇس اۋا سوعىس بۇرىنعىسىنان دا قىزا ءتۇستى. ۇرىس قىزعان سايىن ءولىم كوبەيدى. كەيبىر جاۋىنگەرلەر جاۋ وعىنان ەمەس، شارشاعانىنان ات ۇستىنەن جەرگە قۇلادى. ءبىراق ەدىگە قوسىندارى بولدىرعان اتتارىن ءالسىن-السىن اۋىستىرىپ، مىلتىقتى، زەڭبىرەكتى جاۋ بۇلىقتارىن شابۋدان تىنبادى. وزدەرى دە ابدەن قالجىرادى. ليبكە جاۋىنگەرلەرىن دە شارشاتتى. مىنە، ەكى جاقتىڭ ءدال وسىنداي حالگە جەتكەن كەزىندە، مايداننىڭ تەرىسكەي جاعىنان، مۇلگىگەن الاسا تالدى وزەن جاعاسىنىڭ تۇسىنان، كەنەت ءبىر ۇلكەن قوسىن كورىندى. بۇل قوسىن قايدان شىقتى، بۇل اراعا قايدان كەلدى، ءدال ءقازىر ايتۋ قيىن ەدى. ارتىنان بارىپ انىقتالدى. بۇل بەس مىڭ اتتى شورا باتىردىڭ جىگىتتەرى ەدى. ولار ليبكە اسكەرىنىڭ بار كوڭىلدەرى ءجۇرىپ جاتقان ۇرىستا ەكەنىن پايدالانىپ، ۋ-شۋسىز، ءبىر توقتاپ، ءبىر جەلە-جورتىپ، ءار شاعىل توعاي، قامىستى ءوڭىردى پايدالانىپ، جاۋعا ات قوياتىن جەرگە جاڭا جەتكەن.
ءداشتى قىپشاقتىڭ ەڭ جۇيرىك جىلقىلارىن مىنگەن، كىلەڭ قىلشىلداعان جاس، جۇرەك جۇتقان جىگىتتەر تالدى-توعايدىڭ اراسىنان شىعىپ، ءبىر ءسات قانا ءۇن-تۇنسىز تۇردى. تەك شورا باتىردىڭ «العا!» دەۋى عانا مۇڭ ەكەن، ولار مايداننىڭ كۇنگەي جاعىنداعى زەڭبىرەكتى مىلتىقتى بۇلىقتارعا قاراي دۇرسە قويا بەردى. ليبكە بۇلىقتارى كەلىپ قالعاندا عانا ءبىر-اق كوردى. زەڭبىرەكتەرىن كەيىن بۇرىپ ۇلگەرمەدى. تەك جاياۋ اسكەرلەردىڭ ءبىرازى عانا بۇلارعا قارسى جۇگىرىپ مىلتىقتارىن بەزەدى. ءبىراق تاۋدان قۇلاعان اعىنداي قىزىپ العان جۇيرىكتەرىنىڭ باسىن بوس جىبەرگەن باتىر جىگىتتەر سول شاپقان قارقىندارىنان ءبىر باسەڭدەمەگەن قالپىندا الدىنداعى جاۋىن ءبىر جايپاپ ءوتتى. وزدەرىنىڭ دە ولگەنىنە قارامادى. قىلىشتارىن، شوقپارلارىن وڭدى-سولدى سىلتەي، اتتىلى توپ پەن اتسىز توپ قويان-قولتىق كەپ ايقاسا كەتتى. سول ۋاقىتتا ەدىگەنىڭ قوسىندارى دا جەتتى. بىردە ءبىر زەڭبىرەك وق اتىپ ۇلگىرمەدى.
مايداننىڭ كۇنگەي جاعىندا تۇرعان ۆيتوۆت كنيازى مۇنى كورىپ، ۇرىسقا ەندى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى تاڭداۋلى بۇلىقتارىن سالدى. ءبىراق بۇلار كەلگەنشە ەدىگە قوسىندارى ليبكەنىڭ زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى بۇلىقتارىن ءبىرجولاتا قۇرتۋعا اينالدى. الىستان ايبارلى كورىنگەن زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى جاۋىنگەرلەردى ولار وشىگە قىردى. ال ليبكە اسكەرىنە قوسىمشا جاڭا بۇلىقتار جەتكەننىە قارا كورپەسىن جامىلىپ ءتۇن دە كەلدى. امال جوق، ەندى ەكى اسكەر سوعىستى توقتاتتى، ەكى جاققا ايىرىلدى.
ەرتەڭىنە تاڭ الا كوبەڭ بولا، سوعىس قايتادان باستالدى. نەگىزگى ءوزىنىڭ كارلى كۇشىنەن ايرىلىپ قالسا دا، ليبكە اسكەرىنىڭ ءالى دە قۋاتى مول ەدى. ەۆروپا مەن تەرىسكەي افريكانى شۋلاتقان تيەۆتون وردەنىنىڭ رىسارلارى، پولشا، ليبكەنىڭ ايگىلى جاياۋ جاۋىنگەرلەرى التىن وردا قوسىندارىنا تابان تىرەپ قارسىلىق كورسەتە الدى. تەك توقتامىس جاعىنداعى التىن وردانىڭ جاساقتارى سول العاشقى كۇش اق ەدىگەنىڭ اسكەرى جاعىنا شىعىپ كەتتى. سويتسە دە ءبىر جەردە ليبكە اسكەرى جەڭدى، ال باسقا ءبىر تۇستا ەدىگە قوسىندارى ۇستەمدىك الدى. بۇكىل ۆورسكالا وزەنىنىڭ بويىن بولەك-بولەك بوپ الىپ كەتكەن قاندى مايدان ون بەس كۇنگە سوزىلدى. ارى-بەرىدەن كەيىن بۇل سوعىس ءبىرىن-بىرى اڭدىعان، جاۋىنىڭ ءمۇلت كەتكەنىن پايدالاناتىن ۇزاق ۇرىسقا اينالاتىنداي تارىزدەندى. سويتسە دە؛ مايداننىڭ العاشقى كۇندەرى ءوزىنىڭ باس كۇشى زەڭبىرەكتى مىلتىقتى بۇلىقتارىنان ايىرىلعان ليبكە اسكەرى جەڭىلدى. ەندى ولار سوعىسۋعا دارمەنى بولماي كەيىن قاراي سىرعىدى. التىن وردا اسكەرى ليبكە بۇلىقتارىن حەرمان كيبەگە دەيىن وكشەلەي وتىرىپ قۋدى. اقىرىندا حەرمان كيبەگە جەتتى. ونى شاپپاق بولىپ قورشادى. ءبىراق قالا تۇرعىندارى ءۇش مىڭ سوم اقشا تولەپ، شاھارلارىن امان الىپ قالدى. بۇل تولەنگەن كۇن ول زاماندا كەرەمەت ۇلكەن بايلىق ەدى.
ۆيتوۆتتىڭ اسكەرىن جەڭىپ، حەرمان كيبەگە دەيىنگى ليبكەگە جاتاتىن ەل-جۇرتتى توناپ، شاھار تولەۋىنە وراسان كوپ اقشا الىپ ولجاعا باتقان ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق، جەڭىمپاز اسكەرلەرىن شۇبىرتىپ كەيىن قايتتى.
ەدىگە ساراڭدىق ىستەمەدى، وسى ولجانىڭ جارتىسىنان كوبىن سوعىسقا قاتىسقان جاۋىنگەرلەرىنە ءبولىپ بەردى. ەندى بۇرىنعى ەر جۇرەك، باتىر دەگەن اتىنا مىرزا، جومارت دەگەن داڭق قوسىلدى.
اقساق تەمىر ساراي-بەركەنى ورتەپ كەتكەننەن كەيىن، توقتامىس ورداسىن ەدىلدىڭ ورتا شەنىنە تاياۋ جەرگە سالدىرا باستاعان. وردانىڭ جاڭا استانا شاھارىن ءبىتىرۋدى ەدىگە تەمىر-قۇتلىققا تاپسىردى. ءوز باسىنا ءجوندى ەشتەڭە المادى. بۇنى كورگەن جۇرت ەدىگەنى، «ەلى ءۇشىن تۋعان ەر» دەپ تاعى ماقتاي باستادى.
وسىلاي ەدىگە ءوز ماڭىنا جۇرتتى جيناي ءبىلدى. ول ەندى التىن وردانىڭ شاڭىراعىن قايتادان مىقتاپ كوتەرۋگە كىرىستى.
ال توقتامىس بولسا بۇل كەزدە ليبكە كنيازى اسكەرى التىن وردادان جەڭىلگەنىن كورىپ، ەندى بۇل جاقتان وزىنە ەش جاقسىلىق بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ەدىگە حەرمان كيبەگە اتتانعانىندا، بۇل ءوزىنىڭ جاساعىنىڭ قالعاندارىمەن، قاتىن-بالالارىن شۇبىرتىپ، ماڭعىستاۋ دالاسى — ءۇستىرت ارقىلى، كىندىك قانى تامعان تۋىپ-وسكەن جەرى ىبىر-سىبىردەگى شاڭعى تاراعا — قايتادان تۋ كوتەرىپ كەلە جاتقان كوك وردانىڭ كىندىك قالاسىنا بەتتەگەن.
التىنشى تاراۋ
التىن وردا حانى تەمىر-قۇتلىقتىڭ دۇنيە سالعانىن ەدىگە سىرتتا ءجۇرىپ ەستىگەن. قولىنا قارا جالاۋ كوتەرىپ، بۇل سۋىق حاباردى جەتكىزگەن قىپشاقي جىگىت «التىن ورداڭ، ەدىگە بي، يەسىز قالدى. بۇگىن تاڭ اتا تەمىر-قۇتلىق حان دۇنيە سالدى» دەگەن. حابارشىنىڭ «التىن ورداڭ يەسىز قالدى» دەگەن ءسوزى ءوزىن ۆورسكالا جەڭىسىنەن كەيىن، جوشى ۇلىسىن اكەپ تۇرعانىن سىلتاۋ ەتىپ جىگىتتى ءبىر رەتتە قامشىسىمەنەن تارتىپ جىبەرگىسى دە كەلدى. ەدىگە ءوزىن-وزى ازەر باستى. تەك حابارشىدان: «تەمىر-قۇتلىق حان نەدەن قايتىس بولىپتى؟» دەدى.
«بىلمەدىم،— دەدى جىگىت،— كەشكە قاراي ۇيىقتاپ كەتكەنىنەن قايتىپ تۇرماپتى. بايبىشەسى تاڭعى نامازعا وياتپاق بوپ قاسىنا بارسا، دۇنيەدەن ءوتىپ كەتىپتى».
ەدىگە التىن وردا حانىنىڭ نەدەن قايتىس بولعانىن ەندى ۇقتى. تەمىر-قۇتلىق حان، اكەسى تەمىر-مالىك ءتارىزدى ىشىمدىككە كوپ ءۇيىر ەدى. بۇرىن قىرىمعا حان بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءجۇزىم شارابى، مونعول توراسۇنىمەن اۋرەلەنەتىن بولسا، سوڭعى جىلدارى التىن وردا حانى بولعاننان بەرى، ولاردان كورى كۇشتىرەك ورىستىڭ ارپا، بيدايدان قايناتقان سىماكۋنىن كوپ ءىشىپ جۇرگەن. وسى سىماكۋننىڭ ولەگىنەن ۆورسكالا جورىعىنان كەيىن، ەكى رەت ورىس جەرىنە اتتانعانىندا، ەكەۋىندە دە بۇل ەلدەردى جوندەپ شابا الماي، جورىق ۇستىندە ءوزى ماساڭ بولىپ، اسكەرىن قىرىپ الا جازداپ، ازەر قايتقان. التىن وردا حانىنىڭ مۇنداي كەسەلگە دۋشار بولعانىن بىلگەن ەدىگە، ءبىر رەتتە وعان قاتتى رەنجىگەن. جاۋىڭنىڭ قارۋىنان ەمەس، اراعىنان جەڭىلەيىن دەپ ءجۇرسىڭ بە، مۇنىڭدى قوي! — دەگەن،— سەن ونى قىزىق كورىپ ىشەسىڭ، ال قاستارىڭ سەنى ادەيى ۋلاندىرۋ ءۇشىن بەرەدى». سول جىلى ەدىگە تەمىر-قۇتلىققا اراق بەرەتىن جانە ونىمەن بىرىگىپ وزدەرى ىشەتىن، وردانىڭ ءبىراز بەكزادالارىن وردا ماڭىنان قۋعان، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنە دۇرە دە سوقتىرعان. ءبىراق تەمىر-قۇتلىق ءىشۋىن بۇدان كەيىن دە قويماعان. ەسكى سەرىكتەرىنىڭ ورنىنا، جاڭا دوستار تاپقان. ەندى اراققا ءبىر جولا بوي الدىرعان. اقىرى وسىنداي ءبىر ىشىمدىككە سالىنىپ جۇرگەن كەزىندە، كەنەت جۇرەگى قابىنىپ كەتىپ، سول كەشەگى ۇيىقتاعان قالپىنان تۇرا الماي، تاڭ اتا دۇنيە سالعان.
دەگەنمەن ءبىر جاعىنان جيەنى، ەكىنشى جاعىنان ۇزەڭگىلەس سەرىگى، تەمىر-قۇتلىكتى ەدىگە جاقسى كورەتىن. ونىڭ اراقتان ولگەنىنە قانشا ىزالانسا دا، اشۋلانسا دا، سىرت جۇرتقا سىر بەرمەي، ارداقتاپ قويدىرۋعا ەدىگە دەرەۋ ورداعا بەت الدى.
ءامىرشى قاسىنداعى ادامدارىمەن حاننىڭ ءوز ورداسىنا كىرىپ كەلگەنىندە، ون سەگىز قانات اقبوز ءۇي ءىشى كىسىگە تولى ەكەن. ول ەسىك الدىندا ءسال كىدىردى. وردانىڭ ون جاعىندا قىپ-قىزىل كىلەم ۇستىندە بەت الپەتى قاپ-قارا بوپ كۇيىپ كەتكەن، ۇستىنە كەستەلى جاسىل بارقىت جۇقا كورپە جابىلعان تەمىر-قۇتلىق جاتىر. التىن وردانىڭ ءومىر، بەكزادالارى وتىر. ۇيگە كىرگەن ەدىگە ولارعا جولبارىس بوپ كورىندى مە، كەنەت تۇرلەرى قاشىپ، وپىر-توپىر سىرعىسىپ ءتوردىڭ ءدال ورتاسىن بوساتا باستادى. تەك وزگەلەردەن اناعۇرلىم بيىك، سۇلۋ مۇرتتى قارا تورى جىگىت قانا، ورنىنان ءسال قوزعالدى دا قويدى.
ەدىگە ونى بۇرىن كورمەسە دە بىردەن تانىدى. بۇل جوشىنىڭ توقاي-تەمىر بالاسىنىڭ التىنشى بۋىنى، سوڭىنان بويىنىڭ زورلىعىنا قاراي، حالىق ۇلكەن مۇحامحامەد دەپ، ال بەرتىن كەلە قازان حاندىعىن بيلەگەن تۇسىنان باستاپ، ۇلىق مۇحاممەد دەپ اتالعان، شىڭعىس تۇقىمىنان اتى جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان ەل اۋزىنداعى مىرزا ەدى. ءوز اكەسى حاسەن كوك وردانىڭ بەلگىلى امىرلەرىنىڭ ءبىرى، توقتامىسپەن ءۇش اتادان بارىپ قوسىلادى.
جۇرت ابىر-سابىر ورىندارىنان تۇرەگەلىپ، ەدىگەگە قول بەرىپ امانداسا باستادى. ۇلىق مۇحاممەد تە ورنىنان تۇردى. ول اسپاي-ساسپاي، ماڭ-ماڭ باسىپ كەلىپ ەدىگەگە قول بەردى... ەدىگە ونىڭ جانىندا نار تۇيەنىڭ قاسىنداعى تايلاق ءتارىزدى بوپ كورىندى.
سول ساتتە بۇكىل وردانى قارا تۇنگە بولەگەندەي ءبىر كەرەمەت سۇلۋ زارلى داۋىس جوقتاۋ ايتا باستادى.
«اق ايدىنىم سۋالدى،
شاڭىراعىم كۇيرەپ قۇلادى.
ەدىگە داۋىس شىققان جاققا قارادى. ولاردىڭ سول جاعىندا تەمىر-قۇتلىقتىڭ التى قاتىنىنىڭ ءبىرى، بيىل العان جاس توقالى ەكەن جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان. قارا شاشىن جايىپ تاستاپ، توستاعانداي بوتا كوزىن جاسقا تولتىرا، ول ولگەن ەرىن ماداقتاپ زار جىلايدى. جاستاي قالعانىن، حان قىزىعىن كورە الماعانىن ارمان ەتەدى. داۋسى دا، ءسوزى دە ادامنىڭ ساي سۇيەگىنەن وتەردەي وتكىر. ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ اپ، سۇلۋ داۋسىن قايعىعا تولتىرا، جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان تىعىرشىقتاي جاس توقال، ءبىر ءسات ەدىگەگە قارادى. كەنەت ونىڭ جاسقا تولى جاۋدىراعان بوتا كوزدەرىندە، ادام تۇسىنبەس ۇرەيمەن بىرگە كىسىنى قۋانىشقا شاقىرعانداي بولماشى ءبىر ۇشقىن پايدا بولدى. توقال جوقتاۋىن توقتاتپاعان قالپىندا، ەدىگەگە تاعى قارادى. ەندى ونىڭ داۋسىندا تەك ەدىگە عانا تۇسىنەردەي، بوتەن ءبىر سىرلى، سازدى، نازدى ءۇن ەستىلدى... ايەلدىڭ تولقىپ كەتكەنىن ەدىگە ءتۇسىندى. تەمىر-قۇتلىق بۇل توقالىن العاندا ەدىگە وردادا جوق ەدى. بۇلعار ەلىنە بارىپ، كەلىسىم ءسوز جۇرگىزىپ جۇرگەن. ودان كەيىن دە بۇنى كورمەگەن. تەك سول ەسىك الدىندا ءسال توقتاعان شاعىندا وزىنە ۇرەيلەنە، تاڭدانا قاراعان جاۋدىر كوزىنىڭ بولماشى قىزۋى، ۇنەمى سوعىس، ۇرىس، ايقاستاردا ءجۇرىپ، تاس بولىپ قاتىپ قالعان جۇرەگىن جىلىتىپ جىبەرگەندەي بولدى. «وردادان قايتقانىمشا بۇل قاتىندى ءبىر كورۋىم كەرەك» دەدى ول ىشىنەن. تەمىر-قۇتلىقتىڭ تولىپ جاتقان ءىنى-اعالارىنىڭ بىرەۋى امەڭگەرلىكپەن ءدال ءقازىر وسى جاس توقالدى العالى جاتقانداي، ەدىگە كەنەت ونى قىزعانا قالدى. ال ونىڭ بايى بولسا اناۋ، وڭ جاقتا ءولىپ جاتىر.
ىستىق، سۋىعى قاتار جۇرەتىن شىركىن ءومىر!
بۇل ءومىردىڭ قىزىعى دا وسىندا عوي. بىرەۋ ولەدى، بىرەۋ تۋادى، قايعىلى كوڭىلدە كۇتپەگەن جەردەن قۋانىش پايدا بولادى، ال قۋانىشتى كوڭىلدى كەنەت قايعى بيلەيدى.
تورگە وتىرىپ، جانىنداعى جولداسى قوڭىرقاي ادەمى داۋىسپەن قۇران وقي باستاعاندا عانا ەدىگە بۇل ورداعا نەگە كەلگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى.
التىن وردا تاعىندا بەس جىل وتىرىپ، تەمىر-قۇتلىق حان دۇنيە سالعان بۇل، قويان، ياعني 1400 جىل ەدى. سول قويان جىلىنىڭ قىسى ادەتتەگىسىنەن قاتتى بولىپ ەل قىستان وتە قىسىلىپ شىققان.
سوعان قاراماي التىن وردا اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالعان ەدى.
ءبىراق التىن وردانىڭ كوتەرىلۋىمەن قاتار، ونىڭ قۇلاۋ ءقاۋپى دە كۇشەيە تۇسكەن.
بۇل ءقاۋىپ التىن ورداعا ەكى جاقتان بىردەي كەلگەن. باتىسىنان دا، شىعىسىنان دا.
كۇننەن-كۇنگە وسى ەكى جاق الىپ قىشقاشتاي قىسا تۇسكەن. ورىس ەلى دە كنيازدىك-كنيازدىككە ءبولىنىپ بولشەكتەنگەنىنە قاراماي، شارۋاشىلىعىن ەداۋىر جوعارى كوتەرىپ العان. ونىڭ بۇل تابىستارى تەك اۋىل شارۋاشىلىعىندا عانا ەمەس، رۋس جەرىندە قالالاردىڭ وسۋىمەن بايلانىستى، ونەركاسىپ، ءوندىرىس جانە قولونەرشىلەرى شىعاراتىن زاتتار دا بۇرىنعىسىنان بىرنەشە رەت ارتقان. بۇل ءرۋستىڭ ىشىندەگى ءوزارا ساۋدا-ساتتىعىن عانا ءوسىرىپ قويماعان، شەت مەملەكەتتەرمەن دە بايلانىسىن كۇشەيتە تۇسكەن.
بۇل كەزدەگى رۋس وسىدان بارىپ، ەۆروپانىڭ كۇشتى مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىنە اينالعان. ول وزىنە كەرەك زاتتى، وزگە ەلدەردى شاپپاي، توناماي، ءوز قورىمەن، تابيعاتتىڭ وزىنە بەرگەن بايلىعىمەنەن شىعارا الاتىن كۇيگە جەتىپ قالعان. وسىنداي شارۋاشىلىعىنىڭ كۇشەيۋىنىڭ ارقاسىندا، ونىڭ سوعىس قابىلەتى دە ارتا تۇسكەن. بۇل تۇستا ءرۋستىڭ اسكەري ونەرى التىن وردامەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جوعارى ەدى.
ەدىگە قانداي شارا قولدانعانىمەن، تاريحتىڭ العا اتتاعان ءجۇرىسىن كەيىن شەگىندىرە الماعان. ەندى ءرۋستى باعىندىرىپ ۇستاۋدىڭ ورنىنا، التىن وردانىڭ ءوزى وسى ەلگە باعىنىشتى بولىپ قالۋ ءقاۋپى سەزىلە باستاعان.
دەمەك، ەدىگە بۇل جاعدايدى جاقسى تۇسىنگەن. ال ورىس ەلىن، اسىرەسە، ماسكەۋ كنيازدىگىن بارىپ شابۋعا ءازىر كۇشىن جەتكىلىكسىز ساناعان. سول سەبەپتەن بۇل دا التىن وردانىڭ ەجەلگى ساياساتىنا كوشكەن. بۇل ساياسات باياعى كنيازدەردى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ، سولاردىڭ جانجالىنان پايدا تابۋ ەدى. ءبىراق ماسكەۋ كنيازدىگى ءدال كازىر، تابان تىرەپ قارسى تۇراتىن كنيازدىكتى تابا المادى. ءوزىن وداقتاس ەتپەك بولعان تۆەردىڭ ۇلى كنيازى يۆان ميحايلوۆيچكە شىن كوڭىلىمەنەن سەنىپ، وعان تىكەلەي اسكەري جاردەم بەرۋگە قاۋىپتەندى. تۆەر كنيازى تىم كۇشەيىپ كەتسە، بۇل دا ماسكەۋ كنيازى تارىزدەنىپ كەتەدى عوي دەپ ءدۇدامالدانا بەردى. جانە بۇل كنيازدىڭ ماسكەۋگە قارسى شىعىپ بەلدەسىپ كۇرەسۋگە كۇشى جەتەدى دەپ تە سەنە المادى. ويتكەنى، ەدىگە ورىستىڭ وزگە كنيازدەرى نەگىزىندە باستارىن بىرىكتىرمەكشى ماسكەۋ كنيازى جاعىندا بولاتىنىن جاقسى تۇسىنەتىن. مۇندايدا توپ ارلان ىشتەرىندەگى ءبىر بۇرالقىنى جابىلىپ تالاپ تاستاۋى قيىن ەمەس دەپ ويلادى. سول سەبەپتەن وزىنە قاس كنيازدەردىڭ جانجالىن ارىرەكتەن باستاعىسى كەلگەن ەدىگە، ەڭ الدىمەنەن ماسكەۋدىڭ وسى كەزدەگى ۇلى كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچ پەن ورىس جەرىنىڭ باتىس-كۇنگەي جاعىن، كيبەگە دەيىن الىپ قويعان ليبكە ۇلى كنيازى ۆيتوۆتتىڭ اراسىنا وت سالۋعا تىرىستى. بىرىمەن-بىرىن سوعىستىرىپ ەكەۋىن دە السىرەتپەك بولدى. ماسكەۋ كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچكە تەمىر-قۇتلىقتىڭ ءۇشىنشى بالاسى جاس بولات پەن ەركىلىبەردى ءامىردى ەلشى ەتىپ جىبەرگەن. بۇل جولى ماسكەۋ كنيازىنە ءوز ويىن ايتپاعان. ەلشىلەرىنە تەك ماسكەۋ كنيازىنىڭ الداعى ساياساتىن ءبىلىپ كەلۋ عانا تاپسىرىلعان.
مىنە، وسىنداي جاعدايدا ايتقانىنان شىقپايتىن جانە ەدىگەنىڭ ويىن ءدال تۇسىنەتىن تەمىر-قۇتلىق ءولدى.
ەندى ونىڭ ورنىنا ءدال تەمىر-قۇتلىقتاي ەدىگەنىڭ شىن قول شوقپارى بولا الاتىن كىم بار؟
شابارمان كەلىپ: «تەمىر-قۇتلىق حان دۇنيە سالدى» دەگەن كەزىنەن باستاپ ەدىگەدەن وسى وي كەتپەي قويعان.
مىنە، ءقازىر دە اراقتان قاپ-قارا بوپ كۇيىپ كەتكەن تەمىر-قۇتلىقتىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، ەدىگە ءالسىن-السىن وسى ويىنا ورالا بەرگەن. «ولگەن حان ءولدى. ءتىرى تىرشىلىگىن ىستەۋى كەرەك. كىم بار تەمىر-قۇتلىقتاي بولا الار؟ قايسىسى ايتقانىڭنان شىقپايدى؟»
الدە مىناۋ الىبەك ءومىر مە؟ ءيا، بۇل دا شىڭعىس ۇرپاعى.
تۇلەك-تەمىردەن تاراعان. باس-تەمىردىڭ بالاسى. جوق، بولمايدى. بۇل توقتامىسپەن ارالاس. قانىنا تارتىپ كەتۋى مۇمكىن. جانە كارى...
«مۇمكىن مىنا الىپ دەنەلى جاس مۇحاممەد ىلايىق شىعار؟.. شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ وزگەلەرىندەي ەمەس، ءوزىن-وزى ۇستاۋى بولەك. مۇنداي تاكاپپار ادامنىڭ سەنىڭ ايتقانىڭا كونىپ، ايداعانىڭا ءجۇرۋى قيىن. بيلىك قولىنا تيسە...»
وسى تەمىر-قۇتلىقتىڭ ءوز بالالارىنىڭ ءبىرىن نەگە قويمايمىن؟ اكە جاعىنان بولسا دا وزىمە جاقىن عوي. مىنا وتىرعان، بولات، تەمىر، ناسىر، جادىبەر. تورتەۋىنىڭ قايسىسى جارار ەدى؟ الدە اناۋ قارا جامىلىپ، ەڭىرەپ وتىرعان ەكى قىزى ماحتۇم-سۇلتان مەن بەردەر-سۇلتاننىڭ كۇيەۋلەرىنىڭ بىرەۋىن قويسام ءجون بە؟.. ءبارى دە شىڭعىس ۇرپاقتارى عوي. جوق، جوق، ءبارى دە حالىق كوزىنە تۇسپەگەن بوز وكپە. ايتقانىممەن جۇرسە دە، التىن وردا حانى — التىن وردا حانى بولۋى كەرەك قوي.
ءدال وسى كەزدە شەگىر كوز، مىعىم دەنەلى جىگىت كىرىپ كەلدى. بۇل تەمىربەك پەن قۇتلىق حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى شادىبەك ەدى. اكەسى قۇتلىق، تەمىر-قۇتلىقتىڭ اكەسى تەمىربەك-حاننىڭ كۇنجاقتان كەيىنگى ەكىنشى ءىنىسى بولاتىن.
ىىىادىبەك كىرگەن بەتتەن ەشكىمگە قاراعان جوق. جۇرتتى باسا كوكتەي كەلىپ سالەم بەرىپ، ەدىگەنىڭ الدىنا جۇگىندى.
— التىن وردانىڭ حانى ءبىزدىڭ اكەمىز ەدى. ال ءسىزدىڭ التىن وردانىڭ قۇلاپ كەتكەن شاڭىراعىن قايتا كوتەرىسكەن سەرىگىڭىز، جيەنىڭىز ەدى. التىن وردا تەمىر-قۇتلىق حانعا باس يسە، تەمىر-قۇتلىق حان ۇلى ەدىگەگە باس يگەن. بىزدەن گورى بۇل ءولىمنىڭ سىزگە قاتتى باتقانىن بىلەمىز. ءبىراق ەل قورعانى ەدىگە اتالعان ۇلى كوسەمىمىز، قابىرعاڭىزدى قايىستىرىپ، تىم جۇدەي بەرمەڭىز. تەمىر-قۇتلىق حان ولگەنمەن، ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعى — ءبىز بارمىز. سەرىگىم دۇنيە سالدى دەپ كوڭىلىڭىزگە سەكەم الماڭىز، سىزگە ارداقتى جيەنىڭىزدى جوقتاتپاۋعا بۇكىل توقاي-تەمىر ۇرپاعى بوپ سەرت بەرەمىز،— دەدى.
— بارەكەلدى، بارەكەلدى! — دەدى ءتور جاقتاعى بىر-ەكى اقساقالدار. شادىبەكتىڭ كوزىن تاۋىپ - ايتقان سوزىڭە ىشتەگىلەر تەگىس ريزا بولىپ قالعان.
اسىرەسە ەدىگە ىشتەي ريزا بولدى.
ول ءبىر ءسات شادىبەكتىڭ بەتىنە ويلانا قارادى. «التىن وردا حانى وسى شادىبەك نەگە بولمايدى؟ يە، يە، وسى لايىقتى ءتارىزدى. جۇرت كوكەيىندەگى ءسوزدى دۇرىس ايتتى عوي...»
ءبىراق قىراعى ويلى ەدىگە، ءدال ءقازىر سەرت بەرىپ، وسىلاي كوڭىلىن ءجىبىتىپ تۇرعان شادىبەك مىرزانىڭ سوڭىنان بۇكىل توقاي-تەمىر ۇرپاعىنان شىققان ەڭ قاسى بولاتىنىن بىلگەن جوق. ال شادىبەك بولسا ەدىگەمەن دوس ەمەس، قاس بولاتىنىن بىلگەن. ءقازىر بىلاي سويلەگەنى جىلى-جىلى سويلەسەڭ جىلان ىنىنەن شىعادىنىڭ كوبى ەدى. حان تاعىنان ءۇمىتى بار مىرزا، ەدىگەگە وسىلاي جالبارىنۋعا ءماجبۇر بولعان. ەدىگە تاعى دا ويعا كەتتى.
التىن وردانىڭ باتىسى قانداي ءقاۋىپتى بولسا، شىعىسى ودان كەم ەمەس ەدى.
مۇنداعى ءقاۋىپ، ارينە، اقساق تەمىردەن.
راس ول ءقازىر التىن ورداعا ءتيىسىپ جاتقان جوق. حورەزمدى وزىنە قاراتىپ، ساراي-بەركەنى ورتەگەننەن بەرى، تىنىشتالعان ءتارىزدى. ءبىراق بۇنىسى وزگە ەلدەردى شابۋدان قولى بوساماي جۇرگەندىگىنەن عوي، ايتپەسە ماۋارانناحر مەن شەكتەس التىن وردا ءتارىزدى كۇشتى مەملەكەتتىڭ بولۋىن ول تىلەيدى مە؟ ارينە، تىلەمەيدى. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ، كۇشى قولىندا تۇرعاندا، التىن وردانى قايتادان شابۋى حاق.
بۇل جولى ول التىن وردانى ءبىر جولاتا قۇرتۋعا تىرىسادى. تەك وعان دەيىن ءوزى قۇرىپ كەتپەسە؟
«قۇرىپ كەتەدى؟ قالايشا، ەدىگە ىشتەي كۇلگەندەي بولدى، ءبىراق سول ساتتە قايتادان تومسارا قالدى. ءقازىر وسمان تۇرىكتەرمەن سوعىسقالى جاتىر دەيدى. راس بولعاي. اقساق تەمىر مەرتىكسە ءبىر مەرتىگەر جەرى وسى تۇرىكتەر. ولاردىڭ قازىرگى سۇلتانى بايازيتكە ءىلدىرىم بايازيت دەپ بوسقا ات بەرمەسە كەرەكتى. و دا قانشاما ەلدى وزىنە باعىندىردى. ارينە، اقساق تەمىردى جەڭسە، وسمان تۇرىكتەرى دە بۇل جاققا، اسىرەسە، وزدەرى ءبىر كەزدە باعىندىرعان يرانعا جاقىن قىرىمعا ءبىر سوقپاي كەتپەيدى... ءبىراق ولار قىرىمعا جەتكەنشە كىم بار، كىم جوق...»
ەدىگە ءدال بۇگىنگى كۇنى اقساق تەمىر مەن ءىلدىرىم ءبايازيتتىڭ سوعىسقانىن تىلەدى. ويتكەنى بۇكىل يراندى، يراكتى، ءۇندىنى باعىندىرعان التى ءجۇز مىڭ جاياۋ، ءتورت ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرى بار اقساق تەمىرمەن كۇرەسەر، ءدال بۇگىن التىن وردانىڭ كۇشى جوق ەكەنىن ەدىگە جاقسى تۇسىنگەن. اقساق تەمىرمەن تىكەلەي الىسۋ ءۇشىن التىن وردانىڭ بۇرىنعى كۇيىنە جەتۋى قاجەت. وعان ۋاقىت كەرەك. سول سەبەپتەن ەدىگە سوناۋ الىستا جاتقان ءىلدىرىم ءبايازيتتىڭ اقساق تەمىردى جەڭۋىن تىلەدى... ال بۇل ەكى مۇسىلمان ەلىنىڭ شايقاساتىنىنا كۇمان كەلتىرمەگەن. ويتكەنى ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى، اقساق تەمىر جاقىندا «قازىرگى ادام بالاسى جايلاپ وتىرعان الەم، ەكى پاتشانىڭ باسقارۋىنا تۇرمايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزىن وسى بايازيت تۋرالى ايتقانىن ەستىگەن. بۇنداي ءسوزدىڭ يەسى، بايازيت تيىسپەسە دە، بايازيتكە ءوزى بارىپ تيىسەتىنى انىق ەدى.
راسىندا دا بۇل كەزدەگى وسمان تۇرىكتەرى كۇشتى مەملەكەت بولاتىن.
ۇلۋ، ياعني 1399 جىلى اقساق تەمىر التىن وردانى العاشقى شاپقان جىلى، كوسو دالاسىندا سەربتەرمەن سوعىسىپ قازا تاپقان اكەسى مۇرادتىڭ تاعىنا وتىرعان تۋعان اعاسى ياقىپتى ءولتىرىپ، بايازيت وسمان تۇرىكتەرىنىڭ سۇلتانى بولعان. سودان بەرى ۇلكەنى، كىشىسى بار قارا تەڭىز بەن جەرورتا تەڭىزىنىڭ ماڭىنداعى كوپ جۇرتتى وزىنە باعىندىرعان. تۇرىكتەردىڭ ايگىلى اتتى اسكەرىمەن، كۇتپەگەن جەرىنەن ءتيىپ، جاۋ شەپتەرىنە جىلدامدىق كورسەتكەنى ءۇشىن جۇرت وعان ءىلدىرىم دەگەن ات قويعان. ول ءوزى جاۋلاپ العان سەرب ەلىنىڭ كورولى ءلازاردىڭ ەكى قىزىنىڭ ءبىرى، اتاقتى سۇلۋ وليۆەردى العان. ءقازىر بايازيت ءوزىنىڭ اتاقتى بەس ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرىمەن ادرياتت تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا جۇرگەن. وسمان تۇرىكتەرىنىڭ سۇلتانى بولعان ون ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ول ەش جەڭىلۋدى بىلمەگەن. ءىلدىرىم بايازيت پەن اقساق تەمىردىڭ مايداندا كەزدەسۋى، ارينە، وسى جيھانگەردەن ابدەن مەزى بولعان وزگە جۇرتتارعا ءبىر ۇلكەن ءۇمىت ەدى.
سول ۇمىتتەنگەننىڭ ءبىرى ەدىگە بولاتىن.
ءبىراق ەدىگەنىڭ ءۇمىتى اقتالمادى.
اقساق تەمىر مەن ءىلدىرىم بايازيت بۇدان ەكى جىل كەيىن جىلان، ياعني 1405 جىلى كەزدەستى. بايازيت اقساق تەمىردىڭ تۇركيا جەرىنە كىرگەنىن جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا جۇرگەندە ەستىگەن. ءىلدىرىم دەپ جۇرت بۇنى بوسقا اتاماسا كەرەك، اقساق تەمىر انكاراعا تاياعان كەزدە بۇ دا جەتكەن. انكارانىڭ تۇبىندەگى اتاقتى ايقاس سول جىلان جىلى، شىلدەنىڭ جيىرماسى كۇنى بولعان. اقساق تەمىر جاعىنان التى ءجۇز مىڭ جاياۋ اسكەر، ءتورت ءجۇز مىڭ اتتى اسكەر قاتىسقان. بايازيت، مايدانعا اسكەر جيناۋعا ۋاقىتى تار بولىپ، ۇلگىرە الماي قالعان. ءوزىن بىرەۋ شابۋعا كەلگەندە ايگىلى جىلدامدىعىن كورسەتە الماعان. تاڭەرتەڭ باستالعان ۇرىس، كۇن باتقانعا دەيىن سوزىلعان. اقىرى بايازيت اسكەرى جەڭىلگەن. ءوزى قولعا تۇسكەن. اقساق تەمىر ەجەلگى ادەتى بويىنشا، شاپقان ەلىن اياماي توناپ، «بۇكىل الەم مەنىڭ قانداي قانىشەر ەكەنىمدى ءبىلىپ، قورقىپ ءجۇرسىن» — دەگەندەي ولتىرگەن ادامدارىنىڭ باستارىنان انكارانىڭ تەرىسكەي جاعىنا تاۋ-ەسكەرتكىش جاساپ، كەرۋەن-كەرۋەن ولجالارىن سىڭسىتىپ، وزىمەن بىرگە ءبايازيتتى تۇتقىن ەتىپ الىپ، كەيىن قايتقان.
تابريز شاھارىنا جەتكەن جەردە، ەكى-ۇش كۇن جاتىپ اقساق تەمىر ساۋىق-سايران قۇرعان.
سول كۇندەردىڭ بىرىندە، سارايىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا اياق-قولى بايلانعان ءبايازيتتى اكەپ وتىرعىزدىرعان.
ءوزى سەرىك-امىرلەرىمەن شاراپ ءىشىپ راحاتقا باتقان.
شىراق شامى، بوز اجارلانىپ قارا كولەڭكەلەۋ كەلگەن سارايدا اقساق تەمىر ءامىردىڭ الدىندا ۇلپا ءشايى كويلەك كيگەن فارسىنىڭ سۇلۋ قىزدارى دۋدار مەن بۋبەن ۇندەرىنە بالقىپ بي بيلەگەن.
اقساق تەمىر ءوزى ءتارىزدى جيھانگەر اتانىپ داڭققا بولەنگىسى كەلگەن ءىلدىرىم ءبايازيتتى قورلاماق بولعان.
ونىڭ ەڭ سۇيىكتى ايەلى سەرب كورولىنىڭ قىزى وليۆەردى وزىنە قىزمەت ىستەتىپ قويعان.
وليۆەر جالاڭاش دەنەسىن جات ەركەكتەرگە كورسەتكىسى كەلمەي، كوزىندەگى جاسى ءمولت-مولت اعىپ، توردەگى امىرلەردىڭ الدىنداعى كۇمىس كەسەلەرىنە كوزىنىڭ جاسى ءتارىزدى، ءمولدىر شاراپتى قۇيىپ جۇرگەن.
ماستانا باستاعان امىرلەر ايەلدىڭ سۇلۋ دەنەسىنە قىزىعىپ، ءار ءتۇرلى سوزدەر ايتىپ، قارق-قارق كۇلگەن.
ءبارىن كورىپ وتىرعان بايازيت ىزادان ءولىپ كەتە جازداعان. وكىنىشتى دىبىسىن شىعارمايىن دەپ وتكىر تىستەرىمەن ەرىندەرىن تىستەپ قان-قان ەتكەن.
«سەن دە مەندەي داڭقتى بولعىڭ كەلگەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ ءبايازيتتىڭ ەرلىگىنە وشىگە تۇسكەن اقساق تەمىر، ونى بۇدان ءارى دە قورلاۋدى ويلاعان.
ءبىر ءسات ول:
— بار تىلەگىڭدى بەرەيىن، سويلە، نە تىلەيسىڭ؟ — دەگەن، وعان بايازيت ۇندەمەگەن.
— كەسىلگەن جەرىنەن قايتا شىعاتىن سەنىڭ باسىڭ تالقۋراي ەمەس قوي، باسىڭ الىنباي تۇرعاندا سويلە،— دەگەن اقساق تەمىر.— ەگەر سۇراعانىڭ ۇناسا بەرەمىن.
— سۇرا! — دەگەن شاراپقا قىزىنىپ العان ءامىردىڭ بىرەۋى،— امىر-تەمىردىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى!
— بوساتۋىن سۇرا! — دەگەن ەكىنشىسى.
— دۇنيەنىڭ ەڭ قىزىعى ءقازىر شاراپ،— دەگەن ءۇشىنشىسى،— سەنىڭ جاعدايىڭدى قايعىڭدى شاراپپەنەن جۋۋدان بوتەن راحات جوق، شاراپ سۇرا!
— مىنا سۇلۋ قاتىنىڭمەن ەڭ بولماسا ءبىر كۇن جاتۋىڭدى سۇرا،— دەگەن ءتورتىنشىسى.— سودان كەيىن ءولىپ كەتسەڭ دە ارمانىڭ بولمايدى.
— ءيا، قايتادان تابىلعان قۋانىش، ءبىر تۇندىك بولسا دا قۋانىش،— دەگەن بەسىنشىسى.
ماساڭ امىرلەر كۇلىسىپ، اقىلدارىن ايتىپ شۋىلداسا بەرگەن.
كەنەت بايازيت:
— جارايدى، سۇرايىن،— دەگەن.
جۇرتتىڭ ءبارى كەنەت باسىلا قالعان. تەك اقساق تەمىر عانا ءسال ەزۋ تارتقان.
— ءوزىم دە سۇرايتىنىڭا كۇمان كەلتىرمەگەم،— دەگەن ول.— ايت، نە سۇرايسىڭ؟
بايازيت تە ءسال كۇلىمسىرەدى.
— جالعىز عانا ءوتىنىشىم بار،— دەدى ول.— مەنى جەندەتتەرىڭە تەزىرەك قاساپشا باۋىزداپ ولتىرۋگە بۇيىرىڭىز!
اقساق تەمىر دە، ۇيدەگى امىرلەر دە تاڭ قالدى. ءامىر بايازيت وزىنەن جانساۋعا سۇرايدى دەپ ويلاعان. ال ول...
اقساق تەمىر وشتەسكەن ادامدارىن كوبىنە ءوز كوزىنشە ولتىرتەتىن. جانە ولار قينالىپ ولسە ءماز بولاتىن. مۇنداي وشتەسكەندەرىن اسىرەسە ول پىشاقتىڭ جۇزىمەن ەمەس، سىرتىمەن باۋىزداۋدى وتە ۇناتاتىن. مۇندايدا جازالانعان ادام ۇزاق، قينالىپ بارىپ جان تاپسىرادى. ال «قاساپشا ءولتىرۋ» دەگەن ءسوز، ول قاساپشىنىڭ مالدى باۋىزداعانىنداي، پىشاقتىڭ وتكىر جۇزىمەن ادامنىڭ تاماعىنان ورىپ جىبەرۋ. بۇل جازىقتىنى قينامايدى جانە تەز ولتىرەدى.
باتىر دەگەن ءبايازيتتىڭ ولىمنەن قورىققانىن امىرلەرىنە كورسەتىپ، وزىمەن داڭق سالىستىرماق بولعان ادامدى قورلاۋدى ويلاعان اقساق تەمىر، كەنەت تۇنجىراي قالدى. سويتسە دە ول، ءوزىنىڭ جەڭىلگەنىن بىلدىرگىسى كەلمەدى.
— ءوتىنىشىڭ وتە ۇنادى. شىن ەر جىگىت ەكەنسىڭ. سوندىقتان مەن سەنى قاساپشا دا، جاي دا ولتىرمەيمىن،— دەدى اقساق تەمىر.
جەندەتتەرىنە ءبايازيتتىڭ قول-اياعىن بوساتىپ، ۇستىنە شاپان جاۋىپ، شاراپ بەرۋىن بۇيىردى.
اقساق تەمىردىڭ مىرزالىعىن ماقتاپ ماس امىرلەر ۋ-شۋ بولدى دا قالدى.
ءبىراق اقساق تەمىر ولارعا:
— كۇنى بۇرىن ازان-قازان بولماي تۇرا تۇرىندار،— دەدى.
اقساق تەمىردىڭ كەكەسىن ۇنىنەن امىرلەر ماس بولسا دا، اشۋلى سازدىڭ سۋىق لەبىن سەزدى. بيلەۋشىلەرىنىڭ ءوز ۇپايىن جىبەرمەيتىنىنە ولار سەندى.
ەرتەڭىنە اقساق تەمىر ۇستالارعا ادەيى كەڭ تەمىر تور جاساتتى. وعان ءبايازيتتى وتىرعىزدىردى. «مەن سياقتى داڭقتى بولام دەگەن كىسىنىڭ ءتۇرىن كورىڭدەر» دەپ ونى تەمىر تورعا قامالعان ارىستان ءتارىزدى، سوناۋ سامارقانتقا دەيىن الىپ جۇرمەك بولدى. توقتاعان جەرلەرىندە جۇرت كورسىن دەپ كۇندىز تەمىر تورلى جاشىكتى الاڭعا قويعىزدى. جۇرت ءبىر تورداعى تاعى عاجايىپ اڭدى تاماشالاعانداي — جاشىكتىڭ جانىنا توپىرلاپ جينالاتىن بولدى.
ال تۇندە جاشىكتى ءوزى جاتاتىن بولمەنىڭ بوساعاسىنا قويعىزدى. بويىنا شاراپ تاراپ، دەنەسى ابدەن قىزعان كەزدە، توسەگىنە وليۆەردى الدىردى. ەكى قولى بىردەي بايلاۋلى، ەڭىرەپ جىلاعان سۇلۋدىڭ ۇستىندەگى ءشايى كويلەگىن ءوزى شەشتى...
اقساق تەمىردىڭ قولداۋشى ءامىر، جەندەتتەرى ونىڭ بۇل ءىسىن، تاپقىرلىعى، ەرلىگى دەدى.
كەيبىرەۋلەرى، بايازيت ۇلى امىر-تەمىرمەن داڭق تالاستىرعىسى كەلدى عوي دەپ قارق-قارق كۇلدى.
بىردە-بىر جان امىر-تەمىردىڭ بۇل ايۋاندىعىن بەتىنە باسىپ توقتاتپادى.
اقساق تەمىردىڭ قورلىعىنا بايازيت كونبەدى. سول جىلان جىلىنىڭ كۇزى ءبىتىپ، جىلقى جىلى باستالعاندا، سامارقانتقا باراتىن كونە جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى اقشاھار دەگەن قالادا بۇعان جانى اشىعان ءبىر قارت تۇرىكتىڭ بەرگەن ۋىن ءىشىپ ءبىر كۇندەي قينالىپ جاتىپ بۇل دۇنيەدەن كوزىن جۇمدى.
اقساق تەمىردىڭ قورلىعىنان، جارىق دۇنيەنىڭ ازابىنان، بۇكىل الەمگە ءىلدىرىم — وتە جىلدام جيھانگەر اتانعان اتاقتى بايازيت سۇلتان وسىلاي قۇتىلدى.
تەك وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتا جۇمباق بولىپ «ءبايازيتتىڭ ورنىنا ونىڭ قولىنا اقساق تەمىر تۇسسە، بايازيت تە امىر-تەمىردى وسىلاي ەتىپ قورلار ما ەدى؟» دەگەن جاۋابى جوق سۇراق قالدى.
كىم ءبىلسىن، بايازيت، قانداي قانىشەر بولسا دا، ءدال بۇيتە الماۋى مۇمكىن. مۇنداي قاتىگەزدىك تەك اقساق تەمىردىڭ قولىنان عانا كەلۋگە ءتيىستى. ويتكەنى ول اقساق تەمىر عوي. دۇنيەدە مۇنداي ەكىنشى اقساق تەمىر وتپەگەن.
ءبىراق بۇنىڭ ءبارى تەمىر-قۇتلىق حان ولگەنىنە ەكى جىل وتكەننەن كەيىن بولعان.
ال ءقازىر ويدا وتىرعان ەدىگە، ءبايازيتتىڭ ارينە، بۇلاي جەڭىلەتىنىن بىلمەگەن. دۇنيەدەگى ءوزىنىڭ دە، التىن وردانىڭ دا، ءدال قازىرگى ەڭ كۇشتى جاۋى اقساق تەمىر بولعاندىقتان، ونىڭ بايازيتتەن كۇيرەۋىن تىلەگەن...
ءبىراق ەدىگە قۇر بوس تىلەك تىلەپ قويماعان، ول وسى بۇگىنگى كۇنىنەن باستاپ اقساق تەمىرمەن كۇرەسۋگە دايىندىققا كىرىسكەن. التىن وردانى كۇشەيتۋ ءۇشىن، ەدىگە، ەڭ الدىمەنەن قۇر كوشپەلى ەلدىڭ مال شارۋاشىلىعىن عانا ەمەس، قالا ءوندىرىسىن دە، بوتەن ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىعىن دا كوتەرۋ كەرەك ەكەنىن بىلگەن. بۇل تۇستا دا التىن وردانىڭ تەمىر-قۇتلىق اقشالارىن شىعارىپ جۇرگەن قىرىم، حادجى-تارحان ءتارىزدى ۇلكەن قالالارى دا بار ەدى. ءبىراق ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزۋگە، شىڭعىس ەلدەرىمەنەن بايلانىس جاساۋعا كەلگەندە بۇنىڭ ءبارى حورەزمگە تاتىمايتىن. ال حورەزمدى التىن وردادان اقساق تەمىر تارتىپ العان. وسى حورەزمدى وزىنە قاراتپاي وردا كۇشىن بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرە المايتىنىن ەدىگە جاقسى ءتۇسىندى. قايتكەنمەن حورەزمدى وزدەرىنە قايتارۋلارى كەرەك. ول ءۇشىن، ارينە، اقساق تەمىرمەن ءتۇبى اشىق ۇرىسقا تۇسپەي بولمايدى. ءبىراق ول كۇنگە جەتكەنشە اقساق تەمىر التىن وردانى قايتادان شاۋىپ جۇرسە نە ىستەي الادى؟ جوق، قايتكەنمەن شاپتىرماۋى كەرەك. وزگە ايلاسى بولماسا ەدىگە ازىرگە اقساق تەمىردى الداي تۇرۋى دۇرىس. ارناۋلى ەلشىلەر جىبەرىپ «كەسەم دەسەڭ مىنە باس» دەپ باعىنعان بوپ كەشىرىم سۇراپ، ونىڭ شابۋىلىن ايالداتا الۋى كەرەك.
ەدىگە ەڭ ءقاۋىپتى جاۋى اقساق تەمىرمەن ازىرگە وسىلاي ءتىل تاپپاق بولدى. ءبىراق ەدىگە، باسىنا تاعى ءبىر قارا بۇلتتىڭ تورلاي باستاعانىن اڭعارماعان. ول التىن وردانىڭ ءبىر بۇيىرىندە، دۇرىستاپ، ورنىعا الماي كوشىپ جۇرگەن توقتامىس ەدى. جوق، توقتامىستان گورى قاسقىردىڭ بولتىرىگىندەي ازۋ-تىستەرى اقسيىپ شىعىپ قالعان، توقتامىستىڭ بالالارى ەدى. اكەلەرى التىن وردا تاعىنان ايىرىلعاننان بەرى بۇلار دا اي قاراپ تىنىش جاتپاعان، اعايىن-تۋىستارىن، دوس-جورالارىن، وزدەرىمەنەن تىلەكتەس، رۋلاس توپ تاۋىپ، ءار جەردەن سۋ جىلانداي باستارىن شوشايتىپ-شوشايتىپ شىعا باستاعان.
ءبىراق ەدىگە بۇلاردىڭ مۇنداي كۇيگە جەتىپ قالعانىن بىلمەگەن. سوندىقتان ەڭ ءقاۋىپتى جاۋىم ءقازىر اقساق تەمىر دەگەن.
ەرتەڭىنە اق جۋىپ، اق جىبەك كەبىنگە وراپ، بۇكىل وردا ءال-جاديد ماڭايىنداعى ەل-جۇرت، جوشى ۇرپاعى بوپ، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە اق تاستان قالاپ التىن جالاتقان كۇمىس ايلى مازار سالىپ، ەدىل وزەنىنىڭ قويناۋىنداعى ءبىر توبەگە تەمىر-قۇتلىق حاندى جەرلەدى.
جىرتىسقا قۇلاشتاعان جىبەك، باتسايىلار جىرتىلدى. ءبىر عاجابى تەمىر-قۇتلىق شاراپتان قايتىس بولعاندىقتان ەدىگەنىڭ ءومىرى بويىنشا مۇسىلمان عۇرپىنا جاتپايتىن ءىس ىستەلدى، باسىنا كەرەمەت وباتاس قويىلدى. بۇل تاستى وزبەك حان مەكە مەن ءماديناعا كەرۋەن جۇرگىزىپ، ءجۇز تۇيەنىڭ ەلۋىنە كىتاپ تيەپ اكەلدىرگەنىندە، وسى وباتاستى قوس نارمەن تارتتىرىپ سوناۋ مىسىردان ساراي-بەركەگە جەتكىزگەن.
وباتاستى ەرتە كەزدە مىسىردىڭ ءبىر عاجايىپ شەبەرى جاساعان ەكەن. وزبەك مىڭ ءدىلدا تولەتىپ الدىرعان. بۇنىڭ كەرەمەتتىگى سونداي، تاستىڭ قاتپارلاپ قاشاعان كەلبەتى، كۇن ساۋلەسىنىڭ تۇسكەن مەزگىلىنە قاراي وزگەرىپ تۇرعان. ادام بەينەسىندەگى وباتاس تاڭەرتەڭ، كۇن شىققان كەزدە جاس جىگىت تۇرىنە ەنەدى، شاڭقاي تۇستە، موسقال كىسى بوپ كورىنەدى. ال كۇن باتاردا ساقالى بەلىنە تۇسكەن كارى شال بەينەسىنە كىرەدى. ۇلى شەبەر تاستىڭ ويلى، قىرلى، قاتپار جىقپىلدارىندا كۇن جارىعىن قاي كەزدە تۇسەتىنىن پايدالانا بىلگەن.
وزبەك حان ءوزى مۇسىلمان بولعاندىقتان بۇل تاس ءمۇسىندى زيرات، مەشىت، مەدرەسەلەرگە قويدىرماي، قازىنا سارايىندا ساقتاتقان ەكەن. اقساق تەمىر ساراي-بەركەنى كۇيرەتىپ، ورتەگەندە قالانىڭ جۇرتىنان تابىلعان.
ەدىگە ءامىر، «تەمىر-قۇتلىق حان، ەش مۇسىلمان حانى ولمەگەن اجالمەن ءولدى، مۇنداي اجالدىڭ ماڭگى كۇنا ەكەنىن جۇرتقا ەسكەرتىپ، مىنا سيقىر تاس باسىندا تۇرسىن» دەپ ادەيى قويدىرعان.
جينالعان جۇرت ەدىگەنىڭ سويلەگەن سوزىنە، تەمىر-قۇتلىق حاندى شاراپتان كۇيىپ ولگەنىنە قاراماي، وسىنشاما قادىرلەتىپ قويعانىنا وتە ريزا بولدى.
اسىرەسە حالىق ونىڭ باسىنا قاسيەتتى تاس ورناتقانىنا العىسىن ايتتى. مۇنداي تاستى بۇرىندى-سوڭدى ەش حانعا ەشكىم تۇرعىزىپ كورمەگەن. تەمىر-قۇتلىق حاننىڭ جەرلەۋىنىڭ ايىرىقشا بولىپ تانىلۋى دا وسىدان ەدى.
اتتەڭ، نە كەرەك، بۇل تاس ۇزاق ءومىر سۇرە المادى. ەدىل وزەنىنىڭ كەلەسى ءبىر قاتتى تاسىعان جىلى، حان مازارىن سۋ اكەتىپ، تاس بىرگە قۇلادى.
وسىلاي تاريحتان التىن وردانىڭ تاعى ءبىر حانى ءوتتى.
ءبىراق ونىڭ ءتورى كوپ مەزگىل بوس تۇرمادى. قيىن كەزەڭ دەپ ەدىگە تەمىر-قۇتلىقتىڭ جەتىسىن بەرىسىمەنەن، سول تورگە شادىبەك مىرزانى شىعاردى.
ارينە، قازىرگى ەدىگە بۇرىنعى ەدىگە ەمەس ەدى. بۇرىنعى ەدىگە ءتۇسى سۋىق بولعانمەن، كوڭىلى، رەتى كەلگەن جەردە جومارت، كوپ جاعدايدا كەڭ پەيىل، ەرلىكتى قان توگۋ دەپ تۇسىنبەيتىن، كورەر كوزگە وزبىرلىققا بارا قويمايتىن، ءوز قامىنان گورى ەل قامىن كوبىرەك ويلايتىن ادام بوپ كورىنەتىن. بۇرىنعى ەدىگە «اتالى سوزگە ارسىز توقتاماس» دەپ دۇرىس ايتىلسا، قاتەسىن دە مويىنداي الاتىن. قىسقاسى جۇرت ونى ەر جۇرەك، ادىلەتتى، مىرزا، ويلى، پاراساتتى، ادام دەپ تۇسىنەتىن. سول ءۇشىن سوڭىنان ەرگەن. ازۋ ءتىسى التى قارىس توقتامىستى جەڭۋگە دە جاردەمدەسكەن. ءبىراق، دارەجە كىمدى بۇزباعان، قازىرگى ەدىگە ءتىپتى باسقا كىسى ەدى. التىن وردانىڭ بيلىگى قولىنا كوبىرەك كوشكەن سايىن، ول تىم قاتىگەزدەنىپ وزگەرە تۇسكەن. ادامنىڭ قانداي ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، قولىنا بيلىك بەر دەپ حالىق بوسقا ايتپاسا كەرەك-تى، قارسى كەلگەندى قاعىپ تاستايتىن، سۋىق ءتۇرى بۇرىنعىسىنان دا تۇنەرگەن، تاس باۋىر، ەشكىمدى ايامايتىن جان بولعان دا شىققان.
ەڭ قيىنى بۇگىنگى ەدىگە سوڭىنان ەرگەن جۇرتتى، بۇكىل التىن وردانى قىلىشتىڭ جۇزىمەنەن، قامشىنىڭ ىزىمەن وزىمە باعىندىرىپ ۇستايمىن دەگەن قياناتشىل، زورلىقشىل بيلەۋشىگە اينالعان. جۇرت بۇدان بۇرىنعىداي ەمەس، سىيلاۋدان گورى قورقاتىن بولعان. ال حالىقتىڭ بيلەۋشىسىنە قورىققانىنان باس ءيۋى — بۇل ءتۇبى ءقاۋىپتى باس يۋ. «قورقا-قورقا باتىر بولدىق» دەگەندەي، بۇل قورقۋدىڭ ءتۇبى جۇرتتى اپارىپ قارسىلاسۋعا سوعاتىنى دا ءمالىم، ال ەدىگە بولسا، بۇل جاعىن ەستەن شىعارىپ العان. جۇرت نەعۇرلىم باسىن يسە، سولعۇرلىم بۇ دا شەكتەن شىعا تۇسكەن.
مىنە بۇگىندە ەدىگە وسىنداي ءبىر ءىس ىستەگەن. جەتىسىن بەرىسىمەنەن، تەمىر-قۇتلىقتىڭ نەمەرە ءىنى-اعالارى، شاريعات شىعارعان امەڭگەرلىك عۇرىپپەن ونىڭ جەسىر قالعان التى قاتىنىن ءبولىپ العان. انەۋگى ەدىگە كەلگەندە جوقتاۋ ايتقان تەمىر-قۇتلىقتىڭ جاۋدىر كوز، تىعىرشىقتاي جاس توقالى وسى زاڭ بويىنشا التىن وردانىڭ جاڭا حانى شادىبەكتىڭ ۇلەسىنە تيگەن.
ال ەدىگە بولسا، بۇل ايەلدەردىڭ ەش قايسىسىنان ۇمىتتەنبەگەن. ءبىراق حان اۋىلىنداعى بار شارۋاسى بىتكەنىنە قاراماي، الدەنەنى كۇتىپ، ءجۇرىپ كەتە قويماعان.
جۇرت ەدىگەنىڭ نەگە ايالداپ جاتقانىن بىلمەگەن. بۇل تەك ەدىگەنىڭ وزىنە عانا ءمالىم ەدى. ونىڭ كۇتىپ قالعانى تەمىر-قۇتلىقتىڭ سوناۋ ءبىر كۇنى وزىنە ۇناپ كەتكەن جاس توقالى ەدى. ونىڭ شادىبەكتىڭ ۇلەسىنە تيگەنىن دە بىلەتىن. جانە تەمىر-قۇتلىقتىڭ قىرقىن بەرگەننەن كەيىن، التىن وردا حانى نەكەسىن قيدىرىپ سوندا عانا الماق بولعانىن ەستىگەن. سويتە تۇرا...
جوق، ەدىگەنىڭ ويى باسقاشا ەدى. التىن وردانىڭ بۇگىنگىسى مەن بولاشاعى تۋرالى باعانا كۇندىز شادىبەكپەن وڭاشادا ۇزاق سويلەسكەن. اقساق تەمىردىڭ وسى مەزگىلدە تۇركياعا اتتانباق بوپ دايىندالىپ جاتقانىن ەستىسە دە ماۋارانناحر بيلەۋشىسىنىڭ ۇنەمى جورىققا شىعار شاعىن كۇنى بۇرىن ايتپاي، جاۋىن ىلعي قاپى قالدىراتىنىنا قانىق ەدىگە، امىر-تەمىر بۇل جولى التىن ورداعا اتتانىپ جۇرمەسە نەتسىن دەپ قاۋىپتەنگەن. سول سەبەپتەن ىىىادىبەككە اقساق تەمىرگە وزدەرىن باعىنىشتى سانايتىنىن ايتىپ، كوپ تارتۋ-تارالعىسىمەنەن ەدىگەنىڭ اتىنان ابىرويلى ەلشى جىبەرۋىن بۇيىرعان.
شادىبەك تە، اقساق تەمىر مەن ەدىگە، تەمىر-قۇتلىق حاننىڭ اراسىنداعى نارازىلىقتان جاقسى حاباردار بولاتىن. جانە بۇل نارازىلىقتى اقساق تەمىر سيىر، ياعني 1398 جىلعى ۇندىگە جورىققا شىعار الدىندا ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق حان ارناۋلى ەلشىلەر جىبەرىپ، امىر-تەمىردى بىركەلكى رايىنان قايتارعانىن دا بىلەتىن.
دەگەنمەن، اقساق تەمىردىڭ رايىنان قايتتى دەگەنى ماۋارانناحر ءامىرشىسىنىڭ قۇر بەر جاعى ەكەنىن دە شادىبەك ىشتەي شامالاپ قويعان. ءسويتىپ جۇرگەندە امىر-تەمىردىڭ كەلىسىمىنسىز مىنە ەندى ءوزى التىن وردا حانى بولىپ وتىر. شادىبەك تە، ارينە، امىر-تەمىر الدىنداعى وسى ايىبىن جويعىسى كەلەدى. سوندىقتان ول:
— مۇمكىن ەلشىنى ەكەۋمىزدىڭ اتىمىزدان جىبەرگەن ءجون بولار،— دەگەن بىركەلكى كىشىلىك كورسەتىپ،— جاقسىمىن با، جامانمىن با، ايتەۋىر التىن وردا حانىمىن عوي...
ارينە، شادىبەكتىڭ بۇل سوزىندە تۇرعان ەشتەڭە جوق ەدى.
جانە ونىڭ بۇل ايتقانى ورىندى دا بولاتىن. ءبىراق كوپتەن بەرى التىن وردانى بيلەپ-توستەپ ۇيرەنىپ قالعان ەدىگە، «تاققا وتىرماي جاتىپ مەنىمەن قاتار تۇسكىڭ كەلەدى عوي» دەپ كەنەت ىشتەي تىتىركەنگەن. ءبىراق، شادىبەكتىڭ ايتىپ وتىرعانى ورىندى ءسوز ەكەنىن تەز ۇعىپ، كەڭ پەيىلدىك كورسەتكەن.
— البەتتە،— دەگەن ول،— ءبىر جاعى ءوزىڭنىڭ التىن وردا حانى بولعانىڭنىڭ حابارىنا اينالسىن ءبىزدىڭ جولداعان سالەمدەمەمىز.
ايتسەدە، شادىبەكتى شۋ دەگەننەن ءبىرجولاتا جانشىپ، تۇقىرتىپ وزىنە باعىنىشتى ەتىپ الۋ ءۇشىن ەدىگە باسقا دا ادۋىندى بۇيرىقتار بەرگەن. شادىبەك ءبارىن دە قابىلداعان، دەگەنمەن، جاستىقتىڭ مەن-مەندىك سەزىمى بيلەدى مە، الدە التىن وردا ءتارىزدى الىپتىڭ تاعىنا جاڭادان وتىرعان قىزۋى كوڭىلىن كوتەرىپ جىبەردى مە، ەدىگەنىڭ ايتقانىنىڭ بارىنە كونگەنىمەنەن، كەيدە ءوزىنىڭ دە جاي ادام ەمەس، ءوز پىكىرى بار التىن وردا حانى ەكەنىن ءبىلدىرىپ العان.
تەمىر-قۇتلىق سوڭعى ەكى جىلدا كوبىرەك ىشىمدىككە سالىنىپ، التىن وردانى بۇتىندەي بيلەگەن ەدىگە، وزىنە ەشكىمنىڭ قارسى كەلمەيتىنىنە مۇلدەم ۇيرەنگەن ەدى.
ال شادىبەكتىڭ كەيبىر سوزىنەن وزىنە جاقپايتىن ۇندەر ەستىلدى.
ەدىگە لاپىلداعالى تۇرعان ءورتتى شۋ دەگەننەن سوندىرگىسى كەلدى. شادىبەكتى ءبىرجولاتا نوقتالاپ، جۇگەندەپ الىپ، ەكىنشىلەي وزىنە مۇلدەم ەش قارسىلىق ىستەمەيتىن حان ەتپەك بولدى.
اڭگىمەلەرىنىڭ اياق كەزىندە، شادىبەكتىڭ التىن وردا حانى ەكەنىنە جانە تەمىر-قۇتلىقتىڭ توقالىن امەڭگەرلىكپەن العالى وتىرعانىنا قاراماي وعان:
— بۇگىن مەنىڭ توسەگىمدى تەمىر-قۇتلىقتىڭ جاس توقالى سالسىن،— دەدى.
شادىبەك سۇپ-سۇر بوپ كەتتى.
— قاي توقالىن ايتاسىڭ؟
— انا قايقى بەل، ەڭ جاسىن ايتامىن.
شادىبەك «ول مەنىڭ العالى تۇرعان ايەلىم» دەي المادى.
— جاقسى،— دەدى دە باسىن ءيىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
ەدىگە، حاننىڭ تۋ سىرتىنان قاراپ، ءسال كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.
— التىن ورداعا حان بولۋ وڭاي ەمەس، شادىبەك،— دەدى ول وزىنە-وزى.— بۇدان دا قيىن قورلىقتارعا شىداۋعا تۋرا كەلەر...
ەدىگە، توقتامىس اسكەرىنىڭ جاي ءامىرىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەن كەزدەرىندە باكۋ شاھارىندا شييت دىنىنە جاتاتىن سۋفي دارۋىشتەرىنىڭ قۇدايعا تابىنعان بيلەرىن كورگەن. اكەلىك مۇشەلەرىن مال، اڭ تەرىسىمەن بۇركەپ العان، باستارىن قىرىپ تاستاعان، دەنەلەرىنە ايقىش-ۇيقىش، شىنجىر بايلاعان، بەتتەرىن پىشاقپەن تىلگىلەپ جارالاعان، كىلەڭ جالاڭاياق، جالاڭباس ادامدار مەدرەسەنىڭ توپىراق ەدەندى عيبرات سارايىندا ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى وڭ قولىن قويىپ، باستارىن شۇلعي تاستاپ «لايلاحا يللا-اللا!» دەپ ايقايلاي، القا قوتان بيلەپ جۇرگەن. بۇعان بيلەرى دە، ولاردان داۋىستارى دا ادام شوشىنارلىق سۇمدىق كورىنگەن.
بۇل شييت دىنىندەگى سۋفي دارۋىشتەرىنىڭ قۇدايعا جالبارىنعان ءتۇرى — عيبرات ءبيى ەدى.
سوڭىنان بارىپ ءبىلدى، بۇل دارۋىشتەر تويىپ تاماق ىشپەيتىن، اۋزىنا ءومىر بويى شاراپ المايتىن، بارشىلىقتان جوقشىلىقتى پاش تۇتقان ۇنەمى اش، جالاڭاش جۇرەتىن، تەك قۇدايعا عانا قۇلشىلىق قىلعان جاندار ەكەن.
موناحتارداي ءومىر-باقي ايەلسىز وتۋگە انت ەتپەگەنمەن، بۇلار دا ۇزاق ۋاقىت ۇيلەنبەي جۇرۋگە ءتيىستى بولعان. ال نەكەلەرى قيىلمايىنشا، ەركەك پەن ايەل قاتىناستارى دەگەندەردى ءتىپتى بىلمەگەن. ەگەر بۇل ادەتتى بۇزار بولسا، ونداي ادامدار كۇنالى سانالىپ، جار باسىنان قۇلاتىپ ءولتىرۋدى زاڭ ەتكەن.
دارۋىشتەر بيىنە سۋفيلەردەن بوتەن ەشكىم قاتىناسا المايدى ەكەن. شييت شەيحى شاپقىنشىلاردان قورىققانىنان عانا ەدىگە بۇل ءبيدى كورسەتكەن.
ال ەدىگە دارۋىشتەر بيىنە تاڭ قالعان.
بەتتەرىن قان-قان بولعان، ۇستەرىن قارا تەر باسقان دارۋىشتەر، ءوز قيمىلدارىنان، ءوز ايقاي-داۋىستارىنان بۇل دۇنيەنىڭ بار ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن ادامدارداي، كوزدەرى الارىپ، اۋىزدارىنان كوبىكتەرى بۇرقىراپ ۇزاق بيلەگەن. اقىرىندا دىمدارى ءبىتىپ ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى بارىپ قۇلاعان.
سوڭىنان ەدىگە تاعى ءبىر قىزىعىن بىلگەن. وسى دارۋىشتەر كۇندىز دە، تۇندە دە، جاتقاندارىندا دا، تۇرعاندارىندا دا تەك وسى بۇگىنگى كيگەن كيىمدەرىمەن جۇرەدى ەكەن.
بەلدەرىنە بايلاعان مال، اڭ تەرىلەرىن، ۇستەرىنە ايقىش-ۇيقىش تاڭىپ العان شىنجىرلارىن دا تاستامايدى ەكەن.
ەدىگە بۇل جولى تەك ەركەك دارۋىشتەردى كورگەن، ايەلدەرىن كورمەگەن.
ەندى مىنە، ول سول شييت دارۋىشتەردىڭ قىزىن كوردى.
تەمىر-قۇتلىق حان بۇنى سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ العان ەكەن.
ەرتىپ كەلگەن جاساۋىلدى جاۋىرىنىنان يتەرىپ جىبەرىپ ۇيگە كىرگەن جاس توقال ەسىك الدىندا بەزەرىپ تۇرا قالدى.
سىرت بەينەسى بولماسا، بۇل انەۋگى ءوزى كورگەن جاۋدىر كوز، سىرلى ءۇندى جاس توقال ەمەس.
ءوڭى دە قۋقىلدانىپ كەتكەن، كوزى دە ۇشقىن اتادى.
ەدىگە وعان:
— توسەك سال! — دەدى.
— نەگە؟ — دەدى توقال.— ەگەر مەنى ايەل ەتىپ پايدالانعىڭىز كەلسە، ونىڭىز بولمايدى. مەن شييت ءدىنىنىڭ ايەلىمىن. نەكەم قيىلماعان ەركەكپەن جاتپايمىن.
ەدىگە كۇلدى.
— ءسىرا، ول ايتقانىڭ بولا قويار ما ەكەن؟
ول اسپاي-ساسپاي جاقىنداي ءتۇستى.
— تاياما! — دەپ كەنەت شاڭق ەتە قالىپ، ايەل، قوينىنان كىشكەنتاي الماس قانجارىن سۋىرىپ الدى.— جارىپ ولتىرەم!
ەدىگە قاباعىن ءتۇيدى.
— قويشى؟
— راس! نەكەسى قيىلماي زورلاماق بولعان ەركەكتى، وسىلاي ولتىرۋگە مەنىڭ ءدىنىم بۇيىرادى...
— ءا، سولاي ما ەدى؟..— دەدى. ەدىگە ايەلدى سوزگە اينالدىرا بەرىپ. ءسويتتى دە، كەنەت بارىسشا اتىلىپ بارىپ، ونىڭ قولىنان شاپ بەردى. كەزدىگىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، اش بەلىنەن قۇشاقتاي جەرگە الىپ ۇردى...
— مەندە ايىپ جوق، كەشە گور، اللا تاعالام،— دەدى ايەل كوزىنەن جاسى كەنەت كول بوپ اعىپ ەدىگەنى قۇشىرلانا قۇشاقتاپ تالماۋسىراپ بارا جاتىپ.
ال قورلانعان، نامىستانعان شادىبەك حان جامباسىنا سىز باتقانداي ءوز ورداسىندا، مامىق توسەگىنىڭ ۇستىندە دوڭبەكشۋمەن بولعان.
— ءوزىم بىلە تۇرىپ، ارام استان ءدام تاتقانىمشا ولگەنىم جاقسى،— دەگەن ول باعانا جاس توقالدى ءتۇن بولا ەدىگەگە الىپ بار دەپ بۇيىرعان جەندەتتەرىنە.— جانە كوزىمە كۇيىك ەتپەي، ول قاتىن ەدىگەدەن شىققان كەزىن اڭدىپ تۇرىپ، ات قۇيرىعىنا بايلاپ جىبەرىڭدەر.
نامىس، ىزا ايەلدىڭ جازىقسىزدىعىنا دا، سۇلۋلىعىنا دا قاراتقان جوق نامىسقور شادىبەكتى.
ەل جاتا جەندەتى ەدىگەنىڭ جاتقان ورداسىنا ايەلدى اپارا جاتقانىن ءوز كوزىمەنەن كورگەن.
سودان بەرى ءبىر تالاي ۋاقىت وتكەن.
مەزگىل سوزىلعان سايىن التىن وردا حانى بىرەۋ جۇرەگىن كىشكەنتاي بىزبەنەن شۇقىلاپ جاتقانداي، دوڭبەكشۋمەن بولعان.
تەك تاڭ سارعايىپ اتىپ كەلە جاتقاندا عانا، اۋىل سىرتىنان ارىنداپ شاپقان جىلقىنىڭ ءدۇبىرى قۇلاعىنا جەتتى.
ۇستىنەن اۋىر جۇك تۇسكەندەي، كەنەت كوڭىلى سەرگىپ كەتتى.
جازىعى جوق سۇلۋدىڭ بوستان-بوسقا ولگەنى ونىڭ ويىنا دا كىرگەن جوق. ار، نامىسىنىڭ قورلانۋىنا سەبەپ بولعان جاننان قۇتىلعانىن كوڭىلىنە دەمەۋ ەتتى.
ال ەدىگە بۇل وقيعانى بىلگەن جوق. بىلگىسى دە كەلمەگەن. سۇلۋ توقال ورداسىنان شىققان ساتتە ونى مۇلدەم ۇمىتقان.
ءسويتىپ، «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەر» دەگەندەي ەكى ءامىرشىنىڭ كوڭىلدەرىنىڭ ويىنشىعى بولىپ، جازىعى جوق كەرەمەت سۇلۋ ايەل دۇنيە سالدى.
ادام تاعدىرى ويىنشىق بولعان تاعى سول سۇرقيا زامان، سۇم زامان!
ەدىگە تاڭەرتەڭ وزىنە سالەم بەرگەلى كەلگەن شادىبەكتىڭ كىرتيگەن قاباعىنان، ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي شىققانىن تۇسىنگەن. جانە ونى وسىلاي قورلاپ، ءبىرجولاتا وزىمە باعىنىشتى ەتەمىن دەگەن ءۇمىتىنىڭ ورنىنا، بۇگىنگى تۇنگى بۇنىڭ قىلىعىن ءومىر باقي ۇمىتپايتىن شادىبەكتى قاس ەتىپ العانىن ۇققان.
اقساق تەمىر ءوزى تانىمايتىن شادىبەكتى ەدىگەنىڭ التىن وردا حانى ەتكەنىنە بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلانعان. بۇل كەزدە ول گەراتتا ەدى. ەدىگەنىڭ ارقاسىندا التىن وردانىڭ تاعى كۇش جيناپ، ەل بولۋعا اينالا باستاعانىن ەستىگەن. وعان، ارينە، ءداشتى قىپشاقتىڭ ۇنەمى ءالسىز بولۋى ءتيىمدى. ءوزىڭ قانشا كۇشتى بولعانىڭمەن، وزىڭمەن تايتالاسا كەتەتىن كورشىڭنىڭ كۇشتى بولعانى كىمگە كەرەك. امىر-تەمىر كەلەسى جىلدىڭ باسىندا، جىلان، ياعني ،1402 جىلى تاعى ءداشتى قىپشاققا اتتانباق بولعان. وسى كەزدە سىي-قۇرمەتتەرىمەن ارتىنىپ-تارتىنىپ تاعى بولات مىرزا مەن ەركىلىبەردى ءامىر گەراتقا كەلگەن. بۇل ەكەۋى، بولات مىرزانىڭ جاستىعىنا قاراماي، ەدىگەنىڭ وسىنداي كورشى مەملەكەتتەرىمەن كەلىسىم سوزگە باۋلىپ جۇرگەن ادامدارى ەدى. بۇلار ۇلكەن وردا حانى شادىبەك بولعانىن، سول حان ەدىگە ەكەۋىنىڭ اقساق تەمىرگە باعىنىپ باس ءيىپ تۇرامىز دەگەنىن ايتتى. امىر-تەمىر اشۋلى رايىنان قايتىپ، ەلشىلەردى باپتاپ كۇتتىرىپ، التىن وردا بيلەۋشىلەرىنە سامارقانتتىڭ قازىناسىنان سىيلىق جولداپ ەلدەرىنە قايتارعان.
ارينە، اقساق تەمىر التىن وردا مەن ماۋارانناحر اراسىنداعى جانجال، قىرعي-قاباقتىقتىڭ مۇنداي سىپايى سوزدەرمەن بىتپەيتىنىن جاقسى بىلەتىن. ءتۇبى قايتادان ءبىر سوعىسپاي بولمايتىنىنا دا شەك كەلتىرمەگەن. ءبىراق بۇگىنگى تاڭدا ءداشتى قىپشاقتان گورى، ونىڭ كوز تىككەنى بوتەن ەل ەدى. ول ەل وسمان تۇرىكتەرى. اتاق، داڭق، ب ا ق قۇمار اقساق تەمىر، ازيانىڭ باتىس شەتىندە ءىلدىرىم بايازيت اتتى ەكىنشى جيھانگەر بار دەگەنگە شىداي الماعان. تەزىرەك ونىڭ كوزىن قۇرتىپ، دۇنيەدەگى ۇلى جيھانگەر دەگەن اتقا تەك جالعىز ءوزى عانا يە بولۋدى ارمان ەتكەن. ايتپەسە، سوناۋ قيىر شەتتە جاتقان تۇرىكتەردە نەسى بار ەدى؟ اقساق تەمىردىڭ تۇرىكتەردى شاپقانىن، التىن وردانى كۇيرەتكەنىن، سوناۋ جەرورتا تەڭىزىنىڭ ماڭىنداعى مەملەكەتتەردىڭ تۇرىك بۇعاۋىنان بوسانۋىنا، سونداي-اق ورىس ەلدەرىنىڭ تەزىرەك تاۋەلسىزدىككە جەتۋىنە كوپ جاردەمى بولدى دەيتىندەر دە بار. اتاما وقىعان قۇرانىم، اكەمە ءتيدى دەگەندەي، مۇمكىن سولاي دا شىعار. ءبىراق بىرىنشىدەن اقساق تەمىر سەرب، ۆەنگەر، يۋگوسلاۆيانى قۇتقارام دەپ تۇركيانى شاپپاعان. سونداي - اق، روسسيا ءۇشىن التىن ورداعا اتتانباعان. ەكىنشىدەن انكارانى تۇبىندە تۇرىكتەردى جەڭىپ، ءبايازيتتى تۇتقىنعا العانى، قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان تۇرىك مەملەكەتىن كەيىن شەگىندىرە الماعان. بايازيت ولگەنمەن ونىڭ ورنىنا بايازيتتىڭ بالالارى سۇلەيمەن، مۇسا، ءبىرىنشى مەحمەد، نەمەرەسى ەكىنشى مۇراد كەلگەن. وسمان، ءبىرىنشى مۇراد، بايازيتتەر باستاعان قىرعىن سوزىلا بەرگەن. وسمان تۇرىكتەرىنىڭ جورىعى سوڭىنان ءبىر شەتى مىسىر، شاممەن، ەكىنشى شەتى قىرىمعا جەتكەن.
ءسوز جوق، سونداي-اق، ورىس ەلى دە اقساق تەمىرسىز دە التىن وردادان قۇتىلاتىن كۇيگە تاياپ قالعان. بۇل ۇلى تاريحي دامۋ امىر-تەمىرسىز دە ءجۇرىپ جاتقان.
ارينە، اقساق تەمىردىڭ ەڭ الدىنا قويعان ارمانى بۇكىل ءازيانى وزىنە باعىندىرۋ بولعان. ول بۇل ماقساتىنا جەتىپ تە قالعان، جۇڭگو، تۇركيا جانە اراب مۇيىستەرىنەن بوتەن بۇكىل ءازيانى شاۋىپ، توناپ ۇلگىرگەن. راس، ول ەۆروپا ەلدەرىن وزىمە باعىندىرام دەگەن ماقساتتان ازىرگە اۋلاق تۇرعان. مادەنيەتى دە، ونەر-بىلىمى دە وزىنەن جوعارعى ەلدەردى شابۋدىڭ قانشالىق قيىن ەكەنىن اقساق تەمىر تۇسىنگەن. ەۆروپا مەملەكەتتەرىن شاپپاسا ولاردى اياعاندىعىنان، نە جانى اشىعاندىعىنان ەمەس، ول بۇل جورىقتاردىڭ وڭايعا تۇسپەيتىنىن ۇققان. سوندىقتان اسكەري ونەرى، بىرلىگى وزىنەن تومەن ازيا جۇرتىن باعىندىرۋدى ماقسات ەتكەن. سول ماقساتىن ورىنداۋدا، ول جىلان، ياعني 1402 جىلى تۇركياعا اتتانعان. ونى قان-جوسا ەتىپ توناپ، كەلەسى جىلى سامارقانتقا قايتقان.
اقساق تەمىر ەندى ءوزىنىڭ نەگىزگى ارمانىنىڭ ءبىرى جۇڭگو جورىعىنا دايىندالۋعا كىرىسكەن. ءبىراق التىن وردانى دا ۇمىتپاعان. قىتايعا، ارينە، جەتىسۋ ارقىلى ەنەدى. سول ءۇشىن ول قوي، ياعني 1402 جىلىنىڭ كۇزىندە ءومىر سارايىمەنەن وتىرارعا كوشتى. سەيحۇنداريانىڭ بۇكىل ورتا شەنىن سوناۋ تۇركىستان شاھارىنا دەيىن، اسكەرىنە تولتىردى. قوسىندارىنىڭ اسكەري ويىندارىن، جورىققا دەگەن قارۋ-جاراعىن، ازىق-تۇلىگىن امىر-تەمىر بۇلىقتارىن ارالاپ، ءوز كوزىمەن كوردى. مىنە، وسى كەزدە ءداشتى قىپشاقتىڭ كۇنگەي جاعىندا اۋىل-ايماعىمەن كوشىپ جۇرگەن توقتامىستان ەلشى كەلدى. بۇل كەلگەن كەشەگى التىن وردا حانىنىڭ جىگىت كەزىنەن بەرگى نوكەرى، قاراقوجا دەگەن كىسى ەدى. مۇنداي ادال، ەر ادامدى اقساق تەمىر دە بىلەتىن. دەرەۋ قابىلدادى.
— امىر-تەمىر،— دەدى قاراقوجا نوكەر باسىن ءيىپ، ءبىر تىزەرلەي وتىرىپ.— تورەم جانە قوجام توقتامىستىڭ سىزگە ارناعان قايعىسىن، ءۇمىتىن ايتىپ بەرۋگە مەن بەيباقتىڭ قۇدىرەتى جەتەر ەمەس. ونان دا وزىڭىزگە بەر دەگەن حات-قاعازىن تاپسىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
— رۇقسات،— دەدى اقساق تەمىر. ساراي تارتىبىنە جەتىك قاراقوجا نوكەر، سول تىزەرلەي وتىرعان قالپىندا، باسىن ءبىر كوتەرمەي، جىلجىپ كەلىپ توقتامىستىڭ حاتىن بەردى. ءامىر تەمىر الدى دا وڭ جاعىندا تۇرعان كوك سالدەلى ۇزىن تۇرا ديۆان بيتىكشىسىنە ۇسىندى.— داۋسىڭدى شىعارىپ وقى، تاعىنان ايىرىلعان حان نە جازادى ەكەن، ەستىلىك.
ارينە، اقساق تەمىر قايدا توقتارىن بىلمەي ءداشتى قىپشاقتى كەزىپ جۇرگەن كەشەگى حاننىڭ نە جازاتىنىن كۇنى بۇرىن سەزگەن. سول ءۇشىن دە توقتامىستىڭ جالىنعانىن جۇرت تا ەستىسىن دەپ ديۆان بيتىكشىسىنە «داۋسىڭدى شىعارىپ وقى» دەگەن. كوك سالدەلى ءمۇلازىم، حاتتىڭ ءبىر سوزىنە كىدىرمەي، ءبىر تاماشا ولەڭ ايتىپ تۇرعانداي، قوڭىرقاي داۋىسىن سوزا وقي باستادى. اسىرەسە امىر-تەمىردىڭ دارەجەسىن، ەرلىگىن، دانىشپاندىعىن ايتقان، ماقتاعان جەرلەرىنە كەلگەندە وزىنە ءبىر قانات بىتكەندەي جەلپىنە، راحاتتانا وقىدى.
اقساق تەمىر كۇلدى.
— ونىڭ ءبارى بەلگىلى عوي،— دەدى،— نە سۇرايدى، سول جەرىن وقى...
بيتىكشى دە حاتتىڭ امىر-تەمىر ايتقان جەرىنە كەلىپ قالعان ەكەن ءسال توقتادى دا، قايتادان وقىپ كەتتى.
«ءسىزدىڭ ماعان دەگەن جاقسىلىعىڭىزعا، ءوزىمنىڭ ىستەگەن جاماندىعىم ءۇشىن كورەر قورلىعىمدى كوردىم، تارتار ازابىمدى تارتتىم. ەگەر مەنىڭ كۇنام مەن قاتەمنىڭ ءبارىن سىزىپ تاستاپ، پاتشالىق مەيىرىڭىزدى بىلدىرەتىن بولساڭىز، ءومىر-باقي باعىنىشتى بولىپ وتۋگە، ايتقانىڭىزدان شىقپاۋعا انت ەتەمىن».
بيتىكشى ءسال كىدىرىپ قالدى.
— قىسقاسى توقتامىس «مەنى قايتادان التىن وردا تاعىنا وتىرعىز» دەيدى عوي؟ — دەدى اقساق تەمىر قاراقوجاعا قاراپ.
قاراقوجا باسىن يە ءتۇستى.
— يە،— دەدى ول،— وزىنە قيىن بولعانىمەن، سىزگە وڭاي ەكەندىگىن بىلگەندىكتەن، توقتامىس ءىنىڭىز ونداي كەندىگىڭىزدەن ءۇمىت ەتەدى.
اقساق تەمىر تاعى كۇلدى.
— باسقا تۇسكەن باسپاقشىل،— دەدى ول.— ەسىك كۇتكەن قاراقوجا نوكەر، سەن دە بيلەرشە سويلەۋدى ۇيرەنىپسىڭ عوي.
قاراقوجا دا ازىلگە ءازىل قايتاردى.
— ءيا، امىر-تەمىر، جىلاعاندا سوقىر كوزدەن دە جاس شىعادى...
اقساق تەمىرگە نوكەر ءسوزى ۇنادى. سول كۇنى ول قاراقوجامەن ۇزاق اڭگىمەلەستى. التىن وردانىڭ بۇكىل جاعدايىن سۇرادى. ەرتەڭىنە ەلشىگە ات-تون تارتىپ، ەلىنە قايتاردى. وسى جۇڭگو جورىعىنان قايتىپ كەلگەن سوڭ، التىن ورداعا اتتانىپ، توقتامىستى قايتادان تاعىنا وتىرعىزاتىن بولىپ، ۋادەسىن بەردى. جانە جۇرگەلى وتىرعان نوكەرگە:
— ارينە، ماعان جاردەمدەسۋ، ەدىگەنىڭ جاۋىنگەرلەرىن قىرۋ، توقتامىستىڭ قولىنان كەلمەيدى،— دەدى،— ءبىراق ونىڭ قولىنان كەلەر بىزگە ءبىر ۇلكەن كومەگى بار. ءداشتى قىپشاقتىڭ باس كۇشى جىگىتتەرى ەمەس، جىلقىسى. اتسىز كوشپەلى ەلدىڭ جاۋىنگەرلەرى قۋىس قۋراي. ەگەر ءبىز جەڭىپ، توقتامىس التىن وردا تاعىنا وتىرعىسى كەلسە، شاماسى جەتكەنشە ەدىگەنىڭ قاراماعىنداعى جۇرتتىڭ جۇيرىك اتىن، جاۋعا مىنەر كولىگىن، قىرا بەرسىن، ايداپ اكەتسىن، ايتەۋىر ەدىگە اسكەرىنىڭ جاۋعا مىنەر كولىكسىز قالار جاعىن قاراسىن.
زۇلىم ويلى اقساق تەمىر دۇرىس ايتقان. اتاقتى ەسكەندىر زۇلحارنايىن كونە زاماندا، وسى ءداشتى قىپشاقتى جايلاعان ساق تايپالارىنا اتتانعاندا، ءبىر جىل بۇرىن ادامدارىن جىبەرىپ، دالانىڭ شولىنە، قۇمىنا، اتىراپتى ۇشى-قيىرى جوق جازىعىنا، تاۋلى، تاستى جەرىنە جۇرۋگە جارامدى ساقتاردىڭ ەكى ءجۇز مىڭ جىلقىسىن ساتتىرىپ الدىرعان. كەلەسى جىلى سول جىلقىمەنەن ساق تايپاسىنا اتتانعان. ال باتىسى مەن شىعىسىنا قۇس ۇشىپ جەتە الماس ءداشتى قىپشاقتىڭ جۇرتىنىڭ سوناۋ ساقتان باستاپ، قازىرگى قىپشاق، نوعايلىعا دەيىن ەڭ ۇلكەن قازىناسى،— جاۋىن قۋسا جەتەتىن، قاشسا قۇتىلاتىن قۇس قاناتتى — جىلقىسى ەدى. جانە بۇل جىلقى ءتوزىمدى، جۇيرىك كەلەتىن. وزگە ەلدىڭ جىلقىلارى شىداي المايتىن ۇزاق جورىقتارعا، تىنباس شابىستارعا بۇلار شىداي الاتىن. بۇنى اقساق تەمىر جاقسى بىلەتىن. ءوزى سوناۋ يراندا ءجۇرىپ، سامارقانتتا ءار جەتىدە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن وسى ءداشتى قىپشاق جىلقىلارى ەدى. اقساق تەمىر سامارقانت پەن تابريزدىڭ اراسىنا ءار جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم جەردەن بەكەت تۇرعىزدىرعان. سامارقانتتان شاپقان شابارمان كەلەسى بەكەتتەگى شابارمانعا، استانادا نە بولىپ جاتقانى جازىلعان قاعازدى بەرگەن. ول شابارمان بۇل قاعازدى شاۋىپ بارىپ كەلەسى بەكەتكە جەتكىزگەن. وسىلاي ءبىر بەكەتتەن ەكىنشى بەكەتكە ات اۋىستىرىپ شاپقان شابارماندار ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە سامارقانت حابارىن تابريزداعى اقساق تەمىرگە اپارىپ تاپسىرعان. وعان ءبىر بەكەتپەن ەكىنشى بەكەتتىڭ اراسىنداعى جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم جەرگە شابۋعا تەك ءداشتى قىپشاق جىلقىسى عانا شىداعان. جانە بۇل جىلقىسىز التىن وردا اسكەرىنىڭ قاناتسىز ەكەنىن امىر-تەمىر جاقسى بىلەتىن. سول سەبەپتەن دە توقتامىسقا الگىدەي ءامىر بەرگەن.
قاراقوجا، اقساق تەمىردىڭ ايتقان ءسوزىن جەتكىزگەندە توقتامىس قۋانىپ قالدى. التىن وردا تاعىنا قولى قايتادان جەتەتىنىنە كۇماندانبادى.
ءبىراق توقتامىس ەشتەڭە ىستەپ ۇلگىرگەن جوق، ەدىگەگە قارايتىن ارال تەڭىز بويىنداعى ءبىر ءامىردىڭ جىلقىسىن ايداتىپ الۋعا جىگىتتەرىن جۇرگىزگەلى جاتقانىندا، اسپاننان نايزاعاي تۇسكەندەي، «اقساق تەمىر دۇنيە سالىپتى» دەگەن سۋىق حابار جەتتى. «اقساق تەمىر دە ولەدى ەكەن-اۋ!» دەگەندەي دۇنيە تاڭدانا تىتىركەنە قالدى.
ال بۇل راس حابار ەدى.
مەشىن، ياعني 1405 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ ون سەگىزى كۇنى وتىرار قالاسىندا، ناماز وقىپ وتىرعانىندا ميىنا قان قۇيىلىپ كەتىپ، ۇلى جيھانگەر اقساق تەمىر كەنەت بۇل جالعاننان دۇنيە سالعان.
ونىڭ الدىندا امىر-تەمىر ادەتتەگىسىندەي شاراپتى كوبىرەك ءىشىپ، ءبىر مەزەت كەپتەرلەردىڭ قىرعىن توبەلەستەرىن كورىپ، قىزىعىنا باتقان.
ىشكەن شاراپتىڭ زاقىمى ءتيدى مە، الدە جورىق كەزىندە بوتەن ءبىر ويدىڭ زاردابى باتىپ كەتتى مە، ايتەۋىر، ناماز ۇستىندە بۇل دۇنيەدەن ءتىل قاتپاي وتكەن.
وسىلاي بۇكىل ءازيانى بيلەيمىن دەگەن، ءبىراق ارتىندا شىڭعىس حانداي ۇلى مەملەكەت قالدىرا الماعان، ءوزى ولگەن كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە بالالارى تاعىنا تالاسىپ بىت-شىت بولعان جانە جىل وتپەي جاتىپ-اق كەشەگى ءوزى جاۋلاپ العان ەلدەرى، جەرلەرى، ماۋارانناحرعا باعىنباي ءوز بەتتەرىمەن كەتكەن، ۇلى جيھانگەر امىر-تەمىر، ەندى ءۇش قۇلاش جەرگە ەنىپ، ماڭگى-باقي تىنىشتالدى.
ءيا، بۇكىل ءازيانىڭ تەڭ جارتىسىن وزىنە از كورگەن اقساق تەمىرگە دە بار بولعانى ءۇش-اق قۇلاش جەر تيگەن.
ءبىراق سوڭىندا قالعان ۇرپاقتارى سول ءۇش قۇلاش جەردىڭ ۇستىنە كوگىلدىر كۇمبەزدى اتاقتى «گۇر ءامىر» مازارىن سالدىرعان.
ءبىراق ولگەن اقساق تەمىرگە ۇستىنەن التىن ساراي ورناتساڭ دا ءبارى ءبىر ەدى، ولگەننەن كەيىن وعان ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس-تى.
دەگەنمەن، ولگەنگە ىستەگەن بۇل قۇرمەت تىرىلەرگە دە ۇلگى ەدى. وسىنداي قۇرمەت كورەمىن دەپ ءتىرىنىڭ تىرىسىندە تىرشىلىك ىستەۋىنە كەرەك ەدى.
ونىڭ ولگەنىنە قۋانعاندار دا، قايعىرعاندار دا كوپ بولدى.
قۋانعاندارى باسىم ەدى. ال قايعىرعانداردىڭ ىشىندە توقتامىستان اسقانى بولماسا كەرەك-تى.
اقساق تەمىر وعان التىن وردانىڭ تاعىن قايتادان الىپ بەرەم دەگەن.
ال قۋانعانداردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەن بالاسى — شاحرۋحتان ارتىق ەش جان قۋانباعان بولار.
اكە ولسە، ونىڭ تاعى ۇلكەن بالاسىنا مۇرا عوي.
توقتامىس شىنىندا ولەردەي بوپ قاتتى قايعىردى. التىن وردا تاعىنا قايتا جەتۋ ءۇشىن اقساق تەمىر ونىڭ ەڭ اقىرعى سۇيەنىشى ەدى. دۇنيەدەن ءۇمىتسىز شايتان بولسا، توقتامىس، ارينە، شايتان ەمەس ەدى. ال ادام ءۇمىتسىز ءومىر سۇرە المايدى. توقتامىستىڭ دا ءالى ەڭ اقىرعى ءۇمىتى سونبەگەن. وعان سەبەپ ول وسى تۇستا قايتادان كۇشەيە باستاعان. وسىنىڭ الدىندا عانا توقتامىس ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن اتا مەكەنى — كوك وردا كىندىگى شاڭعى تارا ماڭايىنا كوشكەن. توقتامىس التىن وردا تاعى ءۇشىن كۇرەستى وسى ارادان باستاماق بولعان...
ال ەدىگە، ەدىگە شە؟ راسىمەنەن ول حورەزمدى ماۋارانناحرعا بەرىپ ءۇن-تۇنسىز وتىرماق پا ەدى؟ ارينە، ول، اقساق تەمىر ءتارىزدى قاسىنىڭ سوڭىندا قالعان بالالارىنىڭ اراسىنداعى تالاستى پايدالانباي قالماسا كەرەك-تى. ەدىگە ءداشتى قىپشاقتىڭ تولىپ جاتقان، كوكتەمدە تاسىعان وزەندەرى ابدەن قايتىپ، اتتارى وتتاي الاتىنداي ءشوپ شىققان كەزدە، ەلۋ مىڭ اسكەرمەن ەدىلدەن ءوتىپ شىعىسىنا قاراي شىقتى. جولاي قاراماعىنداعى ەلدەردەن اسكەرىنە اسكەر قوسا وتىرىپ، كۇزدىڭ باسىندا جەيحۇنداريانىڭ جاعاسىنا جەتتى.
بۇل كەزدە حورەزمنىڭ ءامىرى مۇسا دەگەن قارا-تاتار رۋىنان شىققان كىسى ەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا حورەزمدەگى وسى قارا-تاتار رۋىنىڭ بەكزادالارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ۇرىس بولىپ، حورەزم ءبىر تالاي شىعىنعا ۇشىراپ، بۇلىنگەن. مۇسا بار جۇرتىن جيناپ، قانشا قارسىلاسقانىمەن، ەدىگە ءتارىزدى ەر جانە ايلاكەر قولباسشىسى بار ءداشتى قىپشاقتىڭ قالىڭ اسكەرلەرىنە توتەپ بەرە المادى. ءبىر ايداي سوعىسىپ، تاۋىق، ياعني 1406 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ جيىرما ءبىرى كۇنى حورەزمدى تاستاپ، مۇسا ماۋارانناحرعا قاشتى.
ەدىگە قالانى الىپ، بىرنەشە كۇن جەڭىس تويىن تويلاپ، ناۋرىز ايىنىڭ باسىنا دەيىن كىدىردى. سوسىن، شاڭعى تارا ماڭىندا توقتامىس بالالارىمەن التىن ورداعا قارسى كۇش جيناپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، حورەزمگە ءدارۋعاشى ەتىپ اڭقا ءامىردى تاستاپ، ءوزى ءبىراز اسكەرىمەن ۇباي-سۇبايراعا بەتتەدى.
قانى قارايىپ العان ەدىگە، توقتامىستى ءوز قولىمەن ءولتىرىپ، ىستىق قانىن ىشپەك بولدى.
نەگە ءبۇيتتى؟ قارتايىپ قالعان توقتامىستىڭ تاعىن تارتىپ الىپ، ءوزىن بۇكىل ءداشتى قىپشاق جەرىنەن قۋىپ جىبەرگەنى جەتپەيتىن بە ەدى؟ وسىنشاما وشىگەر نەسى بار؟ توقتامىس جامان بولسىن، جاقسى بولسىن سۇيگەن جارىنىڭ اكەسى ەمەس پە ەدى؟ جاستاعى ءوشى الدەقاشان قايتىپ ەدى عوي. جانە بەرگەن انتى قايدا؟
جوق، ەدىگە قاسىنا كەشىرىم ىستەپ كورمەگەن كىسى. توقتامىس شاڭعى تارادا اسكەر جيناپ جاتىر دەگەنى قۇر سىلتاۋ. تۇعىرىنان تۇسۋگە اينالعان قارت قىراننىڭ، اسكەر جيناعان كۇندە دە قولىنان دىم كەلمەيتىنى بۇعان ءمالىم. سويتسە دە، ەدىگە ادەيى ىزدەپ كەلىپ توقتامىستى ولتىرمەك. جانەكە قانداي قارتايسا، اكەڭدى ءوز قولىمنان ولتىرمەيمىن دەپ بەرگەن انتى دا الدەقاشان قارتايعان، ەسكىرگەن. ەدىگە ونى الدەقاشان ۇمىتقان.
جوق، ەدىگە توقتامىستى عانا ەمەس، ونىڭ كەشەگى جاس بولتىرىكتەرىنىڭ ارلان قاسقىر بولىپ قالعانىن ەسىنەن شىعارماعان. اسىل بەرەندەردىڭ قاپ تۇبىندە ۇزاق جاتپايتىنىن ول بىلەتىن. وزىنە ءبىر كادىك كەلسە، وسىلاردان كەلەر دەپ ويلاعان. ەدىگەنىڭ دۇرىس ويلاعانىن، سوڭىنان مەزگىل كورسەتتى. ول قاتەلەسپەگەن-دى. ال ءقازىر ادام بالاسىن اياۋدى ۇمىتىپ كەتكەن ەدىگە تەزىرەك توبىل وزەنىنىڭ بويىنا جەتىپ، توقتامىس پەن ونىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان بەس بولتىرىگىنىڭ باستارىن، كادىمگى قاسقىر اۋلاعانداي اڭدىپ بارىپ، كەسىپ، قانجىعاسىنا بايلاۋعا اسىقتى.
ەدىگە قولى مەن توقتامىستىڭ شاعىن جاساقتارى تارا وزەنىنىڭ ەرتىسكە قۇياتىن ساعاسىندا كەزدەستى. جەر كوك تايعاق بولاتىن. ەكى جاقتىڭ جاۋىنگەرلەرى دە ەركىن شاۋىپ، ەرلىكتەرىن كورسەتە المادى. اسىرەسە الىس جولدان كەلگەن ەدىگە جىگىتتەرىنىڭ تاعاسىز اتتارى كوسىلە شاپپاق تۇگىل، اياقتارىن باسسا قۇلاپ، ءبىراز شىعىنعا ۇشىرادى. دەگەنمەن كوپ كوپتىگىن ىستەدى، كۇن باتار كەزدە توقتامىس جاعى قاشۋعا تاياۋ قالدى.
توقتامىستىڭ مىنگەنى ءالى دە اۋزىمەنەن قۇس تىستەيتىن جۇيرىك ەدى. سويتسە دە، بۇگىنگى ۇرىستان امان قۇتىلا المايتىنىن جۇرەگى سەزدى. جاۋىنان جەڭىلە باستاعاننان-اق قاشىپ قۇتىلاتىن توقتامىس بۇل جولى قارتايعانىندا بۇرىنعىسىنداي قاشىپ قۇتىلعىسى كەلمەدى. ءبىراق ءوز ءولىمىن قۇندى ءولىم ەتىپ ولۋگە بەل بۋدى. كۇنى بويى، سوعىس باستالعاننان بەرى ەدىگەنىڭ اڭدىعانى، قولعا تۇسىرگىسى كەلگەنى ۇلكەن بالاسى جالەلليددين مەن ەڭ كەنجەسى قادىربەردى ەكەنىن بىرنەشە رەت بايقاپ قالعان. ءقازىر دە ەدىگەنىڭ كوزدەگەنى، ءالى دە كەيىن شەگىنبەي، جاۋ شەبىمەن سالعىلاسىپ جۇرگەن وسى ەكى بالاسىنىڭ توبى ەكەنىن كوردى. توقتامىس ەندى ولۋگە بەل بۋدى. ءبىراق ءوز ولىمىمەن وسى ەكى بالاسىن اجالدان قۇتقارماق بولدى. ەڭ سوڭعى اكەلىك بورىشىمدى وسىلاي اقتايىن دەدى.
توقتامىس وزگە بالالارىنان سوناۋ ەر جۇرەك ەكى ۇلىن الابوتەن جاقسى كورەتىن. بۇلارعا حان تاعىن قالدىرا الماعانىنا ءوزىن ايىپتى سانايتىن. ەندى سول ايىبىن ءوزىنىڭ قانىمەنەن جۋماق بولدى. وسى ءبىر قاناتتى وي بويىنا قۋات، جۇرەگىنە ەرلىك بەردى. ول استىنداعى كەرتوبەلىن تەبىنىپ قاپ ۇرىس بولىپ جاتقان مايدانعا ساداق وعى جەتەر-جەتپەس جەرگە قىرىنداي كەپ، قارلىققان كارى داۋىسىمەن پارمەنىنشە ايقاي سالدى.
— ءاي، ەدىگە، قاتىن بولماساڭ، شىق بەرى جەكپە-جەككە! — دەدى.
بۇل داۋىستى جۇرتتىڭ كوبى ەستىدى. ەدىگە دە ەستىدى. ول داۋىس شىققان جاققا جالت بۇرىلىپ، جالعىز تۇرعان توقتامىستى كوردى. ەدىگە كەنەت قۋانىپ كەتتى...
— كانە، كارى قاسقىر، شىداپ ب ا ق! — دەدى داۋىستاپ.
ءسويتتى دە استىنداعى بوزويناعىن توقتامىس تۇرعان جاققا، كەشكى سۋىقپەن قاتقاق تارتىپ قالعان قىرقاعا قاراي باۋىرىن جازا سالدى.
ەدىگەنىڭ جەكپە-جەككە شىققانىندا اتىن بىلاي شاپتىرۋى ەجەلگى ادەتى. وسىلاي قارقىنداپ كەلىپ سويىلىمەن جاۋىن پەرىپ وتكەندە ول ادام تاس بولماسا شىداپ كورگەن ەمەس. لاقتىرعان تىماقتاي ات ۇستىنەن ۇشىپ تۇسەتىن. وسىلاي سويىلىمەن ەكى رەت ۇرۋعا ءبىر كەزدە تەك كەن-جانباي عانا شىداعان.
ەدىگەنىڭ بۇل كۇشىن توقتامىس جاقسى بىلەتىن. جانە وعان قارسى تۇرىپ كۇش سالىسار جاستان اسىپ كەتكەن. سوندىقتان قۇيىنداتىپ كەلە جاتقان ەدىگەنى ءسال كۇتىپ تۇردى دا، وزىنە تاياپ قالعان كەزىندە، كەنەت اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الدى دا، ىلديعا قاراي قاشا جونەلدى. بۇكىل ىبىر-سىبىردە الدىنا مال سالماعان، ءوp تەكەدەي ىرعىعان كەرتوبەل، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا سوزىلىپ ۇزاي بەردى. ەكى جۇيرىك ات ەندى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شاپتى. دەگەنمەن كەرتوبەل الىستاپ كەتتى. ول ساداق وعى جەتپەيتىن جەرگە ۇزاعان شاقتا توقتامىس ەندى ۇرىس مايدانى تۇسىنا قاراي قاشتى. امىرشىلەرىنىڭ جەتە الماسىن كورگەن ەدىگەنىڭ جاۋىنگەرلەرى وزدەرىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان توقتامىسقا لاپ قويدى. توقتامىس بۇلاردى دا سوڭىنان ەرتە، ەندى تىپ-تىكە الىستاعى ورمانعا بەتتەدى. گۋىلدەگەن توپ ەندى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شۇبىرا توقتامىستىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ەڭ الدىندا ەدىگەنىڭ ءوزى...
اكەلەرىنىڭ ايلاسىن ەڭ ءبىرىنشى جالەلليددين ۇقتى...
— باس قامشىنى كەيىن قاراي! — دەدى ول ىنىسىنە ايقايلاپ. سويدەدى دە ءوزى جانىنداعى جىگىتتەرىمەنەن جولىنداعى جاۋلارىن تاپتاي، الىستاعى ورمانعا قاراي اتتارىن سالدى.
نامىسقوي قادىربەردى اكەسىن جاۋ قولىنا تاستاپ كەتكىسى كەلمەي، ەدىگە جىگىتتەرىنىڭ سوڭىنان ۇمتىلا ءتۇستى دە، اكەسىنىڭ جاۋ توبىنان وزىپ بارا جاتقانىن كورىپ، اتىنىڭ باسىن بۇرا سالا، اعاسىنىڭ ارتىنان شابا جونەلدى.
بۇلارمەن ۇرىسىپ جاتقان ەدىگەنىڭ جىگىتتەرى ولاردى ءسال قۋىپ كەلدى دە، الدارىندا كوك مۇز بوپ قاتا باستاعان تەلەگەي-تەڭىز قار سۋىن كورىپ، بىرتە-بىرتە توقتاپ، كەيىن قايتتى.
توقتامىستىڭ سوڭىنداعى ەدىگە ءبىر ءسات كەيىن بۇرىلىپ ورمانعا شاۋىپ بارا جاتقان جىگىتتەردى كوزى شالدى. كارى تارلان توقتامىستىڭ ويىن جاڭا عانا ءتۇسىندى. جەر قاتا اڭعا شىققان كەزدەرىندە جاس بولتىرىكتەرىن قۇتقارامىن دەپ كارى كوكجالداردىڭ اڭشىنى سوڭىنان ەرتىپ، اپانىنان اۋلاق جاققا قاراي قاشاتىنىن تالاي كورگەن.
كەيىن بۇرىلىپ، توقتامىس بالالارىنىڭ سوڭىنا تۇسۋگە كەش قالعانىن ەدىگە دە ءبىلدى. ەڭ بولماسا، كارى كوكجال، سەنى سوعىپ الايىن دەپ توقتامىستى قۋا بەردى. استىنداعى بوزويناعى بەرى شىققان سايىن قىزىپ، ۇزاققا شابار جۇيرىك ەدى.
سويتكەنشە، بۇل ەكەۋىنەن سوڭىنداعى توپ كوز جازىپ قالدى. ءبىر مەزەت قاراڭعى ءتۇسىپ، ىمىرت كەلدى. ەدىگەنىڭ جاۋىنگەرلەرى دە الدارىنداعى ەكى اتتىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي، بىرتە-بىرتە بارىپ توقتاپ، شوعىرلانىپ بىرگە جينالا باستادى. ال بوزويناعى ابدەن قىزىپ العان ەدىگە، توقتامىستىڭ كەرتوبەلىنىڭ سوڭىنان قالمادى. ىمىرت ۇيىرىلە، قاراڭداعان كەرتوبەل مەن بوزويناقتىڭ اراسى جاقىنداي ءتۇستى. ەندى اتىنىڭ بۇدان ءارى شابا المايتىنىن تۇسىنگەن توقتامىس ءبىر ءسات كەرتوبەلىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، بوزويناعىن ارىنداتىپ ۇستىنە كەلىپ قالعان ەدىگەگە كوك نايزاسىن قارسى توسىپ تۇرا قالدى. ءبىراق نايزاسىن تۇيرەپ ۇلگىرمەدى، ەدىگە سول شاپقان بويى الدىنداعى قاراڭداعان ادامدى سويىلمەنەن پەرىپ ءوتتى. توقتامىس انانداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. كوزى قاراۋىتىپ بارا جاتىپ، كوپ جىلدان بەرى ويىنان شىقپاي جۇرگەن وكىنىشى تاعى ەسىنە ءتۇستى. «شىركىن-اي، سول جولى نەگە شىقپادىم جەكپە-جەككە!» دەدى ول ىڭىرسي. ول انا جىلى كەن-جانباي ەمەس، ەدىگەگە ءوزى نەگە جەكپە-جەككە شىقپاعانىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن وكىنىشتى. ولسە دە الىسىپ ولەتىن ەدى عوي، قازىرگىدەي بويىنان قۋاتى كەتكەن كەزى ەمەس.
توقتامىس ەڭ سوڭعى رەت ەسى كىرگەندە، كەۋدەسىندە وتىرعان ەدىگەنىڭ تاماعىنا جالاڭاش قانجارىن تاياي بەرگەنىن كوردى. دۇنيەدە ەڭ قىمبات التىن تاق تا، يران ب ا ق تا ەمەس، ادامنىڭ ءومىرى ەكەنىن كەنەت ءتۇسىنىپ: «ۋا، دۇنيە-اي!» دەپ، ەڭ اقىرعى رەت ىشقىندى دا قانجار تاماعىن ورىپ جىبەرگەندە ءوز ۇنىنە ءوزى تۇنشىعىپ، قىر ەتە قالدى.
توقتامىستى ەدىگەنىڭ ولتىرگەنىن ۇزىن قۇلاق سول كۇنى-اق بۇكىل ءداشتى قىپشاققا جايدى.
بىرەۋ قۋاندى، بىرەۋ كۇيىندى.
تەك جانەكە-بەگىم عانا:
— انتىڭ بوزعان وڭبايدى دەيتىن ەدى، ەدىگە مىرزا، سەن دە ۇزاق جۇرمەسسىڭ،— دەگەن.
جوق، جانەكە قاتەلەسكەن ەدى. ەدىگە بۇدان كەيىن دە ءبىراز جىل ءومىر ءسۇردى.
ەدىگە توقتامىستى ءولتىرىپ، بالالارىن قولىنا تۇسىرە الماي، اسكەرىن شۇبىرتىپ ءداشتى قىپشاققا قايتتى. ال توقتامىس بالالارى جان-جاققا تارادى. جالەلليددين مەن كەرىمبەردى رۋسسياعا قاشتى. قۇنجاق سۇلتان، جاپپاربەردى، قادىر-بەردى ءبىر كەزدە اكەلەرى توقتامىس العاشقى رەت حان تاعىنا وتىرعان سىعاناققا قاراي بەتتەدى.
حورەزمدى الىپ توقتامىستى ءولتىرىپ، التىن وردانىڭ شىعىس جاعىنداعى كوڭىلگە العان ءبىراز ىستەرىن ورىنداپ ەدىگە ەندى ەدىل — جايىققا قايتتى. ءبىراق ءداشتى قىپشاقتىڭ جايىق وزەنىنە دەيىنگى ەلدەرىن ارالاپ، كەي ايماقتاردىڭ امىر-تورەلەرىن اۋىستىرىپ، حالىقتىڭ اسكەرگە بەرەتىن الىم-سالىقتارىن جيناتىپ، جاڭادان قوسىندار قۇرىپ، حان ورداسىنا جەتكەنشە جىلدان ارتىق ءجۇرىپ قالدى. ەدىگە قايدا جۇرسە دە قانداي ءتارتىپ ورناتپاسىن، قانداي زورلىق ىستەمەسىن تەك التىن وردانى كۇشەيتۋ ءۇشىن ىستەدىم دەپ ويلايتىن. كەيدە تەگەۋرىندى تىزەسى حالىققا دا، حان تۇقىمىنا دا قاتتى باتاتىن. ءبىراق ول ءبۇيتىپ قاتۋلانا بەرسە كەشەگى ءوزىن قولداعان جۇرتتىڭ، ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى وزىنەن بەزىپ كەتەرىن تۇسىنبەگەن-دى. ال حان تۇقىمدارى، كەشەگى سوڭىنا ەرگەن بەكزادالار، ەدىگەدەن الدەقاشان كونەكتەرىن سىرتقا سالا باستاعان. ونى التىن وردانىڭ ءامىر ءال-مۇراسى دەۋدىڭ ورنىنا نوعايلى تايپاسىنىڭ ۇلىس باسشىسى دەۋگە اينالعان. راسىندا دا، ەدىگەنىڭ التىن قازىعى وسى نوعايلى ەلى ەدى. ەدىگە يت، ياعني 1407 جىلىنىڭ قىسىن ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى شەنىندەگى ءوز ۇلىسى نوعايلى ەلىندە وتكىزدى. كۇن جىلىنا باستاعان كەزدە عانا وردا استاناسى جاڭا سارايعا بارماق بولدى. بۇكىل التىن وردانىڭ ءامىر-المۇراسى بولعاندىقتان، ءبارى اسكەرىن وردا توڭىرەگىندە جيناپ جاڭا سوعىسقا دايىندالۋدى ويلادى.
ءبىراق ەدىگەنىڭ كۇتپەگەن جەرىنەن سوعىس ەرتە باستالدى. شادىبەك حان سوناۋ تەمىر-قۇتلىقتىڭ جاس توقالىن وزىنەن تارتىپ اكەتكەن تۇنىنەن باستاپ، ەدىگەدەن قۇتىلماق بولعان. ونىڭ بەر جاعىندا، ەدىگەنىڭ باسا-كوكتەپ، بۇكىل التىن وردانى ءوزى بيلەپ، بۇنى ويىنشىق حان كورگەنى شادىبەكتىڭ ولەردەي نامىسىنا تيگەن. قورلانعان. اقىرى ەدىگەنىڭ ۇزاق ۋاقىت وردادا بولماعانىن پايدالانىپ، شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ بوتەن بەكزادالارىمەن كەلىسىپ، كەلە جاتقان ءامىر ول مۇراعا قارسى شىقپاق بولعان. ءبىرتالاي اسكەرمەن قارسى شىققان دا. ءبىراق ەدىگە بۇنى ءبىلىپ قالىپ، شادىبەك اسكەرىن ويلاماعان جەردەن كوپ بۇرىن شاپتى. التىن وردا حانى بىردەن جەڭىلدى. ەندى ول بالا - شاعاسىن الىپ، جان ساۋعالاپ، ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى دەرمەنت ءامىرى شەيح يبراگيم جەرىنە قاشتى. ەدىگە قالىڭ اسكەرىمەنەن حان ورداسىنا كەلدى. التىن وردا حانى ەتىپ قۇتلىق-تەمىردىڭ ءۇشىنشى بالاسى، ءوزى كوپتەن باۋلىپ جۇرگەن بولاتتى حان كوتەرتتى.
سودان كەيىن بارىپ كوپ جىلعى ويى ماسكەۋ جورىعىنا دايىندالا باستادى.
ەدىگە، التىن وردانىڭ ءىسىن جوندەۋگە ءارقاشاندا توقتامىستى ۇلگى ەتكەن. بۇ دا سونداي زورلىقشىل، قياناتشىل بولعان. بۇ دا كەرەك كەزىندە قۋلىققا، سۇمدىققا وپ-وڭاي بارا العان. وپاسىزدىق دەگەندى، التىن ورداعا ءتيىمدى بولسا ادىلەتتىلىك دەپ قاراعان. قىسقاسى، توقتامىس ءتارىزدى، تەك التىن وردانىڭ ۇستەمدىگىن عانا كوزدەگەن. ال شارۋاشىلىعى، ونەر-بىلىمى، ساۋدا-ساتتىق، تابىسى، ەڭبەك ءونىمى، كورشى ەلدەرىنەن كوپ كەيىن قالعان التىن ورداعا، ەجەلدەن ۇستاپ كەلە جاتقان جول — وزگە ەلدەردى شاۋىپ، توناپ وردانى كۇشەيتۋ جولى ءدال بۇگىنگى كۇننىڭ ساياساتىنا ءتىپتى كەلمەيتىن. ويتكەنى، وزگە ەلدەر، اسىرەسە ورىس جۇرتى مەن ليبكە كنيازدىگى التىن وردانىڭ دەگەنىنە كونبەيتىن كۇيگە جەتىپ قالعان.
ال بۇل تۇستاعى رۋسسيا ءالى دە بولەك-بولەك كنيازدىك بولا تۇرعانىمەن اسكەري ونەرى دە، اۋىل شارۋاشىلىعى دا، قالا ونەركاسىبى دە دامىعان ۇلكەن ەلگە اينالعان.
ەگەر وسى ەكى ەل — ليبكە مەن رۋسسيا بىرىگىپ، التىن ورداعا قارسى شىعار بولسا، كوشپەندىلەردىڭ وسى ءبىر زورلىقشىل مەملەكەتىنىڭ بۇدان ءارى ءومىر ءسۇرۋى ەكىتالاي ەدى.
ءبىراق التىن وردانىڭ باقىتىنا قاراي، بۇل ەكى ەل ءازىر بىرىكپەدى.
اسىرەسە ليبكە كنيازدىگى رۋسسياعا قاراما-قارسى ساياسات ۇستادى. ليبكەنىڭ بۇل كەزدەگى ۇلى كنيازى ۆيتوۆت التىن وردامەن ارادا قانداي ماسەلە بولسا دا، ماسكەۋسىز جەكە شەشۋگە تىرىسقان. بۇل كەزدە ۆيتوۆت حەرمان كيبەنىڭ كۇنگەي جاعىن تەگىس الىپ بولعان. ول ءالى دە التىن وردانى وزىنە قاراتىپ، سول ارقىلى ورىس ەلىنىڭ باتىس كۇنگەي، كۇنگەي-شىعىس جەرلەرىن ءوز كنيازدىگىنە قوسۋدى ارمان ەتكەن.
ال ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچ ليبكەنىڭ بۇل ساياساتىنا قاراما-قارسى، التىن وردانىڭ كۇشەيە باستاعانىنا قاراماي، ونىمەن ساناسۋىن قويعان. بۇل ارينە، ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ ءوسىپ قالعانىنىڭ بەلگىسى ەدى.
سول سەبەپتەن بولات حان التىن وردا تاعىنا وتىرىسىمەن ەدىگەنىڭ اقىلى بويىنشا ورىس كنيازدەرىنە بۇرىنعىداي باس ءيىپ، التىن ورداعا وزدەرىن باعىنىشتى ساناپ، ءوزارا تالاستىرىپ شەشۋگە جانە كنيازدىكتەرىن بيلەۋگە جارلىق الۋعا، تارتۋ-تارالعىسىمەنەن حان الدىنا كەلىپ تۇرۋلارىن تالاپ ەتكەن. بۇل تىلەككە ورىس كنيازدەرى كوڭىل بولمەگەن، قابىلداماعان. تەك تۆەر كنيازدىگىنە تالاسقان يۆان ميحايلوۆيچ پەن يۋريي ۆسيەۆولودوۆيچ تۆەرسكييلەر عانا ەدىگە مەن بولات حانعا كەپ جۇگىنگەن. التىن وردا يۆان ءميحايلوۆيچتى جاقتاپ جارلىق بەردى. ارينە، كنياز يۆان ميحايلوۆيچ ەدىگە مەن بولات حانعا راقمەتىن ايتتى. ءار كەزدە التىن وردانى جاقتايتىن بوپ ۋادەسىن بەردى.
ەندى ەدىگە توقتامىستىڭ ساياساتىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. ليبكە مەن ماسكەۋ كنيازدەرىنىڭ اراسىنا تىكەلەي وت سالدى. ماسكەۋ كنيازىنە «ۆيتوۆت ورىس جەرىنىڭ ءبىرازىن الىپ قويدى، كنياز ۆاسيليي دميترييەۆيچ بۇنى كورمەي مە، قالاي شىداپ وتىر؟ ۆيتوۆتپەن سوعىسسىن، وندا التىن وردا دا بوس قالمايدى. اسكەرىن قوسادى» دەپ حابار سالدى.
ءوز ءسوزىن دالەلدەگىسى كەلگەندەي ەدىگە ليبكە جەرىنە جورىققا بولات حاندى جىبەردى. ول ءارى بارماي حەرمان كيبەنىڭ بەر جاعىنداعى پوسەلكەلەردى شاۋىپ، كەيىن قايتتى.
ال ليبكە كنيازى ۆيتوۆتقا جاسىرىن: «سەن ەكەۋمىز دوس بولايىق. ال سەن ءوزىڭنىڭ كۇيەۋ بالاڭ ماسكەۋ كنيازى ۆاسيليي دميترييەۆيچتەن ساقتان. ول ءوز جەرى از بولعانداي بوتەن جۇرتتىڭ جەرىنە كوز تىگۋدە. سەنىڭ جاعىندا بولىپ كورىنگەنمەن جەرىڭە قىزىعىپ ءجۇر. ساعان قارسى شىعىپ، ءوزىڭدى تۇتقىنداپ، جەرىندى توناۋ ءۇشىن ماعان دا، وردا حانىنا دا التىن، كۇمىسىن اياماي توگۋدە»،— دەپ حات جازدى.
سويتە تۇرىپ، كنياز ۆاسيليي دميترييەۆيچكە «بار جەرىڭدى ۆيتوۆت الماي تۇرىپ، ونى ءوزىڭ شاپ» دەدى. اقىرى ەدىگە ءوزىنىڭ دەگەنىنە ماسكەۋ كنيازىن كوندىردى. كنياز ۆاسيليي دميترييەۆيچ التىن وردانىڭ جىبەرگەن جاساقتارىن قوسىپ، كوپ اسكەرمەنەن ليبكەگە اتتاندى. ار جاعىنان ۆيتوۆت قارسى شىقتى. ەكى اسكەر ۇزاق سوعىستى. كوپ ادام ءولدى، بىرنەشە قالا، پوسەلكەلەر شابىلدى، ەكى جاقتان ۇلكەن شىعىنعا ۇشىرادى. ەكى قوشقاردى «ۇر-ريت، ۇر-ريت، سوق، سوق!» — دەپ سۇزىستىرگەن التىن وردا عانا پايدا تاپتى.
ەدىگە بۇنىمەنەن قويمادى. ەندى ول وزىنە باس جاۋ ساناعان ماسكەۋ كنيازدىگىن ءبىرجولاتا قۇرتپاق بولدى. ءبىراق وعان: «كنياز ۆاسيليي، بولات-سۇلتان حان وردانىڭ ۇلى كۇشىمەنەن ۆيتوۆتقا اتتانعالى جاتىر. سەنىڭ جەرىڭە ىستەلگەن قياناتتىڭ ءوشىن الماق، بۇل جاقسىلىقتى سەن ۇمىتپاسسىڭ» دەپ ۇلى كنياز ۆاسيليي دميترييەۆيچكە ەلشى جىبەردى.
وسىنىڭ الدىندا عانا «ەدىگە ماسكەۋگە جورىققا شىقپاق دەگەن ورىس جەرىندە تاراعان حابارعا ەندى كنياز ۆاسيليي دميترييەۆيچ سەنبەدى. الدانىپ قالدى. سول سەبەپتەن شەجىرەشى كىتابىنا وكىنىشپەن «ۇلى كنياز ۆاسيليي دميترييەۆيچ ەڭ بولماسا از اسكەر جيناپ تا ۇلگىرمەدى!» دەپ جازدى.
بۇل تىشقان، ياعني 1409 جىلى ەدى. جەلتوقساننىڭ اياق كەزى. تاعى باتىسقا قاراي بورت-بورت جەلگەن ءداشتى قىپشاقتىڭ توقپاق جەل، قۇشاق قۇيرىق مىرتىق جىلقىسى. نايزالارىن، ساداقتارىن ارقالارىنا تاڭعان، ايبالتا، شوقپارلارىن تاقىمدارىنا باسقان، قورامسالارىن ەردىڭ باسىنا ىلگەن، تاستاي بوپ تۇيىنگەن كوشپەندىلەردىڭ جىگىتتەرى، جاۋار كۇندەي تۇنەرىپ، ءۇن-تۇنسىز كەلە جاتىر... جەر كوكتى الىپ كەتكەن اسكەر. ءار قوسىن الدىندا ءوزىنىڭ ءامىرى، باتىر، ءبيى...
ءبارىنىڭ الدىندا التىن وردانىڭ التىن تۋىنىڭ استىندا جالقۇيرىعى جەرگە شۇباتىلىپ جاتقان، تايلاقتاي تەڭبىل تۇلپار مىنگەن، كوك ساۋىتتى ەدىگە.
ونىڭ سۋىق تۇرىندە بۇل جولى ءبىر وراسان شاتتىقتىڭ ءىزى بار.
جازىقسىز جۇرتتى قىرۋعا بارا جاتقانىنا قۋانا ما؟
الدە بولات حان ليبكەگە اتتاندى دەپ ماسكەۋ كنيازىن الداپ، قاپى قالدىرعانىنا ماز-مەيرام با؟
سورلى ماسكەۋ كنيازى! وعان وسىدان اي بۇرىن دوس-جار ادامدارى «ەدىگە ماسكەۋگە اتتانادى» دەپ حابار بەرگەن. سوعان قاراماي ول نەگە قاپى قالدى؟
دوستارىنا سەنبەي، قاستارىنا قالاي سەندى؟
ەدىگەدەن كەيىن، ءار قولدىڭ جاسىل، اق، قىزىل، كوگىلدىر ءتورت جالاۋىنىڭ استىندا ۇز-تەمىردىڭ بالاسى ابايدىڭ نەمەرەسى يبراگيم-وعلان، بولات حاننىڭ بالاسى — ون التى جاسار، بويىنىڭ تاپالدىعىنا قاراي، ۇلكەن مۇحاممەدتەن ايىرۋ ءۇشىن ادەيى كىشى مۇحاممەد دەپ اتالعان مۇحاممەد وعلان، ءالي وعلان، بۇلارمەن قاتارلاسا ەدىگەنىڭ ءوزىنىڭ ال قىزىل جالاۋىنىڭ استىندا التىن وردا بيلەۋشىسىنىڭ قوس ارلانى نۇريددين مەن مانسۇر كەلە جاتىر.
وسى تۇستاعى وقيعانىڭ كوبىنە قاتىسىپ جۇرگەن ەركىلى بەردى جوق. ەدىگە ونى كنياز يۆان ميحايلوۆيچكە ماسكەۋ تۇبىنە — «زەڭبىرەكتەرىمەن جانە كۇكىرت دارىسىمەن اتىلاتىن مىلتىقتى جاساقتارىمەن جەتسىن» دەپ بۇيرىق بەرىپ، تۆەرگە جىبەرگەن. بۇلاردان كەيىن قوسىن-قوسىن بوپ جەر قايىسقان قالىڭ قول.
دۇنيە ءجۇزىن توپان سۋىنداي كوشپەندىلەر جاۋىنگەرلەرى باسىپ كەتكەن.
ەدىگە ەكىنشى ۆاسيليي، دميترييەۆيچتىڭ، توقتامىستىڭ بالالارى جالەلليددين مەن كەرىمبەردىنى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، بولات حاننىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەگەنىنە وتە اشۋلى ەدى.
ول ورىس جەرىنە كىرىسىمەنەن-اق، جالعىز ماسكەۋ كنيازدىگىن عانا ەمەس، جولىندا تۇرعان بوتەن قالالارىن، پوسەلكەلەرىن اياماي توناۋعا اسكەرىنە بۇيرىق بەردى.
تاعى دا بۇكىل ورىس دالاسىن ءورت الدى.
ەدىگەنىڭ بۇل جولعى قاتىگەزدىگى باتۋ قاتىگەزدىگىنەن دە اسىپ ءتۇستى. اقساق تەمىردىڭ قانىشەرلىگىمەن تەڭەسىپ قالدى.
ەگەر ورىس ادامىنا اياۋشىلىق ىستەگەن قىپشاق جىگىتى بولسا، تابانىندا ونىڭ ءوزىن قىلىشپەن شاپتىرىپ ءولتىرتتى.
بۇنى كورگەن قىپشاق جىگىتتەرىنىڭ وزدەرى جاعاسىن ۇستادى.
ءبىراق نەگە بۇيتەمىز؟ جازىقسىز ەلدى نەگە قانعا بوياپ جاتىرمىز؟ — دەپ ەشقايسىسى سۇراق قويمادى.
سۇراق قويعانى بولسا، ەدىگە ءوز قولىمەنەن شاۋىپ ءولتىردى.
ول قانعا ابدەن قۇنىعىپ الدى.
ورىس ەلىن التىن ورداعا كۇشپەنەن، زورلىقپەنەن قايتادان كوندىرەمىن دەپ جانتالاستى.
ءبىراق ورىس ەلى بۇرىنعى ەلى ەمەس ەدى، وعان ەندى قۇر ساداقپەن، نايزامەن ەشتەڭە ىستەي المايتىنسىڭ.
«زەڭبىرەكپەن، مىلتىقپەنەن كەل» دەپ بۇيىرعان تۆەر كنيازى يۆان ميحايلوۆيچ كەلمەي قالدى. اكەسى ميحايل سەكىلدى تۋعان جۇرتىنا وپاسىز اتانعىسى كەلمەدى.
مىنە، وسىنداي جاعدايدا ەدىگە ەكى ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرىمەن ماسكەۋدى قورشادى. قالانىڭ جان-جاعىن توناپ، ورتەدى. ءبىراق ماسكەۋگە كىرە المادى. ەكىنشى ۆاسيليي كنيازدىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى، قورىقپايتىن باتىرلىعى ءۇشىن جۇرتى ەرجۇرەك دەپ اتاعان ۆلاديمير اندرەيەۆيچ حرابرىيدىڭ باسقارۋىمەن ماسكەۋلىكتەر، ۇلكەن-كىشىسى قالماي، قالاسىن قورعادى. ماسكەۋدىڭ جان-جاعىنان ور قازىپ، قورعان تۇرعىزىپ، ولارعا زەڭبىرەكتەرىن-تيۋفاكتارىن قويىپ، گۇرسىلدەتىپ وق جاۋدىردى. قالانىڭ ىشىنە جاۋىن كىرگىزبەدى. وسى ۇرىسقا كەشەگى اكەسى توقتامىس شاپقان ماسكەۋدى قورعاۋعا ونىڭ بالالارى جالەلليددين مەن كەرىمبەردى دە قاتىستى. ەكىنشى ۆاسيليي بۇرىن بۇلاردى ەدىگە مەن بولات حانعا، ءتۇبى التىن ورداعا قارسى پايدالانباق بوپ بەرمەي قالسا، ەندى ولاردىڭ ەرلىگى، وزدەرىنە كورسەتكەن جانقيارلىق كومەگى ءۇشىن، اكەلەرىنىڭ تاعىن قايتارىپ بەرۋگە جاردەمدەسپەك بولدى.
ءبىراق بۇل ەكەۋى سوڭىنان كنيازدىڭ بۇل جاقسىلىق ويىن باسقاشا ءتۇسىندى. وپاسىزدىقتى ەڭ الدىمەنەن وزدەرى ىستەدى. ال بۇل جولعى ۇرىس ۇزاققا سوزىلدى. ەدىگە قايتسەم دە دەگەنىمە كوندىرەم دەپ ماسكەۋدى قورشاپ تۇرىپ الدى.
بيىلعى جىل، ماسكەۋ جەرىنە وتە اۋىر جىل بولدى. جاز بويى جاۋىن جاۋماعان، كەنەزەسى كەۋىپ قاتىپ قالعان جەرگە ەگىن شىقپاعان. ونىڭ ۇستىنە سۇزەك اۋرۋى كەلىپ، ءبىراز جۇرتتى ءولىم الىپ كەتكەن. بۇل از بولعانداي، وسىنداي اپاتتاردىڭ ۇستىنە اقپاننىڭ ۇزدىك-ۇزدىك سوققان قارلى بورانىمەن بىرگە، ىزعارى تەمىردەي قارىعان قالىڭ اسكەرمەن ەدىگە كەلدى.
وسىنىڭ بارىنە شىداعان، قارسى تۇرا العان ورىس حالقى، قانداي ەر جۇرەك، تاباندى حالىق ەدى!
ال ەدىگە دەگەنىنە كونبەگەن ماسكەۋدى، جان-جاعىنان تەمىر شەڭبەردەي قىسىپ الىپ، سىعىپ، تۇنشىقتىرىپ جەڭبەك بولدى.
ماسكەۋلىكتەر سوندا دا قايىسپادى.
ەدىگە تەمىر شەڭبەرىن قىسا ءتۇستى.
ەگىنى ءجوندى شىقپاعان ەل، ەندى استىعى جەتپەي قىسىلۋعا اينالدى.
مىنە وسىنداي كەزدە، ەدىگە:
«ەشتەڭەگە ايالداماي، اسكەرىمەن تەزىرەك ورداعا جەتسىن» دەگەن وردادا قالعان بولات حاننان حابار كەلدى. ەدىگە بۇل جاقتا جۇرگەندە، وردانىڭ باسىنا ۇلكەن ءقاۋىپ تۋعان ەكەن.
وسىنداي حابار العان ەدىگە، امال جوق، كەيىن قايتپاق بولدى. ءبىراق بۇنىسىن ورىس كنيازدەرىنەن جاسىرىپ، ماسكەۋلىكتەرگە ءۇش مىڭ سوم تولەسەڭدەر قالالارىڭا تيمەيمىن، كەيىن شەگىنەمىن دەدى.
ال قىس بولسا، كۇننەن-كۇنگە كۇشەيە تۇسكەن.
قىس پەن ەدىگە قاھارىنا بىردەي شىداۋعا الدەرى جەتپەگەن ماسكەۋلىكتەر، قالتا -قۇمىرالارىنىڭ تۇبىنە دەيىن قاعىپ، ەدىگەگە ءۇش مىڭ سوم تاۋىپ بەرگەن.
ماسكەۋدىڭ ءوزىن الا الماعانىمەن جان-جاعىن ءورت جالاعانداي ەتىپ تيپىلداپ، كوپ ولجامەن قاڭتاردىڭ اياق كەزىندە ەدىگە ورداعا قايتتى.
توقتامىستىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان بەس بالاسىن قوسقاندا ون توعىز ۇلى، جەتى قىزى بولاتىن. قىزدارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى اتاقتى باتىر، امىرلەرگە شىققان.
وسىلاردىڭ ءبىرازى جينالىپ، قاراماعىنداعى جۇرتتان ەلۋ مىڭعا جۋىق جاساق قۇرىپ، ەدىگەنىڭ جوعىندا بولاتتان حان تاعىن تارتىپ الماق بولىپ، وردا-سارايعا ءقاۋىپ تۋدىرعان.
ولاردىڭ بۇل ەرەۋىلدەرى ەدىگەگە دە قارسى ەرەۋىل ەدى.
بولات حان وردا كۇزەتىندەگى بار اسكەرلەرىمەن بۇلىكشىلەرىمەن سوعىسىپ جاتقان.
سول كەزدە اقپاننىڭ تۇتەگەن اق بورانىنا قاراماي وردا-سارايعا ەدىگە جەتتى.
ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرگە توتەپ بەرە المايتىنىن بىردەن تۇسىنگەن توقتامىستىڭ بالالارى تىم-تىراقاي ەلدى-ەلىنە قاشتى.
وردا تاعى ءبىر اپاتتان امان قالدى.
بۇل ەرەۋىل توقتامىستىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ قايتادان ەلەۋلى كۇشكە اينالىپ قالعانىن بايقاتتى.
بۇنى تۇسىنگەن ەدىگە قىس بويى جەڭىل-جەلپى قوسىندارىن جىبەرىپ توقتامىستىڭ بالالارىمەن، كۇيەۋ بالالارىنىڭ ايماقتارىن، وعان قوسىلعان اۋىلداردى جازاعا تارتتى. اياۋشىلىقتى بىلمەدى، ەشتەڭەگە قارامادى، تاعى قاتىگەزدىگىن كورسەتتى، تاعى جۇرتتى قان قاقساتتى.
بۇل قىلىعى حان تۇقىمدارىن عانا ەمەس، قارعا تامىرلاس جاي جۇرتىن دا ۇركىتتى. ەدىگەگە كوپ ەل قىرىن قاراي باستادى.
بۇلىك ويلاماعان جەردەن شىقتى.
التىن وردا حاندارىنىڭ وزبىرلىعىنان، قياناتىنان، ءوزارا قىرعىن-تالاستارىنان، تايپانى تايپاعا ايداپ سالۋ قىلىقتارىنان ابدەن بەرەكەسى كەتكەن، كەي جاعدايلاردا ەل بولۋدان دا ايرىلا باستاعان ءداشتى قىپشاق جۇرتى ەدىگەنىڭ سوڭىنا ەرگەندە بۇل بىزگە قولايلى بولادى دەپ ويلاعان. قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن بۇل شىڭعىس ۇرپاعى ەمەس قوي، قارادان شىققان ءوزىمىزدىڭ قانداسىمىز عوي دەدى. التىن وردانىڭ نەگىزگى كۇشى ءداشتى قىپشاق وسىلاي شەشىپ، سوڭىنان ەرگەن سوڭ ەدىگە ازۋى التى قارىس توقتامىستى دا جەڭە العان. بيلىك قولىنا تيگەننەن كەيىن ەدىگە العاشقى كەزدە ءادىل بولىپ، حالىق كوڭىلىنەن شىعۋعا تىرىسقان. سوندىقتان دا ونى جۇرت «ەل قامىن ويلاعان ەدىگە» دەپ دارىپتەگەن.
ال ۇزاق جىلدار بويى سوعىسىپ، ۇرىس، شابۋىلدان قاجىعان، كەيدە ءتىپتى جالعىز بالاسىنان ايرىلعان جۇرتتىڭ وزدەرى سوڭىنان ەرگەن ەدىگەسىنەن ەڭ الدىمەن كۇتكەنى تىنىشتىق، بەيبىت ءومىر ەدى.
ءبىراق ولاي بولماي شىقتى.
كوپ جۇرگەن جىلان اياعىن كورسەتەدى، كوپ جورعالاعان جورعا شالىسىنان تانادى. ال بيلىك دەگەن ول ءبىر اساۋ تۇلپار، اۋىزدىقتاپ دۇرىس مىنە الماساڭ، بوي بەرمەي، الىپ-قاشىپ تاسقا سەنى ۇرىپ كەتۋى دە وپ-وڭاي.
ال ەدىگە وسى تۇلپاردىڭ ۇستىنە مىنگەن كۇننەن-اق، ونى اۋىزدىقتاي ۇستاپ، بابىنا قاراي جوندەپ جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا شاپقان ۇستىنە شاپقىسى كەلە بەردى.
نەعۇرلىم دارەجە، داڭقى وسكەن سايىن، سوعۇرلىم وسە ءتۇسسىن دەدى.
تەنتەكتى تەنتەك دەسەڭ بوركى قارا قازانداي بولادى. ايلاكەر، ەر جۇرەك، كەشەگى ادىلەتتى سانالعان ەدىگە ەندى وسى تەنتەككە ۇقساي باستادى.
ال دارەجە، داڭق ءوسۋى تەك سوعىس ارقىلى كەلەتىن و زاماندا. كەشەگى ەدىگەدەن تىنىشتىقتى، بەيبىتشىلىكتى تىلەگەن جۇرت، ونىڭ ات ۇستىنەن تۇسپەي، بىرەسە قىرىمعا، بىرەسە ماسكەۋگە، بىرەسە حورەزمگە اتتانىپ، ءتىپتى تىنىش دەگەندە وزىنە الا كوز ءداشتى قىپشاقتىڭ كەي اۋىلدارىن شاۋىپ، حالىقتىڭ ابدەن مازاسىن العانىن كورىپ، ەندى ەدىگەدەن سۋىنا باستادى، وعان ۇركە قارادى...
بۇدان بوتەن جۇرت نارازىلىعىن تۋدىرعان ەدىگەنىڭ تاعى ءبىر قىلىعى بولدى. حالىققا بىردەي قاراۋ تەك دانىشپانداردىڭ ۇلەسى. ەدىگە، ارينە، دانىشپان ەمەس ەدى. ايلاكەر، ەر جۇرەكتىلىگىنە قاراماي، و دا كوپتىڭ ءبىرى بولاتىن. جۇرتقا بىردەي قاراۋعا ونىڭ دانىشپاندىعى جەتپەدى. توقتامىس، شىڭعىس ۇرپاعىن، ءوز بالالارىن، تۋىس-تۋعانىن، ءوزىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرگەندەردى الدىڭعى شەپكە قويسا، وردا تىرەگى ەتسە، بۇل ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋدە ەڭ الدىمەنەن بۇل تۇستاعى كوپ شاڭىراقتى ماڭعىت تايپاسىنا سۇيەندى. جەردىڭ شۇرايلىسىن دا وسى نوعايلى جۇرتىنا بەردى، كولدىڭ تۇزسىزىن دا، سۋدىڭ تۇششىسىن دا بۇلاردان ايامادى. ءوزىنىڭ نەگىزگى اسكەري تىرەگى دە وسى ماڭعىت سويىلكەرلەرى بولدى.
مۇنى كورگەن قالىڭ قىپشاق، كۇرەسەيىن دەسە قورىقتى، ىشتەن تىنىپ جۇرە بەردى.
ءبىراق شىنى كۇندە ەمەس، ءبىر كۇنى عانا سىنادى. حالىقتىڭ شىدامدىعى دا بىتەتىن كۇن تۋادى. ىشتەن تىنىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ شىدامدىلىعى تاۋسىلاتىن وسى تۇستا — ءبىر وقيعا بولدى. بالالارىن التىن وردا اسكەرىنە بەرگىسى كەلمەگەن جايىق بويىنداعى الشىننىڭ ءبىر اۋىلىن، ەدىگەنىڭ قاندى كوز سوتقارلارى قىرىپ كەتىپتى دەگەن سۋىق حابار كەنەت دۇڭك ەتە قالدى.
ءدال وسىنداي ءبىر سەبەپتى كۇتىپ جۇرگەن ەدىل — جايىق ورتا شەنىندەگى قىپشاقتىڭ قالىڭ اۋىلى ەلەڭ ەتە ءتۇستى. مىنە ويلاماعان جەردەن بۇلىك وسىلاي باستالدى.
قولىنا سويىل، باقانىن ۇستاعان، تۇيەلى-اتتى يىنتىرەسكەن حالىققا كەنەگەس رۋىنىڭ اقساقالى قارت اقتايلاق بي:
— حان بيلىگى دەگەن تۇيەنى تۇگىمەن جۇتار الپىس قۇلاشتى اجداھا،— دەدى ەكى قولىن بىردەي كوككە كوتەرىپ.— ونىڭ جاندى جەرى باسى — التىن وردا... ەگەر قياناتتان قۇتىلعىڭ كەلسە، ەڭ الدىمەنەن سول حان وتىرعان وردانى قۇرت. ءبىراق ونى قۇرتۋ ءبىر كەنەگەستىڭ قولىنان كەلمەيدى. بەس ساۋساق جۇمىلسا جۇدىرىق بولادى. بەس تايپى ەل بىرىكسە قۇدىرەتكە اينالادى. حان ورداسىن كۇيرەتۋ ءۇشىن بۇكىل ءداشتى قىپشاق جۇرتى بىرىگۋى كەرەك! كەنەگەس، سەن وسىنى جۇرتقا وسيەت ەت!..
— ۇلى ىرىمدا، قىزى قىرىمدا داليىپ جاتقان ءداشتى قىپشاققا ونى قالاي وسيەت ەتىپ جەتكىزە الامىز،— دەدى تاعى ءبىر كۇن قاققان كۇرەڭ ءجۇزدى اقساقال.
— ءيا، حالايىق، بۇكىل ءداشتى قىپشاقتىڭ باسىن قوسۋ — ءبىر كۇندىك تە، ءبىر جىلدىق تا ءىس ەمەس، ول قيىن ءجايىت. ال ەدىگە بي باسقارعان حان زورلىعى ەندى ءبىزدى ۇرىسقا شىعارماي قوياتىن ءتۇرى جوق. ەسەمدى جىبەرمەيمىن دەگەن ەل ەرتە قيمىلدايدى،— دەدى كۇڭىرەنە سويلەپ تاعى اقتايلاق بي: — وزگە جۇرت ءبىزدى كورىپ ۇلگى السىن. وسى ەدىل مەن اقجايىقتىڭ ورتاسىنداعى بەس تايپى كەنەگەسىنىڭ ات جالىن تارتىپ مىنەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى قالماي، بۇكىل ەركەك كىندىكتىسى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە سويىل-شوقپارىن الىپ سارايدا-دجاديتتەن ءبىر تاۋلىك جەردەگى قىزىل شيگە جينالسىن! جورىقتى ءوزىم باسقارامىن!
جۇرت شۋلاپ قويا بەردى.
— بەيشارا-اي، اشىنعان ەكەن!
— ءقايتسىن، جالعىز ۇلىن وتكەن كۇزدە التىن وردا جەندەتتەرى دارعا اسىپ كەتتى.
— باستا، اقتايلاق بي! ءبىز ەردىك سوڭىڭنان!
— ءبىزدى كورىپ بوتەن قىپشاق تايپالارى دا اتقا قونار!
— ءسوز بار ما!
— شابىندار، جىگىتتەر، بەس تايپا كەنەگەستىڭ اۋىلدارىنا! ەركەك كىندىكتىسىنىڭ ءبىرى قالماي جەتسىن دەڭدەر قىزىل شيگە!
مىنە، سوندا، ماقپال قارا سۇلىكتەي سايگۇلىك مىنگەن، ناعاشىسىنىڭ اۋلىنا كەلىپ جاتقان الاۋ باتىردىڭ جالعىز ۇلى ون سەگىزدەگى توعان اتىن تەبىنىپ قالىپ العا شىقتى.
— ۋا، ناعاشى ەلىم، مەن دە سەندەرمەن بىرگەمىن،— دەدى، داۋىسى بالا بۇركىتتەي شاڭق ەتىپ شىعىپ.— سەنىڭ قينالعان ءتۇرىندى كورىپ ماڭعىتتان تۋعانىمدى ۇمىتتىم!
جۇرت دۋ ەتە قالدى.
— بارەكەلدى! بارەكەلدى!
تەك اتتەڭ، بەس تايپا كەنەگەس قىزىل شيگە جينالعانشا بۇل اراعا ەدىگەنىڭ جان العىش ساربازدارى دا جەتىپ ۇلگىردى.
قاپىدا قالعان ەلدى كىم كورگەن؟ قاپىدا كەتكەن ەردى كىم كورگەن؟ وزگەلەرى دەر كەزىندە جەتە الماي، كەنەگەستىڭ ەكى تايپى ەلىنىڭ ەر جىگىتتەرى قىزىل شيگە باس قوسقان كەزىندە، جاۋار بۇلتتاي كۇركىرەپ التىن وردانىڭ اسكەرى دە جەتتى. كوك تەمىر ساۋىتتى التىن وردا قولىن باسقارىپ بۇل جولى، ەسىك پەن توردەي، جال-قۇيرىعى جەرگە توگىلگەن، كەر توبەل ايعىر مىنگەن قاراسۇر باتىردىڭ ءوزى كەلدى. بۇل، سوڭعى كەزدە شىققان، جيىرما بەسكە جاڭا جەتكەن، بارىن رۋىنان ەدىگەگە قوسىلعان باتىر ەدى. ءتۇبى مونعول. وتە قانىپەزەر جىگىت ەدى. اسقان كۇش يەسى، ىلعي حان جەندەتتەرىن باسقارىپ جۇرەدى. شاش ال دەسە باس الاتىن قاتىگەز. «قاراسۇر كەلە جاتىر!» دەسە جىلاعان بالا قويا قوياتىن. تالاي ادام بۇعان وشىككەن. ءبىراق قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەگەن. قاھارىنان قان تامعان باتىردىڭ ايگىلى قارا شوقپارىنان بىردە-بىر قاستاسقانى ءتىرى قالماعان. اسىرەسە قاراسۇر ەرەۋىلگە شىققان ەلگە ءوش ەدى. مۇنداي ەل-جۇرتتىڭ تالايىنىڭ جاسىن كولدەي عىپ، اققان قانىن سەلدەي عىپ باسقان. اسىرەسە وسى وتكەن جىلى، اقساق تەمىر اسكەرىنە قوسىلىپ، كاۆكازداعى تۇركى تۇقىمداس قاراشاي، كاباردين، بالقار ەلدەرىنىڭ كوتەرىلىستەرىن قان جوسا ەتىپ، قۇرتىپ قايتقان. حالىق قامىن جەگەن اقساقالدار «ويپىرماي، مىنا قانىپەزەر ءداۋدىڭ باسىن الاتىن حالقىمىزدان ءبىر ۇل تۋمادى ما؟» دەپ ارمان ەتىپ كۇڭىرەنەتىن.
وسى قاراسۇر باتىر كوك ساۋىتتى، كوك نايزالى التىن وردانىڭ قالىڭ اسكەرىن، كەنەگەستىڭ ەكى تايپى قولىنىڭ باتىس جاعىنان اكەپ كىلت توقتادى. ءوزى ايۋداي ازىناعان كەر توبەلىن تەبىنىپ قاپ العا شىقتى.
— التىن وردانى شاپپاق ەكەنسىڭدەر عوي، كىلەڭ بوزوكپەلىلەر! كورسەتەيىن مەن سەندەرگە قالاي شابۋدى! كانە، قايسىڭ بارسىڭ، كىلەڭ سۋجۇرەكتەردى جەلىكتىرىپ جۇرگەن؟! جۇرتقا دەم بەرگەندە مىقتىسىن عوي، شىق جەكپە-جەككە! كورەيىن سەنىڭ مىقتىلىعىڭدى! — دەدى كورىك باسقانداي كۇمپىلدەپ، الىپ دەنەلى باتىر، قارا شوقپارىن باسىنان اسىرا ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ.
قاراسۇرعا توتەپ بەرە المايتىنىن بىلسە دە، جۇرت الدىندا ماسقارا بولعىسى كەلمەي، نامىسى قوزىپ، قارا شۋدالى، اق نارىنان ءتۇسىپ اقتايلاق بي:
— مەن بارمىن! — دەدى قارلىققان داۋىسىمەن قاراسۇرعا ايقايلاپ. ءسويتتى دە جانىنداعى جىگىتتەرگە قارادى.— كانە، بىرەۋىڭ اتىڭدى بەر!
— جوق، ناعاشى اتا! — دەدى قارا ماقپال سايگۇلىگىن تەبىنىپ قاپ جاس توعان.— مەن شىعامىن! حالىقتى ەڭىرەتكەن قاراسۇردىڭ باسىن مەن الامىن! — سويدەدى دە كوك نايزاسىن ۇسىنا ۇستاپ، العا قاراي قۇيىنداتا جونەلدى.
قاراسۇر دا بەرى قاراي شاپتى. ەكى جاقتاعى يىنتىرەسكەن اتتىلى اسكەر تىنا قالدى. جۇرتقا وسى ەكى باتىر، ەكى شىڭنىڭ باسىنان بىرىنە-بىرى قارسى ۇشقان كەمەلىنە جەتكەن قاندى تىرناقتى الىپ قىران مەن ۇياسىنان جاڭا ۇشقان قاندى كوز جاس بۇركىتتىڭ ارقاسىنداي بولىپ كورىندى. ەكى الىپ سول اتتارىنىڭ باسىن ەركىن جىبەرگەن قالپىندا قاس قاققانشا بىرىنە-بىرى تاياپ قالدى. قاراسۇر ايگىلى قارا شوقپارىن سىلتەدى. ءبىراق توعانعا تيگىزە المادى. جەلدەن جۇيرىك ماقپال قارا سايگۇلىك، قاراسۇر شوقپارىن سىلتەگەنشە جۇلدىزداي جىلدام اعىپ ءوتىپ كەتتى.
مىنە وسى ارادا جۇرت كۇتپەگەن كەرەمەت بولدى.
ارىنداي شاۋىپ كەلگەن قاراسۇر، باسى قاتتى زور دەنەلى كەر توبەلىنىڭ قارقىنىن باسىپ، كەيىن قايىرىلعانشا توعان ماقپال قاراسىن كىلت بۇرىپ، قاراسۇردىڭ ارتىنان سالدى. ءبىر ءسات قاراسۇردى سوڭىنان قۋىپ جەتكەن توعان، اناۋ كەيىن قاراپ ۇلگىرگەنشە، ۇشى سەگىز قىرلى كوك نايزاسىن التىن وردا باتىرىنىڭ دۋلىعاسىنان ءسال تومەندەۋ كوك جەلكەسىنەن كەپ قادادى. كوك نايزا قاراسۇردىڭ جەلكەسىنە قارىس سۇيەم كىردى. ەندى التىن وردا باتىرى سوڭىنان شاپقان ماقپال قارا اتتىلى باتىردىڭ ەكپىنىنە شىداماي، ارقان بويى ات جالىنا جارماسىپ بارىپ، وپىرىلعان جارتاستاي، جەرگە دۇڭك ەتتى. كەرتوبەل ەرىن باۋىرىنا الىپ ويناپ شىعا كەلدى.
— قاراسۇر قۇلادى! قۇلادى قاراسۇر! — دەدى كەنەگەس شۋلاپ.
— اقسارباس! اقسارباس! تۋعان ەكەن بىزدەن دە ءبىر باتىر!
— اينالايىن ارۋاعىڭنان الاۋ باتىر!
— شاپ! شاپ! قالدىرما ەردى جاۋ قولىنا!
ەكى قول ايقاسىپ كەتتى. قاراسۇر باتىردىڭ دەنەسى ات تۇياعىنىڭ استىندا قالدى.
ۇرىس ەكى بيە ساۋىمداي مەزگىل الدى. كوپتىڭ اتى كوپ، كۇشتىنىڭ اتى كۇشتى، التىن وردا اسكەرى جەڭدى. ەل قامىن ويلاعان اقتايلاق ءبيدى، ات قۇيرىعىنا بايلاتىپ ءولتىردى. توعان باتىر دا جاۋ شوقپارىنان قازا تاپتى. ءبىراق جاستىعىن جاستانا ءولدى. حالىق قارعىسىنا ىلىككەن قاراسۇر باتىردى دۇنيەدەن الا كەتتى.
ءۇش كۇننەن كەيىن ەدىگەنىڭ ءوزى كەلدى. التىن وردانىڭ التى تۇمەن قولىن ەرتىپ، ەندى ول ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي كەنەگەس تايپالارىن تەگىس قىردى. بۇنىمەن قويماي، كەنەگەس تايپالارىمەن تىلەكتەس قىپشاقتىڭ بوتەن اۋىلداستارىن دا شاپتى. سار دالانى بۇرىنعىسىنان دا كوپ جاس قابىرگە تولتىردى.
— كىمدە-كىم التىن ورداعا شوقپار كوتەرسە، ول وسىلاي شوقپاردان ولەدى! — دەدى كوزى قانتالاي، باياعى توقتامىستاي.
ءبىراق ايگىلى التىن وردا بيلەۋشىسى، بۇگىنگى قىلىعىمەن حالىقتىڭ سەنىمىن اقتاماعانى ءۇشىن، نارقىن بۇزعانى ءۇشىن، ۋاقىتى جەتكەندە ەدىل — جايىق قىپشاقتارىنان تىرەك تابا الماي، التىن وردانىڭ كۇنگەيىنە اۋاتىنىن ويلامادى.
سوندىقتان دا باياعى الاۋ باتىر ولگەندەگى جاس، بۇگىن موسقال جىرشىعا اينالا باستاعان مايدانگەر، توعان باتىردىڭ جاس ءقابىرىنىڭ باسىندا تۇرىپ، ونىڭ جەتىم قالعان ءۇش جاسار بالاسى تەمىرحانعا:
كوردىم مەن تاعى جۇرتتى قان جىلاعان،
كوردىم مەن تاعى جاۋدى قان سۇراعان.
ەلىمنىڭ ۇلەسى بوپ تاعى قىرعىن
جەر بولدىم كوڭىلىم تالىپ قانسىراعان...
جىلاعان ەلىم مىناۋ سولىق-سولىق،
سولقىلداي جىلاپ تاعى جەگەن وپىق،
ۋا، حالقىم، قايعى دەگەن تاعى مەنىڭ
قۇزعىن بوپ جانىمدى جەپ جاتىر شوقىپ.
قۇرىسىن ءبۇيتىپ مەنىڭ جەر باسقانىم!
استىندا جۇرگەنىم دە كوك اسپاننىڭ!
ءتۇسىندىم بۇگىن ءبىراق ەرتە ەكەن،
ءالى دە قايرالا ءتۇس، الداسپانىم،—
دەيدى ەڭىرەپ.
وسى قىرعىننان كەيىن التىن وردا بيلەۋشىسى جاز شىعا، اسكەرىنىڭ دەنىن تاراتىپ، ءبىرازىن وردا ماڭىندا قالدىرىپ، ءوزىنىڭ نوعايلى جىگىتتەرىمەن قىرىم مەن ساقىستانداعى ۇلىسىنا قايتتى.
وسى ارادا سيىر، ياعني 1410 جىلدىڭ قىسىنىڭ ورتاسىنا دەيىن بولىپ، جانەكە مەن ودان تۋعان سۇلتان-مۇحاممەدتى باس ەتىپ، قاتىن-بالاسىنىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ، جىلى جاققا، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى حورەزمگە كەلدى.
كەلىسىمەن انقا ءامىردى وزگەرتىپ، ونىڭ ورنىنا قوڭىراتتان شىققان بارجاعى ءبيدى وتىرعىزدى.
حورەزمدى ەندى ءوزىنىڭ پاتشالىعىنا اينالدىرۋعا كىرىستى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ماسكەۋ جورىعىنان قايتقانىنان بەرى ەكى جىلداي ۋاقىت ءوتىپ كەتتى.
التىن وردا ءبىرتالاي كۇشەيىپ قالدى.
ەدىگەنىڭ دە ابىرويى كوتەرىلە تۇسكەندەي ەدى.
ءبىراق بۇنىڭ ءبارى كورىنىس بولاتىن. ال شىنىندا دا قوعامدىق ەڭبەك تابىسى كورشى ەلدەردەن كوپ تومەن جاتقان، تەك بار كۇشىن زورلىق، قياناتقا ەدىگەنىڭ شەكتەن شىققان قاتىگەزدىك، جۇرتتى تەك قورقىتىپ ۇستايمىن دەگەن ويى، بۇعان دەگەن قارسىلىقتى كۇشەيتە تۇسكەن.
ءسويتىپ جۇرگەندە باتىس، ياعني 1411 جىلدىڭ باسىندا بولات حان قايتىس بولدى، ورنىنا التىن تاققا تەمىر-قۇتلىق حاننىڭ ورتانشى بالاسى تەمىربەكتى وتىرعىزباقشىمىز دەگەن وردانىڭ يگى جاقسىلارىنان حابار كەلدى.
ەدىگە بۇلاردىڭ حان تاعدىرىن بۇنسىز شەشپەك بولعاندارىنا بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلاندى. «تەمىربەك تىم جۋاس، دەگەنمەن ونى قويۋلارىڭا قارسى ەمەسپىن. سويتسە دە مەن بارعانشا ەشكىمدى حان كوتەرمەسىن ءوزىم بارعان سوڭ كورەمىن» دەپ شابارمان جىبەردى. ءوزى ەلۋ مىڭ اسكەرگە جۋىق قولىمەنەن اتقا قوندى.
ءبىراق وردا يگى-جاقسىلارى ەدىگەنىڭ كەلۋىن كۇتپەگەن، تەمىربەكتى حان كوتەرگەن.
ال ەدىگەنىڭ جۋاس دەگەن تەمىربەگى جۋان شىققان.
ەدىگە تۇرعاندا ەشبىر حاندا بيلىك بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ول بىردەن التىن وردا بيلەۋشىسىمەن كۇرەسپەك بولدى.
وسىلاي التىن وردانىڭ ەڭ اقىرعى رەت تۇبىنە جەتكەن، ەكىنشى ۇلى قىرعىنى، ءوزارا تارتىسى باستالدى.
ەدىگەنىڭ حورەزمنەن شىققانىن ەستىپ، قالىڭ قولمەن وردادان تەمىربەك حان دا اتتاندى.
ەكى اسكەر حورەزمنەن ون كۇندىك جەردە سام قۇمىنىڭ جاعاسىندا كەزدەستى.
وراسان قىرعىن بولدى، تاعى دا قان سۋداي اقتى.
ماسكەۋدەن ەدىگە كەيىن قايتقان جىلدىڭ جازىندا، ورىستار زەلەني سۇتان دەپ اتالعان توقتامىستىڭ بالاسى جالەلليددين مەن ءىنىسى كەرىمبەردى ليبكە ۇلى كنيازى ۆيتوۆتتىڭ قاراماعىنا كەلگەن. التىن وردا تاعىن الىپ بەرۋگە اۋىر جىلدان كۇيزەلىپ شىققان جانە ەدىگەگە كوپ قۇن-قاراجات تولەمەكشى ماسكەۋ كنيازىنىڭ جاعدايىنىڭ جوقتىعىن، وزدەرىنە قاستىق ساناپ، ءبىر ادام جاردەم بەرسە، وسى كنياز جاردەم بەرەر دەپ ۆيتوۆتتان كوپ ۇمىتتەنگەن. سول سەبەپتەن بۇلار ماسكەۋدەن قاشىپ شىققان. ال التىن وردانى وزىنە باعىندىرۋدان ءالى دە ءۇمىتىن ۇزبەگەن ليبكە ۇلى كنيازى، توقتامىس بالالارىن قۇشاعىن جايا قارسى الدى. التىن وردانىڭ ءوزىنىڭ ىشىنەن جالەلليدديندى جاقتايتىن كۇش تابىلسا ۆيتوۆت سىرت كومەگىن، قارۋلى كۇشىن ايامايتىنىن اشىق ايتتى. التىن وردادا نە بولىپ جاتقانىنا قۇلاعىن تىگىپ، كوزىن الماي وتىرعان ۆيتوۆت پەن جالەلليددين تەمىربەك پەن ەدىگەنىڭ سوعىسىپ جاتقان كەزىن التىن وردانى باسىپ الۋعا ەڭ ءبىر قولايلى ءتۇس دەپ تاپتى. ۆيتوۆت قارۋلى قول بەرىپ، جالەلليدديندى ىنىسىمەن بىرگە التىن ورداعا اتتاندىردى. ال جالەلليددينمەن استىرتىن حابارلاسىپ وتىرعان التىن ورداداعى توقتامىس بالالارى دا بوس جاتپاعان، اعالارى بۇل جاققا كەلە قالسا، ولارعا جاردەمدەسەتىن كۇش جيناپ ۇلگىرگەن.
وسىنداي ۇيىمداسقان ارەكەتتىڭ ارقاسىندا جالەلليددين، كوپ قان توكپەي-اق تەمىربەكتىڭ الىس جاقتا جۇرگەنىن پايدالانىپ، التىن وردا تاعىنا كەپ يە بولعان.
ەندى كەشەگى ەدىگە، بولات حان، تەمىربەكتى جاقتاعان التىن وردا مىقتىلارى ءامىر، بەكزادالارى، كىمنىڭ جەرىن جەرلەسەڭ، سونىڭ ءسوزىن سويلەرسىڭ كەبىنە سالىپ، بىردەن وزدەرىنىڭ ەجەلدەن بويلارىنا سىڭگەن وپاسىزدىقتارىن كورسەتتى. يسابەك ءتارىزدى بىر-ەكى امىرلەردەن بوتەندەرىنىڭ ءبارى جالەلليدديننىڭ جاعىنا شىقتى.
ال جالەلليددين ەندى ءوزىن التىن وردا حانىمىن دەپ سانادى. ءبىراق ونىڭ جۇرت سايلاعان ەكىنشى حانى تەمىربەك تۇرعاندا، بۇل تاقتى وزىمدىكى دەۋ ءالى ەرتە ەدى. سوندىقتان ول تەمىربەكتىڭ قولباسشىلارىنا: «التىن وردا حانى تەمىربەك كەزىندە، سەندەر تەمىربەك ءۇشىن كۇرەسىپ ەدىڭدەر. ەندى التىن وردا حانى مەن بولدىم، ەندى سەندەر مەن ءۇشىن كۇرەسۋلەرىڭ كەرەك. ەڭ الدىمەنەن ءبارىمىزدىڭ جاۋىمىز ەدىگەنى ۇستاۋعا تىرىسىڭدار» دەپ كىسى جىبەردى.
تەمىربەك حان جايىندا ول ادەيى ەشتەڭە ايتپادى. قولباسشىلارى مەنىڭ جاعىما شىعا قالسا ءبىر وردادا ەكى حاننىڭ بولۋى زاڭسىز ەكەنىن وزدەرى تۇسىنەر دەدى. ەدىگەنى قۇرتۋ ءۇشىن حادجۋلايت اتتى باتىرى باستاعان كوپ اسكەر جىبەردى.
ەدىگە مەن تەمىربەك حان اسكەرى سامدا ۇزاق ۇرىسقان. اسكەرىنىڭ ازدىعىنىڭ ارقا سىن دا ەدىگە تاعى جەڭىلىپ، ءامىردىڭ ءوزى ازعانتاي جولداستارىمەن حورەزمگە كەپ بەكىنگەن. ەندى تەمىربەك حان حورەزمدى الۋعا كىرىسكەن. قالانى قورشاۋدا التى اي ۇستاعان. ەدىگە مەن بارجاعى ءامىر باسقارعان، تونالۋدان قورىققان دالا تۇرعىندارى، حورەزم اسكەرلەرى تەمىربەك حان قوسىندارىنا الدىرماعان. وسىنداي جاعدايدا جالەلليدديننىڭ ادامى كەپ تەمىربەك حاننىڭ اسكەرىنىڭ قولباسشىلارىنا التىن وردانىڭ جاڭادان بولعان حانىنىڭ بۇيرىق-سالەمدەمەسىن جەتكىزگەن. جالەلليددين قاتەلەسپەگەن ەكەن، تەمىربەكتىڭ امىرلەرىنىڭ ءبىرى عازان، ويىندا ەشتەڭە جوق تەمىربەك حاندى، جانحوجا اتتى نوكەرىن جىبەرىپ ءولتىرىپ، بىردەن جالەلليددين جاعىنا شىققان.
تاعىنان ايىرىلعان حاننان گورى تاعى بار حانعا قىزمەت ىستەۋ دۇرىس دەپ تاپقان ەدى عازان. ءبىراق حورەزم مەن التىن وردا اسكەرىنىڭ سوعىسۋى توقتالماعان. وسى كەزدە جالەلليدديننەن تاعى ءبىر شابارمان كەلگەن. عازانعا التىن وردا جاڭا حانىنىڭ ريزالىلىعىن ايتىپ: «ەگەر ەدىگە وزىندەگى مەنىڭ قارىنداسىم جانەكەنى، بالاسى سۇلتان-مۇحاممەدپەن بىزگە قايتارىپ، حورەزمدە ءبىزدىڭ اتىمىزدان اقشا شىعارام دەسە جانە مەشىتتە بىزگە ارنالعان قۇتپا وقىتاتىن بولسا، بىتىمگە كەلىپ سوعىسۋدى توقتاتىڭدار» دەگەن سالەمدەمەسىن دە جەتكىزگەن. حورەزمدى الا المايتىنىنا كوزى جەتكەن عازان، اقىرىندا ەدىگەمەن ءبىتىم ىستەپ سوعىستى توقتاتقان. ەكى ءامىر كەلىسكەندەرى ءۇشىن ءبىرىن-بىرى شاقىرىپ، قوناق ەتىپ، توي تويلاپ بولعاننان كەيىن ەدىگەنىڭ بالاسى سۇلتان-مۇحاممەدتى الىپ، التىن وردا اسكەرى ەلدەرىنە قايتقان. جانەكە ءبىر كەزدە ءوزى ءسۇيىپ قوسىلعان ەدىگەنىڭ باسىنا اۋىرتپالىق تۇسكەن كەزدە تاستاپ كەتۋدى قيانات كورىپ، اعاسىنىڭ ورداسىنا ءوزى بارماي قالعان.
عازان اسكەرى حورەزممەن ءتورت كۇندىك بەلۋقيا دەگەن جەردى وتكەندە بۇلارعا جاساعىمەنەن حادجۋلايت باتىر كەزدەسكەن. «حورەزمدى الماي نەگە قايتىپ كەلە جاتىرسىڭدار؟» — دەگەن ونىڭ نارازى سۇراعىنا، عازان: «ون مىڭ اسكەرمەن جەتى اي الىسىپ ءبىز حورەزمدى الا المادىق. ال سەنىڭ جاساعىڭ ءۇش-تورت مىڭنان اسپايدى، ودان دا كەيىن قايتقانىڭ ءجون بولار. ءبىز ەدىگەمەن بىتىمگە كەلدىك، جالەلليددين حاننىڭ جيەنى سۇلتان-مۇحاممەدتى اكەلە جاتىرمىز» دەپ جاۋاپ قايىردى. «ءسوز بولعانىڭا بولايىن،— دەدى وعان ءور كوكىرەك حادجۋلايت.— ەدىگەگە مەنىڭ ءبىر ءوزىم دە جەتكىلىكتىمىن».
بۇل ءسوزدى سول كۇنى-اق ەدىگە ەستىدى. حورەزمنىڭ ماڭايىن تاعى سوعىس مايدانى ەتكىسى كەلمەي، ول ەكى مىڭداي جاۋىنگەرىمەن حادجۋلايتقا قارسى شىقتى. تۇندە ءجۇرىپ، كۇندىز تىعىلىپ، تىنىعىپ، ەكى كۇننەن كەيىن الىستان حادجۋلايت اسكەرىنىڭ كەلە جاتقان شاڭىن كوردى. ەدىگە قىپشاقتىڭ كونە ادىسىنە سالىپ، قولىن ەكىگە ءبولدى. ءبىر مىڭ جاۋىنگەرىمەن ءوزى كەيىن شەگىنىپ، ءبىر قامىستى سايدىڭ بويىنا تىعىلدى. ال قالعان جاساعىنا حادجۋلايت باتىردىڭ اسكەرىمەنەن سوعىسۋعا بۇيىردى. «ءبىراق كوپ سوعىسپاي، ارى-بەرىدەن سوڭ كەيىن قاشىڭدار جانە جەڭىلگەن جاساقتارداي ءار جەرگە تۋلارىڭدى، ەر-توقىمدارىڭدى كەيبىر قارۋ-جاراقتارىڭدى، قورجىن-ديلبارلارىڭدى تاستاپ مۇلدەم جەڭىلگەندەرىڭدى كورسەتىڭدەر، ال اندىپ تۇرىپ ءبىز ولاردى شاپقاندا، اتتارىڭنىڭ باستارىن كەيىن بۇرىپ الىپ، قايتادان تيىڭدەر،— دەدى.
بارلىعى ەدىگە ويلاعانداي بولىپ شىقتى. ەدىگەنىڭ بار قولى وسى ەكەن دەپ ۇرىسقا تۇسكەن حادجۋلايت، جاۋىمدى جەڭدىم دەپ قاشقان اسكەردىڭ سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتقاندا، ءبىر بۇيىردەن جالاڭاش قىلىشتارىن جالاڭداتىپ، كوك نايزالارىن كەزەنە ەدىگە ءوزى باسقارعان مىڭ جاۋىنگەر شىعا كەلدى. سول كەزدە سوڭدارىنان قۋعان جاۋلارىنا جەتكىزبەي زىمىراپ قاشىپ كەلە جاتقان الدىنداعى ەدىگەنىڭ العاشقى مىڭ جىگىتى، اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، ارتتارىنداعى حادجۋلايت اسكەرىنە دۇرسە قويا بەردى.
حادجۋلايت قوسىنى وڭباي جەڭىلدى. ءوزى مايداندا ءولدى. ەدىگە ونىڭ باسىن حورەزمنىڭ كوشەسىندە سىرىققا بايلاتىپ قويدى. بۇنىمەن قاتار ۇرىستان ءتىرى قالعان ەكى مىڭداي جاۋىنگەرى تۇتقىندالىپ ەدىگە جاعى ءبىراز ولجالى بولدى.
ەدىگە حورەزم ءومىرى ەتىپ ءوزىنىڭ بالاسى مۇباراكشاحتى، ءدارۋعا شىعا بيكەشەك ءبيدى، قازىعا سادىر شەيحتى تاستاپ، ءوزى مۇنداعى قاتىن-بالالارىن الىپ، قىرىمداعى ۇلىسىنا قايتتى.
ال جالەلليدديننىڭ ەدىگەنى وزىنە باعىندىرعىسى كەلسە ەڭ الدىمەنەن كوزدەيتىنى قىرىم مەن ساقىستان بولاتىنىنا ول كۇماندانباعان.
ال ەدىگە قىرىم مەن ساقىستاندى وڭايلىقپەن توقتامىس بالالارىنا بەرمەيتىنىنە سەنگەن. ويتكەنى بۇل جەرلەردى جايلاپ جاتقان نەگىزگى ەل — نوعايلى تايپاسى ءوز ۇلىسى، ءوز رۋى ەدى. جانە نوعايلىقتار ەدىگە ءۇشىن ءالى دە الىسىپ-جۇلىسۋعا بار بولاتىن.
ەدىگە ماسكەۋگە شابۋىلعا شىققان تىشقان، ياعني، 1409 جىلى، اقساق تەمىر بالالارىنىڭ اراسىنداعى تاققا تالاس ءبىتىپ، امىر-تەمىردىڭ ۇلكەن ۇلى شاحرۋح اكەسىنىڭ ورنىنا وتىردى. ول گەراتتان ماۋارانناحردىڭ بيلىگىن بەرۋگە ۇلكەن بالاسى ۇلىقبەكتى سامارقانتقا الىپ كەلدى. التىن وردا بيلەۋشىسى ەدىگەمەن بولات حان جورعا، سۇڭقار، قارشىعالارعا قوسىپ قاسقىر ىشىك، قۇندىز بورىك ءتارىزدى تارتۋ-تارالعىسىن جولداپ، بۇلاردى قۇتتىقتاپ ەلشى جىبەرگەن.
شاحرۋح پەن ۇلىقبەك ەلشىگە ۇلكەن سىي-قۇرمەت كورسەتتى. بۇلار دا ەدىگە مەن بولات حانعا كۇمىس بەلبەۋ، جىبەك شاپان، زەرلى تاقيالارىن تارتىپ، ارالارىن التىن وردامەن بايلانىستىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ۇلىقبەكتىڭ بالاسى مۇحامەد جاكي مىرزاعا قالىڭدىققا ەدىگە ءامىردىڭ ءبىر قىزىن سۇراۋعا قۇدالىققا حاسەن ومىرمەن بىرنەشە كىسى جىبەرگەن.
امىر-تەمىر ءۇيى وسىلاي ەدىگەمەن قۇدا بولعان. سويتكەن شاحرۋح ەدىگە ءوز ۇلىسىنا ءجۇرىپ كەتكەنىنە جىل وتپەي، سەيت-الى-تارحان مەن ءىلياس-قوجا ءامىردى اسكەرىنە باس ەتىپ، مۇباراكشاحتان حورەزمدى تارتىپ الۋعا قالىڭ قولمەن جورىققا شىققان. شاحرۋح اسكەرىمەن حورەزمدىكتەر يت جىعىس ءتۇسىپ، بىرنەشە كۇن سوعىسقان ماۋارانناحرلىقتار ورگەنىشكە كىرە الماعان. دەگەنمەن، شاحرۋح ەندى جەڭەمىن دەپ تۇرعانىندا ورگەنىشتە كەرنەي-زۇرنايلار تارتىلىپ، باراباندار تارسىلداپ جۇرتتىڭ الدەنەگە شات-شادىمان بولىپ جاتقانىن ەستىگەن. سويتكەنشە بولعان جوق، بىرنەشە كىسىلەر «قالىڭ اسكەرمەن حورەزمگە كومەككە ەدىگە ءومىردىڭ ءوزى جانە شىعىس وعلان كەلە جاتىر ەكەن» دەپ حابارلاعان.
ەدىگەمەن سوعىسۋعا شاحرۋح باتا الماي، اسكەرىن الىپ دەرەۋ سامارقانتقا قايتقان. «ەدىگە كەلە جاتىر» دەگەن حابار سوڭىنان بەكەر بولىپ شىققان. شاحرۋح بۇل جالعان حاباردى جۇرتقا تاراتقان ءوز ادامدارىن ۇستاتىپ الىپ، قۇلاقتارىن كەسىپ قۇنتيتىپ، مۇرىندارىن كەسىپ شۇنتيتىپ، كوزدەرىن ويىپ سوقىر ەتىپ جازالاعان. سودان كەيىن ۇلىقبەكتىڭ ۇستازى شاحمالىكتى باس ەتىپ، قايتادان اسكەر شىعارعان.
ال مۇباراكشاح حورەزمدىكتەردىڭ وزىنە بولىسقانىنا قاراماي، شاحرۋح اسكەرى كەتىسىمەنەن، اكەسىنىڭ جولىمەنەن، قالا تۇرعىندارىنا قيانات ىستەي باستاعان. وتە ۇلكەن الىم-سالىق سالىپ، كونبەگەندەرىنە ءولىم جازاسىن قولدانىپ، از مەزگىلدە جۇرتتى ازا ەتكەن.
ورگەنىشكە كەلگەن شاحمالىك ەندى قالانى الۋ ءۇشىن بوتەن ءادىس قولداندى. قالا تۇرعىندارىنا جاسىرىن كىسىلەر جىبەرىپ، وزدەرىنە زارداپ كورسەتىپ جاتقان التىن وردا بيلەۋشىلەرىنەن قۇتىلۋلارى كەرەك دەپ ۇگىت جۇرگىزدى. جۇرتتى ازعىردى. اقىرىندا ورگەنىشتىڭ بەدەلدى امىرلەرى، قۇرمەتتى ءدىني ادامدارى، بەك-زادالارى نان-سۋسىن، قۇرانىن، سىيلىقتارىن الىپ، قالانىڭ قاقپاسىن اشىپ، شاحمالىكتىڭ الدىنا كەپ دىزەلەرىن بۇگىپ، شاھارلارىنىڭ كىلتىن بەردى.
شاحمالىك قالىڭ اسكەرىمەن تال تۇستە قالاعا كىردى. مۇباراكشاح ءۇي-ىشىن الىپ اكەسىنە قاشتى.
وسىلاي التىن وردا ەڭ اقىرعى رەت جانە مۇلدەم حورەزمنەن ايرىلدى.
ال التىن وردا حورەزمدى قورعاماق تۇگىل، ءوز ىشىندەگى الەكتەن قۇتىلا الماي جاتقان. ليبكە كنيازىنىڭ ارقاسىندا ءوزىن التىن وردا تاعىنا وتىردىم دەپ ساناعان جالەلليددين، ۆيتوۆت كنيازدىڭ دەگەنىن ىستەيمىن دەپ ماسكەۋ كنيازىنە تەرىس قاراي باستادى. ليبكە ۇلى كنيازى وسى كەزدە ورىس جەرىنىڭ بۇكىل كۇنگەي جاعىن الىپ بولىپ جانە قارا تەڭىز جاعاسىنا قىرىم ارقىلى شىعىسپەن ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزۋگە بەكىنىس سالدى. ال جالەلليددين، اكەسى توقتامىستىڭ ساياساتىن ۇستاپ، كەشەگى قاشىپ بارىپ، ءوزى پانالاعان ورىس جەرىنە اسكەر شىعاردى. بىرنەشە قالالارىن شاپتى، تونادى. تاعى توقتامىس بالالارىنىڭ اراسىندا تاققا تالاسقان كۇرەس باستالدى. شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ بوتەن امىرلەرى مەن ورىستاردىڭ كەي كنيازدەرىنەن اسكەر العان كەرىمبەردى اعاسى جالەلليددينگە قارسى شىعىپ، ەكەۋى قان مايداندا كەزدەستى. كەرىمبەردى ۇرىس كەزىندە جالەلليدديندى ساداعىمەن اتىپ ءولتىرىپ، التىن وردا تاعىنا وتىردى. ءبىراق كەرىمبەردى بۇكىل جوشى ۇلىسىنا يە بولا المادى، ساقىستان، ءۇزدى، تانا تۇسىندا توقتامىستىڭ ورتانشى ۇلدارىنىڭ ءبىرى كەپەك ءوزىن حان كوتەرتتى. بۇلار ەندى ءوزارا جاۋلاستى، ەكەۋى كەپ سوڭىنان ەدىگەنى قۇرتپاق بولدى.
ال ەدىگە قىرىمعا كەلگەننەن كەيىن، جالەلليددين مەن كەرىمبەردى، كەرىمبەردى مەن كەپەك ءوز ارا قىرىلىسىپ جاتقاندا از ۋاقىتقا تىنىس الىپ، قايتادان كۇشەيىپ قالعان. ءبىراق ءسال ءال بىتىسىمەنەن ول قوي، ياعني، 1416 جىلى قايتادان ۆيتوۆتپەن سوعىسقان. حەرمان كيبەگە دەيىن بارىپ، ليبكەگە جاتاتىن ءبىراز جەردى، قالالاردى توناپ، ورتەپ قايتقان. وسى جىلدارى ول ايەلى جانەكەنى ءۇش ءجۇز سالت اتتى قورعاۋشى جاساق بەرىپ، قىرىمنان شىققان مىسىردىڭ كەرۋەنىنە قوسىپ، مەككەگە قاجىعا قول بەرۋگە جىبەرگەن. جانە ءوز ۇلىسى تۇسىنان، ۇز-تەمىردىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى شاقىرا دەگەن وعلاندى التىن ورداعا حان كوتەرىپ، توقتامىستىڭ بالالارىنا قارسى قويماق بولعان. ءبىراق شاقىرا توعىز اي عانا حان اتالىپ، ءبىر ۇرىستا كەپەكتەيا جەڭىلىپ، دۇنيە سالعان.
التىن وردادا بۇل كەزدە كەرىمبەردى مەن كەپەك ەكەۋى ەكى حان بولىپ ءوزارا تالاسقانمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە ەكەۋىنىڭ اسكەرى ەدىگەگە جابىلعان. ال بۇل جىلدارى قارتايعان، سوعىستان قاجۋعا اينالعان ەدىگە ەسكى جاۋى ۆيتوۆتپەن تاتۋلاسقان. ءبىراق بۇل وعان جاردەم بولماعان. توقتامىس بالالارى جەڭىپ ەدىگە قاتىن-بالاسىن الىپ، سوڭىنان ەرگەن نوعايلىنىڭ ازداعان اسكەرىمەن ءداشتى قىپشاقتىڭ شىعىس جاعىنا بەتتەگەن. ويى كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قۇمكەنتكە كەلىپ، قالعان ءومىرىن تىنىش وتكىزۋ ەدى. ءبىراق بۇنىسى بولمادى. سەيحۇنداريانىڭ ورتا شەنىنە تاياپ، ەندى كۇنگەيدەگى قۇمكەنتكە بۇرىلام دەگەن كۇنى، سىعاناق ايماعىنىڭ بيلەۋشىسى توقتامىستىڭ ەڭ كەكشىل كەنجە بالاسى قادىربەردى اسكەرىمەنەن بۇنىڭ الدىنان قارسى شىقتى. كىمدى كىمنىڭ جەڭگەنىن بىلمەيتىن قىرعىن ۇرىس بولدى. وسى ايقاستا قادىربەردى جاراقاتتانىپ، قازا بولدى.
ال وتىز جەرىنەن جارالانعان ەدىگە، اتىنىڭ جالىن قۇشىپ تۇرىپ، قاسىنداعى جالعىز نەمەرەسى وقاسقا:
— جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەي ءولۋشى ەدى، ەڭ بولماسا ولىمتىگىمدى كورسەتپەي ولەيىن، بىر-ەكى جىگىت تاۋىپ الىپ، مەنى ۇلىتاۋدىڭ باسىنا اپارىپ تاستاڭدار،— دەدى.— ەڭ بولماسا التىن وردانىڭ اسقار تاۋىنىڭ باسىندا جان بەرەيىن...
وقاس بەس جولداسىمەن جارالانعان قارت اتاسىن ون كۇن بويى جەدەل ءجۇرىپ وتىرىپ، ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىنە الىپ كەلدى. ءبىراق قاتار تۇرعان ەكى قۇزدىڭ شىڭ، تاستى ەڭ بيىگىنە تالدان ورىلگەن سال ۇستىندە اۋىر جاتقان اتاسىن شىعارۋ قيىنعا تۇسەر دەپ، جانىنداعى ءسال كىشىرەكتەۋ ەكىنشى تاۋدىڭ باسىنا كوتەرۋدى ۇيعاردى.
بۇل ۇلىتاۋمەن قاتار بىتكەن كىشىتاۋ ەدى.
بەس جىگىت ازەر دەگەندە تاۋدىڭ باسىنا اپارىپ سالىنى جەرگە قويعاندا ەدىگە شىڭنىڭ ەڭ بيىگىندە جاتقان جەرىنەن كەنەت باسىن كوتەردى. جان-جاعىنا قارادى. ول باتىسىندا، سوناۋ كوكجيەكتىڭ ار جاعىندا، ءوزى تۋ تىككەن التىن وردا كىندىگى — وردا-ساراي، كۇنگەيىندە تۋعان شاھارى قۇمكەنت، كۇنگەي-شىعىسىندا تاعى بۇكىل الەمگە ايگىلى، كەشە ءوزى العان حورەزم، باتىس-كۇنگەيىندە التىن تۋى جەلبىرەگەن قىرىم، شىعىسىندا سوناۋ ايگىلى قاراقۇرىم، ال تەرىسكەيىندە قاس جاۋى توقتامىستى ولتىرگەن شاڭعى تارا جاتقانىن، كوزىمەن كورمەسە دە جۇرەگىمەن سەزدى.
ول جان-جاعىنا ۇزاق قارادى.
ال وسى ءسان-سالتاناتتى قالالاردىڭ ورتاسىنداعى الىپ دالانىڭ، مالى ورىستەرىنە سىيماي بىقىعان قالىڭ ەلدىڭ — التىن وردا دەگەن كوشپەندىلەردىڭ قۇدىرەتتى مەملەكەتىنىڭ كەشە عانا بەتىنە ەشكىم تىكە قاراي الماعان ايبىندى ءامىرشىسى ءوزى ەمەس پە ەدى؟ ءيا، ءامىرشىسى ەدى عوي.
ەدىگە كەنەت كوزىنە جاس الدى.
— شىركىن، وپاسىز دۇنيە! — دەدى ول داۋسى قارلىعا.
سول ساتتە سىلق ەتىپ توسەگىنە قۇلادى.
— اتا،— دەدى وقاس،— مىنا ءۇش جىگىت ەلگە قايتسىن، بىزدەن حابار جەتكىزسىن، ال مىنا تاستەمىر ەكەۋمىز، سەنىڭ جانىڭدا قالامىز. ال ءقازىر تومەن ءتۇسىپ بۇعى، مارال اتىپ اكەلەمىز. قورجىنىمىزداعى ازىعىمىز تاۋسىلدى.
— جاقسى،— دەدى ەدىگە،— جىگىتتەرىڭنىڭ جولدارى بولسىن.
ءدال وسى ساتتە ەدىگەنىڭ ءدال توبەسىندە، سوناۋ كوگىلدىر اسپاننىڭ تورىندە كەرەگە قانات ەكى قۇس پايدا بولدى.
— كوزى قۇرعىر بۇلدىراپ كورە الماي جاتىرمىن،— دەدى ەدىگە وقاسقا،— جاسسىڭ عوي، قاراشى قانداي قۇستار ەكەن؟
شالقاسىنان جاتقان ەدىگە كورگەن قۇستى بۇلار بايقاماعان ەدى، وقاس اسپانعا ءبىر قارادى دا:
— قارا قۇستار عوي،— دەدى،— قايدان كەلدى؟
— شىركىندەردىڭ نيەتتەرى جامان ەكەن،— دەدى ەدىگە كۇرسىنىپ،— ساداقتارىڭنىڭ جەبەسى بولسا اتىپ تاستاڭدارشى!
وقاس اتاسىنىڭ بەتىنە قارادى.
دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن كورگەن، پايعامبار جاسىنان اسىپ كەتكەن ايگىلى باتىر، اتاقتى اتاسىنىڭ ولىمنەن قورقىپ جاتقانىن ءتۇسىندى.
شىركىن، ءومىر نەگە وسىنشاما ءتاتتى بولادى ەكەن؟!
ەكى مەرگەن جىگىت، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قاپ، ساداقتارىن شىرەنە تارتتى.
— وڭ جاقتاعىسى مەنىكى! — دەدى تاستەمىر.
اۋانى قاق جارىپ، ىسىلداي ۇشقان قوس جەبە ءبىر كەزدە اتىلدى.
ءسال عانا ۋاقىت ءوتتى.
— ءتيدى! — دەدى وقاس شاتتانا،— انە، ەكەۋى دە بىردەي جەرگە قۇلاپ بارا جاتىر.
— مەرگەن ەكەنسىڭدەر،— دەدى ەدىگە.— ايتەۋىر قۇلاعاندارى دۇرىس بولدى. جاقسى ىرىم! ال ەندى جولدارىڭ بولسىن!..
وقاس پەن الگى مەرگەن جىگىتتىڭ بىرەۋى تاستەمىر تاۋدىڭ تومەندەۋ تۇسىنان ارقار مەن بۇعى اتۋعا كەتتى، ال قالعان ۇشەۋى ەدىگە جايىندا حابار بەرۋگە ەلگە اتتاندى.
ەدىگە جالعىز قالدى.
«مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى ەشكىم بىلمەيدى عوي، ەگەر جاۋلارىم ۇستىمنەن شىعىپ قالماسا قۇداي بۇيىرتسا جازىلارمىن! تەڭبىل كوگىمدى ويناتىپ جاۋىما تاعى ءبىر سالىپ ولسەم، ارمانىم بولماس ەدى». ونىڭ بار تىلەگەنى جاۋلارىمەن الىسىپ، مايدان ۇستىندە جان بەرۋ ەدى.
كوكتى سۇيۋگە جاراتىلعان قىران، جەردە جاتىپ ولگىسى كەلمەدى.
«جاۋىممەن تاعى ءبىر الىسسام» دەگەن ءۇمىت ونى قۋانتتى.
ونىڭ ءتىپتى ولگىسى كەلمەدى.
ءبىراق ويلاعانى بولمادى.
كەنەت ول ءبىر سىبدىردىڭ، قۇلاعى ۋاق تاستاردىڭ ءۇنىن ەستىدى.
ەدىگە باسىن كوتەرىپ، جان-جاعىنا قارادى.
الدىمەنەن شوشايعان كوك نايزالاردىڭ ءسۇيىر ۇشتارىن كوردى. سوسىن بارىپ، شوشاق بورىكتى، شەكپەن دالباعايلى، تەمىر دۋلىعالى جىگىتتەردىڭ وزدەرىنە كوزى ءتۇستى. ەدىگە ولاردى باستاپ كەلگەن توقتامىس يران قۇماسىنان تۋعان تۇكتى قاباقتى جاعال دەگەن بالاسىن تانىدى.
ەدىگە ولەدى ەكەنمىن دەپ قورىقپادى.
تەك:
— اندىپ ءجۇر ەكەنسىڭدەر عوي؟ — دەدى.
— ءيا،— دەدى تۇكتى قاباق جاعال. ول جىگىتتەرىنە قولىمەنەن «كانە» دەگەندەي بەلگى. بەردى.
سالى ۇستىندە جاتقان ەدىگەنىڭ دەنەسىنە كوك نايزالار كىرش-كىرش كىردى. ءسويتتى دە توپ جىگىت نايزالارىمەن ونىڭ دەنەسىن باستارىنان اسىرا جوعارى كوتەردى.
ەدىگە جانى شىعىپ بارا جاتىپ، شىڭ باسىنان جان-جاعىنداعى كوگىلدىر الەمدى تاعى ءبىر رەت كوردى.
— شىركىن-اي! — دەۋگە عانا شاماسى كەلدى، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى.
— كونە لاقتىرىڭدار! — دەدى جاعال.
توپ جىگىت نايزالارىنىڭ ۇشىندا شانشىلىپ تۇرعان ەدىگەنىڭ دەنەسىن تومەن قاراي لاقتىردى.
— قايدا ءتۇستى؟ — دەدى جاعال.
— تومەن قاراي قۇلادى،— دەدى ءبىر جىگىت جوعارىدان ناگىز ءبىر تەرى لاقتىرعانداي.
بۇل جىگىت تە، ونىڭ جانىندا تۇرعان وزگە جاۋىنگەرلەر دە وسى ءقازىر وزدەرى تاۋ باسىنان قۇلاتقان ايگىلى التىن وردانىڭ ەڭ اقىرعى ءامىرشىسىنىڭ دەنەسىمەن بىرگە، ەندى ماڭگى تۇرماستاي بوپ التىن وردانىڭ ءوزىنىڭ دە قۇلاعانىن بىلمەدى.
ءسويتىپ جۇرەك جۇتقان باتىر، ايلاسى مەن زۇلىمدىعى قاتار جۇرگەن، ءوز باسىنىڭ قاسيەتتەرىمەن قانداي حاندىققا بولسا دا يە بولا الار، ءبىراق تاريحتىڭ دامۋ جولىنا، اعىسىنا قارسى كەلگەن، كورشىلەس ەلدەردىڭ ونەرى، مادەنيەتى، قوعامدىق ەڭبەك تابىستارى، اسكەري جەتىستىكتەرى — ءبارى-بارى اسىپ كەتىپ، قۇلدىراپ بارا جاتقان التىن وردانى باياعىسىنداي جۇرت قورقار مەملەكەت ەتىپ قايتادان كوتەرەم دەپ ءومىر بويى جانتالاسقان ەڭ سوڭعى ءامىرشى ەدىگە وسىلاي دۇنيەدەن ءوتتى.
— وسىلاي كومۋسىز تاستايمىز با ەسىل ەردى؟ — دەدى ءبىر موسقالداۋ جاۋىنگەر.
كومۋسىز قالسىن،— دەدى جاعال.— جاتسىن قارعا-قۇزعىنعا جەم بولىپ.
موسقال جاۋىنگەر قايتارىپ ءسوز ايتپادى. جاعال ەدىگەنىڭ جەردە جاتقان قارۋ-جاراعىن، دۋلىعاسىن الىپ، ءبارى تومەن ءتۇسىپ كەتتى.
ءبىراق ەدىگە كومۋسىز قالمادى. جاعالدار كەتكەننەن كەيىن بۇعى اتىپ كەلگەن وقاس پەن تاستەمىر ونىڭ ەتەكتە جاتقان دەنەسىن تاۋىپ الىپ، تاۋدىڭ باسىنا شىعاردى. بوزعىلت تاستى تاۋ جىقپىلىن قاشاپ، قۋىس جاساپ ەدىگەنى سوعان قويدى.
ءۇستىن تاسپەن بەكىتتى.
سوڭىنان جۇرت ۇستىنەن توبەدەي ەتىپ تاس ءۇيدى.
ارقانىڭ ەڭ بيىك تاۋى ۇلىتاۋمەن ۇشار باسىن تالاستىرعىسى كەلگەندەي قاتار تۇرعان ەدىگە جاتقان كىشىتاۋدى جۇرت ەندى كوبىنە ەدىگە تاۋى دەپ اتايتىن بولدى.
ول مولا سوناۋ توبەسىندە بۇلت ويناعان ەدىگە تاۋىنىڭ باسىندا ءالى تۇر.
نەگە حالىق ونىڭ مولاسىن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاپ كەلەدى؟ سونداي قانكوي جاۋىز بولعان ادامنىڭ مولاسىڭ، ءبىر تاسىن قالدىرماي لاقتىرىپ، نەگە بۇزىپ تاستاماعان؟
قانداي سەبەبى بار؟
سەبەبى بىرەۋ-اق: ەدىگە جامان با، جاقسى ما، ول حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاريحى. جامان با، جاقسى ما، تاريح ءبارىبىر ولمەك ەمەس، ەدىگە دە، التىن وردا دا قانشا زورلىقشىل، قياناتشىل بولماسىن، قارالى تاريح رەتىندە حالىقتىڭ ەسىندە قالۋعا ءتيىستى...
تاريح دوڭگەلەگى توقتامادى، العا قاراي جۇرە ءتۇستى. ماماي توقتامىس، ەدىگە توقتامىستىڭ بالالارىنىڭ ورنىنا ۇلى مۇحاممەد، قۇيىرشىقتان تۋعان باراق، جوشى ۇرپاعى جينەدەن تۋعان باس-تەمىردىڭ بالاسى داۋلەتبەردى، كىشى مۇحاممەدتەر كەلدى. بۇلار دا التىن وردانىڭ باسىن قوسامىز دەپ جانتالاستى. قىرىم ءۇشىن كۇرەستى، قازان حاندىعىن قۇردى، ليبكە مەن ماسكەۋگە جورىق جاسادى.
ءبىراق كۇشەيىپ قالعان ماسكەۋ، ليبكە، پولشا، اقساق تەمىر ورداسىنا ەندى التىن وردا ەشتەڭە ىستەي المادى. ەشكىم التىن وردانىڭ قۇلاپ بارا جاتقان تۋىن ۇستاپ تۇرا المادى. التىن وردا تاعىنا تاعى تالاسىپ ءبىرىن-بىرى جويدى، ءولتىردى، داي-داي بوپ كۇرەستى، توبەلەستى. اقىرىندا وزگەلەرگە جەم بولدى.
ەپيلوگ
تاريح دوڭگەلەگى توقتامادى. العا قاراي تاعى جىلجي ءتۇستى. ەدىگە ولگەننەن كەيىن وتىز جىل وتپەي-اق التىن وردا حورەزم، قىرىم، بۇلعاردان ايرىلدى. ۇلى مۇحاممەدتىڭ بالالارى قاسىم مەن ياقىپ، ۆاسيليي تەمنىيدىڭ ارقاسىندا مەشەر جەرىندە قاسىم حاندىعىن تۇرعىزدى. قىرىمعا ەندى وسمان تۇرىكتەرى تاياي ءتۇستى. تۇرىكتىڭ ەكىنشى مۇرات سۇلتانى جەل كەمەلەرىن ەندى تىكەلەي كاففاعا قاراي بەتتەتتى.
ارادا تاعى ءبىر وتىز جىل ءوتتى. تاريحتا ۆاسيليي تەمنىيدىڭ ورنىنان ءۇشىنشى ۆاسيليي، ۇلى مۇحاممەد، كىشى مۇحاممەد، باراق داۋلەتبەردىلەردىڭ ورنىنا توقتامىستىڭ نەمەرەسى، كەرىمبەردىدەن تۋعان سەيداحمەت، ۇلى مۇحاممەدتىڭ بالاسى ماحمۇدەك، مۇحاممەدتىڭ بالاسى احمەت، حاجى كەرەيلەر كەلدى. ليبكە مەن پولشا كورولى ەندى ءتورتىنشى كازيمير بولدى. سەيداحمەتتىڭ تۇسىندا التىن وردا تاعى ءبىر قيمىلداپ قالدى.
سەيداحمەتتىڭ كومەگىمەن ءتورتىنشى كازيمير كورولعا قارسى بۇلىك شىعارعان كەيسۇتتىڭ نەمەرەسى ليبكە كنيازى ميحالۋشكا حشەرمەن كيبەنى الدى. سەيداحمەتتىڭ ءوزى تاعى ماسكەۋگە اتتاندى. بۇل كەزدە ماسكەۋ جەرىنىڭ بيلىگى ءۇشىنشى يۆان پاتشاعا كوشكەن. ماسكەۋ ۇلى پاتشالىققا اينالا باستاعان.
تاريح ءوز دوڭگەلەگىن اينالدىرا تۇسكەن. كەشەگى التىن وردانىڭ قاراماعىندا جۇرگەن جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسى ءابىلقايىر ىبىر-سىبىردە ماحمۇدەكتەن كوك وردا حاندىعىن تارتىپ الىپ اتاقتى شايباني حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان. ول ەندى ءىبىر-سىبىردىڭ كۇنگەيىنە قاراي بەتتەپ، اقساق تەمىر مەملەكەتىنە تىكەلەي ءقاۋىپ تۋدىرعان. وسى كەزدە تۇرىك سۇلتانى ەكىنشى مۇرات كاففانى الىپ، قىرىمعا بيلىگىن جۇرگىزە باستاعان.
ال التىن وردانىڭ ۇلى دالاسىنداعى كوشپەندى ەلدەردىڭ نەگىزگىسى قىپشاق پەن نوعايلى ەكى ءبولىنىپ، ەدىگەنىڭ ۇرپاقتارى جاڭبىرشى، مۇسا، ولاردىڭ بالالارى ءجۇسىپ، ماماي، نەمەرەلەرى تەلاعىس، الشاعىر باستاعان نوعايلى ۇلىسى قىپشاق ەلىن ەدىل بويىنان جايىققا دەيىن قۋىپ تاستاعان. ال، وسى ەدىگەنىڭ ۇرپاعى ەر تارعىن، ەر سايىندار قايتادان قىرىم جاعاسىنا دەيىن بارعان. قىپشاق تايپاسى بولسا ەندى قازاق ەلى اتانىپ، قىپشاق ونىڭ ءبىر رۋىنا اينالعان.
تاريح دوڭعالاعى العا قاراي جىلجي بەرگەن. التىن وردانىڭ ىشىندەگى ب ا ق تالاستىق، تاق تالاستىق، ءبىرىن-بىرى شابۋ، ءبىرىن-بىرى قۇرتۋ ەندى بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە تۇسكەن. اقىرىندا، تارتىلعان الىپ تەڭىزدەن قالعان ويدىم-ويدىم، ۇلكەندى-كىشىلى كولدەردەي، ەندى التىن وردانىڭ ورنىنا قىرىم، قازان، قاسىم حاندىقتارىمەن، نوعايلى ۇلىسى، ءابىلقايىر ورداسى، قايتادان موردۆا، باشقۇرت ايماقتارى پايدا بولدى.
ءابىلقايىر ورداسىنان قازاق حاندىعى ءبولىندى.
تاريح دوڭگەلەگى توقتاۋدى بىلمەدى.
دۇنيەگە اتاقتى يۆان گروزنىي كەلدى. ورىس ەلى دۇنيە جۇزىلىك ۇلى مەملەكەتكە اينالدى. ول قازان حاندىعىن قۇرتىپ، ءبىر شەتى ەرتىسكە شەيىن باردى. ال كۇنگەيىندە قارا تەڭىزگە جەتتى. ورىس پاتشاسىنىڭ تەگەۋرىندى تىزەسىنە شىداي الماعان ەدىگەنىڭ ايگىلى نوعايلى ۇلىسى ەدىلدى تاستاپ، تەرىسكەي كاۆكازعا اۋىستى، كوبى ونان دا ءوتىپ، ار جاعىنداعى يران، تۇركيا ءتىپتى ءۇندىستان، پاكيستان جەرىنە كەتتى.
تاعى دا ەكى ءجۇز جىلداي مەزگىل ءوتتى. التىن وردانىڭ نەگىزگى جەرىندە — باتىسى جايىق وزەنىنەن اسىپ جاتقان، شىعىسى ەرتىس وزەنىنەن ءوتىپ كەتكەن، كۇنگەي-باتىسى يرانعا، كۇنگەي-شىعىسى قىتايعا جەتكەن، ال شىعىسى سوناۋ كونە ۇبايرا-سۇبايرا ءسىبىر ورماندارىن ايمالاعان، ال تەرىسكەي-شىعىسى توبول مەن تارا وزەندەرى قۇياتىن ەرتىستىڭ ساعاسىنا دەيىن شەكتەسكەن، تەرىسكەيى ورال تاۋىنىڭ كۇنگەي جاعىمەنەن توبىل وزەنىنىڭ باس جاعىنا جەتكەن ۇلى دالادا — ساق، قىپشاقتان تاراعان، ەجەلدەن، ادام بولىپ جارالعالى، وسى ارانى مەكەندەگەن، قازاق ەلى قالدى.
بۇل جۇرت سوناۋ كونە زامانعى كير، داري پاتشا جاساقتارىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى ەتيللا باستاعان قاھارلى تۇنۋلاردىڭ، شىڭعىس حان تاتار-مونعولدارىنىڭ، التىن وردا حاندارىنىڭ شابۋىلدارىن، تالاۋلارىن، الىپ دالاسىن ولاردىڭ قان-جوسا ەتكەنىن، جۇڭگو، جوڭعار بوعدىحان، قونتايشىلارىنىڭ جورىق-قياناتتارىن، روسسيا اق پاتشالارىنىڭ قاناۋلارىن — ءبارىن-بارىن باسىنان وتكىزدى. بارىنە دە شىدادى، جالعىز جاڭقاسى قالعانشا كۇرەستى، اقىرى جەرىن دە، سۋىن دا ەشكىمگە بەرمەدى. سول كونە قونىسىندا قالدى.
ەدىگە ولگەننەن كەيىن دە تاعى بەس ءجۇز جىل ءوتتى. ۇلى روسسيا جاڭا ەل بولدى. وزىمەن بىرگە قازاق جۇرتىن دا جاڭا ەل ەتتى.
كەشەگى التىن وردا تۇرعان نەگىزگى دالادا — جاڭا قازاق رەسپۋبليكاسى ورنادى.
گۇل شىققان جەرگە گۇل شىقتى.
جوق، التىن وردا تىكەنەك ەدى عوي.
ءبارىبىر تىكەنەكتىڭ ورنىنا گۇل شىقتى.
ويتكەنى ۇستەمدىك حان، پاتشالاردان حالىققا كوشكەن. ال حالىق تاسى التىن، قامىستى قايىڭ ەتە الادى.
ول تىكەنەك ورنىنا گۇل وسىرە الدى.
You Might Also Like
