InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى اقتاس اۋىلىندا تۇراتىن احيكو تەسۋرونىڭ ءومىرى كوركەم دۇنيەگە ارقاۋ بولدى. ءقازىر احيكو اقساقالدىڭ كوزى ءتىرى. سەكسەننىڭ بەسەۋىنە كەلدى. ول ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرى جايلى سويلەگىسى كەلمەيدى.

تىڭدارمان قىزىعىپ تىڭداعىسى كەلگەنىمەن، ونىڭ وزىنە اۋىر. ول تۇتقىنعا الىنعاندا 18 جاستاعى كۋرسانت ەكەن. ون جىلعا سوتتالىپ، ازاپ لاگەرىن باستان وتكەردى. اشتىق پەن قاتىگەزدىكتەن 1954 جىلى عانا قۇتىلدى. احيكونىڭ توزاققا بەرگىسىز ءومىرى تۋرالى ەستەلىكتەرى «اقتاستاعى احيكو» سپەكتاكلىنە نەگىز بولدى. سپەكتاكل مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتردىڭ ساحناسىندا قويىلدى. الايدا رەجيسسەرلىك شەشىم مەن اۆتورلىق كوزقاراسقا قاتىستى كورەرمەندى تولعاندىرعان ساۋال كوپ. وسىعان وراي جازۋشى، پەسا اۆتورى ءمادينا وماروۆانىڭ ويىن بىلگىمىز كەلدى.

— ءمادينا، كوزى ءتىرى ادامدى كوركەم شىعارمانىڭ كەيىپكەرىنە اينالدىرۋ قيىن بولعان جوق پا؟ — كوزى ءتىرى ادامدى جازۋ نەمەسە دەرەكتى شىعارماعا اينالدىرۋ، كەرىسىنشە جەڭىل بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى دەرەكتى دۇنيەنى ويدان قۇراستىرىپ، قيالعا كوپ ەرىك بەرە المايسىڭ. ونىڭ قيىندىعى سوندا: ونىڭ شەكتەۋلى بيوگرافياسىنىڭ شەكاراسىنان شىعا المايسىز. راس، احيكو اقساقالدى كوزىممەن كورىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتتىم. ۇيىندە بولدىم، سويلەستىم. ول كىسىنى كورگەن سوڭ، قاتتى اسەرلەندىم. وتە قاراپايىم جان ەكەن. مەكتەپتەن ءبىلىم الماعان. ون جەتى جاسىندا كارلاگ تۇرمەسىنە تۇسكەن. ءتىل بىلمەيدى. ون جىل تۇرمەدە وتىرىپ شىققاننان كەيىن، ەڭبەككە ارالاسادى. تىرشىلىك ەتپەسكە تاعى بولمايدى. ىدىس جۋعان، شاحتادا جۇمىس ىستەگەن. قۇرىلىسشى بولىپ تا ءناپاقاسىن تاپقان. ءومىر بويى قارا جۇمىس اتقارعان ەڭبەك ادامى. تۇپ-تۋرا ساحناداعىداي تولعاۋ-تولعاۋ ءسوز سويلەپ، ءوزىنىڭ مۇڭىن ايتىپ وتىراتىنداي ۋاقىتى دا بولعان جوق. قاراپايىم ادامنىڭ تىرلىگى قانداي بولسا دا، ول دا سونداي قوڭىرتوبەل تىرلىك كەشكەن ادام.

— سپەكتاكلگە دەيىن احيكونىڭ وبرازى ەشبىر كوركەم شىعارماعا ارقاۋ بولماعان با؟ — ءتىپتى ءوزى تۋرالى كوركەم دۇنيە جازىلادى دەپ ويلاماعان ادام. ۇيىنە بارعانىمدا، قاتتى تولقىپ، قالبالاقتاپ، دەگبىرى شىعىپ كەتتى. ول كىسىنى كورگەنىمدە كوز الدىما الىپ بايتەرەك ەلەستەدى. بايتەرەك تە مىلقاۋ. الىپ اعاش عاسىرلار بويى ءومىر سۇرگەنىمەن، ەشكىمگە سىرىن ايتىپ، اقتارا المايدى. ءبىراق ونىڭ قاسىندا تۇرعانىڭدا قۋاتىن ىشتەي سەزىنەسىڭ. سول سياقتى، احيكونىڭ بولمىسى دا ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. جاي قاسىندا ءۇنسىز وتىرعاننىڭ ءوزى كوڭىلگە باسقاشا سەزىم ۇيالاتادى. احيكو اقساقالدان كارلاگ تۋرالى سۇراعانىم دا جوق. ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتەن اسپادى. الماتىنىڭ جايىن ايتتىق. ونىڭ ازاپتى ءومىر تاريحىن سۇراۋعا ءتىلىم باتپادى. ويتكەنى وتكەنىن ءسوز ەتسە، كوزى جاسقا تولادى. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى كەزدەرى جۇرەگى دە سىر بەرىپ ءجۇر ەكەن. سوندىقتان ايەلى دە تورعاي سياقتى شىرىلداپ، ول تاقىرىپت سويلەتكىسى كەلمەيدى ەكەن. سول سەبەپتى دە، كەيىپكەرىممەن تۇرمىستىق ماسەلەدەن ارىعا بارا المادىم.  — اقساقالدىڭ قازاقشا ءتىلى جاتىق پا؟ — قازاقشا سويلەمەيدى. ورىسشانىڭ ءوزىن دۇرىس مەڭگەرمەگەن. شالا-شارپى بىلەدى. ويىن دۇرىس جەتكىزە المايدى. جاپونشا حات تانيدى ەكەن. اۋدارماشى بولىپ جۇرگەن جاپون قىزى ونىڭ جاپون ءتىلىن ازداپ ۇمىتا باستاعانىن ايتادى. جاپونشا سويلەپ وتىرعاندا، ورىسشانى كوبىرەك قوسىپ جىبەرەدى. — احيكونىڭ تاعدىرىنا نەگە قىزىقتىڭىز؟ — بۇل تاقىرىپتى جازامىن دەپ مۇلدەم ويلاعان جوقپىن. ادەبيەتتەگى باعىتىمنىڭ بولەك ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. مەنى ميستيكا، پسيحولوگيالىق دۇنيەلەر، ادامنىڭ ىشكى الەمى كوبىرەك قىزىقتىرادى. ماعان مۇنداي ناقتى، تاريحي دۇنيەلەردىڭ اۋىلى الىس كورىنەتىن. قازاقتىڭ تاريحىنان، جالپى تاريحتان قاراپايىم وقىرمان رەتىندە حاباردار بولعانىم بولماسا، تۇبىنە ءۇڭىلىپ كورگەن ەمەسپىن. «جازۋشى جان-جاقتى بولۋى كەرەك. تاريحتى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ءبىلۋى كەرەك» دەگەن سارىندا پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. ول دا دۇرىس شىعار. ءبىراق تاريح تاقىرىبى ءوزىمدى قىزىقتىرماعاندىقتان، وعان كوپ بويلاي بەرمەيدى ەكەنمىن. تاريحتى مەكتەپتە وقىدىق، ۋنيۆەرسيتەتتە دە ارنايى ءبىلىم الدىق. احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە وزگە دە الاش ارىستارىنىڭ ادەبي تۋىندىلارىن وقىپ وستىك. ولاردىڭ ادەبيەتتەگى ورنىن جاقسى بىلەمىز. ءبىراق ولاردىڭ جەكە تاعدىرى ماعان ساعىم سياقتى بۇلىڭعىر كورىنەتىن. وتكەن جىلى عالىم، دەپۋتات نۇرلان دۋلاتبەكوۆ ءبىزدىڭ تەاترىمىزعا كەلىپ، جيىن وتكىزدى. سول جيىندا ءوزىنىڭ كارلاگتى كوپ زەرتتەگەنىن، سونداعى ءتۇرلى تاعدىر يەلەرىنىڭ ازاپتى ومىرىنەن كوركەم پەسا جازىلسا قالاي بولاتىنىن ايتىپ، ماسەلە كوتەرگەن ەدى. باسشىلىق نۇرلان اعانىڭ پىكىرىنە قارسى بولعان جوق. ءبىراق بۇل تاقىرىپتى ساحنادا كورسەتە الامىز با؟ باسشىلىقتى دا تولعاندىرعان دۇنيە وسى بولاتىن. كارلاگتى قالاي سۋرەتتەيمىز؟ راس، وندا قانشاما تاعدىر ازاپ شەكتى. وندا قانشاما ادامنىڭ ميىنا سىيمايتىن جاۋىزدىقتار ىستەلىندى. ونى قالاي ساحنالايمىز؟ قۇر سوزبەن، قۇر اقپارمەن كورەرمەندى الداي المايتىنىمىز تاعى بەلگىلى. جيىننان سوڭ باسشىلىق «ءمادينا، سەن وسىنى جازىپ كورسەڭ قايتەدى؟» دەپ، ماعان تاپسىردى. تەاتردا قىزمەت ەتكەننەن كەيىن، قارسى بولا المايسىڭ. «جارايدى، كورەيىن» دەدىم. ول كەزدە نە جازاتىنىمدى ۇققان جوقپىن. قولىمدا دايىن تاقىرىپ تۇر. ارى قاراي نە ىستەۋىم كەرەك؟ سول كۇننەن باستاپ، وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ، زەرتتەي باستادىم. تۇرمە ءومىرىن باياندايتىن ءتۇرلى دەرەكتى فيلمدەردى، كوركەم دۇنيەلەردى شولىپ شىقتىم. تۇرمەدەگى ادامنىڭ پسيحولوگياسىن جازعان پسيحولوگتاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسا باستادىم. كوپ ىزدەندىم. كارلاگتىڭ مۋزەيىن ارالادىم. احيكو اقساقالمەن تىلدەستىم. كارلاگتى كورگەن كەزدە جانىم تۇرشىكتى. مۇنداي بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن وي كەلدى. بايقاساڭىز، سپەكتاكلدە احيكونىڭ: «بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس قوي، ادامدار!» دەيتىن ءسوزى بار. بۇل — مەنىڭ ىشكى ويىم، جان-ايقايىم. سپەكتاكل ساحنالانعان ساتتەن باستاپ، ءتۇرلى وي-پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. تەاتردىڭ ىشىندە دە تالاي پىكىرتالاستار بولدى. ءتىپتى ۇلكەن اكتريسالاردىڭ ءبىرى: «جەندەتتەردى زۇلىم ەتىپ كورسەتىپسىڭدەر. كەڭەس ءومىرىن كوزىمىز كوردى. كەڭەس اسكەرىن دە كوزبەن كوردىك. كوممۋنيستىك يدەياعا يمانداي سەنگەن ادامدار دا بولدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى بىردەي قاتىگەز ەمەس ەدى عوي» دەگەندەي پىكىر ايتتى. دۇرىس تا شىعار. الايدا كارلاگتاعى ادامداردىڭ تاعدىرىن كوزگە ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. ونداعى ادامداردىڭ ءومىرى تۋرالى جازىلعان دۇنيەلەردى وقىساڭىز، جان تۇرشىگەدى. سپەكتاكلدە ونى جەڭىلدەتىپ عانا كورسەتىپ وتىرمىز. كارلاگ مۋزەيىن كوردىڭىز بە؟ كوز الدىڭىزعا سۇمدىق سۋرەتتەر ەلەستەمەي مە؟ ازاپ لاگەرىنە تۇسكەندەردىڭ كوبى وسال جاندار بولعان جوق. نەبىر عالامات عالىمدار، زيالىلار ازاپ شەكتى. قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ بەتكە ۇستار قايماقتارىن تۇرمەگە توعىتىپ، ابدەن قورلاعان. قورلىقتىڭ نەبىر سۇمدىق تۇرلەرىن پايدالانىپتى. تۇرمەدە بوسانعان ايەلدەردىڭ بالالارىن تۋا سالىسىمەن ۇلكەن بوشكەگە سالاتىن بولىپتى. بوشكە تولعان كەزدە دالاعا اپارىپ، توگىپ تاستاپ وتىرعان. مۇنىڭ ءبارى تاريحي شىندىق. ول شىندىقتان قاشا المايمىز. ماسەلەن، سپەكتاكلدەگى ستەپان — جيىنتىق وبراز. سول ارقىلى ايۋاندىقتى كورسەتكىمىز كەلدى. — سوندا تاريحي شىندىقتى ستەپاننىڭ وبرازىندا كورسەتكىڭىز كەلدى مە؟  — تاريحي شىندىقتى وسىلايشا جيىنتىق وبراز ارقىلى بەرگىم كەلدى. ستەپان مەنىڭ سول ءۇمىتىمدى اقتادى دەپ ويلايمىن.  — ستەپان — جيىنتىق وبراز. احيكو — كوزى ءتىرى ادام. ال ءسادۋاقاس پەن سەيفوللا سپەكتاكلدە قايدان ءجۇر؟ — ءسادۋاقاس پەن سەيفوللا اقساقال، اقايدىڭ حاسەنى — بۇلاردىڭ ءبارى تاريحتا بار ادامدار. ال اقىن احمەت — بۇل دا جيناقى وبراز. ول سپەكتاكلدە بىرەسە، سۇلتانماحمۇتتىڭ ولەڭىن وقيدى، بىرەسە، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ولەڭىن وقيدى. احمەت — اتىلىپ كەتكەن، سىبىرگە، ماگادانعا ايدالعان، زورلىق-زومبىلىق كورگەن، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان الاش ارداقتىلارىنىڭ جيناقى وبرازى. ودان تاريحي استار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. اقايدىڭ حاسەنى — قازاقتىڭ مىقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. ءبىراق ول كىسىنى دە 30-جىلى اتىپ جىبەرگەن. سەيفوللا مەن ءسادۋاقاس اقساقالدىڭ كارلاگقا تۇسكەنى راس. ولار سارىارقانىڭ ماڭايىندا تۇرعان. تۇرمەگە اكەلگەننەن كەيىن ءۇش كۇننىڭ ىشىندە اتىپ تاستاعان. سپەكتاكلدەن حرونولوگيالىق دەرەكتەردى ىزدەسەڭىزدەر، ونى تابا الماۋىڭىز مۇمكىن. ويتكەنى احيكونىڭ ءوزىنىڭ جاسىن ون بەستە دەپ الدىق. شىن مانىندە، ول كارلاگقا تۇسكەندە 18 جاستا بولعان ەكەن. مۇنىڭ ءبارىن بۇرمالاۋ دەپ ەسەپتەمەيمىن. ساحنا، ونەر — ول تاريح پانىنە قوسالقى وقۋلىق ەمەس. ول — كوركەم دۇنيە. سول زاماننىڭ شىندىعىن، سول زاماننىڭ ازاپتى ءومىرىن ساحناعا الىپ شىعۋ ءۇشىن وسىنداي قوسالقى وبرازداردى پايدالاندىق. شىنايى دەرەكتەردى پايدالانار بولساق، ولاردىڭ ءارقايسىسى بولەك-بولەك كەيىپكەر، بولەك-بولەك شىعارمانىڭ ارقاۋى بولارى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز — سول زاماننىڭ كەلبەتىن بۇگىنگە الىپ كەلۋ ەدى. جىرتقىش كەيپىنە تۇسكەن ادامزاتتىڭ ايۋاندىعىن كورسەتۋ قاجەت بولدى. جىرتقىش ەكەش جىرتقىش تا ءوز ۇيالاسىنا قارسى شاپپايتىنىن ايتقىمىز كەلدى. ءبىز وسى يدەيانى كورسەتۋ ارقىلى مۇنداي وزبىر، قاتىگەز تاريحتى قايتالاماۋ قاجەتتىگىن كورەرمەنگە ۇعىندىرعىمىز كەلدى. ءقازىر ءححى عاسىر. ءوزىمىز دە زيالى دەپ ەسەپتەلەمىز. تەحنولوگيامىز دامىپ كەتتى دەيمىز. سونىڭ وزىندە ءاربىر ادامنىڭ بويىندا ەلۋ پايىز اللا اماناتىنا ادالدىق بولسا، ەلۋ پايىز جىرتقىشتىق ينستينكت بار ەكەنىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز.  — اۆتور ءوز ويىن ايتادى. رەجيسسەر ءوز شەشىمى بويىنشا سپەكتاكل قويادى. «اقتاستاعى احيكو» سپەكتاكلىندە قايسىسىنىڭ مۇددەسى باسىمىراق؟ — جازۋشىنىڭ مىندەتى — جازۋ. ودان كەيىن شيكىزاتتى رەجيسسەر ءوز قولىنا الادى. سودان باستاپ، شىعارمانىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالادى. رەجيسسەر پەسانىڭ قۇر ءسولىن الىپ، ءوز توپشىلاۋىمەن قويىپ شىعۋى مۇمكىن. مەنىڭ العاشقى نۇسقام مۇلدەم وزگەرىپ كەتتى دەسەك تە بولادى. ونىڭ وزگەرگەنىنە رەنىشىم دە، وكىنىشىم دە بولعان جوق. وزگەرىس بارىسىنا ءوزىم دە اتسالىستىم. رەجيسسەر ويىنا دا، اكتەر شەشىمىنە دە قارسىلىعىم بولعان جوق. ولاردىڭ ىشكى ويىن دۇرىس قابىلدادىم. سەبەبى، رەجيسسەر اۆتور يدەياسىنان كوپ اۋىتقىپ كەتپەيدى. ءتىپتى و باستاعى اقتاماق سپەكتاكلدە ادام تانىماستاي بولىپ وزگەردى. سەبەبى، مەنىڭ اقتاماعىم مۇلدەم باسقا ادام بولاتىن. مەنىڭ اقتاماعىمنىڭ ءپروتوتيپى گۇلجامال مايلينا ەدى. گۇلجامال اپانىڭ ءومىرى ۇنەمى ويىمنان شىقپايتىن. سونى پەسادا پايدالانعانىممەن، ساحنانىڭ ستاندارتى باسقا ەكەن. مەنىڭ كەيىپكەرىم ساحناعا جاراماي قالدى. سپەكتاكلدىڭ رەجيسسەرى اسحات ماەميروۆپەن اقىلداسا وتىرىپ، جاڭا اقتاماقتىڭ وبرازىن جاساپ شىعاردىق. رەجيسسەر ءوزىنىڭ ءۇنىن، ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىن قوستى.  — سپەكتاكلگە قاتىستى الەۋمەتتىك جەلىدە ايتىلىپ جاتقان سىن-پىكىرلەرگە كوزقاراسىڭىز قالاي؟ — بۇل سپەكتاكل تاريحتى جاقسى بىلەتىن، ساۋاتتى ادامداردىڭ تۇسىنىسپەۋشىلىگىن تۋدىرعان دا شىعار. ءبىراق بۇعان اقتالىپ جاتقىم كەلمەيدى. احيكو تاعدىرىن، كارلاگتاعى تۇتقىنداردىڭ تاعدىرىن قالاي ءتۇسىندىم، سولاي بەرگىم كەلدى. كوركەم دۇنيە قۇر سوزبەن جازىلا سالمايدى. وندا جازۋشىنىڭ ەموسياسى، بولمىسى، كەلبەتى سەزىلىپ تۇرۋى شارت. ءداۋىردىڭ شىندىعىن قالاي قابىلداسام، سولاي بەرگىم كەلدى. ونداعى كەيىپكەرلەر دە مەنىڭ ىشكى ايعايىمدى، جان-دۇنيەمدى كورسەتەدى. ول شىنايى تاريحقا جاناسپاي جاتسا، ونى قاتەلىك دەپ ەسەپتەمەيمىن. تاعى دا ايتامىن، ول جەردەن تاريح ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. سپەكتاكلدەن رۋح ىزدەڭىزدەر! مورال ىزدەڭىزدەر! بۇل سۇمدىق ەشقاشان قايتالانباسىن دەپ تىلەڭىزدەر. وسىلايشا، بۇگىنگى كورەرمەن وتكەننەن ساباق السا دەيمىن. تاريح ىزدەگىڭىز كەلسە، حرونولوگيا ىزدەسەڭىز، ونى سپەكتاكلدەن كورە المايسىز. نەگىزى «اقتاستاعى احيكودا» رۋح بار، وي بار. باستىسى، و باستاعى ايتقىمىز كەلگەن يدەيانى جەتكىزە الدىق.

اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاس

«ايقىن» گازەتى 02.11.2016

---