InfoHub Logo

سكۋلشۋتينگ فەنومەنى: سەبەپتەرى مەن الدىن-الۋ شارالارى

اڭداتپا: بۇل ماقالادا اۆتور سكۋلشۋتينگ دەگەنىمىز نە، ونىڭ سەبەپ-سالدارى نەدە، وعان نە اسەر ەتەدى دەگەن سۇراقتارعا اۆتور جاۋاپ بەرەدى. ونىڭ الەمدە الاتىن ورنى قانداي جانە بۇل فەنومەنمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟. اۆتوردىڭ ويىنشا بۇعان كىم جاۋاپكەرشىلىك الۋعا ءتيىستى. اۆتور بۇل قاراكەتتەن قالاي قورعانۋ جولدارىن اشىق جازادى.

تىرەك سوزدەر: سكۋلشۋتينگ، قاراكەت، الەمدەگى ورنى، سەبەپ-سالدار، قورعانۋ جولدارى، شابۋىل.

اننوتاسيا: ۆ ەتوي ستاتە اۆتور وتۆەتيت نا ۆوپروسى، چتو تاكوە سكۋلشۋتينگ، ۆ چەم ەگو پريچينا ي پوسلەدستۆيا، چتو نا نەگو ۆلياەت. كاكوۆو ەگو مەستو ۆ ميرە ي كاك بوروتسيا س ەتيم فەنومەنوم؟. كتو، پو منەنيۋ اۆتورا، دولجەن نەستي زا ەتو وتۆەتستۆەننوست. اۆتور وتكروۆەننو پيشەت، كاك زاششيتيتسيا وت ەتيح دەيستۆيي.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: سكۋلشۋتينگ، دەيستۆيي، مەستو ۆ ميرە، پريچيننو-سلەدستۆەننىە سۆيازي، سپوسوبى زاششيتى، ناپادەنيا.

Annotation: in this article، the author will answer the questions what is schoolshooting، what is its cause and consequences، what influences it. What is its place in the world and how to deal with this phenomenon؟. Who، according to the author، should be responsible for this. The author frankly writes how to protect himself from these actions.

Keywords: schoolshooting، action، place in the world، cause-and-effect relationships، methods of protection ، attacks.

بالاباقشا، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت — بۇل ادام ءبىلىم مەن تاربيە الاتىن، ادامدارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناس جاسايتىن جانە بولاشاعىن ويلاپ، جوسپارلارىن قۇراتىن ورىندار. بۇل ورىنداردى ءقاۋىپتى دەپ ەشبىر ادام ساناماعان. ءبىراق سكۋلشۋتينگ فەنومەنى ءبارىن وزگەرتتى. سونىمەن سكۋلشۋتينگ دەگەنىمىز نە؟. سكۋلشۋتينگ، نەمەسە وقۋ ورىندارىنداعى قارۋلى شابۋىلدار - وقۋ ورىندارىنىڭ اۋماعىندا قارۋلى كۇش قولدانۋ، كوبىنەسە جاپپاي قىرعىنعا ۇلاساتىن قاراكەت. بۇعان قاراماستان بۇل قىلمىسكەرلەردى سەريالىق ولتىرۋشىلەر قاتارىنا جاتقىزبايمىز. بۇنداي شابۋىلدىڭ ازدى-كوپتى جابىق توپتارداعى شابۋىلداردان ايىرماشىلىعى وقۋ ورىندارىنا شابۋىلدا شابۋىل جاساۋشىلاردىڭ ماقساتتارى ءجيى كورسەتىلمەيدى، سونىڭ سالدارىنان اتىس بەيبەرەكەت بولىپ شىعادى. قاراستىرىلىپ وتىرعان قۇبىلىستى ءارتۇرلى قارۋ تۇرلەرى قولدانىلاتىن لاڭكەستىك  ارەكەتتەردەن اجىراتا ءبىلۋ قاجەت. وقۋ ورىندارىنا قارۋلى شابۋىلداردى بوتەن ادام عانا ەمەس، وقۋشى نەمەسە ستۋدەنتتىڭ ءوزى دە جوسپارلاۋى ابدەن مۇمكىن.

قاي جىلى وقۋ ورىندارىنا قارۋلى شابۋىلدار باستالدى؟. تاريحقا ءۇڭىلىپ قاراساق، 1764 جىلى العاشقى مەكتەپكە شابۋىل بولعان بولاتىن. ءمۇعالىم سونىمەن قاتار 9 وقۋشى ۇندىستەردىڭ قولىنان ولتىرىلگەن بولاتىن. بۇل جايت امەريكا قۇراما شتاتتارىندا، ول كەزدەرى بۇل بريتاندىق پەنسيلۆانيا پروۆينسياسىندا بولدى. وسىنداي جايتتاردىڭ بولۋنىڭ سەبەبىن كوپتەگەن ادامدار ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەن كورەدى. ءبىراق بايقاپ وتساق، العاشقى شابۋىل 18 عاسىردا بولعان، ينتەرنەت ءالى بولماعان كەزدەرى. كەلەسى وقيعا 1840 جىلى امەرەيكا قۇراما شتاتتارىندا، پروفەسسورعا شابۋىل جاسالدى. 1764 جىلدان، العاشقى مەكتەپكە شابۋىل جاسالعاننان كەيىن 1900 جىلعا دەيىن، وسىنداي 38 جاعداي تىركەلدى، تەك اقش-تا. ءبىراق 1999 جىلعا دەيىن شابۋىلدارعا اسا قاتتى ءمان بەرىلگەن جوق، «سكۋلشۋتۋنگ» دەگەن تەرميندە بولعان جوق. 1999 جىلى بۇكىل الەمگە تانىمال سكۋلشۋتينگ وقيعاسى بولدى، ول وقيعانى «كولۋمباين» دەپ تە جاتادى. 1999 جىلدىڭ 20 ءساۋىرىنىڭ تاڭىندا ديلان كليبولد پەن ەريك حارريس، كولورادو شتاتىندا، دجەففەرسون وكرۋگىندە ورنالاسقان «كولۋمباين» مەكتەبىنىڭ جوعارعى سىنىبىندا وقيتىن وقۋشىلار، مەكتەپ عيماراتىنىڭ باتىس كىرەبەرىسىندەگى باسپالداقپەن كوتەرىلىپ وقۋشىلارعا وق جاۋدىرعان. ولاردىڭ العاشقى قۇرباندارى 17 جاسار رەيچەل سكوتت پەن ريچارد كاستالدو بولدى، ولار ءجاي عانا مەكتەپ جانىندا تاماقتانىپ وتىردى. رەيچەل سول جەردە مەرت بولدى، ال ريچارد 8 اۋىر وق السادا امان قالدى. 58 مينۋت ىشىندە مەكتەپ اۋماعىندا جانە عيارات ىشىندە قوزعالىپ ەريك پەن ديلان 13 ادامدى ءولتىردى، ونىڭ ىشىندە 12 وقۋشى جانە 1 ءمۇعالىم. 23 ادامدى جاراقاتتاپ، ولار وز-وزدەرىنە قول جۇمساعان بولاتىن. اقش-تا ادام ءولىمى بۇدان كوبىرەك جاعدايلار ءبىراز بولسادا، مىسالى تەحاستا چارلز دجوزەف ۋيتمەن 1966 جىلى 1 تامىزدا تەحاس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 28 قاباتىنان 96 مينۋت بويى سىرتتاعى ادامدارعا وق كوزدەگەن بولاتىن، ءبىراق تا «كولۋمباين» وقيعاسى «سكۋلشۋتينگ» تەرمينىن ەنگىزدى. وعان سەبەپ بولعان ارينە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وسى وقيعاعا تەرەڭ ۇڭىلگەنى. ال كورشىلەس رەسەي فەدەراسياسىنداعى ەڭ العاشقى وقيعا 2014 جىلى  3 اقپاندا ماسكەۋ قالاسىندا بولدى. ال الەۋمەتتىك جەلىلەردى شۋلاتقان وقيعا، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن 11 مامىردا تاتارستان رەسپۋبليكاسىندا، كازان قالاسىنىڭ دجاۋداتا فايزي كوشەسىندە ورنالاسقان №175 مەكتەپ-گيمنازياسىندا بولدى. شابۋىلدى جاساعان بۇرىن سول مەكتەپتىڭ وقۋشىسى يلناز گالياۆييەۆ بولدى. 11 مامىر كۇنى تاڭەرتەڭ گيمنازياعا شابۋىل جاساماس بۇرىن گالياۆييەۆ ءوز پاتەرىن ءۇش جەردەن ورتەپ، اس ءۇيدىڭ ەدەنىنە وراسان زور اممياك سەليتراسىن شاشىپ جىبەرگەن. الايدا، كوپ ۇزاماي ءورت ءسونىپ، التى قاباتتى عيمارات جارىلعان جوق. ايتا كەتەتىن جايت، ونىڭ اتا-انالارى جانە تۋىستارى باسقا ۇيگە كوشىپ كەتكەن بولاتىن. سودان سوڭ جاس جىگىت قولىنا قارۋدى الىپ مەكتەپكە جول جونەتتى. قولىندا قارۋى بار ادامدى كوشەدە ءبىراز ادام كورگەن، ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ول تۋرالى پوليسياعا حابارلاۋدى شەشكەن جوق. پسيحولوگ ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، ادامدار قولىنداعى قارۋدى ءجاي عانا ويىنشىق نەمەسە ساحناعا شىعۋعا ارنالعان رەكۆيزيت دەپ ويلاۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار ادامدار وز-وزدەرىن قورعاۋ ماقساتىندا وعان قارسى شىعۋعا بەت بۇرماعان. تاسس اقپارات كوزىنىڭ حابارلاۋىنشا، پوليسياعا توتەنشە جاعداي تۋرالى اقپارات 9:18-دە تۇسكەن، دەگەنمەن شابۋىلشى عيماراتقا 9:19-دا كىرگەن. ەكىنشى حابارلاما 9:19-دا كەلدى. قوڭىراۋ شالۋشى اتىس پەن جارىلىستار تۋرالى حابارلادى. ءدال وسى ۋاقىتتا تاعى ءبىر قوڭىراۋ تىركەلدى. مەكتەپتىڭ سىرتىنان-اق 19 جاسار قىزعا وق ءتيدى، ول قىلمىسكەرمەن بىرگە مەكتەپكە كىرىپ كەلە جاتقان بولاتىن. بۇنى كورگەن مەكتەپ قىزمەتكەرى ونىڭ جولىن جابۋعا تىرىستى، ءبىراق يلناز وعان دا وق تيگىزدى. مەكتەپ كۇزەتشىسى دۇربەلەڭ تۇيمەسىن باسىپ، ۇستەلدىڭ استىنا تىعىلدى. مەكتەپ ديرەكتورى وقۋشىلار مەن مەكتەپ قىزمەتكەرلەرى الدىندا ءسوز سويلەپ، شابۋىل تۋرالى ەسكەرتىپ مۇعالىمدەرگە سىنىپتاردا وقۋشىلارمەن بىرگە جابىلۋدى بۇيىردى. ءبىرىنشى قاباتتا قىلمىسكەر ءمۇعالىم ۆەنەرا ايزاتوۆانى اتىپ، باستاۋىش سىنىپ كابينەتىنىڭ جابىق ەسىگىندە قولدان جاسالعان جارىلعىشتى ىسكە قوسىپ، ودان كەيىن ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەن. ەكىنشى قاباتتا بۇكىل سىنىپ ءوز ەسىكتەرىن جاۋىپ ۇلگەردى. ءۇشىنشى قاباتتا ول وكىنىششكە وراي سىنىپتارعا كىرە الدى. بۇعان سەبەپ شابۋىل كەزىندە سىنىپتاعى داۋىس زورايتقىش جۇمىس ىستەمەس قالدى، ءمۇعالىم ديرەكتوردىڭ حابارىن ەستىمەدى. بۇل ساتتە 8 «ا» سىنىبىندا انا ءتىلى ساباعى ءوتىپ جاتقان، يلناز مۇعالىمگە، سودان سوڭ ءبىر پارتادا وتىرعان 2 وقۋشىعا وق اتقان. سودان كەيىن ول سىنىپتاعى بارلىق وقۋشىلاردىڭ باسىن كوزدەپ، اتا باستادى. اعىلشىن ءمۇعالىمى ەلۆيرا يگناتيەۆا دالىزدەگى شۋعا شىققان كەزدە، شابۋىلشى ونى ولتىرەدى. ءدالىز تەرەزەسىنەن فۋتبول ويىن الاڭىندا دەنە شىنىقتىرۋ ساباعى ءوتىپ جاتقانىن كورگەن ول تەرەزەدەن بىر-ەكى وق اتتى. 8 «ا» سىنىبىنا قايتا كىرگەنىندە، امان قالعان وقۋشىلاردىڭ تەرەزەدەن سەكىرگەلى تۇرعانىن كورىپ، ولارعا وق جاۋدىردى. ساعات 9:27-دە زارداپ شەككەندەر تۋرالى العاشقى دەرەكتەر پايدا بولدى. ساعات 9:33-تە پوليسيا قىزمەتكەرلەرى كەلىپ، پودەزگە قولىن جوعارى كوتەرىپ شىققان يلناز گالياۆييەۆتى دەرەۋ دەرلىك ۇستادى. ول كەزدە گيمنازيادا 714 وقۋشى جانە 70-كە جۋىق ۇستازدار مەن قىزمەتكەرلەر بولعان. وقيعا ورنىنا رەسەي گۆاردياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جەتىپ، ولار گيمنازيا وقۋشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرىن ەۆاكۋاسيالادى. ساعات 11 شاماسىندا گيمنازياعا تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى كەلدى. ساعات 11:00-دە رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى شابۋىلداۋشىنى قاماۋعا الۋ جانە تەرروريزمگە قارسى وپەراسيا رەجيمىن ەنگىزۋ تۋرالى حابارلادى. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 105- بابىنىڭ 2- بولىگىمەن («جالپى ءقاۋىپتى جولمەن ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ادامدى ءولتىرۋ») قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. 2021 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا كۇدىكتىگە اقىرى ايىپ تاعىلدى. وعان رەسەي فەدەرسياسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ ءتورت بابى بويىنشا، اتاپ ايتقاندا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ادامدى، ونىڭ ىشىندە كامەلەتكە تولماعانداردى جالپى ءقاۋىپتى جولمەن ءولتىرۋ، كىسى ولتىرۋگە وقتالۋ، جارىلعىش زات جاساۋ، مۇلىكتى قاساقانا ءبۇلدىرۋ  بويىنشا ايىپ تاعىلدى. ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. وقيعا بارىسىندا توعىز ادام قايتىس بولىپ، جيىرما ءبىر ادام اۋىر جاراقاتتار العان بولاتىن. «كولۋمباين» وقيعاسى مەن كازان وقيعاسىنداعى ادامداردى ورتاق ءبىر سۇراق مازالايدى، ول: «ولار قارۋدى قايدان  الدى، رۇقساتتى قالاي الدى جانە پسيحيكالىق تەستتەن قالاي ءوتتى؟». بۇنداي قىلمىسكەرلەردىڭ پسيحيكالىق اۋىتقۋلارى بار ەكەنى بىردەن انىق، ول قانداي اۋىتقۋلار:

1) شامادان تىس اگرەسييا

2) دەپرەسسيا

3) پوتولوگيالىق وتىرىك

4) شيزوفرەنيا

ولار وز-وزدەرىن الداۋ ارقىلى پسيحولوگيالىق تەستتەن ءوتىپ، قارۋ-جاراققا ليسەنزيانى قينالماي الا الادى. مەكتەپ اتقىشتارى جايلى اينالاسىنداعى ادامدار جاقسى پىكىر قالدىرادى. ەكى جاعدايدا قىلمىسكەرلەر كۇندەلىك جازىپ، دايىندىق بارىسىن جازىپ تۇرعان، ولار وزدەرىن قۇدايعا ساناعان.

مەكتەپ اتقىشتارىنىڭ تابيعاتى مەن قۇبىلىسىنا كەلەتىن بولساق، مەكتەپ اۋماعىندا زورلىق-زومبىلىققا بايلانىستى وقيعلار ءجيى بولىپ تۇرادى. بۇل ۇساق تارتىپسىزدىىكتەن تۇلعاارالىق قاقتىعىستارعا دەيىن، تەرروريستەردىڭ عيماراتتى باسىپ الۋىنا دەيىن بولۋى مۇمكىن. ءبىراق مەكتەپكە قارۋمەن شابۋىل جاساۋعا جەكە قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ءبىرقاتار بەلگىلەر بار:

— قۇقىق بۇزۋشى مەكتەپكە تىكەلەي قاتىسى بار مەكتەپتە (وقيدى نەمەسە وقىدى)؛
— قاساقانا، ءبىراق پايداكۇنەمدىكسىز ءولتىرۋ نەمەسە جاراقاتتاۋ؛
— تەك قارۋدى قارۋدى كورسەتۋ ماقساتى جوق – مەكتەپ اتقىشى ءارقاشان اتۋعا دايىن؛
— قۇرباندار كەزدەيسوق ادامدار بولادى، ناقتى قىلمىسكەرگە جاماندىق جاساعان ادام ەمەس؛
— اينالاداعى ادامدارعا قانداي دا ءبىر حاباردى جەتكىزۋ نيەتى جۇزەگە اسىرىلادى، ياعني سيمۆولدىق سيپاتى بولادى.

عىلىمي قوعامداستىقتا الەۋەتتى مەكتەپ اتقىشىنا بىردەن بىرنەشە فاكتورلار اسەر ەتەدى دەگەن پىكىر بار. ولاردىڭ پاتولوگيالىق اسەرى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيىپ، قايعىلى جاعدايعا اكەلەدى. اتاپ ايتقاندا، پسيحولوگتار دجەك ليەۆين جانە ەريك مادفيس ءوز زەرتتەۋلەرىندە مۇنداي فاكتورلاردى «دەفورماسيالار» دەپ اتايدۆ جانە وقۋشىنى شابۋىلعا اكەلەتىن كەلەسى كەزەڭدەردى اجىراتادى: سوزىلمالى دەفورماسيا، باقىلانبايتىن دەفورمامسيا، وتكىر شيەلىنىس، جوسپارلۋ كەزەڭى جانە جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭى.

وقيعالار بارىسىندا ادامداردا اتقىشتىڭ كەسكىنى پايدا بولا باستادى. ول وقۋشى مەكتەپتە سىنىپتاستارىنىڭ جاعىنان زارداپ شەگەتىن، زورلىق-زومبىلىققا بايلانىستى ويىنداردى وينايتىن، الەۋمەتتىك قابىلەتسىز، ءاردايىم ءوزى جۇرەتىن ادام رەتىندە بەينە قوعامدىق سانادا ورنىقتى. ءبىراق ءىس جۇزىندە ءبارى كورىنگەننەن دە كۇردەلىرەك.

ەڭ الدىمەن نازار اۋدارۋ كەرەك نارسە – سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن مەكتەپ اتقىشتارى اراسىندا بىردە ءبىر قىز بولماعان. ءبىرىنشى مۇنداي جاعداي 2021 جىلى 7 مامىردا ايداحو شتاتىنداعى مەكتەپتە بولدى، وندا وقۋشى ءۇش وقۋشىنى جاراقاتتادى. مۇنى گەندەرلىك سايكەستىكتىڭ ەرەكشەلىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى: اتىس قارۋىن قولدانا وتىرىپ، جاستار وزدەرىنىڭ ەركەكتىك قاسيەتىن راستاۋعا تىرىسادى.

سونىمەن قاتار بارلىق اتقىشتاردىڭ قارىم-قاتىناستا پروبلەمالارى جوق ەكەنى قىزىق. كەرىسىنشە جارتىسىنان كوبى مەكتەپتىڭ سپورتتىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسادى نەمەسە قوسىمشا ساباقتارعا بارادى. تەك ۇشتەن بىرىندە عانا الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋدىڭ ايقىن بەلگىلەرى بايقالادى جانە بارلىق اتقىشتاردىڭ شامامەن 12% عانا جاقىن دوستارى مۇلدەم بولماعان.

زەرتتەۋلەرگە سايكەس اتقىشتاردىڭ 98% دەرلىك اۋىر كۇيزەلىستەردى باستان كەشىردى: قارجىلىق شىعىندار، وتكىر وتباسىلىق جانجالدار، شەكتەن تىس قورلاۋ ەپيزودتارى. دوۋۆ مۇنى «مۇزداتۋ اسەرى» دەپ اتادى. وسىنداي  توتەنشە جاعدايدا ءجاسوسپىرىم بۇدان ارتىق جوعالتاتىن ەشتەڭە جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ، شەكتەن شىعۋعا بەل بۋادى. سودان كەيىن قۇرداستارىمەن قارىم-قاتىناسى شىنىمەن ميرنيمۋمعا دەيىن ازايادى، ادام ىشكە كىرىپ، اكتىنى تەحنيكالىق جوسپارلاۋعا نازار اۋدارادى.

مەكتەپكە شابۋىل جاساعان جاسوسپىرىمدەردىڭ ءارقايسىسى نە پوليسەيلەردىڭ قولىنان ولۋگە، نە وز-وزىنە قول جۇمساۋعا دايىن بولعانى دا كوزگە تۇسەتىن جانە شىن مانىندە ورتاق قاسيەت. ياعني، بقل جابىرلەنۋشىلەرگە جاسالعان زورلىق-زومبىلىق ارەكەتى عانا ەمەس، ءوزىن-وزى ءولتىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.

جاستاردى وسىنداي تۇردەگى قىلمىسقا نە يتەرمەلەيدى؟. كەيبىر شەتەلدىك زەرتتتەۋشىلەر مەكتەپتەگى اتۋ فەنومەنىن تۇسىندىرەتىن نەگىزگى سەبەبىن تابۋعا تىرىسۋدا. مىسالى، ولار بارلىق «اتىشۋلارعا» ءتان ءارتۇرلى پسيحولوگيالىق ماسەلەلەر تۋرالى ايتىپ، ولاردى پسيحوپاتتار، پسيحوتيكتەر جانەە تراۆماتولوگتار دەپ بولەدى.

ءبىراق بۇگىندە عالىمدار جالعىز امبەباپ سەبەپ جاي عانا جوق دەگەن قورىتىندىعا كەلۋدە. مەكتەپكە شابۋىل جاساعان، ياعني لاڭكەستىك ارەكەت جاساعان ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، ارينە، كۇردەلى قۇرامداس بولىكتەردەن تۇراتىن كۇردەلى مىنەز-قۇلىق، سوندىقتان ونى ءبىر نارسەمەن تۇسىندىرۋگە بولمايدى.

دەمەك، بارلىق مەكتەپ اتقىشتارىن پسيحيكالىق ساۋ ادامدار دەپ ايتۋعا بولمايدى. ارينە، ولاردىڭ ەموسيونالدىق بايلانىستارى ءجيى ۇزىلەدى جانە ولار تۇراقسىز، ءبىراق بۇل ماماندارعا ءتيىستى قورىتىندى جاساۋعا جانە ولاردى ءقاۋىپتى دەپ انىقتاۋعا نەگىز بەرمەيدى. ءبىراق ولاردىڭ از بولىگى ناقتى پسيحولوگيالىق كومەك العانى انىق.

مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ مۇعالىمدەر مەن قۇرداستاردى اتىپ تاستايتىنى تۋرالى قيالدارى رەنىش، ادىلەتسىزدىك سەزىمى جانە كەك الۋعا ۇمتىلۋ تاجىريبەسىمەن بايلانىستى. بۇل قيالدارعا ولاردىڭ ۇلىلىعى مەن قۇدايدىڭ قۇقىعى تۋرالى ويلار قوسىلادى. مۇنداي ويلار جاسوسپىرىممەن بىرنەشە جىل بويى ءجۇرۋى مۇمكىن.

الەۋمەتتانۋشى كەترين نيۋمان «بۋيستۆو: سوسيالنىە كورني سترەلبى ۆ شكولاح» اتتى كاتابىندا، بەس «قاجەتتى، ءبىراق جەتكىلىكسىز فاكتورلاردى» قامتيتىن مەكتەپتەگى اتىستاردىڭ جان-جاقتى تەورياسىن ۇسىندى:

— ءوزىن-وزى الەۋمەتتىك وقشاۋلاۋدى قابىلداۋ، ءوزىن شەتتەلگەن ادام دەپ ساناۋ؛
— پسيحولوگيايدىق اۋىتقۋلاردىڭ بولۋى؛
— زورلىق-زومبىلىق ماسەلەلەردى شەشۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرىلاتىن مادەني سەنارييلەردىڭ تارالۋى؛
— مەكتەپتە الەۋەتتى اتقىشتاردى انىقتاۋ جۇيەسىنىڭ بولماۋى؛
— قارۋدىڭ بولۋى.

امەريكالىق CNN تەلەارناسىنىڭ 2018 جىلعى ستاتيستيستيكاسىنا سۇيەنسەك اقش-تا 2009 جىلدان باستاپ 300 وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەرگە شابۋىل تىركەلدى. بۇل باسقا ەلدەرگە قاراعاندا 57 ەسە كوپ. فرانسيا جانە كانادا ەلدەرىندە 2 جاعداي تىركەلگەن بولسا، گەرمانيادا تەك 1 جاعداي تىركەلدى. ال ۇلىبريتانيا، يتاليا جانە ياپونيا ەلدەرىندە بۇنداي جاعداي بولماعان. ال رەسەيدە 2014 جىلدان باستاپ 18 جاعداي تىركەلدى. ونىڭ التاۋى 2017 جىلى بولدى. ءبىر قۋانتارلىعى، قازاقستاندا دا مۇنداي جاعداي مۇلدەم بولماعان.

مۇنداي جاعدايلاردى قالاي الدىن الۋعا بولادى؟. رەسەيدە 2019-2020 جىلى مەكتەپتەگى اتىستىڭ بىرنەشە ەپيزودتارىن الدىن الدى، اتاپ ايتقاندا، مەكتەپ وقۋشىلارى مەن مۇعالىمدەرىنىڭ بىردەن پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنە حابارلاپ ۇلگەرگەنى، سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك جەلىلەردى باقىلاۋ ارقىلى جۇزەگە استى.

كەيبىر مەملەكەتتەردە اتىسپەن كۇرەسۋدە وڭ تاجىريبە بار. مىسالى گەرمانيا مەن فينليانديادا سوڭعى 15 جىلدا مۇنداي جاعداي تىركەلمەگەن. بۇل مەكتەپتەردەگى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قولداۋ جۇيەسىنىڭ مىقتى بولۋىنىڭ ارقاسىندا. بۇل ەلدەگى ماماندار جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىندەگى كليماتتى قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇمىس اتقارىپ، ءاربىر جەكە وقۋشىنىڭ ماسەلەسىن تۇسىنۋگە تىرىسادى. مۇنداي وقيعالاردىڭ ىقتيمالدىعىن ازايتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - ءجاسوسپىرىمدى قورلاۋشىنى دارىپتەمەۋ. بۇل كوبىنەسە قىلمىسكەردىڭ جەكە باسىنا، ونىڭ ديەۆيانتتىق موتيۆتەرىنە جانە شابۋىل جاساۋ تەحنيكاسىنىڭ سيپاتتاماسىنا تىم كوپ كوڭىل بولگەن ب ا ق كىنالى، ءبىراق قۇرباندار مەن ولاردىڭ جەكە باسى تۋرالى ايتپايدى. بۇل مەكتەپ شابۋىلدارى كونتەكستىندە ۆەرتەر اسەرى دەپ اتالاتىن اسەرگە ىقپال ەتەدى. اريزونا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس، قۇراما شتاتتارداعى ۇقساس «جۇقپالى» وقيعالار ورتا ەسەپپەن ءبىرىنشى تۋرالى جاڭالىقتار باق-تا پايدا بولعاننان كەيىن ەكى اپتا ىشىندە ورىن الادى.

سوندىقتان دا مەكتەپتە پسيحولوگتار ءار وقۋشىمەن جۇمىس جاساۋعا مىندەتتى. اتا-انالار بالسىن تىڭداۋعا جانە تۇسىنۋگە تىرىسۋ قاجەت. ال مەملەكەت بولسا مەكتەپتەردەگى جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنداعى كۇزەتتى كۇشەيتۋگە ءمان بەرۋ كەرەك. قارۋ-جاراقتاردى مەملەكەت ازاماتى تەك زاڭدى تۇرمەن الۋىن قاداعالاۋ كەرەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. داۆىدوۆ د. گ.، حلوموۆ ك. د. ماسسوۆىە ۋبييستۆا ۆ وبرازوۆاتەلنىح ۋچرەجدەنياح: مەحانيزمى، پريچينى، پروفيلاكتيكا// ناسيونالنىي پسيحولوگيچەسكيي جۋرنال. — 2018. — № 4(32). — ب. 62–76.
2. Ferguson، C. J.، Coulson، M.، & Barnett، J. (2011). Psychological Profiles of School Shooters: Positive Directions and One Big Wrong Turn. Journal of Police Crisis Negotiations، 11(2)، 141–158.
3. كنيجنيكوۆا س. ۆ. اموك: اكتۋالنوست يزۋچەنيا ناپادەنيي ۆ شكولاح، پريچينى، ۆوزموجنوستي پەرۆيچنوي پروفيلاكتيكي // سوسيالنايا پسيحولوگيا ي وبششەستۆو. 2019. توم 10. № 1. ب. 152–168.
4. دوزورسيەۆا ە.گ.، وشيەۆسكيي د. س.، سىروكۆاشينا ك. ۆ. پسيحولوگيچەسكيە، سوسيالنىە ي ينفورماسيوننىە اسپەكتى ناپادەنيي نەسوۆەرشەننولەتنيح نا ۋچەبنىە زاۆەدەنيا // پسيحولوگيا ي پراۆو. 2020. توم 10. № 2. ب. 97–110.
5. American Psychological Association. (2013). Gun violence: Prediction، prevention، and policy. Retrieved from.
6. كەترين نيۋمان، بۋيستۆو: سوسيالنىە كورني سترەلبى ۆ شكولاح — 2004 — ب. 66-68.

---