ماري روجەنىڭ قۇپياسى
«مورگ كوشەسىندەگى كىسى ولىمىنە» قوسىمشا
شىنايى وقيعالار مەن ولاردىڭ ءمىنسىز جۇيەلىلىگى پاراللەلدى تۇردە قاتار جۇرەدى. ولار ۇنەمى بىر-بىرىمەن ءدال ۇيلەسە بەرمەيدى. ادامدار مەن جاعدايلار ادەتتە وقيعالاردىڭ ءمىنسىز تىزبەگىن وزگەرتىپ وتىرادى. سوندىقتان دا ولار جەتىلمەگەن سياقتى بولىپ كورىنەدى دە ولاردىڭ ناتيجەلەرى دە شالاعاي بولىپ شىعادى. رەفورماسيادا دا ءدال وسىلاي بولدى — پروتەستانتىقتىڭ ورنىنا ليۋتەراندىق كەلدى.
نوۆاليس. مورالعا كوزقاراس
ونىڭ بار بولعانى جاي عانا كەزدەيسوقتىق ەكەنىنە سەنۋدىڭ ءوزى اقىلعا سىيمايتىن وقيعا بولىپ كورىنەتىن كەزدەيسوقتىققا تاپ بولعان كەزدە ءتىپتى ەڭ بايىپتى، ەڭ بايسالدى دەگەن ادامنىڭ تۇيتكىلدى كوڭىلىنە دە ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىنە يلانۋ سەزىمى ۇيالاي باستايتىن شىعار-اۋ وسى. كەزدەيسوقتىق دوكتوريناسىنا نەمەسە ونىڭ مەنشىكتى ەسىمىمەن اتار بولساق، ىقتيمالدىق تەورياسىنا جۇگىنبەيىنشە، ونداي سەزىمدى (ويتكەنى مەن ايتىپ وتىرعان كوڭىلدەگى ءشۇبالى، بۇلىڭعىر سەنىم ەشقاشان دا تولىق اقىل-ويعا اينالمايدى) باسۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل تەوريا — ءوزىنىڭ تابيعاتىندا تازا ماتەماتيكاعا ءتان تەوريا؛ سونىمەن عىلىمنىڭ بۇكىل بىزگە بەرەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇيەلىسى دە، ءدالى دە ويمەن بولجاۋ سالاسىنداعى قولعا تۇسە بەرمەيتىن كولەڭكەلى، ءشۇبالى ەلەستى جاقتاردى ايقىنداۋعا پايدالانىلادى. مەن جۇرتقا جاريالاعالى وتىرعان ايتسا ادام نانعىسىز بۇل وقيعانىڭ ەگجەي-تەگجەيى، بولعان كەزى جاتىنان ءدال سول كۇيىندە الىنعان، ءارى ونىڭ ءوزى ادەتتەن تىس كەزدەيسوقتىقتىڭ ءبىرىنشى تارماعىنا جاتادى، ال ەكىنشى، قورىتىندى تارماعىنان وقۋشىلار قاۋىمى، ارينە، جاقىندا نيۋ-يوركتە بولعان مەري سەسيليا رودجەرستىڭ ءولىمى جايىندا بىلەتىن بولادى.
بۇدان ءبىر جىل بۇرىن مەن «مورگ كوشەسىندەگى كىسى ءولىمى» دەپ اتالاتىن ماقالادا دوسىم شيەۆالە س.— وپوست ديۋپەننىڭ ويلاۋ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ كەيبىر جاقتارىن جازعان كەزدە، بۇل تاقىرىپقا تاتى دا قايتىپ ورالامىن دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە دە كىرگەن ەمەس. ماقساتىمنىڭ ءوزى دە سونى جازۋ بولاتىن. ديۋپەننىڭ دارا دارىنىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرگەن شىتىرمان وقيعانىڭ جۇيەسى جونىندەگى مەنىڭ اڭگىمەمدە ونىڭ ءبارى تولىق جۇزەگە اسىرىلدى. مەنىڭ باسقا دا مىسالدار كەلتىرۋىمە ابدەن بولار ەدى، ءبىراق ولار بۇرىن دالەلدەنگەندى دالەلدەۋدەن باسقا ەشتەڭە بەرمەس ەدى. الايدا تاياۋدا بولعان وقيعالاردىڭ بەت بۇرىسى ماعان امالسىز اعىنان جارىلعان سىڭايداعى وقيعانىڭ كۇتپەگەن جەردەن جاڭا جاي-جاپسارىن اشىپ بەردى. تاياۋدا ەسىتۋىمە تۋرا كەلگەندەردەن كەيىن، ەگەر بۇدان الدەقاشان بۇرىن ەسىتىپ، بىلگەندەرىم جونىندە ۇندەمەي قالسام، مۇنىم ىڭعايسىزداۋ دا بولار ەدى.
مادام ل" ەسپانە مەن ونىڭ قىزىنىڭ قايعىلى قازاسىنىڭ سىرىن اشقان سوڭ شيەۆالە سول زاماتىندا-اق بۇل ءىستىڭ ءبارىن دىم كورمەگەندەي ۇمىتتى دا، ءوزىنىڭ ءباز-باياعى ەنجار قالپىنا قايتا ءتۇستى. ونىڭ كوڭىل كۇيى مەنىڭ اماندە وقشاۋ دا وڭاشا ءجۇرۋدى ۇناتاتىن قۇشتارلىعىممەن ۇندەستى دە، ءبىز بۇرىنعىشا سەن-جەرمەننىڭ شەت جاعىنداعى ىڭى-شىڭى جوق مەكەنىمىزدە بولاشاقتى تاعدىردىڭ ىرقىنا تاپسىرىپ، اينالاداعى ۇيرەنشىكتى دۇنيەدەن قيالعا ءنار تاۋىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ مۇڭسىز تىرشىلىگىن قاناعات تۇتتىق.
ءبىراق سول قيالدىڭ ءوزى وقتا-تەكتە قوجىراپ كەتەتىن، مورگ كوشەسىندە بولعان قايعىلى وقيعانى انىقتاۋدا مەنىڭ دوسىمنىڭ اتقارعان ءرولى ءپاريجدىڭ پوليسياسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتكەنى داۋسىز. ديۋپەننىڭ ەسىمى ەندى ونىڭ اگەنتتەرىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن بولدى. قۇپيانىڭ سىرىن اشۋعا كومەكتەسكەن قاراپايىم ويىنىڭ جۇيەسىن ول مەنەن باسقا ەشكىمگە دە، ءتىپتى پرەفەكتىگە دە ايتقان ەمەس، سوندىقتان تەرگەۋدىڭ سىرىن بىلمەيتىندەرگە بۇل وقيعا شىن مانىندە كەرەمەت بولىن كورىندى دە، شيەۆالەنىڭ تالداۋ جاساۋ جونىندەگى دارىنى ونىڭ ساۋەگەيلىك داڭقىن اسىردى. ەگەر ول اۋەسقويلاردىڭ سۇراعىنا اشىق جاۋاپ بەرگەن بولسا، ارينە، بۇل جاڭساق پىكىر لەزدە-اق جاريا بولار دا ەدى، ءبىراق الدەقاشان ويىنان شىعىپ كەتكەن وقيعاعا قايتا ورالۋعا وعان كادىمگى ەنجارلىق ەش مۇمكىندىك بەرمەدى. سوندىقتان دا ول ۇنەمى پوليسەيلەردىڭ نازارىندا بولدى، ال پرەفەكتۋرا بولسا، ونى قايتا-قايتا كومەككە شاقىرىپ مازالاي بەردى. ەستە قالار سونداي ءبىر ارەكەت ماري بوجە دەگەن ورىمدەي جاس قىزدىڭ ولتىرىلۋىنە بايلانىستى جاسالعان-دى.
بۇل مورگ كوشەسىندەگى جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىق وقيعادان كەيىن ەكى جىل وتكەن سوڭ بولعان ەدى. ماري (ونىڭ ءاتى-جونى مەن فاميلياسىنىڭ الگى سيگار ساتۋشى قىزدىڭ ءاتى-جونى، فاميلياسىمەن ءدال كەلۋىنىڭ ءوزى عاجاپ) ەستەللا روجە دەگەن جەسىر ايەلدىڭ جالعىز قىزى بولاتىن. اكەسى ونىڭ جاس كۇنىندە قايتىس بولعان، باياندالعالى وتىرعان قايعىلى وقيعاعا دەيىن ءبىر جارىم جىل بويى شەشەسى ەكەۋى پاۆە-سەنت-اندرە (ناسساۋستريگ) كوشەسىندە بىرگە تۇردى. مادام روجە پانسيونات ۇستايتىن، ماري بولسا وعان كومەكتەسەتىن. ماري جيىرما ەكى جاسقا كەلگەنشە، سولاي تۇردى دا، سودان كەيىن ونىڭ سيرەك كەزدەسەتىن اسقان سۇلۋلىعى پالە-رويالدىڭ تومەنگى قاباتىنان دۇكەنگە بولمە جالداعان جانە الىس-بەرىس جاسايتىندارىنىڭ ءبارىن سول كۆارتالدا سەندەي سوعىلىسىن جۇرگەن كىلەڭ الاياقتاردان جيناپ العان پارفيۋمەردىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. ماري سۇلۋ دۇكەنىندە ىستەسە پايداسىنىڭ ەسەلەي تۇسەتىنىن موسە لەبلان (اندەرسون) جاقسى ءتۇسىندى، شەشەسى ونشا پەيىل بىلدىرە قويماسا دا، ونىڭ بەرگەن ۋادەسىنە قىز قىزىعىپ، بىردەن قۇلاي كەتتى.
پارفيۋمەردىڭ ءۇمىتى اقتالدى، اقجارقىن سۇلۋ قىزدىڭ ارقاسىندا ونىڭ دۇكەنى لەزدە اينالاعا ايگىلى بولدى. وزىنە قۇشتار جانداردىڭ كوڭىلىن قوبالجىتىپ، كەنەت دۇكەننەن زىم-زيا جوق بولىپ كەتكەن كەزدە ءماريدىڭ موسە لەبلاننىڭ قاراۋىندا جۇمىس ىستەگەنىنە دە جىلعا جۋىق بولىپ قالعان ەدى. ونىڭ نەگە كەتكەنىن موسە لەبلان بىلمەدى، ال مادام روجەنىڭ ءارتۇرلى كۇدىكتى ويلاردان ۇرەيى ۇشتى. بۇل وقيعا گازەتكە جاريالاندى، پوليسيا تەرگەۋدى شىنداپ قولعا الۋدى ۇيعارعان كەزدە، ارادا ءدال ءبىر اپتا وتكەن سوڭ اياق استىنان ءبىر كۇنى ماري ءسال قاباعىن كىربىڭ شالعانى بولماسا، دەنى ساۋ، قول-اياعى ءبۇتىن دۇكەنگە كەلىپ، ءوزىنىڭ ساتۋشىلىق ورنىنا قايتا تۇردى. تەرگەۋ جۇمىسى، ارينە، دەرەۋ توقتاتىلدى، ال موسە لەبلان سۇراعانداردىڭ بارىنە ءوزىنىڭ ەشتەڭە بىلمەيتىنىن ايتسا، مادام روجە مەن ماري وتكەن اپتادا دەريەۆنياداعى ءبىر تۋىسقانىندا قوناقتا بولىپ قايتقانىن حابارلادى. ءىس سونىمەن ءبىتتى، سونان كەيىن جۇرت ونى مۇلدەم ۇمىتىپ تا كەتتى. ويتكەنى سىپسىڭ سوزدەن قۇتىلعىسى كەلگەن بولسا كەرەك، قىز دا كوپ ۇزاماي پارفيۋمەردىڭ دۇكەنىن تاستاپ، پاۆە-سەنت-اندرە كوشەسىندەگى شەشەسىنىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلدى.
ماري شەشەسىنىڭ قولىنا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ءۇش جىلداي وتكەن سوڭ قىزدىڭ تاعى دا كۇتپەگەن جەردەن زىم-زيا جوعالىپ كەتۋى ونىڭ دوستارىن قاتتى ابىرجىتتى. ءۇش كۇن بويى ونان ەش دەرەك بولعان جوق. ءتورتىنشى كۇن دەگەندە بارىپ، ونىڭ مۇردەسى سەنادان (گۋدزوننان)، سەنت-اندرە كۆارتالى ورنالاسقان جاعانىڭ ارعى بەتىنەن، ديۋرۋل (ۋيۋكەن) زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنداعى ەلسىز جەردەن شىقتى.
ايۋاندىقپەن جاسالعان ءولىم (ونى بىرەۋدىڭ ءولتىرىپ كەتكەنىنە ەشقانداي كۇمان بولۋى مۇمكىن ەمەس-تى)، جاستىق پەن سۇلۋلىقتىڭ قۇربان بولۋى، ال ەڭ باستىسى كۇنى كەشە جۇرتقا اتى ايگىلى بولعان ونىڭ كەنەت قازاعا ۇشىراۋى وقىس وقيعا دەسە قۇلاعىن توسا قالاتىن پاريجدىكتەردى لەزدە ىنتىق ەتتى. جۇرتتىڭ ءبارىن بۇلايشا قاتتى تولقىتقان مۇنداي وقيعانى مەن بۇرىن-سوڭدى ەستىگەن ەمەسپىن، ءتىپتى ماڭىزدى ساياسي وقيعالاردى ىعىستىرىپ جىبەرگەن بۇل ماسەلە بىرنەشە اپتا بويى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي قويدى، پرەفەكت ادەتتەن تىس ارەكەت جاساسا، ءپاريجدىڭ پوليسياسى، ارينە، ودان بەتەر الەككە ءتۇستى.
ولىك تابىلعان كەزدە، جۇرتتىڭ ءبارى ونى ولتىرگەن ادامدى ىزدەۋ جونىندەگى شارالار كوپ ۇزاماي ءوز ناتيجەسىن بەرەر دەپ ويلادى. ارادا اپتا وتكەن سوڭ بارىپ، اقىرى، ونى ۇستاعانعا سىيلىق بەرىلەتىنىن جاريالاۋ ۇيعارىلدى دا، ونىڭ وزىندە دە نەبارى ءبىر مىڭ فرانكپەن عانا شەكتەلدى. ەگەر اقىلعا قونبايتىن ىستەر جاسالعانى بولماسا، بۇل كەزدە تەرگەۋ قىزۋ جۇرگىزىلىپ جاتتى، ەشقانداي ناتيجە شىقپاسا دا كوپتەگەن ادامداردان جاۋاپ الىندى، قۇپيانىڭ سىرىن اشۋعا ينەنىڭ جاسۋىنداي يشاراتتىڭ بولماۋى بۇل ىسكە دەگەن جۇرتتىڭ ىنتىعىن كۇشەيتە ءتۇستى. توعىز كۇننەن سوڭ سىيلىقتىڭ مولشەرىن ەكى ەسە كوبەيتۋگە تۋرا كەلدى، ال ەكىنشى اپتانىڭ اياعىندا دا ودان ەشتەڭە شىقپادى. پاريجدە ەشقاشان وشپەيتىن پوليسياعا دەگەن نارازىلىق اقىرى بىرنەشە مارتە كوشەدەگى قاقتىعىسقا اكەپ سوقتىردى، «ولتىرگەن ادامدى اشكەرەلەۋگە» نەمەسە، ەگەر وعان قاتىسۋشىلار بىرنەشەۋ بولسا، وندا «ولتىرگەن ادامداردىڭ بىرەۋىن اشكەرەلەۋگە» پرەفەكتىنىڭ ءوزى عانا جيىرما مىڭ فرانك سىيلىق ۇسىندى. سىيلىق جونىندەگى حابارلاندىرۋلاردا سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ سىبايلاستارىن كورسەتكەن ادامعا كىم بولسا دا تولىق كەشىرىم جاسالاتىندىعى جاريالاندى؛ قۇلاقتاندىرۋ ىلىنگەن جەردىڭ بارىندە دە پرەفەكت جاريالاعان سىيلىقتىڭ سىرتىندا وعان ادال ازاماتتار كوميتەتىنىڭ تاعى دا ون مىڭ فرانك قوسىلاتىندىعى حابارلاندىرىلدى. سونىمەن جالپى العاندا سىيلىق وتىز مىڭ فرانك بولدى: ەگەر قىزدىڭ ونشا داۋلەتى جوق، قاراپايىم ەكەنىن جانە دە ۇلكەن قالالاردا مۇنداي جان تۇرشىگەرلىك قىلمىستار ءجيى بولىپ تۇراتىنىن ەسكەرەر بولساق، مۇنىڭ ءوزى بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىمەگەن كوپ سىيلىق-تى.
سودان كەيىن-اق بۇل قىلمىستىڭ قۇپياسى دەرەۋ اشىلاتىنىنا ەشكىم كۇماندانعان جوق. راس، ەكى-ۇش ادام تۇتقىندالدى دا، ءبىراق كۇدىكتىلەردى بۇلتارتپايتىن دالەل تابىلماعاندىقتان ولاردى سول زاماتىندا بوساتىپ جىبەرۋگە تۋرا كەلدى.
ءبىر عاجابى جۇرتتى سونشا دۇرلىكتىرگەن بۇل وقيعانى ءبىز ديۋپەن ەكەۋمىز العاش رەت ولىك تابىلعان سوڭ ءۇشىنشى اپتا دەگەندە — اپتا بويى جاسالعان ارەكەتتەن تۇك شىقپاي جۇرتتى اسا ابىرجىتىپ تۇرعان شاقتا بارىپ ەستىدىك. ءبىز كۇندە كەلىپ تۇراتىن گازەتتەردەن ساياسي حابارلاردى شولىپ شىققانىمىز بولماسا، ۇيدەن اتتاپ باسپاي، ءتىپتى قوناق تا قابىلداماي ايدان استام ۋاقىت ءبىر ءىستى زەرتتەۋمەن الەك بولىپ جۇرگەن ەدىك. ماري روجەنىڭ ءولىمى جونىندە بىزگە العاش حابارلاعان گ-نىڭ ءوزى بولدى. 18... جىلدىڭ 13 ءيۋلى كۇنى ول بىزدىكىنە كەلىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتىردى. كىسى ءولتىرۋشىنى تابۋ جونىندەگى بارلىق ارەكەتىنەن تۇك شىقپاعانىنا ول قاتتى قىنجىلادى ەكەن. بايگەگە مەنىڭ بەدەلىم تىگىلىپ وتىر دەدى ول شىنايى پاريجدىكتەرگە ءتان سىڭايمەن. ول بىلاي تۇرسىن — ءتىپتى ونىڭ نامىسىنا سىن بولىپ تۇرعان كورىنەدى. جۇرتتىڭ ءبارى وعان ءۇمىت ارتادى، سوندىقتان وسى وقيعانىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن ول قانداي قۇرباندىقتان بولسا دا باس تارتپايدى. ديۋپەننىڭ «سىپايىگەرلىگى» دەپ اتاعان ءوزىنىڭ وسى كولگىرۋىن قيسىنسىز مانەرلى ماقتاۋىن اياقتاي كەلىپ، ءاي-شايدى جيىپ قويدى دا تۋرا مەنىڭ دوسىما شىنىندا دا جومارتتىق ۇسىنىس جاسادى، ايتسە دە ونى بۇل ارادا مەن اشىپ ايتا المايمىن دا، سونداي-اق مەنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان ماسەلەمە ونىڭ ەشقانداي قاتىسى دا جوق.
كولگىرسىگەن مانەرلى ماقتاۋدى مەنىڭ دوسىم حوش كورمەدى، ايتسە دە ازىرگە ناقتى پايداسى بولا قويماسا دا ونىڭ ۇسىنىسىنا كەلىسىم بەردى. كەلىسكەن بويدا پرەفەكت دەرەۋ بۇرىن ءبىزدىڭ تۇك حابارىمىز جوق الگى ىسكە بايلانىستى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ايتىپ بايانداي باستادى. ول ۇزاق باياندادى، ارينە، ءوزىنىڭ كوپ ءجايتتى بىلەتىندىگىن دە اڭعارتتى، مەن دە وقتا-تەكتە ءوز ويىمدى ايتىپ قويىپ وتىردىڭ، ال ماۋجىراعان ءتۇن ساعاتى تىنىمسىز سوعىپ، ايالداماي ءوتىپ جاتتى. قۇددى ۇيىپ تىڭداعان جانداي ديۋپەن تىرپ ەتپەي كرەسلودا وتىرعان. ونىڭ كوزىندە كوزىلدىرىگى بار-دى، مەن سونىڭ جاسىل اينەگىنە اراكىدىك ۇرلانا قاراپ قويامىن، قاراعان سايىن دوسىمنىڭ سىبىسىن بىلدىرمەي ءتاتتى ۇيقىعا كەتكەنىنە ەش كۇمانىم قالمايدى، اقىرى پرەفەكت — پوليسيا باستىعى كەتكەنشە باياۋ جىلجىپ، جەتى ساعات وتكەنشە ول ۇيقىسىنان ويانعان جوق.
تاڭەرتەڭ پرەفەكتۋرادان جينالعان بارلىق فاكتىلەردى، ال گازەتتەردىڭ رەداكسيالارىنان سول قايعىلى وقيعا جونىندە مالىمەتتەر جاريالانعان بارلىق گازەتتەردىڭ نومەرىن جيناپ الدىم. قيسىنى كەلمەيتىندەردىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاعاندا وقيعا بىلاي بولاتىن:
ماري روجە 18... جىلعى 22 يۋلدە، جەكسەنبى كۇنى تاڭعى ساعات توعىزدىڭ شاماسىندا پاۆە-سەپت-اندرە كوشەسىندەگى شەشەسىنىڭ ۇيىنەن شىققان. كەتىپ بارا جاتىپ موسە جاك سەنت-ەستاش (پەين) دەگەن بىرەۋگە — تەك سوعان عانا — دروم كوشەسىندە تۇراتىن ناعاشى اپاسىنىڭ ۇيىنە ءبىر كۇنگە بارىپ قايتاتىنىن ايتادى. تار، قىسقا، ءبىراق ادام اعىلىپ جاتاتىن دروم كوشەسى سەنانىڭ جاعاسىنا جاقىن بولاتىن، ەگەر تۋرا جۇرسە، مادام روجەنىڭ پانسيوناتىنان ەكى ميلدەن ءسال عانا اسادى. سەنت-ەستاشتى ءماريدىڭ رەسمي اتاستىرىلىپ كۇيەۋ جىگىتى سانايتىن، ول سول پانسيوناتتان تاماقتاناتىن، سوندا تۇراتىن. ول كەشكە قاراي ءوزىنىڭ قالىڭدىعىنا كەلىپ، ونى ۇيىنە شىعارىپ سالۋعا ءتيىس-تىن. ءبىراق تۇستەن كەيىن جاڭبىر قاتتى جاۋىپ كەتكەن سوڭ، ماري ناعاشى اپاسىنىڭ ۇيىندە قونىن قالاتىن بولار دەپ (مۇنداي كەزدە ول ىلعي دا سولاي جاسايتىن) ول ءوزىنىڭ ۋادەسىن بۇزدى. كەشكە مادام روجە (جەتپىس جاستاعى اۋرۋ كەمپىر) «ەندى قايتىپ ءماريدى كورمەيتىن شىعارمىن» دەگەن كۇدىگىن بىلدىرەدى، ءبىراق وندا ونىڭ بۇل سوزىنە ەشكىم ءمان بەرە قويعان جوق.
دۇيسەنبىدە ماري ناعاشى اپاسىنىڭ ۇيىنە مۇلدەم بارماعانى انىقتالدى دا، كەشكە دەيىن ۇيىنە قايتىپ ورالماعان سوڭ، قالا مەن توڭىرەكتە بولادى-اۋ دەگەن جەرلەردەن ونى تىم كەش تە بولسا ىزدەستىرە باستايدى. الايدا حابار-وشارسىز كەتكەنىنە ءتورتىنشى كۇن دەگەندە بارىپ ونىڭ دەرەگى شىقتى. سول ءتۇنى (25 يۋندە سارسەنبىدە) سەنانىڭ ارعى بەتىندەگى ديۋرۋل كۇزەتىنىڭ ماڭىندا جولداسىمەن ءماريدى سۇراستىرىپ جۇرگەن موسە بوۆە (كروممەلين) دەگەن بىرەۋ وزەنمەن اعىپ بارا جاتقان ءبىر ولىكتى بالىقشىلاردىڭ جاڭا عانا جاعاعا الىپ شىققانىن ەستيدى. ولىكتى كورگەندە بوۆە ءسال قيپالاقتاپ تۇرادى دا ارتىنشا ونىڭ بۇرىن پارفيۋمەر دۇكەنىندە ىستەگەن ساتۋشى قىز ەكەنىن تانيدى. ال ونىڭ قاسىنداعى سەرىگى بولسا قىزدى كورگەن بويدا بىردەن تاني كەتەدى.
ولگەن قىزدىڭ ءجۇزىن اۋزىنان اققان قان جۋىپ كەتىپتى. ادەتتە سۋعا كەتكەندەردىڭ اۋزىنان شىعاتىن كوبىك كورىنبەيدى. تاماعىندا قانتالاپ كەتكەن ساۋساقتاردىڭ تاڭباسى بار. شىنتاعى بۇگىلىپ، كەۋدەسىنە ايقاستىرىلعان قولدارى سىرەسىپ تاس بولىپ قاتىپ قالىپتى. وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىن تاس قىپ ءتۇيىپ الىپتى دا، سول قولىنىڭ ساۋساقتارى ءسال تارتىلعانى بولماسا، الاقانى اشىق جاتىر. سول قولىنىڭ باسىندا قۇددى بىرنەشە مارتە شاندىپ بايلاعان ءتارىزدى ءجىپتىڭ ىزىنە ۇقساس ەكى دوڭگەلەك بەلدەۋ كورىنەدى. بۇكىل دەنەسىندەگى، اسىرەسە جاۋىرىنىنداعى سياقتى وڭ قولىندا دا جارا بار. ولىكتى جاعاعا الىپ شىعۋ ءۇشىن بالىقشىلار ونى ارقانمەن شاندىپتى ءبىراق ودان ەشقانداي ءىز قالماعان. مويىنى ايرىقشا كۇپ بولىپ ءىسىپ كەتىپتى. دەنەسىندە كەسىلگەن جەر دە، سوققىدان كوتەرگەن جەر دە كورىنبەيدى. موينىن شىلتەردىڭ ۇزىندىسىمەن قاتتى تاڭىپ تاستاپتى، ول ءتىپتى تاماعىنىڭ قاتپارىنان كورىنبەي كەتكەن. ونىڭ ۇشىن اپارىپ سول جاق قۇلاعىنىڭ تۇسىنان شيەلەپ تۇرىپ بايلاپتى. ءولتىرۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. مەديسينالىق تەكسەرۋدىڭ پروتوكولىنا قاراعاندا قازا بولعان قىزدىڭ پاكتىگىنە ەشقانداي كۇمان جوق. ول ايۋاندىقپەن زورلانعان دەپ كورسەتىلگەن وندا. تابىلعان كەزدە ولىكتى تانۋعا ابدەن بولاتىن ەدى.
ولىكتىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرى البا-جۇلبا جىرتىلعان. سىرتىنداعى يۋبكا ەتەگىنەن جالپاقتىعى ون ەكى ديۋيمدەي جەرى بەلىنە دەيىن ۇزىنا بويىنا جىرتىلىپتى، ءبىراق مۇلدەم جۇلىنىپ الىنباي، سول كۇيىندە بەلىنە ءۇش قايىرا ورالىپتى دا، ارقاسىنان ىلگەكتەلىپ بايلانىپتى. ەكىنشى يۋبكا جۇقا اق باتەستەن ەكەن، ودان دا جالپاقتىعى ون سەگىز ديۋيمدەي ەتىپ جىرتىپ الىپتى — جۇلمالاماي عانا جىرتىپ الىپتى. جىرتىلىپ الىنعان اق باتەستى ولىكتىڭ موينىنا بوستاۋ ەتىپ وراپتى دا ۇشىن شەشىلمەستەي ەتىپ شيەلەپ بايلاپ تاستاپتى. سول اق باتەس شۇبەرەك پەن شىلتەردىڭ ۇزىگىنىڭ ۇستىنەن قالپاقتىڭ لەنتالارى ءوتىپتى. بۇل لەنتالار سياقتى ىلگەكتەپ بايلانباي، تەڭىزشىلەر سياقتى شيەلەنىپ تاستاپتى.
ولىكتىڭ كىم ەكەندىگى انىقتالعان سوڭ ادەتتەگىدەي ونى مورگكە اپارماي (ونى قاجەتسىز دەپ سانادى) جاعاعا، شىعارىلعان ماڭعا اسىعىس تۇردە جەرلەي سالدى. بوۆەنىڭ ارالاسۋىمەن ءىستى مۇمكىن بولعانىنشا دابىرلاماي باسىپ تاستادى، ول جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارعانشا ارادا بىرنەشە كۇن ءوتىپ كەتتى. الايدا، سودان سوڭ ونىمەن اپتالىق گازەت (نيۋ-يوركتىڭ «مەركيۋري» گازەتى) اينالىسا باستادى، ولىك اشىلىپ الىنىپ، قايتا تەكسەرىلدى، ءبىراق جوعارىدا ايتىلعانداردان بوتەن ەشتەڭە تابىلمادى. راس، بۇل ساپار قازا بولعان قىزدىڭ كويلەگىن، قالپاعىن، تاعى باسقا كيىم-كەشەكتەرىن شەشەسى مەن تانىستارىنا كورسەتىپ ەدى، بۇلاردى قىزدىڭ سول كۇنى ەرتەڭگىسىن ۇيدەن كيىپ كەتكەن كيىمدەرى ەكەنىن ولار بىردەن تانىدى. ايتسە دە بارعان سايىن جۇرتتىڭ گۋ-گۋى كۇشەيە ءتۇستى. بىرنەشە ادام تۇتقىنعا الىندى، ءبىراق ىزىنشە بوساتىلدى. بارىنەن بۇرىن سەنت-ەستاش كۇدىككە ءىلىندى، العاشقىدا سول ءبىر قارالى جەكسەنبىنى ول قالاي وتكىزگەنىن جوندەپ ايتىپ تا بەرە المادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي ول موسە گ.-گە سەنىمدى كۋالەردىڭ جاۋابىمەن قوسا ءوزىنىڭ سول كۇنى قايدا، قاي ۋاقىتتا بولعانى جونىندە جازباشا تۇردە مالىمەت بەردى. ەشقانداي جاڭالىقسىز كۇندەر وتكەن سايىن قالادا بىر-بىرىنە قاراما-قايشى مىڭ سان قاۋەسەت تارالىپ جاتتى، ال جۋرناليستەر بولسا الۋان ءتۇرلى دولبارلار مەن بولجاۋلار جاساي باستادى. سولاردىڭ ىشىنەن ماري روجە ءتىرى ەكەن، سەنادان باسقا ءبىر بايعۇس قىزدىڭ مۇردەسى تابىلعان كورىنەدى دەگەن لاقاپ جۇرتشىلىقتى ەرەكشە ەلەڭ ەتكىزدى. سول بولجاۋ جونىندە «ەگۋالدە» (نيۋ-يوركتىڭ «برازەر دجانوعا» گازەتى) — اجەپتاۋىر بەدەلدى گازەتتە جاريالانعان سول ماقالاسىنىڭ ۇزىندىسىمەن وقۋشىنى تانىستىرۋدى مەن ءوز پارىزىم دەپ بىلەمىن.
«مادەمۋازەل روجە دروم كوشەسىندە تۇراتىن ناعاشى اپاسىنا ما، الدە باسقا تۋىسقانىڭا ما، سوندا بارىپ كەلەمىن دەپ 18... جىلعى 22 يۋندە جەكسەنبىدە تاڭەرتەڭ شەشەسىنىڭ ۇيىنەن شىعىپ كەتەدى. سودان بەرى ونى ازىرگە ەشكىم كورمەگەنى انىقتالىپ وتىر. ول ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى، ونىڭ تاعدىرى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز... شەشەسىنىڭ ۇيىنەن شىعىپ كەتكەن سوڭ سول كۇنى ونى كوردىم دەگەن ازىرگە بىردە-بىر كۋا دە تابىلعان جوق. سونىمەن، ماري روجە 22 يۋندەگى جەكسەنبى كۇنگى تاڭعى ساعات وننان كەيىن تىرىلەر اراسىندا بولدى دەپ باتىل ايتا الماساق تا، وعان دەيىن ونىڭ تىرىدە دەنى-قارى ساۋ بولعانى ايداي انىق. سارسەنبىدە كۇندىزگى ساعات ون ەكىدە ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىندا سەنادان ءبىر ايەلدىڭ ولىگى شىقتى. بۇل وقيعا — ەگەر ماري روجە ۇيىنەن كەتكەن سوڭ ونى ءارى كەتكەندە ءۇش ساعاتتان كەيىن وزەنگە تاستادى دەپ ەسەپتەگەننىڭ وزىندە دە — ول ۇيىنەن كەتكەن سوڭ نەبارى ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن، تۇپ-تۋرا ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن بولدى. الايدا، قانىشەرلەر قىزدىڭ دەنەسىن ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وزەنگە تاستاپ ۇلگەرەرلىكتەي ونى ۇيدەن شىققان بويدا ءولتىردى (ەگەر ول شىنىندا ولتىرىلگەن بولسا)، دەپ ويلاۋ تىم قيسىنسىز بولار ەدى. ويتكەنى مۇنداي پاسىقتىق قىلمىس جاسايتىندار كۇننەن گورى قاراڭعى ءتۇندى ءتاۋىر كورەدى... بىلايشا ايتقاندا، ەگەر وزەننەن تابىلعان دەنە شىنىندا دا ماري روجەنىڭ مۇردەسى بولسا، وندا ول سۋدا ەكى جارىم تاۋلىكتەي — نەمەسە ءارى كەتكەندە — تۋرا ءۇش تاۋلىك قانا بولۋى ىقتيمال. بۇرىنعى تاجىريبەلەرگە قاراعاندا، سۋعا كەتكەندەردىڭ نەمەسە قانىشەرلەردىڭ قۇربانى بولىپ، ولتىرىلگەن سوڭ وزەنگە تاستالعانداردىڭ دەنەسى تەك ابدەن بورسىپ، ءشىري باستاعان كەزدە عانا، ياعني كەمىندە التى — ون كۇن وتكەن سوڭ عانا سۋ بەتىنە قالقىپ شىعادى. ءتىپتى كەيدە ۇستىنەن زەڭبىرەكپەن اتقىلاعان سوڭ بارىپ بەس-التى كۇن بولماي جاتىپ سۋ بەتىنە قالقىپ شىعاتىن دەنەنىڭ ءوزى ەگەر سول زاماتىندا ءسۇزىلىپ الىنباسا، قايتادان سۋ تۇبىنە شوگىپ كەتەدى. سونىمەن، ءبىز ادەتتەگى تابيعات زاڭىنىڭ بۇزىلۋىنا بۇل ساپار نەندەي سەبەپ بولدى دەگەن وزىمىزگە سۇراق قويۋعا ءتيىسپىز؟.. ەگەر زاقىمدانعان دەنە سەيسەنبىدەن سارسەنبىگە قاراعان ءتۇننىڭ ورتاسىنا دەيىن جاعادا جاتسا، ول جەردە قانىشەردىڭ ءبىر ءىزى قالۋى كەرەك قوي. ونىڭ بەر جاعىندا، ءتىپتى ولتىرىلگەن سوڭ ەكى كۇننەن كەيىن بارىپ وزەنگە تاستالعاننىڭ وزىندە دە ولىكتىڭ بۇلايشا تەز قالقىپ شىعۋى ەكىتالاي. سونداي-اق ايتىلىن جۇرگەنىندەي، مۇنى جاساعان قانىشەرلەردىڭ ونداي ساقتىق جاساۋدىڭ ەشقانداي قيىندىعى جوق كەزدە ولىكتىڭ موينىنا الدىن الا سالداۋىر بايلاماي تۇرىپ سۋعا تاستاۋى ءسىرا دا، مۇمكىن ەمەس».
ماقالا اۆتورىنىڭ ويىنشا، بوۆە كورگەن بويدا بىردەن تاني الماي قالعاندىقتان دا ولىك ابدەن ءشىرىپ، سۋ تۇبىندە «بار بولعانى ءۇش تاۋلىك ەمەس، ودان بەس ەسە ارتىق» بولسا كەرەك. الايدا، بۇل پىكىر بۇتىندەي جوققا شىعارىلدى. ونان سوڭ ماقالادا بىلاي دەلىنگەن-دى:
«ولتىرىلگەن قىزدىڭ ءسوزسىز ماري روجە ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن موسە بوۆەنىڭ سۇيەنەر فاكتىلەرى قانداي؟ ولتىرىلگەن قىزدىڭ كويلەگىنىڭ جەڭىن جىرتىپ جىبەرىپ، سول ارادان كوڭىلىندە كۇمان قالدىرماعان بەلگىنى كوردىم دەپ مالىمدەيدى. قالىڭ جۇرتشىلىق، ارينە، ەرەكشە بەلگىلەرى دەگەندى تىرتىق نەمەسە مەڭ دەپ ويلايدى. شىندىعىندا ول الاقانىمەن سيپالاپ ەدى — بىلەگىندە — تۇك بار ەكەن! ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداي قيسىنسىز بەلگىنى تابۋ قيىن، ويتكەنى ونىڭ ءوزى جەڭ ىشىنەن قول تابىلدى دەگەن ۋاجبەن بىردەي! ول كۇنى كەشكە موسە بوۆە پانسيوناتقا قايتىپ ورالمادى، ال ساعات جەتىدە مادام روجەگە قىزىن ىزدەستىرۋ ءالى ءجۇرىپ جاتىر دەگەن حابار جىبەردى. ەگەر ول شىنىندا ءماريدىڭ دەنەسى ەكەنىنە كامىل سەنگەن بولسا، ءتىپتى جاسى ۇلعايعان، قايعىلى مادام روجە ءوزى بارىپ كورۋگە شاماسى كەلمەدى دەگەننىڭ وزىندە دە (ولاي دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن) بارىپ، ءبارىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتۋدى ءوز مىندەتىنە الاتىن بىرەۋدىڭ ءسوزسىز شىعۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق ونداي ەشكىم شىقپادى، ول جاققا بارمادى. پاۆە-سەنت-اندرە كوشەسىندەگى ءۇيدىڭ تۇرعىندارىنا ەش حابار بەرىلمەدى، نە بولىن جاتقانىن ولار ءتىپتى ەستىگەن دە جوق. قىز شەشەسىنىڭ پانسيوناتىندا تۇراتىن ءماريدىڭ اتاستىرىپ قويعان كۇيەۋ جىگىتى ءارى قۇشتارى بولىن جۇرگەن سەنت-ەستاش ءوزىنىڭ اتاستىرىلعان قالىڭدىعىنىڭ دەنەسى تابىلعانى جونىندە ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ موسە بوۆە بولمەسىنە كەلىپ، وتكەن تۇندە بولعان وقيعالاردى ايتقاندا بارىپ ەستىگەنىنە ول انت-سۋ ىشەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جاڭالىقتىڭ سيپاتىنا قاراعاندا، وعان ەشكىم ونشا كوڭىل بولمەگەن، ەلەڭ قىلا قويماعان سياقتى».
گازەت مىنە وسىلايشا ءماريدىڭ جاقىندارى ەشقانداي ارەكەت جاساماي، ەنجار كۇيىندە قالدى — شىنىمەن ونىڭ ولىگى تابىلعانىڭا سەندى دەگەن پىكىرمەن سىيىسپايتىن كورىنىستى سيپاتتاۋعا تىرىسادى. بۇل وسەك-اياڭنىڭ قىسقاشا ءمانى مىناداي: ءوز قامقورشىسىنىڭ اتاعىنا كىر كەلەتىن بولعاندىقتان ماري دوستارىنىڭ كومەگىمەن قالادان باسقا جاققا كەتىپ قالدى، ەندى سەنادان جوعالعان قىزعا ازداعان ۇقساستىعى بار بىرەۋدىڭ ولىگى تابىلعان كەزدە، ونىڭ دوستارى سونى پايدالانىپ، ونى ءولدى دەپ جۇرتتى يلاندىرماق بولادى. ءبىراق «ەتۋال» تاعى دا مەيلىنشە اسىعىستىق جاسادى. ەنجارلىق پەن بيارەكەتتىكتىڭ بۇتىندەي ويدان شىعارىلعاندىعى، كەمپىردىڭ شىنىندا دا شاماسى جوق، قايعى ونىڭ ءحالىن ناشارلاتىپ جىبەرگەنى، سەنت-ەستاش ول حاباردى سالقىن تىڭداماق بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ەسى شىعىپ كەتكەنى، ونىڭ شاراسىزدىعىن كورگەن بوۆە ونى ەكسگۋماناسياعا جىبەرمەۋ ءۇشىن تۋىسقاندارىنىڭ ءبىرىن سونىڭ قاسىندا قالۋعا زورعا كوندىرگەنى كەيىن بارىپ انىقتالدى. ول ول ما، ءتىپتى «ەگۋال» ولىك جۇرتشىلىق ەسەبىنەن ەكىنشى رەت جەرلەندى، ماري روجەنىڭ جاقىندارى بولماشى عانا جەرلەۋ شىعىنىنىڭ ءوزىن تولەۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى، ولاردىڭ ەشقايسىسى جەرلەۋگە قاتىسقان دا جوق دەپ جاريالاسا دا،— قايتالاپ ايتامىن، مۇنىڭ ءبارىن «ەتۋال» ءوز وقۋشىلارىنىڭ پىكىرىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاسالدى دەي تۇرسا دا الگى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ءبارى تۇگەلدەي جوققا شىعارىلدى. وسى گازەتتىڭ كەيىنگى ءبىر نومەرلەرىندە بوۆەنىڭ ءوزىن كۇدىكتى ەتىپ كورسەتۋگە دە ارەكەت جاسالدى. رەداكتور ءوز ماقالاسىندا بىلاي دەپ مالىمدەدى:
«مىنە ەندى ءبارى دە وزگەردى. بىردە مادام ب. مادام روجەنىڭ ۇيىندە تۇرعاندا موسە بوۆە كەتەر الدىندا وعان وزدەرىنىڭ جاندارمنىڭ كەلۋىن توسىپ وتىرعانىڭ، ول، مادام ب. ءوزى قايتىپ ورالعانشا جاندارمعا ەشتەڭە دەمەۋى كەرەك ەكەنىن، بارلىق تۇسىنىكتەمەسىن وزىنە عانا بەرۋگە ءتيىس ەكەنىن ايتتى دەپ بىزگە حابارلادى... قازىرگى ساتتە موسە بوۆە ءىستىڭ بارلىق جاي-جاپسارىن اۋزىنان شىعارماي جادىڭدا ساقتاپ وتىر دەۋگە بولادى. موسە بوۆەسىز اتتاپ اياق باسۋعا بولمايدى، ويتكەنى قايدا بارساڭ دا، قالاي دا سوعان تاپ بولاسىڭ... ءبىر سەبەپتەردەن تەرگەۋ جۇمىسىنا وزىنەن باسقا ەشكىمدى قاتىستىرماۋعا ۇيعارعان، ەركەك كىندىك تۋىسقاندارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، امالىن تاۋىپ ولاردى ايتەۋىر شەتكە ىعىستىرىپ شىعارعان. ول تۋىسقاندارىنا ولىكتى كورسەتپەۋگە قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ باققانعا ۇقسايدى».
وسى ماقالادا ايتىلعان بوۆە جونىندەگى كۇدىكتى مىنا تومەندەگى فاكتى دالەلدەيتىن ءتارىزدى. قىز جوعالاردان بىرنەشە كۇن بۇرىن بوۆەنىڭ كەڭسەسىندە وڭاشا قالعان ءبىر كەلۋشى كىلت ۇياسىنا قىستىرىلۋلى تۇرعان راۋشانگۇلىن، ال سونىڭ قاسىندا ءىلۋلى تۇرعان تريفەلدى تاقتا بەتىنە جازىلعان «ماري» دەگەن جازۋدى كورەدى.
الايدا گازەتتەرگە سۇيەنىپ ايتار بولساق، جالپى پىكىر ماري ءبىر توپ قاراقشىلاردىڭ قۇرباندىعىنا ۇشىرادى، سولار وزەننىڭ ارعى بەتىنە الىپ كەتىپ، جابىرلەپ، ءولتىردى دەگەنگە كەلىپ سايادى. الايدا، اسا بەدەلدى گازەت، «كوممەرسەل» بولسا، بۇل بولجاۋعا مەيلىنشە قارسى شىعادى. مەن سونىڭ بەتىنەن بىرنەشە ءۇزىندى كەلتىرەيىن.
«ديۋرۋل زاستاۆاسىمەن اينالىسقان تەرگەۋ بۇعان دەيىن جالعان ىزگە ءتۇسىپ، جاڭساق باسىپ كەلدى. جۇرتقا ايگىلى بۇل بويجەتكەن قىز سياقتى جاننىڭ ءۇش كۆارتال وتكەنشە ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەۋى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس، ال كورگەن ادامدار ونى ەشقاشان ۇمىتپاعان بولار ەدى، ويتكەنى تانيتىنداردىڭ ءبارى وعان ىڭكار، ىنتىق بولاتىن. ونىڭ ءوزى دە كوشەدە حالىق قاپتاپ جۇرەتىن كەزدە ۇيدەن شىققان توي... ديۋرۋل زاستاۆاسىنا نەمەسە دروم كوشەسىنە جەتكەنشە ونى كەمىندە جيىرما شاقتى ادام تانىعان بولار ەدى، سولاي بولا تۇرسا دا، ۇيدەن شىققان سوڭ ونى كورگەن بىردە-بىر كۋا تابىلماي وتىر، ايتتى دەگەننەن باسقا، شىنىمەن ول سول كەزدە شەشەسىنىڭ ۇيىنەن شىقتى ما، جوق پا، ول جونىندە ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەشقانداي دەرەك جوق. ونىڭ كويلەگى جىرتىلعان جۇلىم-جۇلىم، قۇددى ول بۋما جۇكتەي-اق ولىكتى كوتەرۋگە ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن جىرتىلعان ماتامەن قىزدىڭ دەنەسى شاندىلىپ بايلانعان. ەگەر ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىندا ولتىرىلگەن بولسا، مۇنى جاساۋدىڭ ەش قاجەتى بولماس تا ەدى. دەنەنىڭ وزەننەن، زاستاۆا ماڭىنان شىعۋى، ونىڭ سۋعا قاي جەردەن تاستالعانىن كورسەتە المايدى. بايعۇس قىزدىڭ ىشكى يۋبكاسىنىڭ بىرەۋىنىڭ ەتەگىنەن ۇزىندىعى ەكى فۋتتاي جانە ەنى ءبىر فۋتتاي جىرتىلىپ الىنىپ، ونى تاڭعىش رەتىندە پايدالانىپ، ولىكتىڭ تاماعىنان وراپ اپارىپ، جەلكەسىنە شيەلەپ بايلاپ تاستاعان. مۇمكىن مۇنى قىزدىڭ شىڭعىرعان داۋىسىن شىعارماۋ ءۇشىن جاساعان بولار، ارينە، ونى قالتالارىندا بەت ورامالدارى جوق، بىرەۋلەر ىستەگەنى ايدان انىق».
الايدا پرەفەكت بىزگە كەلەردەن بىر-ەكى كۇن بۇرىن پوليسيا «كوممەرسەلدىڭ» ايتقاندارىنىڭ كوپشىلىگىن جوققا شىعاراتىن ماڭىزدى مالىمەتتەر السا كەرەك. ەكى بالا، مادام ديۋليۋك دەگەن بىرەۋدىڭ ۇلدارى ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنداعى ورماندا قىدىرىپ جۇرگەندە قالىڭ بۇتانىڭ اراسىنان ءۇش-تورت جاقپار تاستان جاسالعان ارقالىعى جانە اياق قويىپ وتىرۋعا ارنالعان تەكپەشەگى بار ورىندىق كورەدى. تاستىڭ ۇستىندە ىشتەن كيەتىن اق يۋبكا، ال ەكىنشى تاستا جىبەك شارقات جاتسا كەرەك. كەيىن سول ماڭنان قولشاتىر، قولعاپ جانە بەت ورامال تابىلادى. بەت ورامالدا «ماري روجە» دەپ تىگىلگەن جازۋ بار. تىكەندى بۇتالاردىڭ بۇتاعىنا ماتانىڭ تامتىعى ءىلىنىپ قالىپتى. جەردىڭ بەتى اياقپەن تاپتالىپ باسىلعان، بۇتالار سىنعان — ونىڭ ءبارى اياۋسىز ارپالىستىڭ كۋاسىندەي. سونان سوڭ، قالىڭ جىنىس بۇتامەن وزەننىڭ اراسىنداعى شارباقتان تەسىك تابىلدى، توپىراقتاعى ىزگە قاراعاندا سول ارادان اۋىر بىردەڭە سۇيرەتىپ وتكەنى بايقالادى.
ءپاريجدىڭ بارلىق ءباسپاسوزىنىڭ پىكىرىن قايتالاي كەلىپ، «سولەي» (فيلادەلفيانىڭ «ساتەردەي يۆنينگ پوستىسى»)، بۇل تابىلعان بۇيىمدارى بىلايشا سيپاتتادى:
«بۇل زاتتاردىڭ ول جەردە كەمىندە ءۇش-تورت اپتا جاتقانىنا كۇمان جوق؛ جاڭبىردىڭ سالدارىنان ولار ابدەن كوگەرىپ، جابىسىپ قالعان. اينالاسىنا ءشوپ وسكەن، ءتىپتى كەي جەرلەرىندە سول زاتتاردىڭ وزىنە ءشوپ شىعىپ كەتىپتى. قولشاتىردىڭ جىبەگى قالىڭ ەكەن، ايتسە دە ونىڭ قاتپارلارىنىڭ اراسى تاس بوپ جابىسىپ قالىپتى، ال جينالعان ۇستىڭگى بەتى كوگەرىپ، ءشىرىپ كەتكەنى سونشالىقتى، ءتىپتى ونى اشقان كەزدە مۇلدەم سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالدى... كويلەكتىڭ جىرتىلعان لاتتاسىنىڭ ەنى ءۇش ديۋيمدەي دە ۇزىندىعى التى ديۋيم كەلەدى. ونىڭ بىرەۋى قولمەن جىرتىلعان ەتەكتىڭ تومەنگى ءادىبى دە، ەكىنشىسى يۋبكا ەتەگىنىڭ ورتا تۇسىنان جىرتىلعان ەكەن. ولار ادەيى جىرتىلىپ الىنعان سياقتى دا، جەر بەتىنەن ءبىر فۋتتاي بيىكتىكتە ءىلىنىپ قالىپتى... اقىرى، وسى پاسىقتىق قىلمىس جاسالعان جەردىڭ انىقتالعانىڭا ەشقانداي كۇمان جوق».
بۇل جاڭالىق سوڭعى مالىمەتتەر الۋعا كومەكتەستى. مادام ديۋليۋك بەرگەن جاۋابىندا ءوزىنىڭ ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىندا سەنانىڭ جاعاسىندا شاعىن عانا تراكتير ۇستايتىنىن ايتتى. اينالادا ەل-جۇرت جوق، ءتىپتى مەڭىرەۋ دالا دەسە بولعانداي. پاريجدەن وندا تەك قايىقپەن عانا بارۋعا بولادى. قالانىڭ باردان قاشقاندارى سول اراعا بارىپ، جەكسەنبىدە كوڭىل كوتەرۋگە اۋەس. سول قايعىلى جەكسەنبىدە كۇندىزگى ساعات ءۇشتىڭ كەزىندە قاسىندا قارا تورى جاس جىگىتى بار ءبىر بويجەتكەن قىز تراكتيرگە كەلەدى. ولار ءبىراز ۋاقىت وتىرعان سوڭ، شىعىپ كەتەدى دە، ىرگەدەگى قالىڭ ورمانعا قاراي بەتتەيدى. مادام ديۋليۋك قىزدىڭ كويلەگىن بايقاپ قالىپتى، ويتكەنى ول ءوزىنىڭ جاقىندا عانا قايتىس بولعان ءبىر تۋىسىنىڭ كويلەگىنە ۇقسايدى ەكەن. اسىرەسە ونىڭ باسىنداعى ءشالىسىن جادىندا جاقسى ساقتاپ قالعان كورىنەدى. الگى ەكى جاس كەتكەن سوڭ ارتىنشا توپىرلاعان ءبىر توپ بۇزاقىلار تراكتيرگە كەلەدى، بەيباستاقتىق جاسايدى، ىشكەن-جەگەندەرىنە دانەڭە تولەمەي، ولار دا قىز بەن جىگىت بەت العان ورمانعا قاراي تارتادى، سودان تراكتيرگە ىمىرت ۇيىرىلە قايتىپ ورالادى دا، الدەقالاي اسىعىس وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتەدى.
سول كۇنى كەشكە جاقىن، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، ابدەن قاراڭعى تۇسكەن كەزدە مادام ديۋليۋك پەن ونىڭ ۇلكەن ۇلى تراكتيردىڭ ماڭىنان ايەلدىڭ اششى داۋسىن ەستيدى. داۋىس قاتتى شىعادى، ءبىراق كوپ ۇزاماي تىنا قالادى. مادام ديۋليۋك ءشالىنى عانا ەمەس، ولىكتىڭ ۇستىندەگى كويلەكتى دە تانيدى. ەندى فاميلياسى بالانس دەگەن ومنيبۋستىڭ شوفەرى دە سول جەكسەنبىدە قاسىندا قارا تورى جىگىتى بار ءماريدىڭ سەنانىڭ ارعى بەتىنە وتكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەنىن ايتىپ وتىر. ول، بالانس، ءماريدى تانيدى ەكەن، اعات ايتۋى مۇمكىن ەمەس. توعايدان تابىلعان زاتتاردىڭ ءبارىن ءماريدىڭ تۋىسقاندارى تانيدى.
ديۋپەننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا گازەتتەردە جاريالانعان ماقالالاردان تەرىلىپ الىنعان مەنىڭ مالىمەتتەرىمنىڭ ىشىندە، الگى ايتىلعانداردان تىس تاعى ءبىر فاكتى بار-دى، الايدا ول فاكتى ايرىقشا ءماندى بولىپ كورىندى. توعايدان ءشالى مەن باسقا دا زاتتار تابىلعان سوڭ، ءقازىر جۇرتتىڭ ءبارى ءولىم بولعان جەر دەپ جۇرگەن ماڭعا جاقىن تۇستان ءولىپ جاتقان نەمەسە ءولىم اۋزىندا جاتقان ءماريدىڭ اتاستىرىلعان جىگىتى سەنت-ەستاشتىڭ دەنەسى تابىلادى. جانىندا بوس شىنى ساۋىت جاتىر — ونىڭ بۇيىرىنە جاپسىرىلعان قاعازعا «اپيىن» دەپ جازىلعان. سەنت-ەستاشتىڭ تىنىس الىسىنا قاراعاندا، ول شىنىمەن سول ۋدى ىشكەنگە ۇقسايدى. ول ەسىن جيماي جان تاپسىردى. ونىڭ قالتاسىنان حات تابىلدى: ءوزىنىڭ ماريگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن قىسقاشا بايانداي كەلىپ، ول ءوزىن ءوزى ولتىرۋگە ۇيعارعانىن حابارلايدى.
— مورگ كوشەسىندەگى كىسى ولىمىنە قاراعاندا،— دەدى ديۋپەن مەنىڭ جازبالارىمدى مۇقيات وقىپ شىققان سوڭ،— بۇل ءىستىڭ الدەقايدا شىتىرمان ەكەنىن، ارينە، مەنىڭ سىزگە ايتىپ جاتۋىمنىڭ ونشا قاجەتى بولا قويماس: ايتسە دە ودان مۇنىڭ ءبىر ەلەۋلى ايىرماشىلىعى بار، بۇل قانشاما زۇلىمدىقپەن جاسالعانىنا قاراماستان كادىمگى قاراپايىم عانا قىلمىس. ادەتتەگىدەن تىس مۇندا ەشتەڭە دە جوق، ءبىلىپ قويىڭىز، سوعان قاراپ جۇرتتىڭ ءبارى ونىڭ قۇپياسىن اشۋ قيىن بولماس دەپ ويلاعان ەدى، شىندىعىندا سول ءىستىڭ ادەتتەگى قاراپايىم ءىس بولۋى جۇرتتى سۇرىندىرەر باستى كەدەرگى بولىپ وتىر. العاشقىدا ءتىپتى سىيلىق جاريالاۋدىڭ ءوزىن قاجەت دەپ سانامادى. بۇل پاسىقتىق قىلمىستىڭ نەگە جانە قالاي جاسالعانىڭ پرەفەكتىڭ ميرميدونياندارى بىردەن بىلە قويدى. ولاردىڭ قيالدارى قىلمىستى جۇزەگە اسىرۋ ءادىسىن — كوپتەگەن ادىستەرىن، سونداي-اق ونى جاساۋعا يتەرمەلەگەن سەبەپتى — كوپتەگەن سەبەپتەردى ويلاپ تابۋعا كەرەمەت شەبەر بولاتىن. ويتكەنى سول ادىستەر مەن سول سەبەپتەردىڭ بىرەۋى الدەقالاي شىندىق بولۋى ىقتيمال ەدى، ال ولار بولسا سولاردىڭ ءبىرى قالاي دا شىندىق بولۋعا ءتيىس دەپ سانادى. الايدا الۋان ءتۇرلى بولجاۋلاردىڭ وپ-وڭاي جاسالۋى، ولاردىڭ شىندىققا ۇقساستىعىنىڭ ءوزى دۇرىس شەشىم تابۋ اناۋ ايتقانداي وڭاي بولمايتىنىڭ، قايتا وتە قيىن بولاتىندىعىنىڭ كۋاسى ەدى. شىندىقتى ىزدەگەن كەزدە لوگيكا ءوز جولىن ادەتتەگى مەن ۇيرەنشىكتەگىدەن تىس جاقتان ىزدەستىرەتىنىن، مۇنداي جاعدايلاردا «نە بولدى؟» دەپ سۇراماي «ادەتتەگىدەن تىس، بۇرىن بولماعانداي نەندەي وقيعا بولدى؟» دەپ سۇراۋ كەرەك ەكەنىن مەن تالاي-تالاي بايقاپ ءجۇرمىن. مادام ل" ەسپانەنىڭ ۇيىندە تەرگەۋدى جۇرگىزگەن كەزدە گ.ء-نىڭ اگەنتتەرى بولعان وقيعانىڭ ادەتتەن تىس ەكەنىن كورىپ ابدەن ساسقالاقتاپ قالدى، ال دۇرىس باعىتتالعان ينتەللەكتى مىنە، سول ادەتتەن تىس جاعدايدى ءىستىڭ جەمىستى بولۋىنىڭ كەپىلى دەپ ساناعان بولار ەدى؛ پرەفەكتىنىڭ قاراۋىنداعىلار پارفيۋمەر ساتۋشى قىزدىڭ جوعالىپ كەتۋ جاعدايىنىڭ سىرت كوزگە قاراپايىم بولىپ كورىنۋىن وڭاي جەڭىستىڭ جەلەۋى دەپ ساناي تۇرسا دا، الگى ينتەللەكت — بىلگىر ادام ونىڭ سىرت قاراعاندا عانا قاراپايىم بولىپ كورىنەتىنىنە ءشۇباسىز سەنگەن بولار ەدى.
مادام ل" ەسپانە مەن ونىڭ قىزى جونىندەگى ءىستى جۇرگىزگەن كەزدە ءبىز ولاردى بىرەۋلەردىڭ ولتىرگەنىن اۋەل باستان-اق انىق بىلگەن ەدىك. ولاردى ءوزىن ءوزى ءولتىردى دەۋگە ەشقانداي نەگىز جوق بولاتىن. مۇندا دا ءوزىن ءوزى ءولتىردى دەۋگە مۇلدەم بولمايدى. ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان ولىكتىڭ ءتۇرى بۇل ماسەلە جونىنەن ەشقانداي كۇمان دە، كۇدىك تە قالدىرمايدى. الايدا بۇل مۇردەنى ماري روجەنىڭ مۇردەسى ەمەس دەگەن دە قاۋەسەت شىعىپ ءجۇر، ونىڭ بەر جاعىندا ونى ولتىرگەن ادامدى، نەمەسە ولتىرگەندەردى تاپقانعا سىيلىق جاريالانعان، ونىڭ ءبىزدىڭ پرەفەكتىمەن كەلىسىمىمىزگە دە قاتىسى بار. ول مىرزانى ءبىزدىڭ ەكەۋمىز دە جاقسى بىلەمىز. وعان اسا كوپ سەنە بەرۋگە بولمايتىنى دا انىق. ەگەر ءبىز تەرگەۋىمىزدى مۇردەدەن باستايتىن بولساق، ونى ولتىرگەن ادامدى تاپقان سوڭ، ەڭ بولماعاندا مۇنىڭ ماري ەمەس، بوتەن ءبىر ايەلدىڭ دەنەسى ەكەنىن انىقتاعان جاعدايدا دا، نەمەسە، ەگەر ءسىز بىردەن ماري ءتىرى دەپ ساناپ، امان-ساۋ، قول-اياعى ءبۇتىن كۇيىندە تاپقان كۇندە دە — موسە گ.-مەن ىستەس بولىپ وتىرعاندىقتان دا بۇل ەكى جاعدايدا دا ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز زايا كەتەدى. سوندىقتان زاڭدىلىق مۇددەسى ءۇشىن بولماسا دا ءوز مۇددەمىز ءۇشىن اۋەل باستان-اق سەنادان شىققان ولىكتىڭ — شىنىندا جوعالىپ كەتكەن ماري روجەنىڭ مۇردەسى ەكەنىنە ابدەن كوز جەتكىزىپ الۋىمىز كەرەك.
«ەگۋالدىڭ» ۋاجدەرىنە جۇرتشىلىق قۇلاق اسقانداي، ءتىپتى گازەتتىڭ ءوزى دە ولارىن داۋسىز دەپ بىلەتىن سياقتى، وعان ماري روجەنىڭ ءىسى تۋرالى جاريالانعان ونىڭ ءبىر ماقالاسىنىڭ العاشقى جولى ايعاق بولا الادى. «تاڭەرتەڭگىلىك شىعاتىن بىرنەشە گازەت، «ەتۋالدىڭ» دۇيسەنبىلىك نومەرىندە جاريالانعان ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيى تۇگەل جازىلعان ماقالانى تالقىلايدى»،— دەپ باستالادى ماقالا. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماقالا اۆتوردىڭ عانا الىپقاشپا پىكىرىن ەگجەي-تەگجەيلى دالەلدەيتىن ءتارىزدى. جالپى، ءبىزدىڭ گازەتتەرىمىز شىندىقتى اشۋعا كومەكتەسۋى ەمەس، ەڭ الدىمەن قالاي سەنساسيا جاساۋدى ويلايتىنىڭ ۇمىتپاۋ كەرەك. ولار وزدەرىنىڭ باستاپقى جانە باستى ماقساتىنا جەتۋگە جاردەمدەسەتىن بولعان كەزدە عانا شىندىقتى اشۋعا ارالاسادى. باسپا ءسوز تەك جۇرتشىلىق پىكىرىنىڭ جەتەگىندە كەتسە، (ول قانداي نەگىزدى بولعانىمەن دە)، كوپشىلىك تاراپىنان قولداۋ تاپپايدى. كوپ ادامدار جۇرتتىڭ تۇسىنىگىنە قاراما-قايشى كەلەتىن بولجام ايتقانداردى دانىشپان سانايدى. ادەبيەتتەگىدەن ءبىر دە كەم ەمەس دەۋگە بولادى. لوگيكالىق پىكىردە دە ەپيگرامما ادەبيەتتەگى سياقتى شۇعىل ىقپال تاۋىپ وتىرادى، ال شىندىعىنا كەلسەك، بۇل ەكى جاعدايدا دا ونىڭ قۇنى شامالى.
مەن بۇل ارادا ماري روجە ءالى ءتىرى ەكەن دەگەن بولجام جاساۋعا «ەتۋالدى» يتەرمەلەگەن ءتىپتى يدەيانىڭ شىندىققا جاقىن كەلەتىندىگى ەمەس، قايتا ونىڭ توسىندىعى مەن كۇيكى درامالىلىعى بولسا كەرەك، سوندىقتان ول جۇرتشىلىق تاراپىنان ۇندەستىك تاۋىپ وتىر دەگىم كەلەدى. ماقالانىڭ باياندالۋىنداعى ىركەس-تىركەس جۇيەسىزدىكتى بىلاي جيىپ قويىپ، كانى ەندى گازەت پىكىرىن رەت-رەتىمەن تالداپ كورەيىك.
ەڭ الدىمەن ونىڭ اۆتورى ءماريدىڭ جوعالۋى مەن وزەندە اعىپ بارا جاتقان ولىكتىڭ تابىلۋىنىڭ ارالىعىندا تىم از ۋاقىت ءوتتى، سوندىقتان مۇنى ونىڭ مۇردەسى دەۋگە بولمايدى دەپ دالەلدەگىسى كەلەدى. ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ول ءتىپتى بۇل ارالىقتى ەپتەپ قىسقارتۋعا تىرىسادى. بۇل اعاتتىق ءا دەگەننەن-اق ونى مۇلدەم نەگىزسىز بولجام جاساۋعا ءماجبۇر ەتەدى. «قانىشەرلەر دەنەنى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وزەنگە تاستاپ ۇلگىرەتىندەي ونى ۇيدەن شىققان بويدا سونشالىقتى تەز ءولتىرىپ ۇلگەردى دەپ ويلاۋ (ەگەر ول شىنىندا ولتىرىلگەن بولسا)، ارينە، بارىن تۇرعان قيسىنسىزدىق بولار ەدى»،— دەيدى ول. ءبىز بىردەن-اق «نەگە؟» دەگەن تابيعي سۇراق قويامىز. قىزدى ۇيىنەن شىققان سوڭ بەس مينۋتتان كەيىن ءولتىردى دەپ ويلاۋ قيسىنسىز بولادى؟ تاۋلىكتىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتىندا ادام ءولىمى بولىپ جاتادى عوي. ايتسە دە ەگەر جەكسەنبىنىڭ ۇزاقتى كۇنى ەرتەڭگى ساعات توعىز بەن ون بەس مينۋتى كەم تۇنگى ساعات ون ەكىنىڭ ارالىعىنداعى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ولتىرىلگەن بولسا، سونىڭ وزىندە دە ولتىرۋشىلەر «دەنەنى ءتۇننىڭ ورتاسىنا دەيىن وزەنگە تاستاپ ۇلگىرگەن بولار ەدى». دەمەك، ماقالا اۆتورىنىڭ ءۋاجى، شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل ءولىم جالپى جەكسەنبىدە بولعان جوق دەگەنگە سايادى، ال ەگەر ءبىز «ەتۋالدىڭ» مۇنداي نەگىزگە سۇيەنۋىنە كەڭشىلىك جاسار بولساق، وندا ونىڭ ويدان شىعارعاندارىنىڭ بارىنە كەشىرىم جاساۋعا تۋرا كەلەدى. «بارىپ تۇرعان قيسىنسىزدىق بولار ەدى...» دەپ باستالاتىن سويلەم، «ەتۋالدىڭ» بەتىندە قانداي تۇردە جاريالانعانىنا قاراماستان جازعان ادامنىڭ مىناداي پىكىرىنەن كەلىپ تۋعان: «دەنەنى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وزەنگە تاستاپ ۇلگىرۋ ءۇشىن قانىشەرلەر قىزدى ۇيدەن شىققان بويدا-اق ولتىرگەن (ەگەر شىنىمەن ءولتىردى دەيتىن بولساق) بولۋى ىقتيمال دەپ ويلاۋ، ارينە، تىم قيسىنسىز بولعان بولار ەدى؛ مۇنىڭ ءبارىن سولاي دەي وتىرساق تا، الايدا دەنە وزەنگە قالاي دا ءتۇن ورتاسىنان كەيىن عانا (ءبىز سولاي جاساۋعا سولاي بەكەم بەل بايلادىق) تاستالدى دەپ ۇيعارۋدى ءبىز قيسىنسىز دەپ ويلايمىز» — بۇل ايتىلعانداردا ءجوندى جۇيە جوق، ايتسە دە اناۋ ماقالالاردا ايتىلعانعا قاراعاندا، ونشا-مۇنشا قيسىنسىز دا ەمەس.
— ەگەر مەن،— دەپ ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى ديۋپەن،— «ەتۋالدە» ايتىلعان پىكىردىڭ وسى جەرىن انشەيىن عانا تەرىسكە شىعارعىم كەلسە، وندا الگى ايتىلعانداردان بوتەن ەشتەڭە ايتپاعان بولار ەدىم. ايتسە دە بىزگە قاجەتى «ەتۋال» ەمەس، شىندىق قوي. الگى ايتىلعان سوزدەردىڭ قازىرگى قالپىندا ءبىر عانا ءمانى بار، ونىڭ سول ءمانىن مەن بۇكپەسىز تولىق اشىپ بەردىم، ءبىراق بىزگە تەك سوزبەن عانا شەكتەلىپ قويماي، ايتىلماسا دا سول سوزدەردىڭ قالاي دا ايتىلۋعا ءتيىس ماعىناسىن ۇگۋ كەرەك بولادى. جۋرناليست بۇل قىز جەكسەنبىدە ەرتەڭگىسىن، كۇندىز الدە كەشكە ءولتىرىلدى مە، ونىڭ ءبارى ءبىر، ايتسە دە ولىكتى وزەنگە ءتۇن ورتاسىنان بۇرىن تاستاۋعا قانىشەرلەردىڭ باتىلى بارا قويماعان بولار، دەگەندى ايتقىسى كەلىپ وتىر. مەنىڭ وعان ايتار قارسى داۋىمنىڭ تۇپكى توركىنى دە مىنە وسىندا جاتىر. ولىكتى مىندەتتى تۇردە وزەنگە الىپ كەلەتىندەي قۇددى قىز ءبىر جاقتا، بەلگىلى جاعدايدا ولتىرىلگەن سياقتى. ول ەشقانداي نەگىزسىز دولبارلاپ سوعا بەرەدى، ال ونىڭ جاعادا، ءتىپتى وزەندە ءولتىرىلۋى مۇمكىن عوي — وندا ولىكتى تاۋلىكتىڭ قالاعان ۋاعىندا سۋعا تاستاۋعا بولادى، مۇنىڭ ءوزى ودان قۇتىلۋدىڭ وڭاي دا وڭتايلى جولى. مەنىڭ مۇنى مۇمكىندىكتىڭ ەڭ وڭتايلى ءتۇرى دەپ ەسەپتەيتىنىمدى جانە بۇل تۋرالى ءوز پىكىرىمدى ايتقىم كەلمەيتىنىن ءسىز، ارينە، تۇسىنەسىز. ازىرگە مەن ءىستىڭ ناقتى فاكتىسى جاعىن قوزعامايمىن، ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى «ەتۋالدىڭ» بولجامىنىڭ سارىنى اۋەل باستان-اق سىڭارجاقتى بولعانىنا اۋدارا وتىرىپ، وعان قارسى شىعۋدان ساقتاندىرعىم كەلەدى.
سونىمەن الدىن-الا ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا ساي كەلەتىن شەكتەۋلەر جاساپ، ەگەر بۇل ءماريدىڭ دەنەسى بولسا، وندا بۇل دەنە سۋدا شامالى عانا ۋاقىت جاتۋعا ءتيىس دەگەن دولبارعا سۇيەنىپ گازەت بىلاي دەپ مالىمدەيدى. «سۋعا كەتكەندەردىڭ دەنەسى نەمەسە قانىشەرلەردىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، ولتىرىلگەن سوڭ سۋعا تاستالعان دەنە ءىسىنىپ، بۇزىلىپ، ەداۋىر ءشىري باستاعان كەزدە عانا، ياعني كەمىندە التى-ون كۇن وتكەن سوڭ بارىپ قانا سۋ بەگىنە قالقىپ شىعادى. ءتىپتى ۇستىنەن زەڭبىرەكپەن اتقىلاعاندىقتان سۋ بەتىنە بەس-التى كۇننەن ەرتە شىققان ونداي دەنە، ەگەر دەرەۋ ۇستاپ الىنباسا، كوپ ۇزاماي قايتا سۋ تۇبىنە شوگىپ كەتەدى».
وزدەرى ادەيى سۋعا كەتكەن بەس-التى ادامنىڭ دەنەسى سۋ بەتىنە «ەتۋال» ايتقان مەرزىمنەن ەرتە قالقىپ شىققانى جونىندەگى فاكتىلەرگە سۇيەنىپ، گازەتتىڭ «سۋعا كەتكەندەرگە» بايلانىستى ايتىلعان جەرلەرىن عانا تەرىسكە شىعارۋعا تىرىسقان «مونيتەردەن» (نيۋ-يوركتىڭ «كوممەرشيەل ادۆەرتايزەر» گازەتى) باسقا ءپاريجدىڭ بارلىق گازەتتەرى وسى پىكىرگە تولىق قوسىلدى. ايتسە دە «ەتۋالدىڭ» جالپى پىكىرىن وعان قاراما-قارسى ناقتى مىسالدارعا سۇيەنە وتىرىپ تەرىسكە شىعارۋعا تىرىسقان «مونيتەردىڭ» بۇل سولەكەتتەۋ ارەكەتىندە فيلوسوفياعا جاناسپايتىن استارلى بىردەڭە بار سياقتى. «مونيتەر» بەس ەمەس، ەلۋ ولىكتىڭ ەكى-ۇش تاۋلىكتە سۋ بەتىنە قالقىپ شىققانىڭا سۇيەنسە دە، ءبارىبىر «ەتۋال» جاريالاعان الگى ەرەجەنىڭ ءوزى تەرىس ەكەنىن دالەلدەگەنشە، سول ەلۋ مىسال دا ەرەجەدەن تىس بولعان توسىن جاعداي دەپ ەسەپتەگەن بولار ەدى. ال ەگەر ەرەجەنى دۇرىس دەپ سانايتىن بولساق («مونيتەر» ونى تەرىسكە شىعارمايدى، تەك توسىن ەكەنىن عانا ايتادى)، وندا «ەتۋالدىڭ» ايتقانى ءجون بولىپ شىعادى، نەگە دەسەڭىز، بۇل ارادا اڭگىمە تەك ولىكتىڭ ءۇش تاۋلىك وتپەي جاتىپ cۋ بەتىنە قالقىپ شىعۋ مۇمكىندىگى جونىندە عانا بولىپ وتىر؛ «ەتۋالدىڭ» تۇجىرىمىنا بالاشا قارسىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعانداردىڭ مىسالدارى سوعان قاراما-قارسى ەرەجە جونىندە ايتۋعا بولاتىنداي دارەجەگە جەتكەنشە، ول مۇمكىندىك سونىڭ پايداسىنا قىزمەت ەتەتىن بولادى.
ءوزىڭىز دە اڭعارىپ وتىرعان بولارسىز، ءىستىڭ بۇل پۋنكتىنە قاتىستى پىكىردىڭ ءبارى الگى ايتىلعان ەرەجەنى جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان بولۋعا ءتيىس، ال ول ءۇشىن ءبىز ونىڭ تۇپكى توركىنىن اشۋىمىز كەرەك. اڭگىمەنى جالپى العاندا ادامنىڭ دەنەسى سەنانىڭ سۋىنان ەداۋىر اۋىر نەمەسە ەداۋىر جەڭىل دەگەننەن باستاپ كورەيىك، بىلايشا ايتقاندا، ادام دەنەسىنىڭ سىباعالى سالماعى ادەتتە سول دەنە سىرتقا شىعاراتىن تۇششى سۋدىڭ سىباعالى سالماعىمەن شامالاس كەلەدى. سۇيەگى جىڭىشكە، ەتجەڭدى، سەمىز ادامدار مەن كوپشىلىك ايەلدەردىڭ دەنەسى سۇيەگى ءىرى، ارىق ەركەكتەردىڭ دەنەسىنەن الدەقايدا جەڭىل كەلەدى؛ ال وزەن سۋىنىڭ سىباعالى سالماعىنا سۋ تاسۋ كەزىندەگى تولقىنمەن وزەنگە قۇياتىن تەڭىز سۋى دا اسەر ەتەدى. ءبىراق تەڭىز سۋىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، الدەقالاي توتەنشە ءبىر جاعداي بولماسا، ولگەن ادامنىڭ دەنەسى تۇزدى سۋعا وپ-وڭاي باعا قويمايدى دەۋگە ابدەن بولادى. ەگەر ءوزىنىڭ دەنەسىنىڭ سالماعىن سىرتقا يتەرگەن سۋدىڭ سالماعىنا تەڭ كەلتىرە السا،— بىلايشا ايتقاندا، ەگەر بۇكىل دەنەسىمەن تۇسسە — ەشقاشان سۋ تۇبىنە باتپايدى. ءجۇزۋ بىلمەيتىن ادامدارعا ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي تىكەسىنەن تىك تۇرعان قولايلى، ءارى اۋزى مەن مۇرنى عانا سۋ بەتىندە قالاتىنداي ەتىپ، باسىن ءسال شالقايتىپ ۇستاعان دۇرىس. وسىلايشا جايعاسىپ الساڭىز، ەشقانداي قينالماي سۋ بەتىندە ىعاتىنىڭىزدى كورەسىز. الايدا ادام دەنەسى مەن ول ىعىستىرعان سۋ سالماعىنىڭ تەپە-تەندىگى بەزبەننىڭ ەكى باسىنداي ونىڭ ءبىر جاعىنا اۋىپ كەتۋىنە بولماشى بىردەڭەنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. ماسەلەن، كەزدەيسوق قولىڭىزعا ىلىنگەن ءبىر تۇتام اعاش باسىڭىزدى كوتەرىپ، توڭىرەككە تەز تاستاۋىڭىزعا مۇمكىندىك بەرسە، جوعارى كوتەرىلگەن قول دەنەنى دەمەۋشىدەن ايىرىپ، باسىڭىزدى سۋعا باتىرىپ جىبەرۋگە جەتكىلىكتى قوسىمشا سالماق قوسادى. ءجۇزۋ بىلمەيتىن ادام، ادەتتە سۋدى شالپىلداتىپ، قولىن كوتەرىپ، قاشان دا باسىن تىك ۇستاۋعا تىرىسادى. سونىڭ سالدارىنان اۋزى مەن مۇرنى سۋ بەتىنە ءتيىپ تۇرادى دا دەم العان كەزدە وكپەسىنە سۋ كەتەدى. سونىمەن قاعار، سۋ جۇتىپ، ىشتەگى اۋا بوس قۋىستى جايلاپ الادى دا، سۋ اۋادان قانشالىقتى اۋىر بولسا، دەنە دە سونشالىقتى اۋىرلاي تۇسەدى. تەك سۇيەگى جىڭىشكە، دەنەسى رابايسىز سەمىز ادامدار بولماسا، ادەتتە ادامنىڭ سۋ تۇبىنە كەتۋىنە وسى ايىرماشىلىقتىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ونداي ادامدار سۋعا كەتكەننىڭ وزىندە دە ولاردىڭ دەنەسى سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرەدى.
وزەن تۇبىنە شوككەن ولىك الدە ءبىر سەبەپتەردەن ونىڭ سالماعىنان ازايعانشا سول كۇيىندە سۋ تۇبىندە جاعا بەرەدى. مۇنىڭ شىرۋگە، بۇزىلۋعا، باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بولۋى ىقتيمال. ولىك بۇزىلا باستاعان كەزدە، ءتان تالشىقتارىنىڭ قۋىس-قۋىسى تازعا تولىپ كەتەدى دە دەنە ادام تۇرشىگەرلىكتەي بوپ ءىسىنىپ، قامپيىپ كەتەدى. ولىك ابدەن ءىسىنىپ، كولەمى ۇلعايىپ، سالماعى ءوزى ىعىستىرعان سۋدىڭ سالماعىنان جەڭىلدەگەن شاقتا ول سۋ بەتىنە قالقىپ شىعادى. الايدا ءشىرۋ پروسەسى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى، ونىڭ جىلدامداۋىنا، نەمەسە باياۋلاۋىنا كوپتەگەن جاعدايلار سەبەپشى بولادى — ىستىق پەن سۋىقتىڭ، سۋدا ەرىپ جۇرگەن مينەرالدىق زاتتار مولشەرىنىڭ، سۋدىڭ تەرەڭ نەمەسە تاياز بولۋىنىڭ، اعىس اسەرىنىڭ، تەمپەراتۋراسى مەن ادامنىڭ ولەر الدىنداعى دەنساۋلىق جاعدايىنىڭ بۇعان ىقپالى بولادى. سونىمەن، ولىكتىڭ ءشىرۋ سالدارىنان سۋ بەتىنە قالقىپ شىعۋ مەرزىمىن دولبارلاپ ايتۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى ايدان انىق. كەيبىر جاعدايدا مۇنىڭ ءوزى ءبىر ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە بولۋى، ال كەيدە مۇلدەم بولماۋى دا مۇمكىن. مالدىڭ دەنەسىن شىرىتپەي، ماڭگى ساقتايتىن حيميالىق زاتتار بار، وعان، ماسەلەن، قوس حلورلى سىناپ جاعادى. ايتسە دە، شىرۋدەن باسقا ولىكتىڭ سۋ بەتىنە قالقىپ شىعۋىنا جەتكىلىكتى دارەجەدە دەنەنى ءىسىندىرىپ جىبەرە الاتىن اسقازاندا وسىمدىكتەن جاسالعان تاماق قالدىقتارى (باسقا سەبەپتەرگە بايلانىستى وزگە قۋىستاردا) اشۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولۋى ىقتيمال، ادەتتە پايدا بولادى دا.— زەڭبىرەكتەن اتقىلاۋ ونسىز دا قالقىپ شىققالى تۇرعان ولىكتى ورنىنان قوزعاپ، قايراڭنان بوساتۋعا سەبەپكەر بولاتىن، نەمەسە گازدىڭ اسەرىمەن دەنەنىڭ ىسىنۋىنە بوگەت بولىپ جاتقان شىرىگەن تالشىقتاردى بۇزاتىن ءدۇمپۋ، تەربەلىس قانا جاسايدى.
دەمەك، بۇل نارسەنىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزىمەن تانىسقان سوڭ، سونىڭ كومەگىمەن ءبىز ەندى «ەتۋالدىڭ» پىكىرىنىڭ ادىلدىگىن وپ-وڭاي تەكسەرە الامىز. «بۇرىنعى تاجىريبەلەرگە قاراعاندا،— دەپ جازادى بۇل گازەت،— سۋعا كەتكەندەردىڭ دەنەسى نەمەسە قانىشەرلەردىڭ قولىنان قۇربان بولعانداردىڭ دەنەسى، ولتىرىلگەن سوڭ كوپ ۇزاماي، سۋعا تاستالعاندا، ابدەن ءشىري باستاعاندا بارىپ قانا، ياعني كەم دەگەندە التى-ون كۇن وتكەن سوڭ عانا سۋ بەتىنە قالقىپ شىعادى. ءتىپتى زەڭبىرەكپەن اتقىلاعاندىقتان سۋ بەتىنە بەس-التى كۇن بۇرىن شىققان ونداي دەنەنىڭ ءوزى، ەگەر دەرەۋ ۇستاپ الىنباسا، كوپ ۇزاماي قايتا سۋ تۇبىنە شوگىپ قالادى».
ەندى مۇنىڭ ءبارى تۇگەلدەي ودان-بۇدان قۇرالعان، ءارى قيسىنسىز بىردەڭەلەردىڭ قويىرتپاعى ءتارىزدى. سۋعا كەتكەن ادامنىڭ دەنەسى ابدەن ءشىرىپ، ءىسىنىپ، سۋ بەتىنە قالقىپ شىعۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە التى-ون كۇن كەرەك ەكەنىن ەشقانداي بۇرىنعى تاجىريبە كورسەتپەيدى دە. قانداي كۇيدە بولاتىنى عىلىمعا دا، پراكتيكالىق تاجىريبەگە دە دەنەنىڭ قالقىپ شىعار الدىندا بەلگىسىز، شىندىعىندا دا ءدال سولاي. ەگەر ولىك زەڭبىرەكپەن اتقىلاعان كەزدە سۋ بەتىنە قالقىپ شىعاتىن بولسا، وندا — «ول دەرەۋ ۇستالىپ الىنباعان كۇندە دە، قايتا سۋ تۇبىنە «دەرەۋ» شوگىپ كەتپەيدى، تەك ابدەن شىرىگەندىكتەن پايدا بولعان دەنەدەگى گاز ءبىر جەردەن ساڭىلاۋ تاۋىپ، جارىپ شىققان سوڭ بارىپ قانا ولىك قايتا شوگەدى. ايتسە دە «سۋعا كەتكەن ادامنىڭ دەنەسى» مەن «ولتىرىلگەن سوڭ كوپ ۇزاماي وزەنگە تاستالعان ادام دەنەسىنىڭ» اراسىندا جاسالعان ايىرماشىلىققا ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى اۋدارعىم كەلەدى. ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى اۆتور مويىنداي تۇرسا دا، ەكەۋىن دە ءبىر كاتەگورياعا جاتقىزادى. سۋعا كەتكەن ادام دەنەسىنىڭ سىباعالى سالماعى سۋدىڭ سىباعالى سالماعىنان قالاي ارتاتىنىن مەن الگىندە ايتتىم، ەگەر قولىن شىعارىپ الىپ، سۋدى شالپىلداتپاسا، دەم الامىن دەپ، شاشالماسا، سونىڭ سالدارىنان اۋا ورنىنا وكپەسى سۋعا تولىپ كەتپەسە، ونداي ادامنىڭ سۋعا كەتپەيتىنىن مەن كورسەتىپ بەردىم. ءبىراق، ولتىرىلگەن سوڭ كوپ ۇزاماي وزەنگە تاستالعان دەنە قولىن كوتەرمەيدى، سۋعا شاشالمايدى. دەمەك، مۇنداي جاعدايدا ولىك، ادەتتە مۇلدەم سۋعا باتپايدى،— شاماسى بۇل جونىنەن «ەتۋالدىڭ» حابارى جوق بولسا كەرەك. تەك ابدەن شىرىگەن كەزدە عانا، ەتى سىدىرىلىپ، قاڭقا سۇيەكتەرى ىرسيىپ جالاڭاشتانعان كەزدە عانا، تەك سوندا بارىپ قانا ول سۋ تۇبىنە شوگەدى.
سونىمەن تابىلعان ولىك — ماري روجەنىڭ دەنەسى ەمەس، ويتكەنى ولىك وزەننەن شىقسا دا، قىزدىڭ جوعالعانىنا نەبارى ءۇش-اق كۇن ءوتتى دەگەن پىكىرگە قالاي قاراۋىمىز كەرەك؟ ەگەر ول سۋعا كەتسە، وندا ايەل بولعاندىقتان ول مۇلدەم سۋ تۇبىنە شوكپەۋگە ءتيىس، ال ەگەر سۋ تۇبىنە شوگە قالسا، ونىڭ دەنەسى ءبىر تاۋلىككە جەتپەي-اق قايتا قالقىپ شىعۋى ىقتيمال. ءبىراق ەشكىم ونى سۋعا كەتتى دەپ سانامايدى، ال ول ولتىرىلگەن سوڭ سۋعا تاستالعان ەكەن، وندا دەنەنىڭ سۋ بەتىنە قالقىپ شىعۋىندا تۇرعان تۇك تە جوق؛ ول سۋ تۇبىنە شوكپەۋگە ءتيىس.
الايدا «ەتۋال» «ەگەر جابىرلەنگەن قىز دەنەسى سەيسەنبىدەن سارسەنبىگە قاراعان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جاعادا جاتقان بولسا، سول جەردەن ونى ءولتىرۋشىنىڭ ءىزى تابىلۋعا ءتيىس» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. بۇل ارادا اۆتوردىڭ نەگە مەگزەپ وتىرعانىن بىردەن اڭعارۋ قيىن. شىندىعىنا كەلگەندە ول ءوز تەورياسىنا ايتىلار قارسى داۋدى قوزدىرعىسى كەلمەيدى،— ياعني دەنەنى ەكى تاۋلىك بويى جاعادا تاستاپ كەتكەن، سوندا جاتىپ بۇزىلعان، سۋ استىنا قاراعاندا الدەقايدا جىلدام شىرىگەن دەگەندى ايتقىزعىسى كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا دەنە سارسەنبىدە-اق قالقىپ شىعۋى مۇمكىن دەپ ويلايدى، ءارى تەك سونداي جاعدايدا عانا قالقىپ شىعۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. سوندىقتان ول ونى جاعادا قالدىرماعانىن كورسەتۋگە اسىعادى، ايتپەسە «ول جەردەن ءولتىرۋشىنىڭ الدەقالاي قالدىرعان ءىزى تابىلعان بولار ەدى». ءسىزدىڭ كۇلكىڭىزدى كەلتىرگەن كۇتپەگەن جەردەن بايقالعان سەبەپ ساباقتاستىعى بولار دەپ ويلايمىن. ولىكتىڭ جاعادا ۇزاق جاتۋىنىڭ ءبىر ءوزى ءولتىرۋشىنىڭ قالدىرعان ءىزىن كوبەيتۋگە قالاي سەبەپكەر بولعانىن ءسىز تۇسىنبەي وتىرعان بولارسىز. ونى مەن دە ءتۇسىنىپ وتىرعانىم جوق.
«ودان كەيىن،— دەپ اڭگىمەسىن ساباقتاي تۇسەدى گازەت،— ونداي ساقتىقتى جاساۋ ونشا قيىندىق كەلتىرمەيتىن جاعدايدا قاسكۇنەمدەردىڭ ونى بىلايشا ءولتىرىپ، الدىن الا ەشقانداي سالداۋىر بايلاماي تۇرىپ ونىڭ دەنەسىن سۋعا تاستاۋى ەكىتالاي». كوردىڭىز عوي، ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىن قويىرتپاق!.. ەشكىم، ءتىپتى «ەتۋالدىڭ» ءوزى دە ولىگى سەنادان شىققان ايەلدىڭ ولتىرىلگەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ءبىزدىڭ اۆتور ءبىر عانا ماقساتتى كوزدەيدى: ول — وقۋشى قاۋىمدى ولتىرىلگەن ماري ەمەس دەگەنگە قالاي دا يلاندىرۋعا تىرىسادى. ول ولىگى تابىلعان ايەلدىڭ ولتىرىلمەگەنىن دالەلدەگىسى كەلمەيدى، تەك ماري ولتىرىلگەن جوق دەگەندى ايتقىسى كەلەدى. ءبىراق ونىڭ بۇل ءۋاجى تەك العاشقىسىنىڭ دالەلى عانا. ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاتقان دەنەگە بايلانعان ەشقانداي سالداۋىر جوق... قانىشەرلەر ونى سۋعا تاستاعان كەزدە قالاي دا وعان سالداۋىر بايلاعان بولار ەدى. وسىدان كەلىپ، ولتىرۋشىلەر ونى سۋعا تاستاعان ەمەس دەگەن قورىتىندى شىعادى. ەتەر ول بىردەڭەنى دالەلدەر بولسا، ونداي ءۋاج سودان بوتەن ەشتەڭەسى دە دالەلدەي المايدى. ولتىرىلگەن قىزدىڭ كىم ەكەندىگى جونىندەگى ماسەلەگە ونىڭ مۇلدە قاتىسى دا جوق، ال «ەتۋال» بولسا وسىدان ءسال بۇرىن عانا ايتقان ءوزىنىڭ پىكىرىن تەرىسكە شىعارۋ ءۇشىن قيسىنسىز بىردەڭەلەردى شاتىن كەتەدى. «تابىلعان دەنە،— دەلىنگەن بولاتىن وندا،— ءسوزسىز ولتىرىلگەن ايەلدىڭ ولىگى ەكەنىنە ءبىزدىڭ ەش كۇمانىمىز جوق».
ماقالانىڭ وسى جاعىندا ءبىزدىڭ اۆتورىمىز ءوز پىكىرىنە ءوزى قارسى شىعۋى ءبىر بۇل عانا ەمەس. مەن جوعارىدا ايتقانىمداي، ول ءماريدىڭ جوعالىپ كەتۋى مەن ولىكتىڭ تابىلۋىنىڭ اراسىنداعى ۋاقىتتى مۇمكىن بولعانىڭشا قالاي دا قىسقارتۋدى كوزدەيدى. سويتە تۇرا ول قىز شەشەسىنىڭ ۇيىنەن شىققان ساتتەن كەيىن ونى ەشكىم كورگەن جوق دەگەندى مەيلىنشە اتاپ كورسەتۋگە تىرىسادى. «سونىمەن،— دەيدى ول،— 22 يۋندەگى جەكسەنبىدەگى ەرتەڭگى ساعات توعىزدان كەيىن ماري روجەنىڭ ءتىرى بولعانىن ءبىز انىق ايعا الامىز». پىكىرى ايقىن سىڭارجاقتى بولعاندىقتان دا، ەڭ بولماسا بۇل جاعدايدى اۋىزعا الماي-اق قويعانى ءجون بولاتىن ەدى، ەگەر ءماريدى دۇيسەنبىدە، نەمەسە ايتالىق، سەيسەنبىدە الدە بىرەۋ كورگەن بولسا، جاڭاعى ارالىق ەداۋىر قىسقارار ەدى دە، ونىڭ ءوز ويىنا وراي تابىلعان ولىك ءدال سۇلۋ-پريزەتكانىڭ دەنەسى بولۋى مۇمكىندىگى ايتارلىقتاي ازايعان بولار ەدى. «ەتۋالدىڭ» ءوز وقۋشىلارىنىڭ نازارىن ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە اۋدارۋعا ايرىقشا ۇمتىلۋىنا، ءسويتىپ، ءوز پىكىرىن نىعايتا تۇسكىسى كەلەتىن اينالاسىنا قايران قالاسىڭ.
ەندى ماقالانىڭ بوۆە قالاي تانىعانى جونىندە بايانداعان تۇسىن قايتا وقىپ شىعىڭىز. شاش جونىندەگى ماسەلەدە «ەتۋال» مەيلىنشە وسپادارسىزدىق كورسەتتى. ەسۋاس بولماسا موسە بوۆە ولىكتى تانىعان كەزدە بىلەكتىڭ تۇگىن دالەل رەتىندە كەلتىرەر مە ەدى؟ تۇك بارلىق قولدا دا بولادى. «ەتۋالدىڭ» ەكىۇشتى ەتىپ جازۋىنان كۋانىڭ ايتقان ءسوزى وزگەرىپ كەتىپ وتىر. ول، ارينە، الگى تۇكتەردىڭ — ەرەكشە ءتۇسى، قالىڭدىعى، ۇزىندىعى نەمەسە قالاي شىققانى جونىندەگى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ءسوزسىز ايتقان بولار ەدى.
«مىڭداعان وزگە ايەلدەردىڭ اياعىنداي،— دەپ جازادى گازەت،— ونىڭ دا اياعى كىشكەنتاي بولاتىن. باتەڭكەسى سياقتى ونىڭ بەلدىگى دە مىقتى دالەل بولا المايدى، ويتكەنى ونداي ۇقساس باتەڭكە مەن بەلدىكتەر مىڭ-مىڭداپ ساتىلادى عوي. ونىڭ قالپاعىنداعى گۇل جونىندە دە ءدال سونى ايتۋعا بولادى. موسە بوۆە ونىڭ بەلدىگىنىڭ ىلگەگى قايتا قادالعان دەگەندى قاسارىپ ايتا بەرەدى. بۇل تۇككە تۇرمايدى، ويتكەنى ايەلدەر بەلدىكتى دۇكەننەن ساتىپ الماس بۇرىن كيىپ، ولشەپ كورۋدىڭ ورنىنا، ادەتتە ونى ۇيگە اكەلگەن سوڭ بارىپ، قايتا ىقشامداپ الۋدى ءتاۋىر كورەدى». اۆتور مۇنى شىنىمەن ايتىپ وتىر دەۋگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. ەگەر موسە بوۆە ماريدى ىزدەپ ءجۇرىپ ءمۇسىنى مەن سىرت پوشىمى جوعالعان قىزعا ۇقسايتىن ءبىر ايەلدىڭ مۇردەسىنە تاپ بولسا، وندا (جالپى كيىمىن قاراپ جاتپاي-اق) ارينە، ول ءوزىنىڭ بۇل ارەكەتى ءساتتى اياقتالدى دەپ ساناۋىنا ابدەن بولادى. ال ەگەر، جالپى ۇقساستىعىنان تىس، ءبىر كەزدە ءوزى ءماريدىڭ بىلەگىنەن كورگەن تۇكتەردى ولگەن قىزدىڭ بىلەگىنەن دە كورگەن بولسا، وندا بۇل بەلگىنىڭ ەرەكشەلىگىنە تەپە-تەڭ دارەجەدە ونىڭ سەنىمى دە ارعا تۇسكەن بولار ەدى. ەگەر ءماريدىڭ اياعى دا ولىكتىڭ اياعىنداي كىشكەنتاي بولسا، وندا مۇنىڭ ءماريدىڭ دەنەسى ەكەنىنە دەگەن سەنىمى اريفمەتيكالىق ەمەس، قايتا گەومەتريالىق پروگرەسس دارەجەسىندە ارعا تۇسكەن بولار ەدى. سونىڭ بارىنە ەندى قىز جوعالاتىن كۇنى كيىپ شىققان باتەڭكەنى، «دۇكەندەردە ساتىلىپ جاتاتىن سول مىڭداعان پار» باتەڭكەنى قوسساڭىز، بولجاۋدى كۇمانسىزدىك دارەجەسىنە دەيىن جەتكىزەسىز. وزدىگىنەن ءدال بەلگى بولىپ تابىلمايتىن نارسە ەندى باسقا دا كوپتەگەن بەلگىلەردىڭ قاتارىنا قوسىلا كەلىپ، بۇلتارتپاس دالەلگە اينالادى. وعان جوعالعان قىز تاعاتىنداي قالپاققا قادالعان گۇلدى قوسىڭىز، سوندا تولىق تانىلدى دەۋگە ابدەن بولادى. ءبىر گۇلدىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. ال ەگەر ول ەكەۋ نەمەسە ۇشەۋ بولسا، الدە ودان دا كوپ بولسا قايتەر ەدى؟ ولاردىڭ ءارقايسىسى ءبىزدىڭ سەنىمىمىزدى جاي عانا كۇشەيتىپ قويمايدى، مىڭ-مىڭ مارتە نىعايتا تۇسەدى. ەندى قازا تاپقان قىزدىڭ دا ءتىرى قىز تاققانداي بەلدىگى بار ەكەنىن كورىپ وتىرمىز دەسەك، مۇنان ءارى ىزدەۋدىڭ ءوزى مۇلدەم قيسىنسىز. سويتسە، ماري ۇيدەن كەتەردە ءوز بەلدىگىن تاققانداي ەتىپ، ونى جۋان سانىنا ءدال كەلتىرۋ ءۇشىن الگى بەلدىكتىڭ ىلگەكتەرى قايتا قادالعان بولىپ شىقتى. مۇنان كەيىن ەسۋاس نەمەسە ەكىجۇزدى ادام عانا كۇماندانۋى مۇمكىن. بەلدىكتىڭ ەلاستيكالىق تابيعاتى ىلگەكتى بۇلايشا قايتا قاداۋدىڭ ادەتتەن تىس نارسە ەكەنىن تانىتادى. ەگەر زات وزدىگىنەن قىسقاراتىن بولسا، وندا قاجەتىنە قاراي قىسقارتۋ ازدى-كوپتى بولىپ تۇرسا كەرەك. ءبىراق ءماريدىڭ بەلدىگىنىڭ ىلگەگى بۇلايشا قايتا قادالۋى تۋراسىن ايتقاندا، كەزدەيسوق نارسە بولاتىن. ونىڭ كىم ەكەنىن ءدال انىقتاۋ ءۇشىن سول ءبىر عانا بەلدىكتىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتقان-دى. نەگە دەسەڭىز، ولىكتەن تەك قانا جوعالعان قىزدىڭ بەلدىگى، نەمەسە ونىڭ باتەڭكەسى، نەمەسە ونىڭ قالپاعى، نەمەسە ونىڭ قالپاعىنا قادالعان گ ۇلى عانا تابىلعان جوق، تەك قانا ولتىرىلگەن قىزدىڭ اياعى دا سونداي كىشكەنتاي، نەمەسە ونىڭ دا بىلەگىنىڭ تۇكتەرى سونداي، نەمەسە دەنە، تۇلعاسى مەن سىرت بەينەسى ماريگە ۇقساس قانا بولىپ شىققان جوق قوي،— جوق، ولىكتەن سول بەلگىلەردىڭ ءبارى تابىلىپ وتىر. ەگەر وسىنداي جاعدايدىڭ وزىندە «ەتۋالدىڭ» رەداكتورى ولتىرىلگەن قىزدىڭ كىم ەكەنىنە ءالى دە شىنىمەن كۇمان كەلتىرەتىنىن دالەلدەۋگە مۇمكىندىك بولسا، وندا ەشقانداي مەديسينالىق كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىنسىز-اق ونى ەسىنەن اۋىسقان دەپ جاريالاۋعا ابدەن بولار ەدى. كوبىنە ول زاڭنىڭ ۇعىمدارىن وڭدى-سولدى قايتالاي وتىرىپ، ادۆوكاتتاردىڭ كاسىبي ءتىلىن قولدانۋ ارقىلى ءوزىنىڭ قۋلىعىن اسىرعىسى كەلەدى. ايتقاندايىن، سوتتار ءباتۋاعا المايتىن كوپ جايتتەر ويشىل ادامدارعا بارىپ تۇرعان بۇلتارتپاس دالەل بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، سوت ايعاقتى قۇرايتىن، ونى سيپاتتايتىن جالپى پرينسيپتەردى باسشىلىققا الادى، سولاي ەمەس پە، ياعني جۇرت مويىندايتىن، كودەكستەردە جازىلعان پرينسيپتەرگە سۇيەنەدى، جەكە جاعدايلاردا ودان قيا باسقىسى كەلمەيدى بۇلايشا پرينسيپتەن بۇلتارماۋ جانە وعان قارسى كەلەتىن كەزدەيسوق جايتتەردىڭ ءبارىن ەلەمەۋ قالاي دەگەنمەن دە ايقىنداۋعا بولاتىن شىندىقتى اشۋدىڭ دۇرىس جولى بولىپ تابىلادى. دەمەك، جالپى العاندا مۇنداي پراكتيكا فيلوسوفيالىق جاعىنان دا كوڭىلگە قونىمدى، ايتسە دە ونىڭ كوپتەگەن وزىندىك قاتەلىككە دۋشار ەتەتىنىن دە مويىنداۋ كەرەك.
بوۆە جونىندەگى وسەك-اياڭعا كەلەتىن بولساق، ءسىز ولاردى ءباتۋاعا الىپ باس قاتىرىپ جاتپايتىن بولارسىز. ول مىرزانىڭ شىنايى سيپاتى، ارينە، سىزگە ايان. وزگەنىڭ ىسىنە ورىنسىز كيلىگۋدى ۇناتاتىن اقىلى قىسقا، ۇشقالاقتاۋ جان. ادەتتە ونداي ادامداردىڭ ءبارى دە وسىنداي قىسىلتاياڭ جاعدايدا وزدەرىنىڭ وسپادارسىز مىنەزدەرىمەن قىتىمىرلاۋ نەمەسە ءوزىن ونشا ۇناتا بەرمەيتىندەردىڭ كوڭىلىنە كۇدىك ۇيالاتادى. موسە بوۆە (ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزعا قاراعاندا) «ەتۋالدىڭ» رەداكتورىمەن اڭگىمەلەسكەن، سوندا رەداكتوردىڭ تەورياسىنا قاراماي، ول قالاي بولعاندا دا ولىكتىڭ ماري روجەنىڭ مۇردەسى ەكەنىنە ەش كۇمان جوقتىعىن ايتىپ، ونىڭ نامىسىنا تيەدى. «ول،— دەپ جازادى گازەت،— مۇنى ءماريدىڭ مۇردەسى دەپ قاسارىسىپ بولمايدى، ايتسەدە ءبىز جۇرت تالقىسىنا سالىنعاننان بوتەن ونىڭ كوكەيگە قونار بىردە-بىر بەلگىسىن ايتا المايدى». «وزگەلەر ءۇشىن بۇلتارتپاس بەلگىلەر، زاتتار»، تابۋ جالپى مۇمكىن ەمەستىگى جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالماي-اق مىنانى اتاپ كورسەتكەن ءجون: مۇنداي جاعدايدا ادامنىڭ ءوزى ءشۇباسىز سەنە تۇرسا دا وعان وزگەلەردىڭ كوزىن جەتكىزۋگە قاجەتتى دالەلى بولماۋى دا مۇمكىن. بەلگىلى ءبىر ادام جونىندە كوكەيىڭىزگە ۇيالاعان پىكىردى اشىپ ايتۋ دا قيىن. تانىسىن اركىم-اق بىلەدى، ءبىراق سونى قالاي بىلەتىنىن لوگيكالىق تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ادامدار كەمدە-كەم. موسە بوۆەنىڭ ءشۇباسىز سەنىمى ءۇشىن «ەتۋال» رەداكتورىنىڭ وعان رەنجۋىنىڭ ەش قيسىنى جوق.
وعان بايلانىستى كۇدىكتى جايتتەردى ماقالا اۆتورى جىمىسقىدان ايىپ تاققىسى كەلەتىن كىنالى جاننان گورى وزگەنىڭ ىسىنە ورىنسىز كيلىگۋدى ۇناتاتىن ۇشقالاقتاۋ ادام دەسەك مەنىڭ پىكىرىمە سۇيەنە وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ الدەقايدا جەڭىل. ەگەر ءبىز اياۋشىلىق، راقىمشىلىق تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، وندا ەسىككە قىستىرىلعان راۋشانگۇلدىڭ دە، گريفيل تاقتا بەتىندەگى «ءماريدىڭ دە» «ەركەك جىنىستى تۋىسقاندارىن شەتقاقپاي ەتۋدىڭ دە»، ولارعا ولىكتى كورسەتپەۋگە تىرىسۋدىڭ دا، ءوزى قايتىپ كەلگەنشە (بوۆە) جاندارمعا ەشتەڭە ايتپاي قويا تۇرۋ كەرەكتىگى جونىندە مادام ب.-عا ايتتى دەگەن ەسكەرتۋلەرىنىڭ دە، سونداي-اق «تەرگەۋگە باسقا ەشكىمدى قاتىستىرماۋ» جونىندەگى ونىڭ بىربەتكەي ۇعىمىندا دا سىرىن وپ-وڭاي ۇعۋعا بولادى. مەنىڭشە، بوۆە ماريگە ءسوزسىز ىڭكار بولعان، قىز بولسا ونىمەن قىلجاقتاسىپ جۇرگەن، ال ول جۇرتتىڭ كوزىنە ءوزىن قىزدىڭ كوڭىلدەسى، قالاۋلىسى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان سياقتى بولادى دا تۇرادى. بۇل جونىندە مەن باcقا ەشتەڭە دە ايتا المايمىن، ال فاكتىلەر «ەتۋالدىڭ» ءماريدىڭ اناسى مەن ونىڭ باسقا دا تۋىسقاندارىنىڭ ەنجارلىلىعىن — شىنىندا تابىلعان ءماريدىڭ مۇردەسى ەكەندىگى جونىندەگى ءشۇباسىز سەنىمىنە كۇدىكتىڭ كولەڭكەسىن تۇسىرەتىن ەنجارلىقتى بۇتىندەي تەرىسكە شىعارادى، مۇنان بىلاي قاراي ءبىز ەندى ولتىرىلگەن قىزدىڭ كىم ەكەندىگى تولىق انىقتالدى دەگەن پىكىرگە يلاناتىن بولامىز.
— «كوممەرسەلدىڭ» دولبارى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— سيپاتىنا قاراعاندا ولار بۇل ءىس جونىندە ايتىلعان بارلىق پىكىرلەردەن گورى الدەقايدا كوبىرەك كوڭىل بولۋگە تۇرارلىق دەپ ويلايمىن. العىشارتتاردان جاساعان تۇجىرىمدارى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان العاندا دۇرىس ءارى تاپقىر، الايدا كەمىندە ەكى جاعدايدا العىشارتتار جاڭساق، شالاعاي باقىلاۋلارعا سۇيەنەدى. «كوممەرسەل» ماري شەشەسىنىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىندا قاراقشىلار توبىنىڭ شەڭگەلىنە ىلىكتى دەگەنگە مەگزەيدى.
«جۇرتقا تانىمال ونداي بويجەتكەن قىزدىڭ ءۇش كۆارتال بويى كوزگە تۇسپەۋىنە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن،— دەپ قاسارىسادى گازەت». مۇنداي پىكىردى قالاداعى قىزمەت ورنىنا بەلگىلى ءبىر كوشەمەن عانا قاتىنايتىن ەر ادام، ءپاريجدىڭ بايىرعى تۇرعىنى، قوعامنىڭ ايگىلى مۇشەسى عانا ايتۋى مۇمكىن. ءوزىنىڭ بەس كۆارتال جەردەگى كەڭسەسىنە جەتكەنشە الدەبىر تانىسىن كەزدەستىرمەيتىن، بىرەۋلەرمەن تىلدەسپەيتىن كەزى كەمدە-كەم بولاتىنىن ول ءوز تاجىريبەسىنەن بىلەدى. ول ءوزىنىڭ تانىستارى كوپ ەكەنىن بىلەدى، ءوز تانىمالدىعىن پارفيۋمەر دۇكەننىڭ ساتۋشىسىمەن سالىستىرا كەلىپ، پالەندەي ايىرماشىلىق تاپپايدى دا، سودان بارىپ، وعان دا كوشەدە تانىستارى ودان كەم ۇشىراسپاسا كەرەك دەگەن قورىتىندى جاسايدى. الايدا، ەگەر سول سياقتى ول دا قالانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنە ۇنەمى ءبىر جولمەن قاتىنايتىن بولسا سولاي بولار ەدى. ول بەلگىلى ءبىر ساعاتتا بارىپ-كەلىپ جۇرەدى، ونىڭ جۇرەتىن جولى كاسىپتەس، ارىپتەس بولعاندىقتان تانىسقىسى-بىلىسكىسى كەلەتىندەر قادام باسقان سايىن ۇشىراساتىن كوشەمەن وتەدى. ماري بولسا، قىدىرعان كەزدە ۇنەمى بەلگىلى ءبىر كوشەمەن جۇرمەگەن شىعار. ال بۇل ساپار ول ادەتتەگىدەن الدەقايدا وزگەشەلەۋ جولمەن جۇرۋگە ۇيعاردى دەپ ويلاۋعا ابدەن بولار. ەگەر ءبىز سالىستىرىپ وتىرعان ەكى ادام بۇكىل قالانى ارالاپ وتكەن جاعدايدا «كوممەرسەل» سولاي جاساعان بولار-اۋ دەپ ۇيعارىپ وتىرعان سالىستىرۋ ابدەن ورىندى بولار ەدى. بۇل رەتتە، ەكەۋىنىڭ تانىستارىنىڭ مولشەرى بىردەي بولعان جاعدايدا ولاردىڭ وزدەرىن بىلەتىن ادامداردى ۇشىراتۋ مۇمكىندىكتەرى دە تەڭ بولۋعا ءتيىس. ماري الگى ايتىلعان ۋاقىتتا ءوز ۇيىنەن ناعاشى اپاسىنىكىنە باراتىن الۋان جولدىڭ بىرەۋىمەن ءوزىن تانيتىن، نەمەسە ونىڭ ءوزى تانيتىن بىردە-بىر ادامدى كەزدەستىرمەۋى مۇمكىن عانا ەمەس، سولاي بولۋى ابدەن ىقتيمال ەكەنىنە مەن استە ءشۇبالانبايمىن. بۇل ماسەلەنى مەيلىنشە تولىقتاي دۇرىس شەشۋدى قاراستىرا وتىرىپ، ءبىز ءتىپتى اتاعى ايگىلى پاريجدىكتىڭ تانىستارى مەن ءپاريجدىڭ بۇكىل تۇرعىندارىنىڭ اراسى الشاق جاتقانىڭ استە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
ەگەر «كوممەرسەلدىڭ» بولجامى ءالى دە ءمانىن جويماعان بولسا، بۇل رەتتە ءبىز ءماريدىڭ قاي ۋاقىتتا، قاي ساعاتتا ۇيدەن شىققانىن ەسكە الۋىمىز قاجەت. «ول ۇيدەن شىققان كەزدە،— دەيدى «كوممەرسەل»،— كوشەدە حالىق قاپتاپ جۇرگەن-دى». الايدا ءىستىڭ ءجونى باسقاشا بولاتىن. مۇنىڭ ءوزى تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدا بولعان ەدى. شىنىندا اپتانىڭ جەكسەنبىدەن باسقا كۇنىنىڭ بارىندە تاڭعى ساعات توعىزدا كوشەدە حالىق ىعى-جىعى قاپتاپ جۇرەدى. جەكسەنبىدە تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدا قالا تۇرعىندارى ادەتتە ۇيىندە بولادى، شىركەۋگە بارۋعا ازىرلەنىپ جاعادى. جەكسەنبىدە تاڭەرتەڭگىسىن ساعات سەگىز بەن وننىڭ اراسىندا قالانىڭ كوشەلەرى ايرىقشا قاڭىراپ بوس قالاتىنىڭ كوڭىل بولگەن ادام ءسوزسىز بايقاعان بولار ەدى. ساعات ون مەن ون ءبىردىڭ اراسىندا جۇرگىنشىلەردىڭ كوشەگە تولىپ كەتەتىنى راس، ءبىراق، الگى ايتىلىپ وتىرعانداي بۇدان ەرتە ەمەس.
«كوممەرسەل» تاعى ءبىر جاعدايدا دا بايقاعىشتىق جاساي الماعان. «بەيشارا قىزدىڭ ىشكى يۋبكاسىنىڭ ەتەگىنەن،— دەيدى گازەت،— ۇزىندىعى ەكى فۋت جانە ەنى ءبىر فۋت كەلەتىندەي ماتا جىرتىلىپ الىنعان. سونى يەگىنىڭ استىنان موينىن وراپ اپارىپ، جەلكەسىنەن شيەلەپ بايلاپتى. ونىڭ ءوزى، ارينە، قىزدىڭ شىڭعىرعان داۋىسىن شىعارماۋ ءۇشىن جانە دە قالتالارىنداعى بەت ورامالدارى بولماعان ادامدار جاساعان بولۋى مۇمكىن». بۇل دوللاردىڭ قانشالىقتى نەگىزدى ەكەنىن ءبىز كەيىنىرەك قاراستىرامىز، ايتسە دە «قالتالارىندا بەت ورامالدارى بولماعان ادامدار» دەگەندە اۆتوردىڭ ەڭ ازعىن قانعىباستاردى ايتىپ وتىرعانىندا كۇمان جوق، ءبىراق بەت ورامال ادەتتە سولاردا، ءتىپتى ۇستىندە جەيدەسى جوقتاردا بولادى. سوڭعى جىلدارى بەت ورامال بارشا قالا جالاڭ اياقتارىنىڭ جانىنان تاستاماس بۇيىمىنا اينالعانىڭ، شاماسى ءسىزدىڭ ءوزىڭىز دە بايقاعان بولارسىز.
— ال «سولەيدەگى» ماقالا جونىندە نە دەۋگە بولادى؟ — دەپ سۇرادىم.
— ونى جازعان ادامنىڭ توتىقۇس بولىن تۋماعانى وكىنىشتى-اق، ايتپەگەندە ءسوز جوق الەمدەگى ەڭ ايگىلى توتىقۇس بولار ەدى. وزگە گازەتتەردىڭ بەتىنەن الدەكىمدەردىڭ ايتقاندارىن تىرنەكتەپ جيناپ، بار بولعانى سولاردى قايتالاۋدى عانا بىلەدى. «بۇل زاتتاردىڭ ءبارى، سول جەردە كەمىندە ءۇش-تورت اپتا جاتقانىنا ەش كۇمان جوق، سونىمەن سول جەكسۇرىندىق قىلمىس جاسالعان جەر اقىرى انىقتالعانىنا ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى». «سولەي» بۇل ارادا قايتا جاريالاپ وتىرعان فاكتىلەر مەنىڭ كوڭىلىمدەگى كۇدىكتى جويا المايدى، ءبىز ولاردى كەيىنىرەك وسى تاقىرىپتىڭ تاعى ءبىر قىرىنا بايلانىستى تەرەڭىرەك تالدايتىن بولامىز.
ال ازىرگە ءبىز باسقا ماسەلەمەن اينالىسۋىمىز كەرەك. ولىكتىڭ مەيلىنشە ءجۇردىم-باردىم ءۇستىرت قارالعانىن ءسىز، ارينە، بايقاعان بولارسىز. راس، ولتىرىلگەن قىزدىڭ كىم ەكەنى ايتارلىقتاي تەز انىقتالدى، ايتسە دە كوپتەگەن ءجايت اشىلماي قالدى. ولىك تونالدى ما ەكەن؟ ولتىرىلگەن قىز ۇيىنەن الدەقانداي اسىل اشەكەيىن تاعىپ شىقتى ما؟ ەگەر تاعىپ شىققان بولسا، ولار ولىكتىڭ بويىنان تابىلدى ما. بۇل اسا ماڭىزدى سۇراقتارعا تەرگەۋ ماتەريالدارى ەشقانداي جاۋاپ بەرمەيدى، باسقا دا سونداي ءماندى ماسەلەلەر ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالعان. وسى اعاتتىقتاردىڭ ورنىن ءبىز ءوزىمىز تولتىرۋىمىز كەرەك. سەنت-ەستاشتىڭ قاتىسىن قالاي دا قايتا تەكسەرۋ قاجەت. مەنىڭ ول جونىندە ەشقانداي كۇدىگىم جوق، ايتسە دە ءبىز ءىستى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋىمىز كەرەك. ءبىز ونىڭ سول جەكسەنبىدە قايدا جانە قاشان بولعانى جونىندە بەرگەن جازباشا جاۋابىن مەيلىنشە مۇقيات تەكسەرەتىن بولامىز. ونداي جاۋاپتار كوپ رەتتە سەنىمسىز دە بولادى. ەگەر ءبىز ودان، ارينە، قايشىلىقتار تاپپاساق، وندا سەنت-ەستاشقا قايتىپ ورالمايمىز. الايدا ءبىز ونىڭ بەرگەن جاۋابى جالعان ەكەنىن دالەلدەي العان بولساق، وندا ونىڭ ءوزىن ءوزى ءولتىرۋى وعان دەگەن كۇدىكتى كۇشەيتە تۇسكەن، ەگەر جاۋابى دۇرىس بولعان كۇندە دە ونىڭ اشىنعاننان جاساعان ارەكەتىن تۇسىنۋگە بولعان بولار ەدى، ەندەشە وعان بولا بىزگە ادەتتەگى تالداۋ ءادىسىن وزگەرتىپ جاتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق.
مەن ازىرگە قايعىلى وقيعانىڭ وزىمەن تىكەلەي اينالىسپاي قويا تۇرىپ، سونىڭ الدىندا جانە سول كەزدە بولعان جاعدايلاردى انىقتاۋعا باسا كوڭىل ءبولۋدى ۇسىنامىن. مۇنداي تەكسەرۋ ىسىندە ءجيى كەزدەسەتىن جانە ەلەۋلى قاتەلەردىڭ ءبىرى — فاكتىنىڭ ءوزى عانا تەكسەرىلىپ، ال وعان تىكەلەي نەمەسە جاناما قاتىسى بار نارسەنىڭ ءبارى ەسكەرۋسىز قالدىرىلاتىندىعى بولىپ تابىلادى. ىسكە تىكەلەي جانە انىق قاتىسى بار زاتتار مەن كۋالەردىڭ جاۋابىن عانا ءباتۋاعا الىپ، سوتتار ودان دا ەلەۋلى قاتە جىبەرەدى. الايدا، وتكەننىڭ تاجىريبەسى سان رەت دالەلدەپ جانە شىنايى فيلوسوفيا ءارقاشان كورسەتكەنىندەي، باسىم كوپشىلىگى بولماعانمەن شىندىقتىڭ ەداۋىر بولەگى ءبىر قاراعاندا مۇلدەم قاتىسى جوق، توسىن جاعدايلار ارقىلى اشىلادى. وسى زامانعى عىلىمنىڭ كەزدەيسوقتىققا سۇيەنۋ باتىلدىعىنىڭ نەگىزىندە دە بۇتىندەي بولماعانمەن سول ءپرينسيپتىڭ ۇشتىعى جاتقانى داۋسىز. ءبىراق مەنىڭ بۇل ايتقاندارىم مۇمكىن سىزگە تۇسىنىكسىز بولار. اسا باعالى جاڭالىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ اشىلۋىنا ءاماندا قوسالقى، كەزدەيسوق نەمەسە توسىن جاعدايلار سەبەپكەر ەكەنىن ادامزات ءبىلىمىنىڭ جيناقتالۋ تاريحى دالەلدەپ كەلەدى، سوندىقتان دا بولاشاققا شولۋ جاساعان كەزدە قالاي بولعان كۇندە دە كەزدەيسوقتىق پەن باتىل بولجاۋلارعا، مەيلىنشە پايدالى دەگەن ونەرتابىستارعا بارىنشا مول مۇمكىندىك، كەڭ ورىن بەرۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. ءبىراق تەك بۇرىن بولعانعا عانا سۇيەنە وتىرىپ، بولاشاققا بولجاۋ جاساۋ فيلوسوفيامەن استە سىيىسپايدى. مىنا جاعداي سول قۇرىلىستىڭ جۇرت تانىعان بولىگىن قۇرايدى. ءبىز كەزدەيسوقتىقتى ءدال ەسەپتەۋ پانىنە اينالدىرامىز. ءبىز توسىن ءجايت پەن اقىلعا سىيمايتىندى عىلىمي ماتەريالدىق فورمۋلاعا باعىندىرامىز.
شىندىقتىڭ كوپشىلىگى قوسالقى جاعدايعا بايلانىستى اشىنعانىن مەن ايتقان بولاتىنمىن؛ فاكتىنىڭ تۇپكى توركىنىندە جاتقان پرينسيپتىك سيپاتىنا وراي بۇل ءىستى تەرگەۋدى مەن ەندى بۇعان دەيىن شيىر بولعان جانە ەش ناتيجە بەرمەگەن وقيعانىڭ قۇنارسىز قىرتىسىنان وعان جاناما قاتىسى بار وقيعالارعا كوشىرەمىن. ءسىز سول جەكسەنبىدە سەنت-ەستاشتىڭ قايدا جانە قاشان بولعانى جونىندەگى جاۋابىنىڭ شىندىعىن انىقتاۋمەن اينالىساسىز دا، مەن سىزدەي جۇيەلى دە نىسانالى بولماسا دا گازەتتەردى شولىپ شىعامىن. ازىرشە ءبىز الدىن الا بارلاۋ عانا جاسادىق، ايتسە دە مەن قولعا العالى وتىرعان ءباسپاسوزدى شولۋ ءوز كەزەگىندە تەرگەۋدى قاي باعىتتا جۇرگىزۋگە ءجون سىلتەيتىن ءىستىڭ ەلەۋسىز قالعان الدەبىر جاي-جاپسارىن اشىن بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس.
ديۋپەننىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، مەن جوعارىدا ايتىلعان جاۋاپتى مۇقيات زەرتتەپ شىققاندا ونىڭ شىندىعىنا، دەمەك، سەنت-ەستاشتىڭ كىناسىز ەكەندىگىنە ەش كۇمانىم قالمادى. بۇل كەزدە مەنىڭ دوسىم گازەت تىگىندىلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اقتارىپ، مۇقيات قاراپ شىقتى، مۇنىسى ماعان مۇلدەم ورىنسىز بولىپ كورىندى. ارادا اپتا وتكەن سوڭ ول مىنا تومەندەگىدەي گازەت ۇزىندىلەرىن مەنىڭ الدىما اكەپ تاستاي سالدى:
«شامامەن ايتقاندا بۇدان ءۇش جارىم جىلداي بۇرىن دا پالە-رويالداعى موسە لەبلاننىڭ پارفيۋمەر دۇكەنىنىڭ ساتۋشىسى وسى ماري روجەنىڭ جوعالىپ كەتۋىنە بايلانىستى ءدال وسىنداي ءبىر دۇربەلەڭ بولعان ەدى. الايدا بۇرىنعىسىنان ءسال ءجۇزى قۋقىل تارتقانى بولماسا، ءبىر اپتادان كەيىن ول امان-ساۋ دۇكەنىنە قايتىپ ورالعان-دى. موسە لەبلان مەن قىزدىڭ شەشەسى ونى دەريەۆنيادا تۇراتىن ءبىر قۇربىسىنىڭ ۇيىنە بارىپ قايتتى دەي سالعان ەدى، ءىس سونىمەن تىنعان-دى. ونىڭ بۇل جوعالۋىنىڭ دا سەبەبى سونداي بىردەڭە بولار، اپتا، الدە اي وتكەن سوڭ ونى تاعى دا ءوز ارامىزدا كورەتىن بولارمىز دەپ ويلايمىن».
(«كەشكى گازەت» (نيۋ-يوركتىڭ «ەكسپرەسس» گازەتى)، دۇيسەنبى، 23 يۋن).
«كەشە كەشكى گازەتتەردىڭ ءبىرى مادەمۋازەل روجەنىڭ العاشقى جۇمباق جوعالۋىن جازدى. موسە لەبلاننىڭ دۇكەنىندە بولعان اپتانى ونىڭ اتاعى شىققان ءبىر تەڭىزشى وفيسەرمەن بىرگە ساۋىق-سايرانمەن، ەسىرىكتىكپەن وتكىزگەنى بەلگىلى. ابىروي بولعاندا ارالارىندا ۇرىس شىعىپ، دەر كەزىندە ۇيىنە قايتىپ كەلىپتى دەسەدى. ءقازىر پاريجدە جۇرگەن سول ليۋتاريوننىڭ ەسىمى بىزگە ايگىلى، ايتسە دە بەلگىلى سەبەپتەردەن ونى جۇرتقا جاريالاماي وتىرمىز».
(«مەركيۋري» (نيۋ-يوركتىڭ «گەرالد» گازەتى)، سەيسەنبى، 24 يۋن، ەرتەڭگىلىك شىققان باسىلىمى).
«بۇرناعى كۇنى ءبىزدىڭ قالانىڭ شەت جاعىندا سۇمدىق ءبىر قىلمىس جاسالىپتى. ءبىر مىرزا ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان كەزدە ايەلى مەن قىزىن وزەننەن وتكىزۋ ءۇشىن سەنادا قايىقپەن سەرۋەندەپ جۇرگەن التى جىگىتتى جالدايدى، قايىق جاعاعا جەتكەن كەزدە ءۇش جولاۋشى ءتۇسىپ قارا ءۇزىم جەرگە بارعاندا عانا قىزى قول شاتىرىنىڭ قايىقتا قالىپ قويعانىن بايقايدى. ول قايىققا قايتىپ بارادى، سول كەزدە الگى وڭباعاندار ونى ۇستاپ الىپ اۋزىنا شۇبەرەك تىعىپ، وزەننىڭ ورتاسىنا اپارادى دا ايۋاندىقپەن زورلاپ، اقىرى اتا-اناسىمەن قايىقتان تۇسكەن جەردىڭ تۇسىنا اكەلىپ، جاعاعا تاستاپ كەتەدى. قىلمىسكەرلەر قاشىپ كەتكەن، ءبىراق پوليسيا ولاردىڭ ءىزىن تاپتى، كوپ ۇزاماي ەندى سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تۇتقىنعا الىناتىن بولادى».
(«تاڭەرتەڭگى گازەت» (نيۋ-يوركتىڭ «كۋرەر ەند يناۆايرەر» گازەتى)، 25 يۋن).
«جاقىندا جاسالعان سۇمدىق قىلمىسقا مەنەنىڭ كىنالى ەكەنىن دالەلدەۋدى كوزدەيتىن ءبىز بىرنەشە حات الدىق، ءبىراق رەسمي تۇردە جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدەن كەيىن ول تولىق اقتالعاندىقتان، ال ءبىزدىڭ سول تىلشىلەرىمىزدىڭ ءۋاجى فاكتىدەن گورى قىلمىسكەردى قالاي دا تابۋدان تۋعان ىزگى نيەت بولعاندىقتان ولاردى جاريالاۋدى ورىنسىز دەپ بىلەمىز».
(«تاڭەرتەڭگى گازەت»، 28 يۋن).
«ءبىز بىرنەشە ىزالى حاتتار الدىق، شاماسى ولاردى ماري روجە بايعۇستىڭ جەكسەنبى كۇندەگى قالا توڭىرەگىندە قاپتاپ كەتەتىن كوپ قاراقشىلار توبىنىڭ بىرەۋىنىڭ قۇربانى بولعانىنا ءشۇباسى جوق ءارتۇرلى ادامدار جازعان بولسا كەرەك. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ پىكىرىمىزبەن ۇندەسىپ جاتىر. كەيىنىرەك بۇل حاتتاردىڭ ءبىرسىپىراسىن گازەت بەتىندە جاريالاۋعا ورىن تابارمىز دەپ ويلايمىز».
(«كەشكى گازەت»، سەيسەنبى، 30 يۋن).
«دۇيسەنبى كۇنى سالىق باسقارماسىندا ىستەيتىن ءبىر قايىقشى سەنانىڭ بويىمەن تومەن قاراي ىعىپ بارا جاتقان بوس قايىقتى كورىپتى. جەلكەندەرى ورالعان كۇيى قايىقتىڭ تابانىندا جاتىر ەكەن. قايىقتى ول ءوز ايالداماسىنا سۇيرەپ اپارىپتى. ەرتەڭىنە بىرەۋلەر ونى جەرگىلىكتى جەردىڭ باستىقتارىنىڭ رۇقساتىنسىز الى كەتكەن. قايىقتىڭ جەتەگى ايالدامانىڭ كەڭسەسىندە تۇر».
(«ديليجانس»، نيۋ-يوركتىڭ «ستاندارتى»، سەيسەنبى، 26 يۋن).
مەن وسى ءارتۇرلى ۇزىندىلەردى وقىپ شىقتىم، ماعان ولاردىڭ بىرى-بىرىمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق بولىپ كورىنگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءبىز اينالىسىپ وتىرعان ىسكە ولاردىڭ قانداي قاتىسى بار ەكەنىنىڭ قيسىنىڭ تابا المادىم. مەن ديۋپەننىڭ ءتۇسىندىرۋىن كۇتتىم.
— ازىرگە ماعان،— دەدى ول،— ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ءۇزىندىنىڭ قاجەتى شامالى. ولاردى نەگىزىنەن مەن سىزگە ءبىزدىڭ پوليسيانىڭ ادام ايتىپ بولماس سالاقتىعىن كورسەتۋ ءۇشىن كەلتىردىم، ويتكەنى پرەفەكتىڭ سوزىنەن مەنىڭ ۇققانىم ول ەڭ ارجاعى الگى تەڭىزشى وفيسەردىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋدى دا قولعا الماعان. ال ءماريدىڭ العاشقى جانە سوڭعى جوعالۋىنىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق دەپ ساناۋ، ءارىسىن ايتپاعاندا، ەسۋاستىق بولار ەدى. ايتالىق، ونىڭ العاشقى مارتە ۇيدەن قاشۋى ۇرىسپەن اياقتالدى دا الدانعان قىز امالسىز شەشەسىنە قايتىپ ورالدى دەۋگە بولار. ەندى ونىڭ بۇل ساپارعى قاشۋىن ءبىز بەيتانىس باسقا بىرەۋدىڭ ەلىكتىرۋىنىڭ سالدارى دەۋدەن گورى، الگى الداۋىشتىڭ قايتا كوڭىل بولە باستاۋىنىڭ نىشانى (ەگەر مۇنىڭ شىنىندا دا قاشۋ ەكەنىن بىلسەك) دەپ قاراۋعا دايىنبىز — ويتكەنى جاڭا تانىستىقتى باستادى دەۋدەن، ارينە، تاتۋلاسقان سوڭ بۇرىنعى كوڭىلدەستىكتى قايتا جاڭعىرتتى دەپ ويلاۋ وڭاي. باسقا بىرەۋ تابىلىپ، وعان سونداي ۇسىنىس جاسادى دەپ ساناۋدان گورى ءبىر كەزدە ءماريدى قاشۋعا يلاندىرعان سۇيگەن ادامى ونى بۇل ساپارى تاعى دا كوندىردى، بۇرىنعى ادەتىنە قايتا باستى دەپ ويلاۋدىڭ مۇمكىندىگى ونىڭ بىرىنە عانا تەڭ بولا الادى. بۇل ارادا مەن ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى العاشقى شىن قاشۋ مەن ەكىنشى دولباردىڭ ارالىعىندا وتكەن ۋاقىتتىڭ ءبىزدىڭ اسكەري كەمەلەردىڭ ادەتتەگى ۇزاق ساپاردا بولاتىن مەرزىمىنەن ءسال عانا ارتىق ەكەندىگى جونىندەگى فاكتىگە اۋدارعىم كەلەدى. مۇمكىن الداپ-ارباۋشى ادام العاشقىدا تەڭىزگە شىعىپ كەتەتىن بولعاندىقتان دا ءوزىنىڭ ارامزالىق ويىن جۇزەگە اسىرا الماعان شىعار دا، ەندى ساپاردان ورالعان بويدا ءوزىنىڭ اياقتالماي قالعان، بىلايشا ايتقاندا، ءوزى اياقتاي الماعان ارامزالىق پيعىلىن جۇزەگە اسىرۋدى قايتا قولعا العان بولار. بۇل جاعى بىزگە مۇلدە بەيمالىم.
الايدا ەكىنشى رەت ول كوڭىلدەسىمەن قاشقان جوق دەپ قارسىلىق بىلدىرەرسىز. سولاي ەكەنى ءسوزسىز، ايتسە دە سونداي بىردەڭە بولمادى دەپ كەسىپ ايتا الاسىز با؟ ءبىز بىلگەندە ءماريدىڭ سەنت-ەستاشتان، بالكىم بوۆەدەن بوتەن وعان ادال نيەتىمەن ءسوز سالىپ، جۇرتتان جاسىرىن كوڭىل ءبىلدىرىپ، جۇرگەن باسقا ەشكىم بولا قويماسا كەرەك. باسقا ەشكىم جونىندە ەش نارسە ەستىگەن دە ەمەسپىز. سوندا تۋىسقاندارى (ءبارى بولماسا دا كوپشىلىگى) تانىمايتىن، ەشتەڭە بىلمەيتىن، ءبىراق جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ماري جولىعىپ، ەشتەڭەدەن كۇدىكتەنبەي، ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنداعى قۇلازىعان قالىڭ توعاي ىمىرت قۇشاعىنا ەنگەنشە وڭاشا قالۋعا سەسكەنبەيتىن كوڭىلدەسى كىم بولعانى؟ بىلايشا ايتقاندا، تۋىسقاندارىنىڭ كوپشىلىگى ەشتەڭە بىلمەيتىن، ونىڭ سول جۇمباق كوڭىلدەسى كىم بولعانى دەيمىن مەن؟ جەكسەنبى كۇنى ەرتەڭگىسىن ماري كەتكەن سوڭ ايتقان مادام روجەنىڭ ساۋەگەيلىگىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ «ءماريدى ەندى قايتىپ كورە المايمىن با دەپ قورقامىن» دەگەن سونىڭ ءسوزى.
ءبىراق ەگەر ءبىز بولجاۋلى قاشۋ جونىندە مادام روجە ءبىلدى دەپ ويلاماعاننىڭ وزىندە دە، قىزدىڭ ءوزى سونداي نيەتتە بولدى دەپ جورامالداۋىمىزعا بولماي ما؟ شىعىپ بارا جاتىپ، ناعاشى اپاسىنا باراتىندىعىن ايتادى دا، ول سەنت-ەستاشتان كەشكە قاراي دروم كوشەسىندەگى ۇيگە سوعىپ، ءوزىن ەرتىپ كەتۋدى وتىنەدى. ءبىر قاراعاندا بۇل جاعداي مەنىڭ جورامالىمدى جوققا شىعاراتىن سياقتى. ايتسە دە ويلاستىرىپ كورەيىك. ونىڭ بىرەۋمەن جولىققانى، سول اداممەن وزەننىڭ ار جاعىنا بارعانى، كۇندىزگى ساعات ۇشتەردىڭ شاماسىندا، بىلايشا ايتقاندا، ۇيدەن شىققان سوڭ بىرنەشە ساعاتتان كەيىن ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىندا بولعانى ايداي انىق. الايدا، الگى بەيتانىس اداممەن سول جاققا بارۋعا كەلىستى دەگەننىڭ وزىندە دە (قانداي ماقسات كوزدەسە دە، شەشەسى بىلسە دە، بىلمەسە دە، ءسوز ەمەس)، ءماريدىڭ ءوزىنىڭ بۇل كەتۋىن قالاي تۇسىندىرەتىنى جونىندە، سونداي-اق ءوزىن اتاستىرعان سەنت-ەستاشتىڭ قايران قالاتىنى، ونى ەرتىپ كەتۋ ءۇشىن ايتىلعان ساعاتتا دروم كوشەسىنە كەلىپ، كەرەك دەسە ءتىپتى ونىڭ مۇندا سوقپاعانىڭ بىلگەن كەزدە كوڭىلىن قانداي كۇدىك بيلەيتىنىن، ودان پانسيونعا كەلگەن سوڭ، ونى تاعى دا تابا الماعاندا قانداي كۇدىك بيلەيتىنىن ويلاماۋى استە مۇمكىن ەمەس. ول سەنت-ەستاشتىڭ ابىگەرگە تۇسەتىنىن، ءوزىنىڭ ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتۋى جۇرت كوڭىلىنە كۇدىك ۇيالاتاتىنىڭ بىلۋگە ءتيىس-تىن. مۇنداي (ەسكاپادا) جاعدايدان كەيىن ونىڭ ۇيگە قايتىپ كەلۋى دە قيىن بولاتىن، ايتسە دە ەگەر اۋەل باستان شەشەسىنىڭ ۇيىنە قايتىن ورالعىسى كەلمەگەن بولسا، وندا بۇل جونىندەگى ويدان ول ونشا قىمسىنباعان دا بولار ەدى.
ول شاماسى بىلايشا ويلاعان بولار دەپ جورامالداۋىمىزعا بولادى: «مەن پالەن دەگەن اداممەن قول ۇستاسىپ قاشۋ ءۇشىن — نەمەسە وزىمە عانا ايان ءبىر ماقساتپەن ونىمەن قالاي دا جولىعۋىم كەرەك. ماعان ەشكىم بوگەت بولمايتىنداي ەتۋىم كەرەك، ارتىمنان قۋعىنشى شىقپاۋى ءۇشىن ۋاقىتتان ۇتۋىم كەرەك، سوندىقتان دا مەن كۇندىز دروم كوشەسىندەگى ناعاشى اپايىمدىكىنە بارامىن دەيمىن دە، سەنت-ەستاشتان كەش ءتۇسىپ، ىمىرت ۇيىرىلگەن سوڭ سوندا كەلىپ كەتەرسىڭ دەپ وتىنەمىن. سوندا مەنىڭ كەتكەنىمدى كەشكە دەيىن ەشكىم ەلەمەيدى دە، كۇدىكتەنبەيدى دە. سولاي ەتسەم مەن ۋاقىتتان دا ۇتامىن. ەگەر مەن سەنت-ەستاشقا ىمىرت ۇيىرىلگەن سوڭ كەل دەسەم، ول ودان بۇرىن وندا بارمايدى، ەگەر مەن وعان ەشتەڭە ايتپاسام، ودان مەنىڭ ۇتار ۋاقىتىم شامالى بولادى، ويتكەنى وندا مەنى ۇيگە الدەقايدا ەرتە قايتىپ كەلەدى دەپ ويلايدى دا مەنىڭ كەشىگۋىم كوڭىلدەرىندە كۇدىك تۋعىزادى. ەگەر مەن قايتىپ كەلەتىن بولسام — ەگەر سول اداممەن سەرۋەندەپ قانا قايتاتىن بولسام — وندا مەن سەنت-ەستاشقا سوڭىمنان سوندا كەل دەمەگەن بولار ەدىم، ويتكەنى وندا ول مەنىڭ ونىڭ كوزىنە ءشوپ سالعانىمدى ءبىلىپ قويار ەدى دە وندا مەنىڭ ودان ەشتەڭەنى جاسىرۋىمنىڭ قاجەتى بولمايدى، ەگەر مەن وعان ەشتەڭە ايتپاعان بولسام، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە ۇيگە قايتىپ كەلەر ەدىم دە، سودان كەيىن بارىپ دروم كوشەسىندەگى ناعاشى اپامنىڭ ۇيىندە بولدىم دەي سالار ەدىم. الايدا، مەن مۇلدە قايتىپ ورالماۋعا ۇيعارعاندىقتان — ەڭ بولماعاندا بىرنەشە اپتا وتپەي نەمەسە ءبىرسىپىرا ساقتىق شارالارىن جاساماي تۇرىپ قايتىپ كەلمەيتىن بولعاندىقتان — قالاي ەتكەندە ۋاقىتتى كوبىرەك ۇتۋعا بولادى، بارىنەن بۇرىن تەك سونى ويلاۋىم كەرەك».
ءسىز ءوز ماقالاڭىزدا ايتقانىڭىزداي، اۋەل باستان-اق بۇل قايعىلى وقيعا جونىندەگى جۇرتشىلىق پىكىرى ماري روجە بۇزاقىلار توبىنىڭ قۇربانى بولدى دەگەنگە سايدى. ال ەندى، كەيبىر جاعدايلاردا جۇرتشىلىق پىكىرىن ەلەمەۋگە بولمايدى. ول وز-وزىنەن پايدا بولعان جاعدايدا — تۋرا، وزدىگىنەن تۋا قالعان جاعدايدا عانا ونداي پىكىردى دانىشپان ادامدارعا ءتان تاپقىرلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ قاراۋ كەرەك. ءجۇزدىڭ توقسان توعىز جاعدايىندا مەن بۇعان كەلىسەمىن. ءبىراق ول پىكىردىڭ الدەكىمنىڭ نە الدە بىردەڭەنىڭ مەگزەۋىنەن تۋماعانىنا ءشۇباسىز سەنەتىن بولۋ كەرەك. بۇل پىكىر تەك قاۋىمنىڭ ءوز پىكىرى عانا بولۋعا ءتيىس، ايتسە دە ونداي ايىرماشىلىقتى بايقاۋ دا، ءتۇسىندىرۋ دە قيىنعا تۇسەدى. مىنا جاعدايدا قاراقشى توپ جونىندەگى بۇل «جۇرتشىلىق پىكىرى»، مەنىڭ تەرىپ العان ءۇشىنشى ۇزىندىمدە باياندالعان وسىعان ۇقساس وقيعانىڭ اسەرىنەن تۋعانىن كورىپ وتىرمىن. جۇرتشىلىق كوزىنە تۇسە باستاعان بۇلدىرشىندەي جاپ-جاس قىزدىڭ — ءماريدىڭ مۇردەسى تابىلعانىنا بۇكىل پاريج دۇرلىگۋدە. ءولى دەنەدەن وزبىرلىقتىڭ ءىزى كورىنەدى ءارى ول وزەننەن شىعارىلىپ وتىر. الايدا سول زاماتىندا ماري روجە ولتىرىلگەن كەزدە، سول كەزدە نەمەسە سول شامادا ءبىر توپ جەكسۇرىن جاستاردىڭ شەڭگەلىنە تۇسكەن باسقا ءبىر قىزدىڭ ودان ءسال جەڭىلدەۋ بولسا دا سونداي قورلىققا تاپ بولعانى انىقتالدى. ورەسكەل قىلمىس جونىندەگى بۇلتارتپاس مالىمەتتەردىڭ ءالى تولىق انىقتالا قويماعان باسقا قىلمىسقا بايلانىستى جۇرتشىلىق پىكىرىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتكەنىنە تاڭدانۋعا بولا ما؟ جۇرتشىلىق پىكىرى كىنالىلەردى ىزدەستىرە باستاپ ەدى، ال ونى سوعان ۇقساس باسقا ءبىر قايعىلى وقيعانىڭ جاعدايى مەگزەي قويدى. ويتكەنى ماري الگى ەكىنشى قايعىلى وقيعا بولعان وزەننەن تابىلدى عوي. ءبىر قاراعاندا بۇل ەكى وقيعانىڭ بىر-بىرىمەن ۇقساستىعى تايعا تاڭبا باسقان ءتارىزدى، ەگەر جۇرتشىلىق بۇل ۇقساستىقتى ەلەمەسە جانە وعان جارماسپاسا، وندا بۇعان ءسوزسىز تاڭدانۋعا بولار ەدى. ءبىراق مۇنداي قىلمىس ادىلىنە كەلسەك، قايتا سول كەزدە جاسالعان ەكىنشى قىلمىستىڭ ودان، مۇلدەم سيپاتى باسقا ەكەنىن دالەلدەيدى. ەگەر ءبىر توپ وڭباعاندار ءبىر جەردە اسا سيرەك بولاتىن ايۋاندىق قىلمىس جاساپ جاتقان كەزدە تاعى ءبىر توپ قاراقشىلار سول قالانىڭ باسقا جاق شەتىندە سونداي جاعدايدا، سول كەزدە، ءدال سونداي ايۋاندىق قىلمىس جاساعان بولدى بار عوي — مۇنىڭ ءوزى مۇمكىندىكتىڭ شەگىنەن اسقان، بارىپ تۇرعان كەرەمەت بولار ەدى! نەگە دەسەڭىز، يلاندىرۋدىڭ اسەرىمەن قالىپتاسقان جۇرتشىلىق پىكىرى الگى اقىلعا سىيمايتىن قيسىنسىز سايكەستىكتى قالاي دا تەكسەرۋدى تالاپ ەتەدى.
اڭگىمەنى ودان ءارى جالعاستىرماس بۇرىن، ەندى قىز ءولتىرىلدى دەگەن جەر جونىندە — ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنداعى توعاي جونىندە اڭگىمەلەسەيىك. يت تۇمسىعى باتپايتىن قالىڭ بولسا دا بۇل توعاي قاسقا جولعا جاقىن جاتىر. ونىڭ ورتاسىنان ارقالىعى مەن اياق قوياتىن تەكپەشەگى بار وتىرعىش سياقتى ەتىپ قالانعان ءۇش-تورت ورىندىق تابىلعان. جوعارعى تاستىڭ ۇستىنەن اق ىشكى كويلەك، ال ەكىنشىسىنەن — جىبەك شارقات تابىلعان. سول ارادان قول شاتىر، قولعاپ پەن بەت ورامال دا تابىلدى. بەت ورامالدا «ماري روجە» دەگەن جازۋ بار. اينالاداعى بۇتاقتارعا جىرتىلعان كويلەكتىڭ ماتاسى ءىلىنىپ قالىپتى. اينالا تاپتالعان، بۇتاقتار سىنعان بارلىق جەردە دە جان ۇشىرعان ارپالىس ءىزى بايقالادى.
گازەت بۇل تابىلعان زاتتارعا قانشاما ءمان بەرگەنىمەن، اقىرى قىلمىس جاساعان جەر تابىلدى دەپ قانشاما جارياعا جار سالعانىمەن، ءالى دە كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتار سەبەپتەر از ەمەس. قىلمىستىڭ سول ارادا جاسالعانىنا مەنىڭ سەنۋىمە دە، سەنبەۋىمە دە بولادى، ءبىراق كۇدىكتەنۋگە ابدەن بولاتىن ءماندى سەبەپتەر دە بار. ەگەر «كوممەرسەل» جورامالداعانىڭداي، قىلمىس پيەۆە-سەنت-اندرە كوشەسىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر جەردە جاسالعان بولسا، ەگەر وعان قاتىسقاندار پاريجدە جۇرگەن بولسا، ولار جۇرتشىلىق نازارىنىڭ دۇرىس باعدار العانىن كورىپ زارە-قۇتى ۇشار ەدى دە، اقىل-ويى سونداي ىسكە بەيىم تۇراتىن ادامدار سول نازاردى باسقا جاققا اۋدارۋ ءۇشىن ءبىر شارانى قولدانۋعا ۇمتىلعان بولار ەدى. ال ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىنداعى قالىڭ توعاي كوڭىلگە كۇدىك تۋعىزا باستاعان ەكەن، مۇنىڭ ءوزى ولارعا قىزدىڭ كيىم-كەشەكتەرىن سول تابىلعان جەرىنە اپارىپ تاستاۋ جونىندە وي سالىپ، تۇرتكى بولۋى ىقتيمال. «سولەي» يلاندىرماق بولىپ قانشاما الەكتەنگەنىمەن ول زاتتاردىڭ توعايدا ءۇش-تورت كۇننەن ارتىق جاتقانىن تانىتاتىن شىنايى دالەل جوق، ويتكەنى جانىما دەرەكتەر قايعىلى جەكسەنبى مەن بالالار تاپ بولعان كەشكە دەيىنگى ارالىقتا وتكەن جيىرما شاقتى تاۋلىكتىڭ ىشىندە ولاردىڭ كوزگە تۇسپەۋى مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن سيپاتتايدى. «جاڭبىردىڭ سالدارىنان،— دەيدى «سولەي»، باسقا گازەتتەردىڭ ايتقانىن قايتالاپ،— ول مۇلدەم كوگەرىپ كەتىپتى، ءتىپتى جابىسىن قالىپتى. اينالاسىنا ءشوپ ءوسىپ كەتكەن. قولشاتىردىڭ جىبەگى قالىڭ ەكەن، ايتسە دە بۇكتەلگەن جەرلەرىنىڭ اراسى بىر-بىرىنە جابىسىپ قالىپتى، ال ۇستىڭگى، قاتتالعان جاعى كوگەرىپ، ءشىرىپ كەتكەنى سونشالىقتى، ءتىپتى اشقان كەزدە ول قاقىراپ ءتۇسىپ قالدى. «اينالاسىنا ءوسىپ كەتكەن» شوپكە، «كەي جەرلەرىندە» كوكتەي وسكەن ءشوپتىڭ ساباقتارىنا كەلەتىن بولساق، بۇل فاكتىلەر ايتۋشىلاردىڭ سوزىنەن. دەمەك، ەكى كىشكەنتاي بالاقايدىڭ ايتۋىنان عانا الىنۋى مۇمكىن، ويتكەنى وزدەرى تاۋىپ العان زاتتاردى ۇيلەرىنە اپارعان سول بالالار دا، ول زاتتاردى توعايدا كورگەن باسقا ەشكىم دە جوق. الايدا قىز ولتىرىلگەننەن بەرگى جەردە ءشوپ تاۋلىگىنە ەكى-ۇش ديۋيم وسەتىندەي اۋا رايى جىلى دا جاۋىن-شاشىندى بولدى. قىلتيعان كوك ۇستىنە قويىلعان قولشاتىر ناقتى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە-اق قاۋلاپ وسكەن ءشوپتىڭ اراسىنان كورىنبەي كەتۋى ابدەن ىقتيمال. ال مەن ەكى-ۇش اۋىز سوزبەن ءۇزىندى كەلتىرگەن «سولەيدىڭ» رەداكتورى قاسارىسىپ قايتا-قايتا ايعا بەرەتىن كوگەرۋ جايىنا كەلەتىن بولساق، ول ونى ءۇش مارتە اۋىزعا الادى — كوگەرۋدىڭ تابيعاتى قانداي ەكەنىن سول مىرزانىڭ شىنىمەن-اق بىلمەيتىن بولعانى ما سوندا؟ ال جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە ءوسىپ، ءشىرۋ ساڭىراۋقۇلاقتارعا تون قاسيەت ەكەنىن وعان ءتۇسىندىرىپ جاتۋ كەرەك بولعانى ما سوندا؟
سونىمەن، بۇل زاتتاردىڭ توعايدا «كەمىندە ءۇش-تورت اپتا جاتقاندىعىن تانىتاتىندىعى جونىندەگى سالتاناتتى كۋالىكتەردىڭ ءوزى بۇل فاكتىنى ەشقانداي دالەلدەمەيتىنىن ءبىز كورىپ وتىرمىز. ەكىنشى جاعىنان، بۇل زاتتار الگى توعايدا اپتادان ارتىق ياعني ءبىر جەكسەنبىدەن ەكىنشى جەكسەنبىگە دەيىن كوزگە تۇسپەي جاتتى دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. قالادان تىم الىسقا بولماسا اياق جەتەر جاقىن ماڭنان وڭاشا جەر تابۋدىڭ قيىن ەكەنىن پاريج توڭىرەگىمەن تانىس ادامدار جاقسى بىلەدى. بۇل ورماندار مەن توعايلاردا وڭاشا جەر تۇگىل جۇرت سيرەك باراتىن جەر بار دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. كانى، ءوز مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن وسىنداي عالامات زور استانانىڭ شاڭى مەن ىستىعىنا بايلانعان تابيعاتتى سۇيەتىن ادام، كانى سونداي ادام وڭاشا قالىپ بىلايىنشا كۇننىڭ وزىندە اينالاداعى تابيعات سۇلۋلىعىنا دەگەن قۇشتارلىعىن قاندىرىپ كورسىن! ونى مينۋت سايىن دابىرلاعان داۋىس، ايتپەسە ىلبىگەن ءبىر قاڭعىباس، نەمەسە كوڭىل كوتەرىپ جاتقان قالا جالاڭ اياقتارىنىڭ دۋمانى الاڭداتاتىن بولادى. ول اعاشتار مەن بۇعالار اراسىنان وڭاشا ورىن ىزدەپ بەكەرگە الەكتەنبەيدى. ادەتتە ودان قاشقان — بۇدان قاشقاندار سوندا كوبىرەك جينالادى، كوبىنە تابيعاتتىڭ سول عيماراتتارى لاستانادى. ونداي قاڭعىباس ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، امالسىز لاستالعان پاريجگە قايتا ورالادى، ويتكەنى اعىلعان ارامدىقتىڭ ورتاسىندا ونىڭ ءوزى كوزگە ونشا وعاش كورىنبەيدى. ەگەر قالا توڭىرەگىندە بىلايىنشا كۇڭدە حالىق قاپتاپ جۇرەتىن بولسا، جەكسەنبى كۇندەرى ونىڭ ودان الدەقايدا كوپ بولاتىنى مۇلدە داۋسىز. ءبىر كۇنى جۇمىستان موينى بوساعان نەمەسە ادەتتەگى قىلمىستى ارەكەتىنەن قاعىلعان قالانىڭ ازعىندارى قالا سىرتىنا شىعۋعا ۇمتىلعاندا، ولار وزدەرى ولەردەي جەك كورەتىن سەلو تابيعاتىنا ەمەشەگى ەلجىرەپ تۇرعاندىقتان بارمايدى، قايتا قوعام سالعان بۇعاۋ مەن شەكتەۋلەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن بارادى. ولاردى ىنتىقتىراتىن تازا اۋا مەن جايقالعان ورمان ەمەس، الدەقالاي باقىلاۋدىڭ جوقتىعى عانا. جول بويىنداعى تراكتيردە نەمەسە قالىڭ اعاش جاپىراعىنىڭ استىندا، جات كوزدەن شالعايدا وتىرىپ، ولار سىبايلاستارىمەن بىرگە — وزدەرىنشە كوڭىل كوتەرۋ دەپ سانايتىن — باسسىزدىق پەن ىشكىلىكتەن كەلىپ تۋعان تاعىلىق دىردۋعا باسادى. ءبىر كەرەمەت بولعان جاعدايدا عانا الگى ايتىلعان زاتتاردىڭ ءپاريجدىڭ ىرگەسىندەگى كەز-كەلگەن توعايدا ءبىر جەكسەنبىدەن ەكىنشى جەكسەنبىگە دەيىن جات كوزگە شالىنباي جاتۋى مۇمكىن دەگەندى قايتالاي وتىرىپ، مەن بۇعان كەز كەلگەن ادامنىڭ كەلىسپەۋى مۇمكىن ەمەس دەگىم كەلەدى.
ونىڭ بەر جاعىندا ناعىز قىلمىس جاسالعان جەردەن نازاردى باسقا جاققا اۋدارۋ ماقساتىندا ول زاتتاردى زاستاۆا ماڭىنداعى قالىڭ توعايعا الدەكىمدەر ادەيى اپارىپ تاستادى دەپ كۇدىكتەنۋگە باسقا دا نەگىزدەر جەتكىلىكتى. ەڭ الدىمەن زاتتاردىڭ قاي كۇنى تابىلعانىن ءبىلىپ قويۋلارىڭىزدى قالاعان بولار ەدىم. سول كۇنمەن مەنىڭ گازەتتەردەن جازىپ الىنعان بەسىنشى ۇزىندىمدەگى كۇندى سالىستىرىپ كورىڭىز. سوندا ءسىز كەشكى گازەت ءوزىنىڭ «اشۋلى حاتتار» العانىن حابارلاعاننىڭ ىزىنشە-اق بۇل جاڭالىقتى اشقانىن ايقىن كورەسىز. مازمۇنى، ءتۇرى جاعىنان بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، ءارتۇرلى ادامدار جازعان بۇل حاتتاردىڭ ءبارى ءبىر نارسەگە سايادى — بىلايشا ايتقاندا، ولار قىلمىستى جاساۋعا كىنالىلەر ءبىر توپ وڭباعان جەكسۇرىندار ەكەنىنە، ونىڭ سول الگى ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىندا جاسالعانىنا مەگزەيدى. حاتتارعا نازارىن اۋدارعاندىقتان دا، حاتتاردى وقىعان بالالار تۋرا توعايعا بارىپ، سول ارادان ماري روجەنىڭ زاتتارىن تاۋىپ الدى دەپ ايتۋعا، ارينە، بولمايدى، ءبىراق بالالاردىڭ بۇل زاتتاردى ودان بۇرىن تابا الماعان سەبەبى، بۇرىن ول زاتتار توعايدا مۇلدە بولعان ەمەس، ولاردى گازەت حاتتار جونىندە حابارلاعان سوڭ (نەمەسە سونىڭ الدىندا عانا)، سول حاتتاردىڭ كىنالى اۆتورلارىنىڭ وزدەرى سول جەرگە اپارىپ تاستادى دەپ ويلاۋعا جانە سونىڭ ءوزى شىندىققا جاقىن كەلەدى-اۋ دەپ ويلاۋعا ابدەن بولادى.
بۇل توعاي — اسا ايرىقشا توعاي، مۇلدەم بولەك توعاي. ءوزى يت تۇمسىعى وتكىسىز قالىڭ. ال ىشىندە، قالىڭ بۇعالاردىڭ اراسىنا ارقالىعى مەن اياق قوياتىن تەكشەسى بار وتىرعىش سياقتى بولىپ كەلەتىن عاجاپ تاستار ورنالاسقان. مىنە، وسى عاجاپ توعاي بالالارى ساسافراسسانىڭ قابىعىن جيناپ، ادەتتە اينالاداعى بۇعالاردىڭ ءبارىن ءتىنتىپ شىعاتىن مادام ديۋليۋكتىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە، نەبارى جۇزدەگەن قادام جەردە بولاتىن. سول بالالاردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى كۇن قۇرعاتپاي الگى سالقىن دا سايالى تابيعي ۇيشىككە كىرىپ الىپ، ءتاشتيىپ تاققا ءمىنىپ وتىرعانى كۇمانسىز ەكەنىنە ەگەر مەن مىڭ فرانك ءباس تىكسەم، ونى ەسۋاستىق دەۋگە بولا قويار ما ەكەن؟ ونداي ءباس تىگۋدەن باس تارتاتىندار بولسا، وندا ولار وزدەرى ەشقاشان بالا بولىپ كورمەگەندەر نەمەسە وزدەرىنىڭ بالالىعىن مۇلدەم ۇمىتقاندار. مەن قايتالاپ ايتامىن: بۇل زاتتاردىڭ كوزگە تۇسپەي توعايدا ەكى كۇننەن ارتىق جاتۋىن ءتۇسىنۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان «سولەيدىڭ» ديداكتيكالىق ناداندىعىنا قاراماستان ولاردى تاياۋدا عانا سول تابىلعان جەرىنە اپارىپ تاستادى دەۋگە جەتكىلىكتى نەگىز بار.
الايدا ولاردى اپارىپ تاستادى دەپ ويلاۋعا ودان دا مىقتى — مەن بۇعان دەيىن ايتقاندارىمنىڭ بارىنەن دە كۇشتى نەگىز بار. ەندى سول زاتتاردى ادەيى قولمەن قويعانىن ەسكەرۋسىز رۇقسات ەتۋىڭىزدى وتىنەمىن. جوعارعى تاستىڭ ۇستىندە اپپاق ءىش كويلەك، ەكىنشى تاستا — جىبەك شارقات، ال اينالادا قولشاتىر، قولعاپ جانە «ماري روجە» دەگەن بەلگىسى بار بەت ورامال ءار جەردە شاشىلىپ جاتىر. بۇل زاتتاردى تابيعي تۇردە شاشىلىپ جاتقانداي ەتپەك بولىپ وسىلايشا ءار جەرگە تاستاۋ، شىندىعىندا، ونشا اقىلدى ادامنىڭ ءىسى ەمەس. شىنىندا دا، بۇل زاتتاردىڭ جاتىسى بەكەر جاتىسقا مۇلدە ۇقسامايدى. ەگەر ءار جەردە شاشىلىپ، اياققا باسىلىن جاتسا، ارينە ولار بۇدان الدەقايدا تابيعي بولىپ كورىنەر ەدى. ەگەر اياداي الاڭدا ارپالىس بولسا، وندا ىشكى كويلەك پەن شارقات تاستىڭ ۇستىندە ءسىرا دا جاتپاعان بولار ەدى — ولاردى قالاي دا جەرگە قاعىپ تۇسىرەر ەدى. «اينالاداعى جەر تاپتالعان، بۇتالار قيراعان — وسىنىڭ ءبارى اياۋسىز ارپالىسقا كۋالىك ەتكەندەي»،— دەپ جازادى گازەت، ايتسە دە ءىش كويلەك پەن شارقات تەكشەگە جينالعانداي قاتتالعان كۇيى تۇر. «كويلەكتەن جىرتىلىپ الىنعان شۇبەرەكتەردىڭ ەنى شاماسى ءۇش ديۋيمدەي دە، ۇزىندىعى — التى ديۋيمدەي. سونىڭ بىرەۋى كويلەكتىڭ ەتەگىندەگى تورلانعان ءادىپتىڭ ءبىر ۇشى بولىپ شىقتى. ءبارى دە قۇددى كۇشپەن جۇلىپ الىنعان سياقتى». بۇل ارادا «سولەي» الدەقالاي اسا كۇدىكتى ەتىستىك قولدانادى. شىنىندا دا، جازۋلارىنا قاراعاندا الگى شۇبەرەك جالبالارى جۇلىنىپ الىنعان سياقتى بولىپ كورىنەدى. مۇنداي كيىمنەن تىكەن ونداي جالبانى اسا ءبىر سيرەك جاعدايدا عانا «جۇلىپ» الىپ قالا الادى. ءوزىنىڭ تابيعاتىندا مۇنداي ماتالار تىكەنگە نەمەسە شەگەگە ءىلىنىپ قالعان كەزدە، ولار بىر-بىرىنە پەرپەنديكۋليار كەلەتىن تىك بۇرىشتى ەكى جىرتىق جاسايدى، سوندا ماتا سولاردىڭ ىلىنگەن جەرىنەن عانا جىرتىلادى، ءبىراق بۇلايشا جىرتىلعان «جالبىر ماتانى» كوز الدىنا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. مەن ءوزىم وندايدى كورگەن ەمەسپىن. ءسىز دە كورمەگەن بولارسىز. ونداي ماتادان تاسپاداي ەتىپ جىرتىپ الۋ ءۇشىن، قالاي بولعان جاعدايدا دا ەكى جاققا ايىرا تارتاتىن قاراما-قارسى كۇش كەرەك. ەگەر ماتانىڭ ەكى شەتى بولسا عانا.— ماسەلەن ەگەر ءسىز بەت ورامالدىڭ شەتىنەن قاق ايىرىپ جىرتىپ العىڭىز كەلسە عانا، سوندا، تەك سوندا عانا ءبىرجاقتى كۇش جەتىپ جاتىر. ال بۇل ارادا اڭگىمە ءبىر عانا شەتى بار كويلەك جونىندە بولىپ وتىر. كويلەكتىڭ ەتەگىنەن جوعارى تۇستان، ماتانى شەتى جوق جەردەن تىكەن ءىلىپ كەتىپ، تاسپاداي ەتىپ جىرتىپ الۋ ءۇشىن، ەرەكشە ءبىر سيقىرلى كۇش كەرەك، ال جالعىز تىكەن ونى استە ىستەي المايدى. ءبىراق، ءتىپتى ەتەكتىڭ تومەنگى جاعى بولعاننىڭ وزىندە دە ونى جىرتىپ الۋ ءۇشىن دە ەكى تاققا قاراي ايىرا تارتاتىن مىقتى ەكى تىكەن قاجەت. ايتسە دە مۇنىڭ ءوزى شەتى ادىپتەلمەگەن ماتا بولعاندا عانا جارايدى. ەگەر ادىپتەلگەن بولسا وندا ودان تۇك تە شىقپايدى. سونىمەن، ماتانى «تىكەنەك» ءىلىپ جۇلمالاپ «جىرتۋ» ءۇشىن وعان مۇمكىندىك بەرمەيتىن قانشاما كەدەرگىلەر بار ەكەنىن كورىپ وتىرمىز، ال بىزگە بىرنەشە، ءتىلىم ماتا تىكەن ءىلىپ جىرتىلدى دەگەنگە سەنە كورىڭىزدەر دەپ جالىنادى! ونىڭ ۇستىنە بىرەۋى «يۋبكا جەلبىرىنىڭ تومەنگى ءادىپتى شەتى» بولىپ شىتىپ وتىر! ال ەكىنشىسى «يۋبكانىڭ جەلبىرىنەن ەداۋىر جوعارىراقتان» جىرتىلسا كەرەك، ياعني تىكەن ونى شەت جاعىنان ەمەس، ماتانىڭ ىشكى جاعىنان جۇلىپ العان كورىنەدى! ءيا، بۇعان سەنگىسى كەلمەيتىن ادامعا كەشىرىم جاساۋعا ابدەن بولادى، ءبىراق بۇل ايعاقتاردىڭ ءبارىن تۇتاس العاندا، كەرەك دەسەڭىز، جالعىز عانا كۇدىكتى جاعدايدان، ياعني ولىكتى الىپ كەتۋگە ۇستامى جەتكەن قانىشەر قاراقشىلاردىڭ بۇل زاتتاردى ادەيى قالىڭ بۇتا اراسىنا قالدىرىپ كەتكەندىگى جونىندەگى فاكتىگە قاراعاندا الدەقايدا از كۇدىك تۋعىزادى. ەگەر مەنىڭ ماقساتىم — قىلمىستىڭ سول توعايدا جاسالماعاندىعىن دالەلدەۋ دەپ پايىمدايتىن بولساڭىز، وندا ءسىزدىڭ مەنى دۇرىس تۇسىنبەيتىن بولعانىڭىز. ونىڭ سوندا جاسالۋى دا ىقتيمال، الدە بارىنەن دە ونى اياق استىنان دۋشار بولعان باقىتسىزدىق جاعداي مادام ديۋليۋكتىڭ ۇيىنە اكەلۋى دە مۇمكىن، ءبىراق بۇل فاكتى ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە عانا. ءبىز قىلمىستىڭ قايدا جاسالعانىن ەمەس، ونى كىمنىڭ جاساعانىڭ اشقىمىز كەلەدى. مۇنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرعانداعى مەنىڭ ماقساتىم، بىرىنشىدەن، «سولەيدىڭ» باتىل دا اعات ايتقان پىكىرلەرىنىڭ مۇلدەم ورىنسىز ەكەنىن دالەلدەۋ، ەكىنشىدەن، ءسىزدى قىزدى ولتىرگەن قاراقشىلار توبى ما، الدە جوق پا، دەگەن ماسەلەگە قالاي دا يتەرمەلەۋ، بارىنەن دە ماڭىزدىسى سول بولاتىن.
ءبىز بۇل ءىستى تەرگەۋدى پوليسيا دارىگەرى بايانداعان جۇرەك اينىتارلىق جايتتەردىڭ ەگجەي-تەگجەيىمەن قىسقاشا تانىسقان سوڭ، بارىپ قايتا جۇرگىزەتىن بولامىز. قىلمىسكەرلەردىڭ سانى جونىندەگى ونىڭ جاريالانعان قورىتىندىسى قاتە جانە مۇلدەم نەگىزسىز بولعاندىقتان دا ءپاريجدىڭ بۇكىل كورنەكتى اناتومدارى تاراپىنان ورىندى كۇلكىگە دۋشار بولدى. ارينە، ول اقىلعا سىيمايتىنداي ەشتەڭە دە پايىمداعان جوق، ءبىراق ونداي پايىمداۋ جاساۋعا ونىڭ ناقتى نەگىزى دە جوق بولاتىن. الايدا باسقا ءبىر پايىمداۋلار جاساۋعا جەتكىلىكتى نەگىز تابۋعا بولماس پا ەدى؟
ەندى «جانتالاسقان ارپالىس ىزىمەن» اينالىسايىق. بۇل ىزدەردىڭ نەنى دالەلدەۋ ءۇشىن ويدان شىعارىلعانىن سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز؟ قانىشەر قاراقشىلار توبىنىڭ بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن. ءبىراق سولاردىڭ ءوزى كەرى جاعدايدى دالەلدەمەي مە وسى؟ قارۋى جوق نازىك قىز بەن جەكسۇرىندار توبىنىڭ ارادا قانداي ارپالىس — اينالادا سامساعان «ىزدەر» قالدىراتىنداي قانداي جان ۇشىرعان ۇزاق ارپالىس بولۋى مۇمكىن؟ ولار قىزدى ۇستاپ الىپ، ءىستى لەزدە ىڭ-شىڭسىز بىتىرگەن بولار ەدى. ولاردىڭ دورەكى قولدارىنان جۇلقىنىپ شىعىپ كەتۋگە قۇرباندىقتىڭ كۇشى دە جەتپەس ەدى. سوندىقتان قىزعا نە ىستەسە دە سولاردىڭ ەركىندە بولاتىن. ءبىراق مىنا ءبىر ءجايتتى ەسكەرۋ كەرەك: تەك ەگەر قىلمىسكەرلەر بىرنەشەۋ بولدى دەگەن جاعدايدا عانا قىلمىستىڭ سول توعايدا جاسالعانىنا قارسى پىكىرلەردىڭ كوپشىلىگىن ورىندى دەپ ساناۋعا بولادى. ال ەگەر قىلمىسكەر جالعىز دەپ ويلايتىن بولساق، سوندا — تەك سوندا عانا جانتالاسقان جويقىن ارپالىس قالدىرعان الگى اتىشۋلى «ىزدەردى» كوز الدىنا ەلەستەتۋگە ورىندى.
تاعى ءبىر ءجايت. زاتتاردىڭ تابىلعان جەرلەرىندە ادەيى قالدىرىلعانى جونىندەگى فاكتىنىڭ مەيلىنشە كۇدىكتى ەكەنىن مەن جوعارىدا ايتقان بولاتىنمىن. ولاردى توعايدا ۇمىتىپ كەتتى دەپ ويلاۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. قىلمىسكەرلەردىڭ ولىكتى الىپ كەتۋگە (ەڭ بولماعاندا سولاي دەپ ويلايدى) مۇرشاسى كەلەدى، سويتە تۇرا ولار ولىكتەن (كوپ ۇزاماي ءشىرىپ، ادام تانىماستاي بولاتىن) الدەقايدا ايقىن ايعاقتاردى قىلمىس جاسالعان جەرگە تاستاپ كەتەدى.— مەن ولتىرىلگەن قىزدىڭ ەسىمى مەن فاميلياسى بار بەت ورامالدى ايتامىن. ەگەر بۇل كۇتپەگەن وقيعا بولسا، وندا مۇنداي كۇتپەگەن وقيعا توپتاسقان قىلمىستى جوققا شىعارادى. ەگەر قىلمىسكەر جالعىز بولعان جاعدايدا عانا سولاي بولۋى مۇمكىن: اقىلعا سالىپ كورەيىكشى. ادام قىلمىس جاسادى دەلىك. قولىنان قۇربان بولعان جاننىڭ قاسىندا ونىڭ جالعىز وزىنەن باسقا ەشكىم جوق. ءبىر ءساتتى بويدى كەرنەگەن ادۋىن سەزىم باسىلىپ، ەندى ونىڭ جۇرەگىن ۇرەي بيلەي باستادى. وعان دەم بەرەتىن قاسىندا سىبايلاسى دا جوق، ولتىرىلگەن اداممەن بۇل جەردە وڭاشا ءوزى عانا، نە ىستەرىن بىلمەي الاسۇرادى. قالايدا ولىكتى ءبىر جەرگە تىعۋ كەرەك. ول مۇردەنى وزەن جاعاسىنا اپارىپ، ءوز قىلمىسىنىڭ وزگە ايعاقتارىن توعاي ىشىندە قالدىرادى، ويتكەنى ولاردىڭ ءبارىن بىردەن الىپ كەتۋ قيىن، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان ول قالعاندارىن قايتىپ كەلىپ الىپ كەتۋگە بولار دەپ ويلايدى. الايدا، وزەنگە بارىپ جەتكەنشە، ونىڭ بويىن بۇرىنعىدان ون ەسە كۇشتى ۇرەي بيلەپ الادى. توڭىرەكتە ادامدار تولىپ جۇرگەنىن اڭعارتاتىن دابىرلاعان داۋىستار ەستىلەدى. وعان الدەنەشە مارتە كۇتپەگەن كۋانىڭ اياق باسقان تىقىرى ەستىلگەن ءتارىزدى بولىپ تا كورىنەدى. ايتپەسە سول بولىپ كورىنۋى ىقتيمال. ءتىپتى قالانىڭ ساماراداي سامساعان جارىعى دا ونىڭ زارەسىن ۇشىرادى. اقىرى ول ۇرەيى ۇشىپ ءار جەرگە ءبىر توقتاپ، ارەڭ دەگەندە وزەنگە جەتىپ، ءوزىنىڭ سۇمدىق جۇگىنەن دە قۇتىلادى، مۇمكىن ول ءۇشىن قايىقتى دا پايدالانعان بولار. ءبىراق سول جالعىز كىسى ءولتىرۋشىنى ەندى ۇرەيلى ەستەلىكتەرگە تولى قاتەرلى دە قيىن سوقپاقپەن الگى قالىڭ توعايعا قايتىپ بارۋعا كوندىرەتىن قانداي كۇش بار؟ قانداي كۇش يتەرمەلەسە دە ول ەندى الەمدەگى ەڭ اسىل قازىنا ءۇشىن دە سول توعايعا قايتىپ بارمايدى. ءتىپتى قايتىپ بارۋدى قالاعان كۇننىڭ وزىندە دە ول قايتىپ بارا الماس ەدى. ونىڭ قازىرگى بار ويى: بۇل ارادان زىتۋ، مۇمكىن بولعانىنشا تەز قارا ءوشىرۋ. سول ءبىر سۇمدىق بۇتالاردى ماڭگى كورمەۋ ءۇشىن الدى-ارتىنا قاراماي قاشادى.
ال ەندى ول ارادا قانىشەر توپ بولسا شە؟ ولار كوپ بولعاندىقتان باتىل قيمىلدايدى — جالپى تۇزەلۋدەن كەتكەن جەكسۇرىندار قىلمىس جاساۋعا شىمىرىكپەيدى. ادەتتە ونداي توبىر سول تۇزەلۋدەن كەتكەن بۇزاقىلاردان قۇرالادى. قايتالاپ ايتامىن، ولاردىڭ كوپ بولۋى، توپتاسۋى الگىندە مەن ايتقان جالعىز قانىشەردى اقىل ەسىنەن اداستىرعان ابىرجۋ مەن ۇرەيدەن قۇتقارعان بولار ەدىم. ەگەر بىرەۋى، ەكەۋى، ءتىپتى ۇشەۋى اعاتتىقتى بايقاماعان كۇننىڭ وزىندە دە ولاردىڭ ءتورتىنشىسى ونى قالاي دا اڭعارارى ءسوزسىز. ەندەشە ولار بۇتانىڭ اراسىندا ەشتەڭە دە قالدىرماس ەدى؛ ويتكەنى ونىڭ ءبارىن بىردەن جيىپ الىپ كەتە الادى، سوندىقتان ولاردىڭ وندا قايتىپ ورالىپ كەلۋىنىڭ ەشبىر قاجەتى دە بولماس ەدى.
ەندى ولىكتىڭ ۇستىندەگى سىرتقى يۋبكاسىنىڭ ەتەگىنەن جوعارى قاراي قىپشا بەلىنە جەتكەنشە، جىرتىلعان «ەنى ون ەكى ديۋيمدەي كەلەتىن ماتا، مۇلدەم جۇلىنىپ الىنباي، بەلىنە ءۇش مارتە ورالىپ بارىپ، تۋ سىرتىنان ىلگەكتەلىپ بايلانعانىڭ» ەسكە الىڭىز. مۇنىڭ ولىكتى كوتەرىپ الىپ جۇرۋگە ىنعايلى بولۋى ءۇشىن جاسالعانىڭا ەشقانداي كۇمان جوق، ءبىراق بىرنەشە ەركەككە ونىڭ نە قاجەتى بار؟ ءۇش-تورت ادامعا ءولى دەنەنىڭ اياتىنان، قولىنان ۇستاپ كوتەرىپ اكەتۋ الدەقايدا ىڭعايلى ەمەس پە؟ «مۇنداي «تۇتقا» دەنەنى ءبىر ءوزى كوتەرەتىن ادام ءۇشىن عانا قاجەت بولۋى ىقتيمال، ال مۇنىڭ ءوزى بىزگە «سول توعاي مەن وزەن اراسىنداعى قورشاۋدان تەسىك تابىلدى، ال جەر بەتىنە تۇسكەن ءىز، سول ارادان اۋىر بىردەڭەنى سۇيرەتىپ الىپ وتكەنىن اڭعارتادى»،— دەگەن حابارعا ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. قاس قاعىم ساتتە-اق قانداي قورشاۋدان بولسىن اسىرىپ تاستاۋ تۇككە تۇرمايتىن بىرنەشە ەركەككە ولىكتى سۇيرەتىپ ءوتۋ ءۇشىن ونى سىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويار ما ەدى؟ كەيىن كۋا بولاتىن ارتىندا ءىز قالدىرىپ، بىرنەشە ەركەك دەنەنى سۇيرەتىپ جاتار ما ەدى؟
بۇل ارادا جوعارىدا مەن ايتقان «كوممەرسەلدىڭ» ءبىر ەسكەرتۋىنە كوڭىل اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. «بايعۇس قىزدىڭ ىشكى يۋبكالارىنىڭ بىرەۋىنەن ۇزىندىعى ەكى فۋتتاي، ەنى ءبىر فۋتتاي ادىپشە جىرتىلىپ العان دا سونىمەن يەگىنىڭ استىنان وتكىزىپ اپارىپ، جەلكەسىنەن شيەلەپ بايلاپ تاستاپتى. مۇمكىن مۇنى قىز ايعايلاماسىن دەپ قالتاسىندا بەت ورامالدارى جوق قاڭعىباستار جاساعان بولسا كەرەك».
قاڭعىباستاردىڭ، ۇرىلار مەن باسقا دا كۇدىكتى قۋلاردىڭ ءارقاشان قالتاسىندا بەت ورامالى جۇرەتىنىن مەن جوعارىدا ايتقان بولاتىنمىن. ءبىراق مەنىڭ ءقازىر ويلاپ وتىرعانىم ول ەمەس. جىرتىپ العان شۇبەرەكتى قىلمىسكەردىڭ «كوممەرسەل» وعان تەلىگەندەي ماقسات ءۇشىن قولدانۋعا ونى بەت ورامالدىڭ جوقتىعى جەلەۋ بولماعانىن توعايدان تابىلعان بەت ورامال بۇلتارتپاستاي دالەلدەيدى، جانە دە ول شۇبەرەك» قىزدىڭ ايعايلاۋىنا بوگەت بولۋعا ارنالعان دا ەمەس — ول ءۇشىن ونىڭ ودان الدەقايدا مىقتى قۇرالى بار-دى. الايدا ولىكتى تەكسەرۋ كەزىندە جاسالعان پروتوكولدا «بوس قىلىپ موينىنا ورالىپ، شيەلەنىپ بايلانعان»، ءبىر بولەك اق مۋسلين جونىندە ايتىلعان. ونىڭ ءوزى ونشا انىق بولىپ جازىلماعان، ءبىراق ءبىزدىڭ «كوممەرسەلدە» كورگەندەرىمىزدەن ونىڭ ەداۋىر ايىرماشىلىعى دا بار. ەگەر ۇزىننان جىرتىپ ەسەتىن بولسا، ءتىپتى جۇقا مۋسلين بولعان كۇننىڭ وزىندە دە ەنى سەگىز ديۋيم كەلەتىن شۇبەرەك ايتارلىقتاي مىقتى ارقان بولىپ شىعادى. ال ول بولسا ءدال سولاي ەسىلگەن. مەن ودان مىناداي قورىتىندى جاسايمىن: قۇربان بولعان قىزدىڭ بەلىنەن ىلگەشەكتەپ بايلانعان الگى ەسپە جىپتەن ۇستاپ، ونى ءولتىرۋشى جالعىز ءوزى ونداعان قادام جەرگە (زاستاۆا ىرگەسىندەگى توعايدا ما، الدە باسقا جاقتا ما،— وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق) كوتەرىپ اپارعان، ءبىراق ونداي جۇكتىڭ ءبىر وزىنە تىم اۋىر ەكەنىن كورگەن. ودان ءارى قاراي ولىكتى سۇيرەۋگە ۇيعارعان — جەردە جاتقان ىزدەر ولىكتى سۇيرەتكەنىنىڭ ايعاعى. ول ءۇشىن ءجىپتى ولىكتىڭ موينىڭا نەمەسە اياعىنا بايلاۋ كەرەك. وعان موينىنان بايلاعان ىڭعايلىراق سياقتى بولىپ كورىنگەن، ويتكەنى ءجىپ سىپىرىلعانداي بولسا، يەك ۇستاپ قالادى. وسى كەزدە قۇربان قىزدىڭ بەلىنە بايلانعان شۇبەرەكتىڭ ءولتىرۋشىنىڭ ويىنا ءتۇسۋى ءسوزسىز. ءبىراق ونى پايدالانۋ ءۇشىن ونىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، بەلىنەن بوساتىپ، بەلدىكتەن جۇلىپ الۋ كەرەك. ودان دا ىشكى يۋبكانىڭ ەتەگىنەن تاعى سونداي بىرەۋىن جىرتىپ الۋ الدەقايدا وڭاي. ول تاعى دا جىرتىپ الىپ قىزدىڭ موينىنا بايلايدى دا ءوز قۇرباندىعىن وزەنگە قاراي سۇيرەتەدى. ءبىراز الەك بولىپ، ەداۋىر ۋاقىت سارپ ەتىپ جاساعان، ءبىراق قاجەتكە ونشا اسا قويماعان «بايلاعىشتىڭ» پايدالانىلعاندىعى جونىندەگى فاكتىنىڭ ءوزى-اق ءبىز ويلاعانداي، ونىڭ بەت ورامالدى جاقىن جەردەن ۇزاپ كەتكەن كەزدە، ياعني ءولتىرۋشى توعايدان شىعىپ (ەگەر ءبارى سولاي بولعان بولسا)، وزەننىڭ جارعى جولىنا جەتىپ قالعان كەزدە تاپ بولعان توتەنشە ءبىر جاعدايدىڭ سالدارىنان قولدانعانىن ايقىن تانىتادى.
الايدا قىزدى ولتىرگەن كەزدە نەمەسە سول شامادا توعاي ماڭىندا الدەبىر جەكسۇرىندار توبى جۇرگەنى جونىندەگى مادام ديۋليۋكتىڭ (!) بەرگەن جاۋابى، كانى ايتىڭىزشى، كوڭىلىڭىزدە كۇدىك قالدىرماي ما؟ ءيا، ءسوز جوق قالدىرادى. سول ءبىر قايعىلى ساتتە نەمەسە سول شامادا ديۋرۋل كۇزەتىنىڭ ماڭىندا مادام ديۋليۋك ايتقانداي، بەس-التى بۇزاقىلار توبىنىڭ ءجۇرۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىراق مادام ديۋليۋكتىڭ كەش تە كۇدىكتى جاۋابىنان كەيىن عانا كوڭىل بولىنە باستاعان بۇل توپ — الگى ادال دا كىنامشىل ايەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونىڭ ءپاراپاشىن جەپ، سىراسىن ءىشىپ، اقىسىن تولەۋ جىرىنا دا كىرمەگەن بىردەن ءبىر توناۋشىلار توبىرى بولسا كەرەك. اشۋ-ىزانىڭ توركىنى سوندا جاتپادى ما ەكەن وسى؟
ايتسە دە سوندا مادام ديۋليۋك نە ايتتى؟ «ەلىرىپ، ەدىرەڭدەگەن ءبىر توپ بۇزاقىلار باسا-كوكتەپ تراكتيرگە كىرىپ كەلدى، ىشكەن-جەگەندەرىنە ەشتەڭە تولەگەن جوق، ولار دا جىگىت پەن قىز كەتكەن جاققا قاراي بەت الدى، ىمىرت ۇيىرىلە تراكتيرگە قايتىپ ورالدى دا اسا اسىعىس تۇردە وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتىپتى».
سول «اسا اسىعىس تۇردە» مادام ديۋليۋككە ايرىقشا ۇلكەن بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن، ويتكەنى ونىڭ ءپاراپاشتارى مەن سىراسىنا ءىشى اشىن تۇرعان بولۋى، تيەسىلى اقشاسىن الۋدان ءالى دە ءۇمىتى بولۋى دا ىقتيمال عوي. ايتسە دە ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان ولاردىڭ «اسا اسىعىس تۇردە» كەتكەنىن ايرىقشا ايتۋدىڭ وعان قانداي قاجەتى بار؟ ءتىپتى سونداي ەسىرىك توپتىڭ ۇيلەرىنە قايتقانىڭا تاڭ قالاتىن نەسى بار؟ ويتكەنى بۇلت ءۇيىرىلىپ، كۇن كۇركىرەپ قاراڭعى ءتۇسىپ كەلەدى، ال ولاردىڭ قىلتىلداعان كىشكەنتاي قايىقپەن ءالى ۇلكەن وزەننەن ءوتۋى كەرەك.
مەن «قاراڭعى ءتۇسىپ كەلەدى» دەپ ادەيى ايتىپ وتىرمىن، ويتكەنى ءالى ىمىرت ۇيىرىلە قويماعان بولاتىن. ەندى-ەندى ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان كەزدە سول «بۇزاقىلاردىڭ» ادەپسىز اسىعىستىق جاساپ مادام ديۋليۋكتىڭ كىنامشىل كوڭىلىنە كىنارات تۇسىرگەندەي بولدى. ءبىراق بىزگە سول كەشتە مادام ديۋليۋك پەن ونىڭ ۇلكەن ۇلى «تراكتيردىڭ ماڭىنان قىزدىڭ داۋىسىن ەستىگەندەرىن» حابارلايدى. سول داۋىس شىققان كەشكى مەزگىلدى مادام ديۋليۋكتىڭ قاي ساعاتقا جاتقىزعانىن بىلەسىز بە؟ ول ونى «ابدەن قاراڭعى تۇسكەن سوڭ ەستىپتى». الايدا «ابدەن قاراڭعى تۇسكەن سوڭ» دەگەن ءتۇن قاراڭعىلىعى تۇسكەنىن بىلدىرەدى دە، «ىمىرت ۇيىرىلە باستادى» دەگەن ءالى كۇن جارىعى كەتە قويماعانىن اڭعارتادى.
دەمەك، توناۋشىلار توبىرى مادام ديۋليۋك ەستىمەي تۇرىپ-اق ديۋرۋل زاستاۆاسى ماڭىنان كەتىپ قالعان. ايتسە دە مادام ديۋليۋكتىڭ جاۋابى جونىندەگى حابارلاردىڭ بارىندە دە، ونىڭ ءوزى الگى مەن سىزبەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە ايتقانداي تۇرعىدان باياندالادى دا ال ونىڭ مانىندەگى ورەسكەل قاراما-قايشىلىقتاردى ازىرگە گازەتتەر دە، پوليسيا اگەنتتەرى دە اڭعارماي وتىر.
بۇل ىسكە تىڭداۋشىلاردىڭ قاتىسى بار دەگەن جورامالعا قارسى مەن تاعى ءبىر ءۋاج كەلتىرەيىن، ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، بۇلتارتپايتىن ءۋاج سياقتى. قىلمىسكەرلەردى ۇستاۋعا ۇلكەن سىيلىق بەلگىلەنىپ، كىمدە-كىم ولاردى كورسەتەتىن بولسا، وعان تولىق كەشىرىم جاسالاتىنى جاريالانىپ وتىرعاندا، ونداي توپ مۇشەلەرىنىڭ ىشىنەن ساتقىن بىرەۋ قالاي دا شىققان بولار ەدى. مۇنداي جاعدايعا دۋشار بولعان شايقا مۇشەلەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا سىيلىق نەمەسە جازادان قۇتىلىپ كەتۋدەن گورى، ءوز سىبايلاستارى تاراپىنان بولاتىن ساتقىندىقتان كوبىرەك قاۋىپتەنەدى باسقالارى ءوزىن ساتىپ ۇلگىرمەي تۇرعاندا ول وزگەلەردى ساتىپ جىبەرۋگە ۇمتىلادى. ال قۇپيانىڭ اشىلماي قالۋىنا كەلەتىن بولساق، مۇنىڭ ءوزى ءادىلىن ايتساق، قۇپيانىڭ شىندىعىندا قۇپيا ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل سۇمدىق قىلمىستىڭ ەگجەي-تەگجەيى تەك ءبىر ادامعا عانا، نەمەسە ءارى كەتكەندە ەكى ادامعا عانا — جانە ءبىر قۇدايعا عانا ايان.
ەندى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇزاق تالداۋىمىزدىڭ تاپشى دا بولسا، داۋسىز ناتيجەلەرىن جاسايىق. ونىڭ ءوزى قايعىلى وقيعانىڭ الدە مادام ديۋليۋكتىڭ تراكتيرىندە بولعانىن، الدە قىزدىڭ ديۋرۋل زاستاۆاسىنىڭ ماڭىندا ولتىرىلگەنىن، ونى قازا بولعان قىزدىڭ كوڭىلدەسى، ەڭ بولماعاندا سونىڭ جاقىن دا قۇپيا تانىسى جاساعانىن كورسەتىپ وتىر. ول جونىندە ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، ول — «قارا تورى» جاس جىگىت قانا. سول «قارا تورىلىق»، اتىشۋلى «شيە ءتۇيىن»، سونداي-اق قالپاقتىڭ لەنتاسى بايلانعان «تەڭىزشىلەر كۇرمەۋى» تەڭىزشىگە مەگزەيدى. ونىڭ قازا بولعان قىزبەن — البىرت تا بولسا تالعامى كۇشتى قىزبەن اراقاتىناسىنا قاراعاندا، ول قاتارداعى ءجاي عانا تەڭىزشى بولماسا كەرەك دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. بۇعان گازەتتەرگە جولدانعان جاقسى جازىلعان ىزالى حاتتار دا ايعاق بولا الادى. «مەركيۋري» بايانداعان العاشقى قاشۋدىڭ جاي-جاپسارى بۇل تەڭىزشىنى بۇدان بۇرىن دا ءبىر مارتە باقىتسىز قىزدى قاتەرلى جولعا باستاعان وزدەرىڭىز بىلەتىن سول «تەڭىز وفيسەرىمەن» بايلانىستىرۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
سونداي-اق وسى ءبىر قارا تورى جىگىتتىڭ بۇعان دەيىن كوزگە تۇسپەي، كولەڭكەدە قالىپ كەلگەنىن ايتا كەتكەن ورىندى بولار. مەن وزگەسىن قويا تۇرىپ، ەندى ول قوڭىرقاي عانا ەمەس، ناعىز قارا ەكەنىن، ونىڭ قوڭىرقايلىعىنىڭ ەرەكشە بولعاندىعى سونداي، ءتىپتى بالانس پەن مادام ديۋليۋك ونىڭ باسقاداي بەلگىسىنە كوڭىل اۋدارماي، تەك سونىسىن عانا ايىرىپ كورسەتكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىراق سول جىگىت نەگە جوعالىپ كەتتى؟ مۇمكىن شايكا ونى دا ولتىرگەن بولار؟ ولاي بولعان جاعدايدا نەگە جالعىز قىزدىڭ ولتىرىلگەنىنە مەگزەيتىن ىزدەر عانا ساقتالىپ قالعان؟ ولاردىڭ ەكەۋىن دە ءبىر جەردە ءولتىردى دەپ ويلاۋ، ارينە، ورىندى بولار ەدى. سوندا ونىڭ مۇردەسى قايدا؟ ولتىرۋشىلەر ولاردىڭ ەكەۋىنەن دە ءبىر ادىسپەن قۇتىلعان بولار ەدى. الايدا، ول ءتىرى، قىزدى ءولتىردى دەگەن كىنادان قورقىپ، جاسىرىنىپ ءجۇر دەپ جورامالداۋعا دا بولادى. بۇلايشا ويلاۋدىڭ ونى كەزىندە كۋالار ماريمەن بىرگە كورگەندىكتەن قازىرگى شاقتا، ەداۋىر ۋاقىت وتكەن كەزدە تارازى باسىن تارتار بەلگىلى سالماعى بولعانىمەن دە، ول كەزدە، قىز ولتىرىلگەن كەزدە ونىڭ ەشقانداي قاۋقارى جوق-تىن. ەشبىر كىناسى جوق ادام بولعان وقيعانى دەرەۋ حابارلاپ، قىلمىسكەردى ۇستاۋعا كومەكتەسەر ەدى مۇنىڭ ءوزى اقىلعا قونىمدى سياقتى. ونى ولتىرىلگەن قىزبەن بىرگە كوردى. ول اشىق پاروممەن وزەننىڭ ارعى بەتىنە بىرگە ءوتتى. قىلمىسكەردى اشكەرەلەۋدىڭ ءوزىن كۇدىكپەن اقتاۋدىڭ اراشالاۋدىڭ بىردەن-بىر دۇرىس جولى ەكەنى ەسۋاس تا تۇسىنگەن بولار ەدى. ال جەكسەنبى كۇنى كەشكە بىرگە بولا تۇرىپ، جاسالعان قىلمىسقا ەش كىناسى جوق، ودان بەيحابار دەپ ويلاۋدىڭ مۇلدەم قيسىنى كەلمەيدى. ەگەر ول ءتىرى قالعان بولسا، وندا تەك وسىنداي جاعدايدا عانا قىزدىڭ ولتىرىلگەنى جونىندە حابارلاماعان، ءولتىرۋشىنى اشكەرەلەمەگەن بولار ەدى.
ال ەندى شىندىقتى انىقتاۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ قولىمىزدا قانداي قۇرال بار؟ ءبىز ءتيىستى باعىتقا ىلگەرى باسقان سايىن ول قۇرالداردىڭ مولايىپ، سەنىمدى بولا تۇسەتىنىن كورەمىز. كانى العاشقى قاشۋدىڭ بارلىق بۇگە-شىگەسىنە دەيىن انىقتاپ كورەيىك. كانى الگى «وفيسەردىڭ» ءومىرىنىڭ بارلىق جاي-جاعدايىمەن تانىسىپ الايىق، ونىڭ ءقازىر قايدا جۇرگەنىن، قىز ولتىرىلگەن ساتتە قايدا بولعانىن بىلەيىك. كانى، قىلمىسقا شايكانى كىنالاۋ ماقساتىندا كەشكى گازەتكە جولدانعان حاتتاردى مۇقيات سالىستىرىپ كورەيىك. سونان سوڭ بۇل حاتتاردى — ولاردىڭ ءستيلى مەن جازۋىن — بۇدان بۇرىنىراقتا تاڭەرتەڭگى گازەتكە جولدانعان. مەنەنى مەيلىنشە كىنالاۋعا تىرىسقان حاتتارمەن سالىستىرامىز. سودان كەيىن بارىپ، بۇل حاتتاردىڭ ءبارىن «وفيسەردىڭ» ءبىر حاتىمەن سالىستىرىپ قارايمىز. «قوڭىرقاي جاس جىگىتتىڭ» باسقاداي بەلگىسىن انىقتاۋ ءۇشىن مادام ديۋليۋكتەن، ونىڭ بالالارى مەن ومنەبۋستىڭ ايداۋشىسىنان قايتا جاۋاپ الىپ كورەمىز. الگى ايتىلعان كۋالار ءدال ءقازىر وزدەرىنىڭ بىردەڭە بىلەتىندەرىنە ەشقانداي سەنىمى بولماسا دا ۇتىمدى سۇراقتىڭ ارقاسىندا سولاردىڭ بىرەۋى سونداي ءبىر بەلگىنى (مۇمكىن باسقا تاعى بىردەڭەنى) ەسىنە ءتۇسىرۋى ىقتيمال. كانى دۇيسەنبىدە تاڭەرتەڭ سەنادا ىعىپ بارا جاتقان كەزدە تابىلعان، ال كەيىن ولىك تابىلماي تۇرىپ، پريستان باستىعىنىڭ رۇقساتىنسىز، ءارى ءرۋلسىز كۇيىندە بىرەۋ الىپ كەتكەن قايىقتى ىزدەستىرىپ كورەيىك. ارينە، ونى ايالداماعا اكەلگەن قايىقشى تانيتىن بولعاندىقتان عانا ەمەس، ءبىز ساقتىق جاساي وتىرىپ، جالىقپاي ىزدەسەك ول قايىقتى قالاي دا تاباتىنىمىزعا ەشقانداي كۇمان جوق. ويتكەنى، ونىڭ ەسكەگى ءبىزدىڭ قولىمىزدا. ەشتەڭەدەن قاۋىپتەنبەيتىن ادام كەنەت قايىقتىڭ جەتەتىن ەسكەگىن قالاي بولسا سولاي تاستاپ كەتپەيدى. وسى ارادا مەنىڭ ءبىر سۇراق بەرگىم كەلەدى. تابىلعان قايىق جونىندە ەشقانداي حابارلاندىرۋ جاريالانعان جوق. ونى پريستان اپارىپ قويادى، ەرتەڭىنە ول زىم-زيا جوق بولىپ شىعادى. ءبىراق ونىڭ يەسى، نەمەسە ونى جالداپ الۋشى ادام دۇيسەنبىدە تابىلعان قايىقتىڭ قايدا تۇرعانىن حابارلاندىرۋسىز سەيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ول قايدان بىلەدى؟ بەلگىلى مەكەمەلەر اراسىندا بايلانىس، ورتاق مۇددە نەگىزىندە ورناعان ۇساق-تۇيەك جاڭالىقتار الماسۋ بار ەكەنىن جورامالداماسا مۇنى ءتۇسىندىرۋ قيىن.
كىسى ءولتىرۋشىنىڭ قۇرباندىعىن جالعىز ءوزىنىڭ وزەنگە قاراي قالاي سۇيرەتكەنىن بايانداعان كەزىمدە مەن ول سودان كەيىن قايىقتى پايدالانعان بولار دەپ ايتقان ەدىم. ەندى ءبىز ماري روجەنى شىنىندا دا وزەنگە قايىقتان تاستالدى دەپ ايعا الامىز. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ولىكتى جاعاداعى تايىز سۋدا تاستاپ كەتۋگە كىمنىڭ ءداتى بارادى؟ قۇربان بولعان قىزدىڭ ارقاسى مەن يىعىنداعى ءبىرتۇرلى باتىقتار قايىق تابانىنداعى قۇرساۋ بەلدىكتەردى ەسكە سالادى. ولىكتىڭ وزەنگە سالداۋىرسىز تاستالۋى دا سول جورامالدىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيدى ەگەر ونى جاعاعا جاقىن جەرگە تاستاعان بولسا، وندا قالاي دا سالداۋىر بايلاعان بولار ەدى. كىسى ءولتىرۋشىنىڭ بۇل اعاتتىعىن ءبىز، ول اسىعىپ ءجۇرىپ وزىمەن بىرگە سالداۋىرعا ىڭعايلى بىردەڭە الۋدى ۇمىتىپ كەتكەن بولار دەگەن بولجام جاساعاندا عانا تۇسىندىرە الامىز. دەنەنى سۋعا تاستاعان كەزدە، ول، ارينە، ءوزىنىڭ اعاتتىعىن بايقادى، ءبىراق ونى جوندەۋگە ەش مۇمكىندىگى بولمادى. قارعىس اتقان سول جاعاعا ورالماۋ ءۇشىن ول قانداي تاۋەكەلگە بولسا دا بەل بايلاۋعا باردى. ءوزىنىڭ قاتەرلى جۇگىنەن قۇتىلعان بويدا كىسى ءولتىرۋشى، ءسوز جوق، قالاعا تارتقان بولار. وندا ول ءبىر قاراڭعى ايالدامادا قارعىپ ءتۇستى. ءبىراق قايىق شە؟ بايلادى ما ەكەن ول ونى؟ جوق، قايىقتى بايلاپ، اۋرەلەنىپ جاتۋعا ونىڭ ۋاقىتى قايدا؟ سونىڭ بەر جاعىندا، ونى پريستانعا بايلاسا، وزىنە قارسى بۇلتارتپاس ايعاق قالدىراتىنىن دا ول سەزدى. ونىڭ، ارينە، ءوزى جاساعان قىلمىسقا قاتىسى باردىڭ بارىنەن قۇتىلعىسى كەلدى. ول پريستاننان الدى-ارتىنا قاراماي ءوزى قاشقانىمەن تۇرماي، وندا قايىقتى دا قالدىرعىسى كەلمەدى. ارينە، ول قايىقتى وزەنگە اعىزىپ جىبەردى. قيالىمىزدى ودان ءارى قايدا جەتەلەيتىنىن كورەيىك. ەرتەڭگىسىن سۇمىراي، قايىقتى ۇستاپ الىپ، كۇن سايىن دەرلىك بارىپ جۇرگەن، مۇمكىن قىزمەت بابىنا بايلانىستى بارۋعا ءتيىس جەرگە اپارىپ قويعانىن ءبىلىپ ۇرەيى ۇشادى. سول كۇنى تۇندە كەڭسەدەن ەسكەكتى (جەتەكتى) الۋعا باتىلى بارماعان ول قايىقتى ۇرلايدى. سونىمەن، ءقازىر سول ەسكەكسىز قايىق قايدا؟ ەڭ الدىمەن ءبىز سونى ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك. ول جونىندەگى العاشقى مالىمەت ءبىزدىڭ ءىسىمىزدىڭ ءساتتى بولاتىندىعىنا العاشقى قادام. وسى قايىق، وزگە تۇگىل ءوزىمىزدى قايران قالدىراتىن شاپشاڭدىقپەن بىزگە سول ءبىر قايعىلى جەكسەنبىنىڭ قاراڭعى تۇنىندە ونىمەن جۇزگەن ادامدى تاۋىپ بەرەتىن بولادى. ايعاق ۇستى-ۇستىنە ايقىندالادى دا كىسى ءولتىرۋشىنىڭ كىم ەكەندىگى انىقتالادى.
(ءبىز بۇل ارادا ايتىپ جاتپايتىن جانە ءبىزدىڭ كوپتەگەن وقىرماندارىمىز ايتپاساق تا تۇسىنەتىن سەبەپتەردەن ديۋپەن تاپقان ازىن-اۋلاق ايعاقتاردىڭ قالاي پايدالانىلعاندىعىن تاپتىشتەپ تۇرىپ باياندالعان قولجازبادان كەرەگىمىزدى الۋعا قالاي باتىلىمىز بارعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن. العا قويىلعان ماقساتتىڭ ورىندالعانىن جانە اسا قۇلىقسىز بولسا دا پرەفەكتىڭ شيەۆەلەمەن جاساسقان كەلىسىمىنىڭ شارتتارىن ورىنداعانىن قىسقاشا بايانداۋعا مىندەتتىمىز دەپ سانايمىز. ميستەر پونىڭ ماقالاسى تومەندەگىشە اياقتالادى — رەداكسيا) (وسى ماقالا العاش جاريالانعان جۋرنالدان).
مەنىڭ بۇل ارادا باسقا ەشتەڭە ەمەس، تەك تۋرا كەلۋ جايلى عانا ايتىپ وتىرعانىم وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. بۇل جونىندە جوعارىدا ايتقاندارىم جەتكىلىكتى بولار دەيمىن. ايرىقشا قۇدىرەت دەگەنگە مەنىڭ ءوز باسىم سەنبەيمىن. تابيعات پەن ونىڭ ءتاڭىرىسىن — بۇل ەكەۋىنىڭ ەگىزدىگىن اقىل-ەسى ءبۇتىن ادام استە جوققا شىعارا المايدى. سوڭعىسى العاشقىسىن جاراتا وتىرىپ، وعان ءوز ءامىرىن جۇرگىزەتىنى دە، ونى ءوز ەركىمەن وزگەرگەنى دە داۋسىز. مەن «ءوز ەركىمەن» دەپ ادەيى ايتىپ وتىرمىن، ويتكەنى بۇل ارادا اڭگىمە لوگيكالىق ەسۋاستىعى جورامالداعانداي وكتەمدى، امىرلىك تۋرالى ەمەس، ەرىك تۋرالى بولىپ وتىر. ارينە، جاراتۋشى جاپپار حاقتىڭ ءوز زاڭدارىن قالاي وزگەرتسە دە حاقى بار، ءبىراق سونداي وزگەرتۋدىڭ قاجەتتىگىن ويلاپ تاۋىپ، ءبىز ونىڭ ار-نامىسىن قورلايمىز. بۇل زاڭدار اۋەل باستان-اق بولاشاقتىڭ ىشىندە جاراتىلۋى حاق مۇمكىندىك اتاۋلىنىڭ ءبارىن قامتيتىندار بولىپ جاسالعان. قۇداي ءۇشىن ءبارى دەگەن — تەك ءقازىر عانا.
مەن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل جەردە اڭگىمە بولعانداردىڭ بارلىعىن تەك تۋرا، تۇتاس كەلۋ دەپ قاراستىرامىن. ونان سوڭ: مەنىڭ ايتقاندارىمدى ويلاستىرىپ قاراساڭىز، بايعۇس ءماري سەسيلين رودجەرستىڭ تاعدىرى — مەن بۇل تاعدىردىڭ ايگىلى ەكەنى ايان — ماري روجە دەگەن بىرەۋدىڭ تاعدىرىندا بەلگىلى ءبىر ساتكە دەيىن پاراللەليزم بار ەكەنىن اڭعارۋ ونشا قيىن ەمەس، بۇل ەكى تاعدىردىڭ كەرەمەت ۇقساستىعى ادامدى اقىلىنان اداستىرعانداي. ءيا، ءيا، ونى اڭعارۋ ونشا قيىن ەمەس. ءماريدىڭ قايعىلى وقيعاسىن الگى ايتىلعان ساتتەن كەيىن ادەيى جالعاستىردى جانە دە ولاردىڭ ءوزارا ۇقساستىعىن مەگزەۋ ءۇشىن نەمەسە ادەمى تريزەتكانى ولتىرگەن كىسىنى تابۋ ءۇشىن پاريجدە قولدانىلعان شارالاردى، ايتپەسە سوعان ۇقساس تالداۋعا نەگىزدەلگەن شارالار بۇل ارادا دا سونداي ناتيجەگە جەتكىزەدى دەگەندى ەسكەرتۋ نيەتىمەن قىز ولىگىنىڭ قۇپياسى قالاي اشىلعانىن بايانداپ بەردى دەپ ويلاۋعا بولمايدى. ويتكەنى بۇلايشا ويلاعان جاعدايدا نە بۇل، نە ول وقيعاداعى فاكتىلەردىڭ بولماشى عانا ايىرماشىلىعىنىڭ ءوزى كەرەمەت قاتەلىككە دۋشار ەتەتىنىن، نەگە دەسەڭىز، وندا ەكى وقيعانىڭ دا جەلىسى بىر-بىرىنەن الشاقتاي باستايتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ءدال سونداي اريفمەتيكادا دا باستاپقى بولماشى قاتە بىرنەشە مارتەبە كوبەيتۋدەن كەيىن ەسەپتەگەن كەزدە شىندىققا مۇلدە جاناسپايتىن ناتيجە بەرۋى مۇمكىن. ونىڭ بەر جاعىندا، مەن سۇيەنىپ وتىرعان ىقتيمالدىق تەورياسىنىڭ ءوزى دە مۇنداي پاراللەليزمدى جالعاستىرۋ اتاۋلى ويدىڭ بارىنە تىيىم سالادى — بەلگىلەنگەن پاراللەليزمنىڭ ۇزاقتىعى مەن دالدىگىنە تاۋەلدى بولعاندىقتان دا ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالادى. مۇنىڭ ءوزى — ماتەماتيكادان (اۋلاق) الىس ادامداردىڭ اقىل-ويىن ارباي تۇرسا دا، سوعان قاراماستان تەك ماتەماتيكتەردىڭ عانا تولىق مەڭگەرە الاتىن اۋىتقۋلارىنىڭ ءبىرى. ماسەلەن، سۇيەك ويناعان كەزدە التىلىقتىڭ قاتارىنان ەكى مارتە ءتۇسۋى، ونىڭ ءۇشىنشى رەت تۇسۋىنە مەيلىنشە مۇمكىندىك قالدىرمايتىنىنا، سوندىقتان وعان قارسى قالاعان سوماڭدى قويۋعا بولاتىنىنا كادىمگى وقىرماندى يلاندىرۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. قاتارداعى زيالى مۇنى تۇسىنە المايدى، وتكەنگە ءتان ەكى سەكىرىس ازىرگە جوق، تەك بولاشاقتا عانا بولاتىن سەكىرىسكە قالاي ىقپال ەتەتىنىن ول ۇقپايدى. التىلىقتىڭ ءتۇسۋ مۇمكىندىگى دە ءدال سونداي باسقا جاعدايلارداعى سياقتى — ياعني سۇيەكتەردىڭ قالاي تاستالۋىنا بايلانىستى. مۇنىڭ ءدال سولاي ەكەنى، سوندا ءتىپتى وعان قارسى ايتىلعان پىكىر مۇلدەم قۇلاققا دا ىلىنبەيدى، قايتا جۇرتتىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەدى بۇل اراداعى — كوزدەن تاسا قاتەنىڭ — ورەسكەل قاتەنىڭ ءمانىن ماعان ءقازىر بەرىلگەن ورىنعا بايلانىستى ايتىپ تۇسىندىرە المايمىن، ال فيلوسوفيادان حابارى بار ادامدارعا ەشقانداي ءتۇسىندىرۋدىڭ قاجەتى دە جوق. بۇل ارادا اقىل-ويدىڭ شىندىقتى جەكە جايتتەردەن ىزدەۋگە بەيىمدىلىگىنەن كەلىپ تۋاتىن ونىڭ جولىنداعى سانسىز قاتەلىكتەر قاتارىنا جاتاتىنىن ايتۋدىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر.
You Might Also Like
-
بەيكەر-ستريتتەگى قاراپايىم ساحنامىزدان نە قيلى شيەلەنىستى ەپيزودتار كورىنىس بەرگەن ەدى، الايدا وندا ونەر ماگيسترى، فيلوسوفيا دوكتورى، ت.ب. جانە ت.ت. اتاق يەگەرى تورنيكروفت حاكستەيبل العاش پايدا بول...
-
اق پەن قاراسى تارازىعا تارتىلعان، سىناپتاي سىرعىپ قولدا تۇرمايتىن ۋاقىت قارىمىن كىدىرتۋ پەندە ەنشىسىنە بۇيىرماعىن ءىس. ءار ساعات التىنعا پاراپار دەسەك ءبىر تاۋلىك ياكي قولىڭداعى جيىرما ءتورت التىن ىسپەت...
