كيىز ءۇي – جەر شارىنىڭ جارتى مودەلى (شىعارماشىلىق جوبا)
باعىتى: تاريح، ەتنومادەنيەتتانۋ
تاقىرىبى: «كيىز ءۇي – جەر شارىنىڭ جارتى مودەلى»
كۋبايدوللا اسىلجاننىڭ «كيىز ءۇي – جەر شارىنىڭ جارتى مودەلى» اتتى شىعارماشىلىق جوباسىنا
پىكىر
ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، حالقىمىز قاراڭعىلىقتىڭ تۇبىنەن شىعا باستاعاندا تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە دەگەن حالقىمىزدىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسكەنى بەلگىلى دەپ ويلايمىن. تاريحىمىزدان حابار بەرىپ، مادەنيەتىمىزدى بەينەلەيتىن مادەني مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى – كيىز ءۇيدىڭ كوشپەلى حالقىمىزدىڭ ومىرىنەن الاتىن ورنى ەرەكشە. ونىڭ تاريحى، جاسالۋ تەحنولوگياسى، بولىكتەرى، تۇرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتەر جۇمىستىڭ قۇندىلىعى بولىپ تابىلۋدا. اسىلجان جۇمىسىنىڭ ماقساتى كيىز ءۇيدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىندە الاتىن ورنى تۋرالى، كوپ وقۋشىلار بىلە بەرمەيتىن كيىز ءۇي بولىكتەرى تۋرالى، ولاردىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋلارى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەردى جيناقتاي وتىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنا مادەني مۇرالارعا دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ، تاۋەلسىز ەلىمىزگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدەرىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى. وسىنداي قۇندى مالىمەتتەردى جيناقتاي وتىرىپ، اتا بابامىزدىڭ تۇرمىسى تۋرالى ءوز ءبىلىمىن دە تولىقتىرا تۇسۋدە. ءارى ءوز كلاستاستارى اراسىندا ءوز بىلگەندەرىمەن بولىسۋدە.
ەگەر ءبىز وسى بابالارىمىزدان قالعان ەڭ قىمبات مۇرالاردىڭ ءبىرى – كيىز ءۇيدى سول كەزدەگى اتا - بابالارىمىز سياقتى قاستەرلەپ، ونىڭ قاسيەتىن، قۇدىرەتىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەر بولساق، ولاردىڭ بويىنا رۋحاني قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلەتىن ۇلتتىق جانە پاتريوتتىق ساناسى جوعارى تۇلعا قالىپتاستىرۋعا بولادى.
سونداي - اق، اسىلجاننىڭ كيىز ءۇي مودەلىن قولدانىپ، باسپانانىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساۋداعى ۇلەسى قۇپتارلىق دۇنيە. ونى كورگەن ادام اتا - بابامىزدىڭ باسپاناسىنان حاباردار بولار ەدى. اسىلجان وسى ويىن ۇشتاي وتىرىپ، الدا ارحيتەكتۋرادا ءالى دە جاڭا جوبا ۇلگىلەرىن كورسەتەر دەپ ويلايمىن.
جەتەكشىسى: مۋرىنوۆا اليا وردابايەۆنا
مازمۇنى
كىرىسپە............................................................................................ 3
ءى تاراۋ. قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءۇيى.............................................. 4
1. 1. كيىز ءۇي اتاۋلارى.................................................................... 4
1. 2. كيىز ءۇي سۇيەگى......................................................................... 11
ءىى تاراۋ. كيىز ءۇي – عاجايىپ ونەر تۋىندىسى................................ 14
2. 1. كيىز ءۇي جابۋلارى.................................................................. 14
2. 2. كيىز ءۇيدىڭ ىشكى باۋلارى........................................................ 16
2. 3. كيىز ءۇيدى تىگۋ.......................................................................... 17
2. 4. كيىز ءۇيدى جاڭا عاسىر تالابىمەن جابدىقتاۋ………………..... 18
قورىتىندى................................................................................... 19
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى............................................... 20
اننوتاسيا
كيىز ءۇي – قازاق حالقىنىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ، تاريح بەلەستەرىنەن بىرگە كەلە جاتقان زاتتىق، تۇرمىستىق مادەنيەتتىڭ كورىنىسى. بۇل جۇمىستىڭ ماقساتى كيىز ءۇيدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىندە العان ورنى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەردى كەلتىرە وتىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنا مادەني مۇرالارعا دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ، تاۋەلسىز ەلىمىزگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدەرىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ عىلىمي بولجامى: ەگەر ءبىز وسى بابالارىمىزدان قالعان ەڭ قىمبات مۇرالاردىڭ ءبىرى – كيىز ءۇيدى سول كەزدەگى اتا - بابالارىمىز سياقتى قاستەرلەپ، ونىڭ قاسيەتىن، قۇدىرەتىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەر بولساق ولاردىڭ بويىنا رۋحاني قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلەتىن ۇلتتىق جانە پاتريوتتىق ساناسى جوعارى تۇلعا قالىپتاسادى.
زەرتتەۋدىڭ تەوريالىق ماندىلىگى: كيىز ءۇي تۋرالى عىلىمي جوبا نەمەسە كۋرستىق جۇمىس دايىنداعاندا كومەكشى قۇرال بولادى. سونىمەن قاتار وقۋشىلارعا مالىمەت جيناۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
زەرتتەۋدىڭ پراكتيكالىق ماندىلىگى: وقۋشىلارعا كيىز ءۇي جابدىقتاعاندا نەمەسە كەزدەستىرگەندە كومەگىن تيگىزەدى جانە ءوز ەلىنىڭ ەرتەدەگى تۇرمىسىمەن تانىسادى.
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى مەن دەربەستىك ناتيجەسى:
- كيىز ءۇي تۋرالى تالىمدىك، تاربيەلىك كوزقاراستارعا تالداۋ جاسالدى؛
- كيىز ءۇيدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىندە العان ورنىن كورسەتۋ؛
- كيىز ءۇيدىڭ بولىكتەرى مەن تۇرلەرى جايىندا تۇسىنىك بەرىلدى؛
- كيىز ءۇيدى جاڭا عاسىر تالابىنا قاراي جابدىقتاۋ
جۇمىستىڭ ورىندالۋ ادىستەرى: تاريحي دەرەكتەرمەن تانىسۋ، ولاردى جيناقتاۋ، قورىتۋ، سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋ، تۇجىرىمداۋ.
كىرىسپە
كيىز ءۇي – قازاق حالقىنىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ، تاريح بەلەستەرىنەن بىرگە كەلە جاتقان زاتتىق، تۇرمىستىق مادەنيەتتىڭ كورىنىسى. ول سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق مۇراسىنىڭ ءبىرى عانا ەمەس بىرەگەيى بولىپ باعالانادى.
قازاقتىڭ كيىز ءۇيى – قازاق بالاسى ءۇشىن ادامگەرشىلىك ۇياسى، قاسيەت تۇتار ورداسى. ول ءار قازاق بالاسى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىنىڭ، بايلىعى مەن بارلىعىنىڭ، رۋحاني كىسىلىگى مەن قوعام الدىنداعى مىندەتتىلىگىنىڭ سيمۆولى.
كيiز ءۇي — جەر شارىنىڭ جارتى مودەلi ىسپەتتەس. سەبەبى بۇل دۇنيەدەگى بارلىق نارسە شار ءتارىزدى، عالام دا. ال كيىز ءۇي – ادام ءومىرىنىڭ بۇل جاقتاعى دا جارتىسى. جاراتىلىستىڭ مىزعىماس زاڭىنىڭ نەگىزى – بار نارسە شار ءتارىزدى ۇساق بولشەكتەردەن تۇراتىن بولسا، بار تىرشىلىك نەگىزى – شار ءتارىزدى فورما بولاتىن بولسا، كيىز ءۇي شاردىڭ جارتىسى، سول فورمانىڭ ءبىرىنشى بولىگى.
مەنىڭ بۇل تاقىرىپتى تاڭداۋىما اتا - بابامىزدان قالعان مۇرا – كيىز ءۇي تۋرالى ءبىلىمىمدى تەرەڭدەتۋ قاجەتتىلىگى سەبەپ بولدى. ويتكەنى، كەشەگىنى بىلمەي بۇگىنگىنىڭ ءقادىرىن تۇسىنبەيمىز. ءبىراق قازىرگى كۇنى كيىز ءۇي تۋرالى جەتكىلىكتى تۇردە ناسيحاتتالماي ءجۇر. سول سەبەپتى كەيبىر قازاق بالالارى كيىز ءۇيدى تەك كوشپەندىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدايدى. نەگىزىندە ول ەرتەدەگى تۇرمىسىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى، ساۋلەت ونەرىمىزدىڭ باستاۋى، قولونەرىمىزدىڭ دامىعاندىعىنىڭ كورسەتكىشى.
بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وقۋشىلارعا ارنالعان ۇيىرمە اشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ۇيىرمە كيىز ءۇي جوباسىندا تۇرعىزىلىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق تاريحى، تۇرمىسى كورىنىس تاپسا. سوندا وقۋشىلار كيىز ءۇيدى اتا - بابالارىمىز سياقتى قاستەرلەپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەيتىن بولادى دەگەن ۇمىتتەمىن.
ءى تاراۋ. قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءۇيى
1. 1. كيىز ءۇي اتاۋلارى
كەڭ دالادا ورنالاسقان اق وتاۋ
اينالاسى سىلدىر سۋ مەن جوتا، باۋ
اتا - بابام سىيعا تارتقان اعاش ءۇي
سانسىز ويعا جەتەلەيدى، سانسىز كۇي.
اشىق اسپان استىنداعى شاڭىراق
كەلەر ۇرپاق ساقتاپ قالسىن قالپىندا - اق
تەرەڭ سىر، تەرەڭ تاريح، تەرەڭ وي
ءىشى ونىڭ سىرعا تولى ءبىلىپ قوي.
كيىز ءۇي – ورتالىق جانە ورتا ازيانى قونىستانعان مال وسىرۋشىلەردىڭ نەگىزگى باسپاناسى. قازىرگى كورىپ جۇرگەن كيىز ءۇي بىردەن ءدال وسى قالپىندا پايدا بولا قويعان جوق. ول، نەگىزىنەن ادامزات دامۋىنىڭ ءار كەزەڭ، ساتىلارىنداعى تۇرعىن ءۇيدىڭ قاراپايىم تۇرلەرىن جەتىلدىرۋدىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. ورماندى دالادا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى حالىق اۋەلى بىرنەشە سىرىقتىڭ باسىن قوسىپ بۋىپ كۇركە جاسادى. كەلەسى ساتىدا سىرىقتاردىڭ باسىن قوسىپ بۋماي، ونى شىعىرشىققا وتكىزىپ قويدى. ودان بەرىرەكتە سىرىقتىڭ ۇشىن ءار جەردەن ارناۋلى تەسىك جاسالعان دوڭگەلەككە كيگىزەتىن بولدى. مۇنداي كۇركە بۇرىنعىعا قاراعاندا ءارى كەڭ، ءارى بيىكتەۋ بولاتىن. ال، ءتورتىنشى ساتىدا كۇركەنىڭ سىرىقتارى جوعارعى جانە تومەنگى بولىكتەردەن تۇردى. ۋىق پەن كەرەگەنىڭ نەگىزى وسىلاي قالاندى.
سوڭعى 7 - 8 عاسىر بويىنا كيىز ۇيگە ءجوندى وزگەرىس ەنگىزىلمەي، مالشىلار ءۇشىن ەڭ قولايلى باسپانا بولىپ قالدى. ول اۋا رايىنىڭ قانداي جاعدايىندا دا پايدالانۋعا وتە ىڭعايلى – ىشىنە جارىق جاقسى تۇسەدى، اۋا الماسۋى تالاپقا ساي، جەل - داۋىلعا كوپ شايقالمايدى، بەرىك، توبەسى جاداعاي ەمەس، كۇمبەز بولىپ كەلگەندىكتەن جاڭبىر وتپەيدى، جيناپ - تىگۋى وڭاي. وسىنداي ەرەكشە ىڭعايلى قاسيەتتەرى ءۇشىن كيىز ءۇيدى ەرتەدەگى جاۋگەرشىلىك جورىقتاردا ساربازدار دا ۇنەمى قولدانىپ جۇرگەن.
ول مادەني - تۇرمىستىق جانە شارۋاشىلىق ماقساتقا ارنالۋىنا قاراي ءتورت تۇرگە بولىنەدى: جازدىق تۇرعىن كيىز ءۇي، مەرەكە - جيىنعا نەمەسە ءقادىرلى قوناقتى كۇتۋگە ارنالعان سالتاناتتى كيىز ءۇي؛ جورىق كەزىندە تىگۋگە ارنالعان كيىز ءۇي. وسىعان بايلانىستى كيىز ءۇي اتاۋلارى: اعاش ءۇي، قارا شاڭىراق، وردا، اق وردا، التىن وردا، وتاۋ، ۇلكەن وتاۋ، كىشى وتاۋ، ۇلكەن ءۇي، كىشكەنە ءۇي، ءتور ءۇي، اۋىز ءۇي، قوناق ءۇي، اق ءۇي، قارا ءۇي، جاباسالما، جولىم ءۇي، شايلا، شاتپا، كۇركە.
اعاش ءۇي. كيىز ءۇيدى قازاقستاننىڭ كەيبىر وڭىرىندە اعاش ءۇي دەپ تە اتاي بەرەدى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن ءتور جاق، ەسىك جاق دەپ ەكىگە بولەدى. ەسىك جاقتى دا ەكىگە ءبولىپ – وڭ جاق، سول جاق دەپ اتايدى. توردە ەسىككە قاراپ وتىرعان كىسىنىڭ وڭ قول جاعى وڭ جاق بولىپ ەسەپتەلەدى. وڭ جاقتىڭ دا، سول جاقتىڭ دا ءوز مىندەتتەرى بار. سول جاق ۇلكەندەردىڭ (ءۇي يەلەرىنىڭ) ورنى بولسا، وڭ جاق جاستاردىڭ ورنى.
شاڭىراق. قارا شاڭىراق. قازاق حالقى «شاڭىراق» دەگەن سوزگە كوپتەگەن ۇعىمداردى سىيعىزادى. مىسالى «پالەنشەكەمنىڭ ۇرپاعى پالەن شاڭىراققا جەتىپتى» دەپ، ءبىر اۋىلدىڭ، نە ءبىر رۋدىڭ ءوسىمىن جوبالاپ وتىراتىن بولعان.
تاقىرىبى: «كيىز ءۇي – جەر شارىنىڭ جارتى مودەلى»
كۋبايدوللا اسىلجاننىڭ «كيىز ءۇي – جەر شارىنىڭ جارتى مودەلى» اتتى شىعارماشىلىق جوباسىنا
پىكىر
ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، حالقىمىز قاراڭعىلىقتىڭ تۇبىنەن شىعا باستاعاندا تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە دەگەن حالقىمىزدىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسكەنى بەلگىلى دەپ ويلايمىن. تاريحىمىزدان حابار بەرىپ، مادەنيەتىمىزدى بەينەلەيتىن مادەني مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى – كيىز ءۇيدىڭ كوشپەلى حالقىمىزدىڭ ومىرىنەن الاتىن ورنى ەرەكشە. ونىڭ تاريحى، جاسالۋ تەحنولوگياسى، بولىكتەرى، تۇرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتەر جۇمىستىڭ قۇندىلىعى بولىپ تابىلۋدا. اسىلجان جۇمىسىنىڭ ماقساتى كيىز ءۇيدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىندە الاتىن ورنى تۋرالى، كوپ وقۋشىلار بىلە بەرمەيتىن كيىز ءۇي بولىكتەرى تۋرالى، ولاردىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋلارى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەردى جيناقتاي وتىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنا مادەني مۇرالارعا دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ، تاۋەلسىز ەلىمىزگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدەرىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى. وسىنداي قۇندى مالىمەتتەردى جيناقتاي وتىرىپ، اتا بابامىزدىڭ تۇرمىسى تۋرالى ءوز ءبىلىمىن دە تولىقتىرا تۇسۋدە. ءارى ءوز كلاستاستارى اراسىندا ءوز بىلگەندەرىمەن بولىسۋدە.
ەگەر ءبىز وسى بابالارىمىزدان قالعان ەڭ قىمبات مۇرالاردىڭ ءبىرى – كيىز ءۇيدى سول كەزدەگى اتا - بابالارىمىز سياقتى قاستەرلەپ، ونىڭ قاسيەتىن، قۇدىرەتىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەر بولساق، ولاردىڭ بويىنا رۋحاني قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلەتىن ۇلتتىق جانە پاتريوتتىق ساناسى جوعارى تۇلعا قالىپتاستىرۋعا بولادى.
سونداي - اق، اسىلجاننىڭ كيىز ءۇي مودەلىن قولدانىپ، باسپانانىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساۋداعى ۇلەسى قۇپتارلىق دۇنيە. ونى كورگەن ادام اتا - بابامىزدىڭ باسپاناسىنان حاباردار بولار ەدى. اسىلجان وسى ويىن ۇشتاي وتىرىپ، الدا ارحيتەكتۋرادا ءالى دە جاڭا جوبا ۇلگىلەرىن كورسەتەر دەپ ويلايمىن.
جەتەكشىسى: مۋرىنوۆا اليا وردابايەۆنا
مازمۇنى
كىرىسپە............................................................................................ 3
ءى تاراۋ. قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءۇيى.............................................. 4
1. 1. كيىز ءۇي اتاۋلارى.................................................................... 4
1. 2. كيىز ءۇي سۇيەگى......................................................................... 11
ءىى تاراۋ. كيىز ءۇي – عاجايىپ ونەر تۋىندىسى................................ 14
2. 1. كيىز ءۇي جابۋلارى.................................................................. 14
2. 2. كيىز ءۇيدىڭ ىشكى باۋلارى........................................................ 16
2. 3. كيىز ءۇيدى تىگۋ.......................................................................... 17
2. 4. كيىز ءۇيدى جاڭا عاسىر تالابىمەن جابدىقتاۋ………………..... 18
قورىتىندى................................................................................... 19
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى............................................... 20
اننوتاسيا
كيىز ءۇي – قازاق حالقىنىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ، تاريح بەلەستەرىنەن بىرگە كەلە جاتقان زاتتىق، تۇرمىستىق مادەنيەتتىڭ كورىنىسى. بۇل جۇمىستىڭ ماقساتى كيىز ءۇيدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىندە العان ورنى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەردى كەلتىرە وتىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنا مادەني مۇرالارعا دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ، تاۋەلسىز ەلىمىزگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدەرىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ عىلىمي بولجامى: ەگەر ءبىز وسى بابالارىمىزدان قالعان ەڭ قىمبات مۇرالاردىڭ ءبىرى – كيىز ءۇيدى سول كەزدەگى اتا - بابالارىمىز سياقتى قاستەرلەپ، ونىڭ قاسيەتىن، قۇدىرەتىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەر بولساق ولاردىڭ بويىنا رۋحاني قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلەتىن ۇلتتىق جانە پاتريوتتىق ساناسى جوعارى تۇلعا قالىپتاسادى.
زەرتتەۋدىڭ تەوريالىق ماندىلىگى: كيىز ءۇي تۋرالى عىلىمي جوبا نەمەسە كۋرستىق جۇمىس دايىنداعاندا كومەكشى قۇرال بولادى. سونىمەن قاتار وقۋشىلارعا مالىمەت جيناۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
زەرتتەۋدىڭ پراكتيكالىق ماندىلىگى: وقۋشىلارعا كيىز ءۇي جابدىقتاعاندا نەمەسە كەزدەستىرگەندە كومەگىن تيگىزەدى جانە ءوز ەلىنىڭ ەرتەدەگى تۇرمىسىمەن تانىسادى.
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى مەن دەربەستىك ناتيجەسى:
- كيىز ءۇي تۋرالى تالىمدىك، تاربيەلىك كوزقاراستارعا تالداۋ جاسالدى؛
- كيىز ءۇيدىڭ اتا - بابالارىمىزدىڭ ومىرىندە العان ورنىن كورسەتۋ؛
- كيىز ءۇيدىڭ بولىكتەرى مەن تۇرلەرى جايىندا تۇسىنىك بەرىلدى؛
- كيىز ءۇيدى جاڭا عاسىر تالابىنا قاراي جابدىقتاۋ
جۇمىستىڭ ورىندالۋ ادىستەرى: تاريحي دەرەكتەرمەن تانىسۋ، ولاردى جيناقتاۋ، قورىتۋ، سالىستىرمالى تالداۋ جاساۋ، تۇجىرىمداۋ.
كىرىسپە
كيىز ءۇي – قازاق حالقىنىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ، تاريح بەلەستەرىنەن بىرگە كەلە جاتقان زاتتىق، تۇرمىستىق مادەنيەتتىڭ كورىنىسى. ول سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق مۇراسىنىڭ ءبىرى عانا ەمەس بىرەگەيى بولىپ باعالانادى.
قازاقتىڭ كيىز ءۇيى – قازاق بالاسى ءۇشىن ادامگەرشىلىك ۇياسى، قاسيەت تۇتار ورداسى. ول ءار قازاق بالاسى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىنىڭ، بايلىعى مەن بارلىعىنىڭ، رۋحاني كىسىلىگى مەن قوعام الدىنداعى مىندەتتىلىگىنىڭ سيمۆولى.
كيiز ءۇي — جەر شارىنىڭ جارتى مودەلi ىسپەتتەس. سەبەبى بۇل دۇنيەدەگى بارلىق نارسە شار ءتارىزدى، عالام دا. ال كيىز ءۇي – ادام ءومىرىنىڭ بۇل جاقتاعى دا جارتىسى. جاراتىلىستىڭ مىزعىماس زاڭىنىڭ نەگىزى – بار نارسە شار ءتارىزدى ۇساق بولشەكتەردەن تۇراتىن بولسا، بار تىرشىلىك نەگىزى – شار ءتارىزدى فورما بولاتىن بولسا، كيىز ءۇي شاردىڭ جارتىسى، سول فورمانىڭ ءبىرىنشى بولىگى.
مەنىڭ بۇل تاقىرىپتى تاڭداۋىما اتا - بابامىزدان قالعان مۇرا – كيىز ءۇي تۋرالى ءبىلىمىمدى تەرەڭدەتۋ قاجەتتىلىگى سەبەپ بولدى. ويتكەنى، كەشەگىنى بىلمەي بۇگىنگىنىڭ ءقادىرىن تۇسىنبەيمىز. ءبىراق قازىرگى كۇنى كيىز ءۇي تۋرالى جەتكىلىكتى تۇردە ناسيحاتتالماي ءجۇر. سول سەبەپتى كەيبىر قازاق بالالارى كيىز ءۇيدى تەك كوشپەندىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدايدى. نەگىزىندە ول ەرتەدەگى تۇرمىسىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى، ساۋلەت ونەرىمىزدىڭ باستاۋى، قولونەرىمىزدىڭ دامىعاندىعىنىڭ كورسەتكىشى.
بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وقۋشىلارعا ارنالعان ۇيىرمە اشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ۇيىرمە كيىز ءۇي جوباسىندا تۇرعىزىلىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق تاريحى، تۇرمىسى كورىنىس تاپسا. سوندا وقۋشىلار كيىز ءۇيدى اتا - بابالارىمىز سياقتى قاستەرلەپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەيتىن بولادى دەگەن ۇمىتتەمىن.
ءى تاراۋ. قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءۇيى
1. 1. كيىز ءۇي اتاۋلارى
كەڭ دالادا ورنالاسقان اق وتاۋ
اينالاسى سىلدىر سۋ مەن جوتا، باۋ
اتا - بابام سىيعا تارتقان اعاش ءۇي
سانسىز ويعا جەتەلەيدى، سانسىز كۇي.
اشىق اسپان استىنداعى شاڭىراق
كەلەر ۇرپاق ساقتاپ قالسىن قالپىندا - اق
تەرەڭ سىر، تەرەڭ تاريح، تەرەڭ وي
ءىشى ونىڭ سىرعا تولى ءبىلىپ قوي.
كيىز ءۇي – ورتالىق جانە ورتا ازيانى قونىستانعان مال وسىرۋشىلەردىڭ نەگىزگى باسپاناسى. قازىرگى كورىپ جۇرگەن كيىز ءۇي بىردەن ءدال وسى قالپىندا پايدا بولا قويعان جوق. ول، نەگىزىنەن ادامزات دامۋىنىڭ ءار كەزەڭ، ساتىلارىنداعى تۇرعىن ءۇيدىڭ قاراپايىم تۇرلەرىن جەتىلدىرۋدىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. ورماندى دالادا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى حالىق اۋەلى بىرنەشە سىرىقتىڭ باسىن قوسىپ بۋىپ كۇركە جاسادى. كەلەسى ساتىدا سىرىقتاردىڭ باسىن قوسىپ بۋماي، ونى شىعىرشىققا وتكىزىپ قويدى. ودان بەرىرەكتە سىرىقتىڭ ۇشىن ءار جەردەن ارناۋلى تەسىك جاسالعان دوڭگەلەككە كيگىزەتىن بولدى. مۇنداي كۇركە بۇرىنعىعا قاراعاندا ءارى كەڭ، ءارى بيىكتەۋ بولاتىن. ال، ءتورتىنشى ساتىدا كۇركەنىڭ سىرىقتارى جوعارعى جانە تومەنگى بولىكتەردەن تۇردى. ۋىق پەن كەرەگەنىڭ نەگىزى وسىلاي قالاندى.
سوڭعى 7 - 8 عاسىر بويىنا كيىز ۇيگە ءجوندى وزگەرىس ەنگىزىلمەي، مالشىلار ءۇشىن ەڭ قولايلى باسپانا بولىپ قالدى. ول اۋا رايىنىڭ قانداي جاعدايىندا دا پايدالانۋعا وتە ىڭعايلى – ىشىنە جارىق جاقسى تۇسەدى، اۋا الماسۋى تالاپقا ساي، جەل - داۋىلعا كوپ شايقالمايدى، بەرىك، توبەسى جاداعاي ەمەس، كۇمبەز بولىپ كەلگەندىكتەن جاڭبىر وتپەيدى، جيناپ - تىگۋى وڭاي. وسىنداي ەرەكشە ىڭعايلى قاسيەتتەرى ءۇشىن كيىز ءۇيدى ەرتەدەگى جاۋگەرشىلىك جورىقتاردا ساربازدار دا ۇنەمى قولدانىپ جۇرگەن.
ول مادەني - تۇرمىستىق جانە شارۋاشىلىق ماقساتقا ارنالۋىنا قاراي ءتورت تۇرگە بولىنەدى: جازدىق تۇرعىن كيىز ءۇي، مەرەكە - جيىنعا نەمەسە ءقادىرلى قوناقتى كۇتۋگە ارنالعان سالتاناتتى كيىز ءۇي؛ جورىق كەزىندە تىگۋگە ارنالعان كيىز ءۇي. وسىعان بايلانىستى كيىز ءۇي اتاۋلارى: اعاش ءۇي، قارا شاڭىراق، وردا، اق وردا، التىن وردا، وتاۋ، ۇلكەن وتاۋ، كىشى وتاۋ، ۇلكەن ءۇي، كىشكەنە ءۇي، ءتور ءۇي، اۋىز ءۇي، قوناق ءۇي، اق ءۇي، قارا ءۇي، جاباسالما، جولىم ءۇي، شايلا، شاتپا، كۇركە.
اعاش ءۇي. كيىز ءۇيدى قازاقستاننىڭ كەيبىر وڭىرىندە اعاش ءۇي دەپ تە اتاي بەرەدى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن ءتور جاق، ەسىك جاق دەپ ەكىگە بولەدى. ەسىك جاقتى دا ەكىگە ءبولىپ – وڭ جاق، سول جاق دەپ اتايدى. توردە ەسىككە قاراپ وتىرعان كىسىنىڭ وڭ قول جاعى وڭ جاق بولىپ ەسەپتەلەدى. وڭ جاقتىڭ دا، سول جاقتىڭ دا ءوز مىندەتتەرى بار. سول جاق ۇلكەندەردىڭ (ءۇي يەلەرىنىڭ) ورنى بولسا، وڭ جاق جاستاردىڭ ورنى.
شاڭىراق. قارا شاڭىراق. قازاق حالقى «شاڭىراق» دەگەن سوزگە كوپتەگەن ۇعىمداردى سىيعىزادى. مىسالى «پالەنشەكەمنىڭ ۇرپاعى پالەن شاڭىراققا جەتىپتى» دەپ، ءبىر اۋىلدىڭ، نە ءبىر رۋدىڭ ءوسىمىن جوبالاپ وتىراتىن بولعان.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
اينالا تىپ - تىنىش. بەزەندىرىلگەن ادەمى شىرشا. شىرشا تۇبىندە ايۋ ۇيىقتاپ جاتادى. زالعا اققالا اندەتىپ كىرەدى.
-
ماقساتى: وتان تۋرالى بىلىمدەرىن نازارعا الا وتىرىپ، وتانىمىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۋرالى نە بىلەتىندىگىن سارالاۋ، العان مالىمەتتەر بويىنشا بىلىمدەرىن بەكىتۋ.
