InfoHub Logo

ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى، 1800-1850ء-شى جىلدار اراسىن قامتىعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ ءتورتىنشى تومىندا اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ «ماحامبەت وتەمىس ۇلى» (1803-1846) اتتى مونوگرافياسىندا «ماحامبەت — جاڭا زاماننىڭ اقىنى» دەپ جازدى. عالىم ونى دالەلدەپ: «ماحامبەت — جاڭا زاماننىڭ اقىنى. ول ءوز زامانى تالاپ ەتكەن ادەبيەتتى جاساۋشى، ياعني ماحامبەت جاڭا ادەبيەتتىڭ باسىندا تۇر. ماحامبەتتىڭ زامانى قانداي ەدى؟ ەسكە الايىق. بۇرىنعى قازاقتىڭ ءوز مەملەكەتى جوق بولاتىن. حالىق جات جۇرتقا بودان بولعان. ەل باسشىلارى حالىققا قورعان بولۋدان قالعان. كەرىسىنشە، وتارلاۋشىلارمەن اۋىز جالاسقان. رەسەي ءتارتىبى ەنە باستاعان. جاڭگىردىڭ جەرگە، سالىققا، بيلىككە قاتىستى ەنگىزگەن «جاڭالىقتارى» ەجەلگى تىرشىلىك ۇردىسىنە قايشى كەلگەن-دى. اقسۇيەكتەر مەن بۇقارانىڭ الشاقتاۋى كۇشەيگەن ەدى. وتارلانعان ەلدىڭ بۇعاۋدان قۇتىلۋ جولىنداعى كۇرەسى تىنىمسىز ءجۇرىپ جاتتى ت.ب.»، — دەي كەلىپ، «ماحامبەت ءوز ءداۋىرىنىڭ تىنىسىن، تالابىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، كورە ءبىلدى. سول سەبەپتى دە ول ادەبيەتتى جاڭا باعىتقا بۇردى. ەڭ باستىسى كوركەم ادەبيەتتى حان سارايىنان شىعارىپ، بۇقارا ورتاسىنا اكەلدى. ادەبيەتتىڭ مىندەتى — امىرشىگە قىزمەت ەتۋ ەمەس، قوعامعا قىزمەت ەتۋ دەپ ءبىلدى. قوعامعا قىزمەت ەتۋ — ءار ادامعا، ونىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ، ونىڭ بويىندا رۋح كوتەرۋ، ءسويتىپ كوپشىلىككە ىقپال ەتۋ دەپ ءتۇسىندى. وسى سەبەپتى ماحامبەت ءاربىر ءسوزدىڭ قۋاتىن، قۇدىرەتىن بارىنشا پايدالانعان. ءسويتىپ ول، كوركەم پوەزيانىڭ وزىنە ءتان تابيعي فۋنكسياسىن قايتا جانداندىردى، ونى دامىتا ءتۇستى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، ماحامبەت ءسوزدىڭ ماگيالىق كۇشىن، ەموسيالىق قۋاتىن، ەستەتيكالىق اسەرىن كۇشەيتىپ، زور بيىككە كوتەردى»، — دەپ قورىتىندى جاسادى، باعا بەردى. شىنىندا دا، بۇرىن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇستانىمىنا ساي زەرتتەلدى. ەندى ۇلى اقىن ماحامبەت جىرلارىنىڭ قۇدىرەت كۇشىن تانۋ ءۇشىن، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇسىندا جاڭاشا زەرتتەپ، اقىننىڭ كوزقاراسىن، ازاماتتىق پوزيسياسىن، ساياسي الەۋمەتتىك دۇنيەتانىمىن جاڭا باعىتتا ايقىنداۋىمىز قاجەت. بۇل ۇلت تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جاڭا كورىنىسى، سونى باعىتى.

اباي مەن ماحامبەت سالىستىرۋعا كەلمەيتىن قازاقتىڭ ەكى ۇلى تۇلعاسى. اباي دانىشپاندىق وي تەرەڭدىگىمەن، ماحامبەت تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلىك رۋحاني رۋحىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىراق، ءبىر-بىرىن جاقىنداستىراتىن جاعداياتتار جوق ەمەس. بىرىنشىدەن اباي دا، ماحامبەت تە قازاق حالقى ءۇشىن جانى اشىپ كۇرەسكەن تۇلعالار. كۇرەسكەندە ىسىمەن دە، باستى قارۋى جىرلارى ارقىلى دا كۇرەسكەن. ەكىنشىدەن، زامانى ءبىر، قوعامى ءبىر تۇلعالار.

ءبىزدىڭ الدىمىزداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، فيلوسوف، اعارتۋشى اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىندا 1845 جىلى 10 تامىزدا دۇنيەگە كەلسە، داۋىلپاز اقىن، قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ كۇرەس-مايدانىن باستاعان اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلى 1804 جىلى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وردا اۋدانىندا تۋعان.

ابايدى ون جاسقا تولعاندا اكەسى قۇنانباي ونى سەمەي قالاسىنا اكەلىپ وقۋعا بەرگەن، اۋەلى از ۋاقىت تاتار مولداسىنان ساۋات اشقىزىپ، كەيىن احمەت ريزا مەدرەسەسىندە ءۇش جىل وقىتقىزعان. بۇرىن جازىلعان دەرەكتەردەن بەلگىلى بولسا، ماحامبەتتىڭ قايدا وقىعانى تۋرالى مالىمەتتەر جوقتىڭ قاسى. ءبىراق مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا وقىعاندىعى مۇراعات دەرەكتەردەن انىق كورىنەدى. 1824 جىلى ىشكى وردانىڭ حانى جاڭگىر جيىرما جاسار ماحامبەتتى ءوزىنىڭ بالاسى زۇلقارنايىنمەن بىرگە ورىنبورعا جىبەرگەندىگى كىتاپتاردا جازىلعان.

اباي اقىن تەبىرەنگەندە:
ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم!
سايالاماي، ساي تاپپاي،
نە كۇن تۋدى باسىڭا
كۇنى-تۇنى جاي تاپپاي؟
سەن جايىڭا جۇرگەنمەن،
قىز ولە مە باي تاپپاي؟
ءتۇن كەزگەنىڭ ماقۇل ما،
جان-جاعىڭا جالتاقتاي؟
ولەرمىن دەپ ءجۇرمىسىڭ،
مۇنان باسقا جان تاپپاي؟
ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم!
سابىر ءتۇبى — سارى التىن،
سابىر قىلساڭ، جايىڭدى
بىلەر مە ەكەن بەكزاتىم؟
كوڭىل اۋلاپ، ءسوز ايتار
اراداعى ءتىلحاتىم،
اعىن سۋداي ەكپىندەپ،
لايى جوق سۋاتىم،
اۋرۋ دا ەمەس، ساۋ دا ەمەس،
قۇرىدى ءال-قۋاتىم.

دەپ، اينالا تولعان جۇرتىنا، قازاعىنىڭ ءاربىر ادامىنا: نە كۇن تۋدى باسىڭا، كۇنى-تۇنى جاي تاپپاي؟»، «ساپ، ساپ كوڭىلىم، ساپ كوڭىلىم!»، «سابىر ءتۇبى — سارى التىن» تىرشىلىككە باسۋ ايتا سويلەيدى. «بىلەر مە ەكەن، بەكزاتىم... اراداعى ءتىلقاتىم»، «اعىن سۋداي ەكپىندەپ، لايى جوق سۋاتىم» دەپ اقىندىق قۋاتىن كەلەڭسىز جايلارعا قارسى قويادى. سانا قىلما بەكەرگە، دۇنيە قويار وتەرگە، اجال دايار جەتەرگە ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. «بەينەت كورمەي داۋلەت جوك» ەكەندىگىن، ونىمەن بويىڭا يمان، داۋلەت، بىتپەيتىندىگىن، ادالدى ساتساڭ ارامعا، قۇداي قابىل ەتپەيتىندىگىن سارقا سويلەپ، سانالى وي-پىكىردى العا تارتىپ، «ساپ، ساپ كوڭىلىم، ساپ كوڭىلىم!» دەپ تۇيەدى.

ماحامبەت اقىن تەبىرەنگەندە:
ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي،
قوڭىر سالقىن توسكە الماي،
تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايداي ەرىمەي،
ەر توسەكتەن بەزىنبەي،
ۇلى تۇسكە ۇرىنباي،
ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ،
ءتۇس قاشپاي،
تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىرقازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!

دەپ، ەل-جۇرتىنا، قازاعىنا داۋىلپاز جىرىن ارنايدى. قازاق ءۇشىن، ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي، تەبىنگى تەرى شىرىمەي، تەرلىگى مايداي ەرىمەي ءىس بىتپەيتىندىگىن، اتىڭدى بايلاپ كەلگەندە، قاتىن بالا جات بولماي، ات ۇستىندە كۇن كورمەي، اشارشىلىق ءشول كورمەي، كيەلى حالقىڭ ءۇشىن وسىلاي كۇرەسپەي، كۇرەسكەندە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەي، تەمىر قازىق جاستانباي، قۋ تولاعاي باستانباي، بوستاندىعىڭ ءۇشىن كۇرەسپەي، بوداندىققا قارسى تويتارىس بەرمەي، شىنىندا دا «ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!» دەپ تياناقتايدى.

ەكى اقىننىڭ تەمىرقازىق ويى — حالىقتىڭ قامى، اشىنىپ سويلەيدى، حالقىنىڭ كەي ادامدارىنا كوڭىلى تولمايدى، ۇلتتىق ءوسۋدى ويلايدى، ويلاي-ويلاي قايعىعا باتادى. سودان سوڭ دا كەلىپ، «اۋرۋ دا ەمەس، ساۋ دا ەمەس، قۇرىدى ءال-قۋاتىم» دەپ قازاعى ءۇشىن قامىعادى، «ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ ءتۇس قاتپاي، ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!» دەپ شيرىعادى.

ابايدىڭ دا، ماحامبەتتىڭ دە جۇرەگى حالقىم دەپ، ۇلتىم دەپ، قازاعىم دەپ ءدۇرسىل قاققان...

«كەمەل اقىن، كەمەڭگەر ويشىل» دەگەن العى سوزىندە اكادەميك زاكي احمەتوۆ:

«اباي قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلى تۇلعا، ماڭداي الدى اقىن ەكەنى، تاڭداۋلى تۋىندىلارى دۇنيە ءجۇزى پوەزياسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن دەڭگەيلەس تۇرعانى — بىلگەن ادامعا ايقىن شىندىق. سان عاسىرلىق باي پوەزياسى، ەل قامىن جوقتاعان جۇزدەگەن ورەن جۇيرىك جىراۋ، جىرشى، اقىندارى بار قازاق ادەبيەتىندەگى اباي ورنىنىڭ ەرەكشە بولۋى تەگىن ەمەس.

ۇلى اقىندى زامان تۋعىزادى دەيمىز. بۇل اپ-ايقىن، ۇيرەنشىكتى قاعيدا كورىنگەنىمەن، زەر سالىپ قاراستىرۋدى قاجەت ەتەتىن وتە كۇردەلى ماسەلە. باستى ماسەلە — اباي حالىقتىڭ تۇبەگەيلى مۇددەسىن، ارمان-تىلەكتەرىن قانشالىقتى تەرەڭ ءۇعىپ-تۇسىنىپ، قانداي ويشىلدىق دەڭگەيدە، قانداي كوركەمدىك قۋاتتىلىقپەن ايتىپ جەتكىزە العاندىعىمىزدا. اقىن ۇلكەن تۆورچەستۆولىق تۇلعا بولىپ قالىپتاسىپ، جەتىلىپ، كەمەلىنە كەلۋى ءۇشىن ءتيىستى قوعامدىق جاعداي، اسا زور دارىن مەن دانالىق، ۇزدىكسىز ەڭبەك، ىزدەنىس — مىنە وسىلاردىڭ ءتۇيىسىپ كەلۋى شارت»، — دەپ جازا كەلىپ، «وسى جاعىنان كەلسەك، ابايدىڭ ءوز شىعارماشىلىق تۇلعاسى جان-جاقتى ەكەنى بىردەن ويعا ورالادى. ونداي ءارى ويشىل، ءارى سىرشىل ليريك، ءارى سۋرەتكەر ءار قىرلى دارىن يەسى بولعان كەسەك تۇلعالى اقىن سيرەك كەزدەسەتىنى داۋسىز..

اباي شىعارمالارىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ بويلاپ ۇعىپ-تۇسىنە الساق، وتكەن زاماندى، ەلدىڭ جايىن، حالىقتىڭ تاعدىرىن، وي-ارمانىن تاني الامىز. جانە سول ارقىلى قازىرگى زاماندى، كەشەگى مەن بۇگىنگىنى، كەلەشەگىمىزدى دە باعدارلايمىز»، — دەپ تۇيىندەيدى. بۇعان ابايدىڭ:

ءار كىمدى زامان سۇيرەمەك،
زاماندى قاي جان بيلەمەك؟
زامانعا جامان كۇيلەمەك،
زامانا ونى يلەمەك، —

دەگەن جىرىنىڭ ماعىناسى بۇگىنگى كۇن ايتىلعان سوزدەي سونى. شىنىندا دا ءمانى زور تۇجىرىم، كەڭ ماعىنا، تەرەڭ وي. سانالى ادامعا، ساناسى بيىك قوعامعا ايتىلعان تۇجىرىم.

ال، «اقبەرەن اقىن» دەگەن العى سوزىندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قۇنىپيا الپىسبايەۆ: «ۇلتتىق تاريحتىڭ ۇلاعاتتى ەسىمدەرى قاتارىنا ۇلى دالا تاعدىرىنىڭ جايى قولعا ءوتۋىنىڭ كەزەكتى قانقاماۋ داۋىرىمەن تۇستاس قوسىلعان اقىن، جىراۋ، قول باستاعان باتىر ماحامبەت ومەمىس ۇلىنىڭ ەسىمى — قوس عاسىردىڭ قولامتالى سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، بۇگىنىمىزدىڭ دە بىرەگەي تۇلعالى اقبەرەندەرىنىڭ قاتارىندا تۇر. ارعى-بەرگى تاريحتى پاراقتاپ قارار بولساق، سيرەك تە بولسا كەزدەسەر عاجايىپ تاعدىرلار بولادى. ءبىر باسىنا اقىندىقتىڭ ۇزدىك دارىنى مەن باتىرلىقتىڭ باتپانداي باعى قونعان ادامدار سول سيرەك قۇبىلىستار قاتارىندا. وسىناۋ ەكى ۇعىمنىڭ ۇشتاسۋىنان تۋعان تۇلعالار تۇعىرى — بەرىكتىگىمەن دە، اسەمدىگىمەن دە ءوز ورتاسىنان وق بويى الدا ءجۇرىپ وتىرادى دەسەك، وعان كۋا - ماحامبەتتىڭ ەسىمى» ، — دەپ باستاپ، وي-پىكىرىن ونان ءارى ءوربىتىپ: «جالپى ادامزاتتىڭ ادەبي مۇراسىنا جاتاتىن تۋىندىلار ادامزاتتىڭ ۇلى مۇراتىمەن اتتاس — تاۋەلسىز بەينەگە يە شىعارمالار.

ولاردىڭ نەگىزگى جەمىسى — ادامي ىس-ارەكەتتەر دە، نەگىزگى مازمۇنى — بولمىستىڭ ماڭگىلىك زاڭدىلىقتارى» ، — دەپ تۇيىندەيدى عالىم.

ۇلى ابايدىڭ:

سۇم دۇنيە توناپ جاتىر، ءىسىڭ بار ما؟
باياعى كۇش، باياعى ءتۇسىڭ بار ما؟
الدى ءۇمىت، ارتى وكىنىش الدامشى ءومىر،
جەلىگىپ جەرگە تىقپاس كىسىڭ بار ما؟!
ءدامى قايتپاس، بۇزىلماس ءتاتتى بار ما؟
ءبىر بەس كۇننىڭ ورنى جوق اپتىعارعا.
قاي قىزىعى تاتيدى قۋ ءومىردىڭ
تاتۋدى اراز، جاقىندى جات قىلارعا؟
ەت جۇرەكسىز ەرنىڭنىڭ ايتپا ءسوزىن،
ءتىل ۇيرەنگەن ءناپسىنىڭ قۋ مىنەزىن.
تىلگە سۇيەك، ەرىندە جيەك بار ما،
شىمىلدىق بوپ كورسەتپەس شىننىڭ ءجۇزىن، —

دەگەن «سۇم دۇنيە توناپ جاتىر، ءىسىڭ بار ما؟» ولەڭىمەن، ۇلى ماحامبەتتىڭ «جالعان دۇنيەسى» ىشتەي ۇندەسىپ، ءبىر-بىرىن تولىقتىرعانداي اسەر بەرەدى:

قوعالى كولدەر، قۇم، سۋلار
كىمدەرگە قونىس بولماعان؟
سازداۋعا بىتكەن قۇبا تال
كىمدەرگە سايعاق بولماعان؟
باسىنا جىبەك بايلاعان،
ارۋلار كىمنەن قالماعان؟
تاڭداپ مىنگەن تۇلپارلار
يەسىن قايدا جاۋعا سالماعان؟
قۇلاندار ىشپەس بۇرشاق قاق،
كىمدەرگە شەربەت بولماعان؟
ساداعىنا سارى شىركەي ۇيالاپ،
جاۋ ىزدەگەن ەرلەردىڭ،
قايدا باسى قالماعان؟!

دەيدى. جازىلۋى باسقا، ماقامى بولەك، كوركەمدىك ورالىمدارى وزگەشە وسى ەكى ولەڭنىڭ ىشتەي ۇندەستىگى بار. مۇنى تالداعان عالىم ز.احمەتوۆ: «سۇم دۇنيە توناپ جاتىر، ءىسىڭ بار ما؟!» دەگەن ولەڭىندە اباي ءومىردىڭ ءوتۋى جايلى تولعانادى. ءومىر قىسقا، «الدامشى»، بايلاۋى جوق، دۇنيە جالعان، ءبارى دە ۋاقىتشا نارسە دەگەندەي ۇعىمداردان ويشىل اقىننىڭ جاسايتىن ءتۇيىنى ادامگەرشىلىكتى جوعارى ۇستاۋ قاجەتتىگى — تاتۋلىق، جاقىندى سىيلاۋ، كىشىپەيىل بولۋ، قۋلىق، ارامدىققا بوي ۇرماۋ» / اباي 1-توم، 20-بەت/، — دەپ تالدايدى. بۇل وي-پىكىر ماحامبەت ولەڭىنە ءتان. ءبىراق ەكى اقىننىڭ كوركەمدىك شەبەرلىگىنىڭ دەڭگەيى قانداي بيىك. اباي «تىلدە سۇيەك، ەرىندە جيەك بار ما، شىمىلدىق بوپ كورسەتپەس شىننىڭ ءجۇزىن» دەيدى. ءتىلدىڭ قۇدىرەتتىلىگى كەيدە شىندىقتىڭ جۇزىنە دە شىمىلدىق بولىپ، اقيقاتتى پەردەلەپ، كورسەتپەي تاستايتىندىعى. ال، ماحامبەت قوعالى كولدەر، كىمدەرگە قونىس بولماعانىن ايتا وتىرىپ، دۇنيە جالعانىن، اباي ايتقانداي سۇم دۇنيە توناپ جاتىر ءىسىڭ بار ما، جولدارىمەن ماحامبەت مىڭنىڭ دۇنيە كىمدەردەن قالماعان جولدارىمەن ۇندەسىپ، ەكى ۇلى دۇنيە ءاربىر ادامدى ويعا باتىرارى انىق.

اباي ادىلەتتىلىكتى اڭسايدى، ادىلەتتىلىكتىڭ ار جاعىندا حالقىنىڭ بوستاندىعى، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى كورنىس بەرىپ جاتىر. سودان دا اقىن:

قايرات پەن اقىن جول تابار،
قاشقانعا دا قۋعانعا.
ادىلەت شاپقات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا.
باستاپقى ەكەۋ سوڭعىسىز،
بىتە قالسا قازاققا.
الدىڭ — جالىن، ارتىڭ — مۇز،
بارار ەدىڭ قاي جاققا؟ —

دەپ تاۋسىلا شەرىن اقتارادى. بۇل «اسەمپاز بولما ارنەگە» ولەڭى. ادىلەتتىلىك ىزدەگەن ادام ماقساتقا جەتەتىندىگىن مەگزەيدى. ادىلەتتىلىك جولى — ەل بولۋ، ۇلت بولۋ، جەكە مەملەكەت بولۋ ماقساتى. ءبىر كۇنگى ىشكەن اسىڭا ءماز بولۋ — جاقسىلىققا باستامايدى. تۇپكى ماقسات — ادىلەتتىككە جەتىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوتەرۋ، سول تۋ ارقىلى — حالقىڭنىن، ۇلتىڭنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ. نەگىزگى ماقسات وسى.

ماحامبەت اقىن بولسا:
قارىنداستىڭ قامى ءۇشىن،
قاتىن مەنەن بالا ءۇشىن،
قايرىلماي كەتكەن جىگىتتىڭ،
ءوزىن كاپىر العانىن
تالام دەپ ايتساڭ بولار ما؟ —

دەپ جۇرتى ءۇشىن قامىعا جىرلاپ جول ىزدەيدى. قارىنداستىڭ قامى ءۇشىن كۇرەسۋگە، مايدانداسۋعا شاقىرادى.

وراي دا بوراي قار جاۋسا،
قالىڭعا بوران بورار ما؟
قاپتاي سوققان بوراندا،
قاپتاما كيگەن توڭار ما؟
تۋىرلىعى جوق تۇل ۇيگە،
تۋ بايلاساڭ تۇرار ما؟
تۋ تۇبىنە تۇلپار جىعىلسا،
قاپپاعان ءنامارت وڭار ما؟ —

دەپ، ماحامبەت تولاعايلى تولىمدى ويدى ەل الدىنا تارتادى، ويلاعان جاندى تولعاندىرادى. «وراي دا بوراي قار جاۋسا» ولەڭى ابايدىڭ «اسەمپاز بولما ارنەگە» ولەڭىندەگى نەگىزگى ويدىڭ ۇشتىعىنداي، قازاق حالقى ءۇشىن بىرگە تولعاپ، بىرگە كۇرسىنىپ، بىرگە جىرلايدى. ەكى ۇلى اقىننىڭ جان-جۇرەكتەرىنىڭ تەرەڭدە جاتقان تۋىستىعى كوزگە ەلەس بەرىپ، ەكەۋىنە دە تابىنۋعا تۋرا كەلەدى. قازاق ءۇشىن قوس بايتەرەگىمىزدىڭ ورنى بولەك، جۇمەكەن اقىن ايتقانداي اباي مەن ماحامبەتتىڭ بۇتاقتارى — بيىك تە، تامىرلارى — تەرەڭدە...

اباي مەن ماحامبەت — ادىلەت پەن تاۋەلسىزدىك جىرشىسى. ادىلەتتىڭ ار جاعىندا — تاۋەلسىزدىك تۇر، تاۋەلسىزدىكتىڭ بەر جاعىندا — ادىلەت تۇر. ادىلەت پەن تاۋەلسىزدىك — ماڭگىلىك اجىراماس كۇش، ءتۇپ-تامىرى ءبىر...

ادىلەتتىلىكتى ءوز جىرلارىنىڭ باستى تەمىرقازىعى ەتكەن اباي اقىن «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولەڭىندە ەلىنە دەگەن جاناشىرلىعىن كەۋدەسى قاق ايىرىلىپ وتىرىپ اشىنا ايتادى:

بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق،
ساپىرىلدى بايلىعىڭ، باققان جىلقىڭ.
باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان —
كۇش سىناسقان كۇندەستىك بۇزدى-اۋ شىرقىڭ، —

دەپ، قازاقتىڭ تياناقسىز، بايلاۋسىز بايعۇس قالپىن سىناپ-مىنەپ، اعايىن جوق نارسەدەن ەتەر بۇرتىڭ، ونىڭ دا العان جوق پا قۇداي قۇلقىن دەيدى. مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن، باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم دەپ كەمشىلىكتى تۋرا ايتىپ، بەتىنە باسادى. بۇدان ءارى ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى، اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرماعان، ەكى ۇرتىنىڭ ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ جۇرگەن حالقىنا: ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى-اۋ مۇرتىڭ، قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم دەپ عاسىر بيىگىنەن ۇلاعاتتى ۇكىم ايتادى، اباي حاكىم.

وسىنداي سەزىم جۇرەگىن العا تارتقان ماحامبەت اقىن:

تۋىرلىقسىز تۇل ۇيگە،
تۋ بايلاساڭ، تۇرار ما؟
باعانالى تەرەك جارىلسا،
باقىراش جاماپ بولار ما؟
قۇدايعا قارسى بۇتاق بىتكەنشە،
ەمەنگە ءيىر بۇتاق بىتسەيشى —
قىرانعا تۇعىر قىلارعا!
حاننان قىرىق تۋعانشا،
قارادان ءبىر-اق تۋسايشى،
حالىقتىڭ كەگىن قۋسايشى —
ارتىمىزدان بىزدەردىڭ
اقىرىپ تەڭدىك سۇرارعا! —

دەيدى. اباي تولعانادى: «بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق، ساپىرىلدى بايلىعىڭ باققان جىلقىڭ دەسە، ماحامبەت تۋىرلىقسىز تۇل ۇيگە تۋ بايلاساڭ، تۇرار ما دەپ زارىن شىعارادى. اينالىپ كەلگەندە، حالقىمدى قالاي حالىق ەتەم، ەلىمدى قالاي ەل ەتەم، ۇلتىمدى قالاي بيىككە كوتەرەم دەگەن زار زاماننىڭ ءۇنى. ونى تىڭدايتىن ۇرپاق بارما، ونى ۇعىنىپ تىڭدايتىن بۇگىننىڭ بالاسى بار ما؟ ءبىر اينالىپ كەلگەندە ۇرپاق تاعدىرى، ۇلت تاعدىرى. كەشەگىنىڭ قايعىسى، بۇگىننىڭ زارى، ەرتەڭىمىزدىڭ مۇڭى. بولاشاق ءۇشىن كۇرەس، كەلەشەك ءۇشىن مايدان.

ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ابايتانۋ» ماسەلەلەرىنە ارقا سۇيەپ، ونى نەگىزگە الا وتىرىپ، ماحامبەتتانۋ ماسەلەلەرىنە دە باستى تەمىرقازىق ەتۋىمىز قاجەت. اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن اقىندىق ەڭبەگىنە توقتالۋ ءۇشىن، ابايدى تۋدىرعان ءداۋىرى، تاريحي ورتاسى، وسى كەزدەگى قوعامدىق قارىم-قاتىناس تۋرالى ءبىراز كىرىسپە ءسوز ايتۋىمىز قاجەت دەيدى م.اۋەزوۆ. بۇل ورىندى دا. ويتكەنى اقىننىڭ تۇلعاسىن اشۋدا، ونىڭ شىعارماشىلىعىن دارالاۋدا بۇل العى شارتتار بولۋعا ءتيىس. ابايدى تانۋى «ابايدىڭ ءومىربايانى»، «ابايدىڭ جاس شاعىنداعى شىعارمالارى»، «ابايدىڭ ليريكاسى» تاعى باسقا تاقىرىپتارعا بولە وتىرىپ، تالدايدى. بۇل باعىت اقىن ماحامبەت وتەمىسوۆ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدەگى باستى باعىت بولماق.

كومپوزيتور بازارباي جۇمانيازوۆتىڭ «ماحامبەت» اتتى ەكى اكتىلى ءتورت پەردەلى وپەراسىنىڭ (ليبرەتتوسىن جازعاندار بەرقايىر امانشين، ساعي جيەنبايەۆ) «قيىل قىرعىنى» پرولوگىندا:

يساتاي ءدىلمار ەدى توپتان وزعان
نار ەدى بايتەرەككە باسىن سوزعان،
ەر تۋماس ەل باعىنا يساتايداي
مىنەزى تۋرا ەدى تۋعان ايداي...

1835 جىلدان باستالعان يساتاي مەن جاڭگىر اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ اياعى ۇلكەن حالىق كوتەرىلىسىنە اكەلدى. نارىن قۇمىنان باستالعان ەرەۋىل جاڭگىردى جاقتاعان بي، ستارشينداردىڭ جانە ورال كازاك-ورىس وتريادتارىنىڭ كۇشىمەن جاڭگىردى جاقتاعان بي، ستارشىنداردىڭ جانە ورال كازاك-ورىس وتريادتارىنىڭ كۇشىمەن جايىقتىڭ بۇحار بەتىنە شەگىنەدى. تايسويعان اسىپ، جەمدى ساعالاپ، قيىلعا بەت العان يساتايدىڭ قولى 1838 جىلى 12 شىلدەدە اقبۇلاق بويىندا وزىنەن قارۋى دا، سانى جاعىنان دا باسىم ورال كازاك-ورىس اسكەرىنەن جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. وسى قىرعىندا يساتاي ۇلى وسپاندى ماحامبەتكە امانات ەتىپ، «جان جولداسىم، ماحامبەت، جۇمىرتقا ءۇشىن قۇس تا ولەر-ۇيادا جاتقان شايقالماي، بالامدى بەردىم قولىڭا، قۇتقارا گور» دەپ وتىنەدى. يساتايدىڭ ءولىمى مەن جەڭىلىس اقىندى دا، حالىقتى دا قاتتى كۇيىندىرەدى»، — دەيدى. ال ەندى ءبىرىنشى اكتىسىندا: وردا قالاسى. حان سارايى. پەتەربوردان گەنەرال شەنىن الىپ ورالعان جاڭگىردى قۇتتىقتاۋعا كەلگەن قوناقتارعا توي. ەۆروپا سالتىمەن جيھازدالعان سارايدا باي مەن بيلەر، ستارشىندار، پاتشا وفيسەرلەرى، شەنەۋنىكتەر، ورىنبور، استراحان، ءوفو قالالارىنان كەلگەن مەيماندار... جاڭگىر، فاتيما، زىليحالار كەلگەن قوناقتاردى قارسى الىپ، ءىلتيپات كورسەتۋدە. شاراپقا تويىپ العان پولكوۆنيكتەر گەكە، تويدىڭ اساباسى بالقى بي جانە ماحامبەت اقىن. بي بيلەتىپ، توستار كوتەرىلىپ، توي قىزا تۇسۋدە.

فاتيما جاڭگىردىڭ ۇلكەن ۇلى زۇلقارنايمەن ۆالس بيلەپ، ءرويالدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن رومانس ورىندايدى. اڭگىمە ۇستىندە «دۇنيەنىڭ قىزىعى نەدە؟» دەگەن جاڭگىردىڭ ساۋالىنا اركىم ءارقيلى جاۋاپ بەرەدى. ءسوز اراسىندا بالقى يساتايدىڭ تويعا كەلمەگەنىن باسىپ ايتىپ، جىك سالادى. اشۋعا بۋلىققان حان «حالىققا قانشاما جاقسىلىق جاساساڭ دا، كەرى تارتپا كەراناۋ اردا قازاقسىڭدار» دەپ ءوشىن زىليحادان الارداي ءزىلدى سوزدەر ايتادى. نامىسشىل، جالىندى ماحامبەت قانا حانعا تىك سويلەپ، ءسوز قايتارادى دا، تويدى تاستاپ كەتىپ قالادى.

ەسىن جيعان گەكە جاڭگىردى ماحامبەتپەن بەكەر ەگەستىڭ دەپ سوگەدى»، دەلىنەدى. بۇل ءبىر شاعىن بايانداۋلارى ماحامبەت ومىرىنەن از بولسا دا حابار بەرەدى.

ەرەۋىل تۋى جىعىلىپ، جىگەرى قۇم بولعان ماحامبەتتىڭ سوڭىنا ورىس وتارشىلارى مەن حالىق مۇددەسىن ساتقان بي-سۇلتاندار شام الىپ تۇسەدى. جاڭگىر حان اڭعا شىعادى. ماحامبەت حان نوكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالادى. جاڭگىر مەن ماحامبەت وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن اشىق ايتىپ، ۇزاق ءسوزتارتىستان كەيىن جاڭگىر باتىردى جونىنە جىبەرەدى.

حاننىڭ بالقى، گەكە سياقتى جاندايشاپتارى جىبەرگەن جاۋىزداردىڭ قولىنان ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەسىل ەر قازا تابادى.

ات جىگىتتىڭ مايدانى،
قىلىش-جاننىڭ دارمەنى،
ءولىم-حاقتىڭ پارمەنى
اتاقتى ەرمەن بىرگە ولسە
جىگىتتىڭ بولماس ارمانى...

بۇل ءوزى «ماحامبەت» وپەراسىنىڭ ءتورتىنشى، اقىرعى كورىنىسى. ياعني فينالى. وسىنداعى «ورىس وتارشىلارى مەن حالىق مۇددەسىن ساتقان بي-سۇلتاندار» دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار. ويتكەنى، ماحامبەت حان بولعانى ءۇشىن قاسارىسىپ جۇرگەن جوق، بي-سۇلتان بولعانى ءۇشىن بويىن اۋلاق سالىپ جۇرگەن جوق. سول ورىس وتارشىلارىنىڭ قول-شوقپارى بولعانى ءۇشىن، سولارعا قۇلدىق ۇرىپ، حالقىن، جۇرتىن ويلاماعانى ءۇشىن كۇرەسىپ، تۇپكى ويى — ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ قامى ءۇشىن باسىن وققا تىككەن ادام. ۇلتتىڭ ۇلى ماحامبەتى بولاتىندىعى دا سوندىقتان.

ماحامبەت وتەمىسوۆكە دە، اباي قۇنانبايەۆقا دا قاتىستى ءبىر دەرەكتى كەلتىرسەك ارتىق بولمايدى. ءسابيت مۇقانوۆ «تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ» ون بەسىنشى تومىندا تاريحي-ەتنوگرافيالىق شولۋ جاساي وتىرىپ، مىناداي ويدى العا تارتادى: «ارعى تەگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگە ساكتارعا، گۇندەرگە ۇشتاساتىن قازاقتاردىڭ مادەنيەتى، مىڭداعان جىلدار بويىنا ساراڭ، شابان وركەندەپ كەلگەنى ءمالىم. وعان بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءبىزدىڭ ەلگە ساياحات جاساپ كەلگەن گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ @ ، جۇڭگو، ريم ساياحاتشىلارىنىڭ، سوڭعى مىڭ جىلدىڭ الدى-ارتىندا ءبىزدىڭ دالاعا جولاۋشىلاپ كەلگەن رۋمنىڭ /ۆيزانتيا/، ارابتىڭ، يراننىڭ، تاعى باسقالاردىڭ قالدىرعان جازۋلارىنا قاراعاندا، بۇرىنعى ساك، ماسساعات، گۋن، سارمات اتالاتىن كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىسىنان قازاقتاردىڭ تۇرمىس ايىرماشىلىعى از بولعاندىعى ءمالىم.

XV عاسىردىڭ اياعىندا، XV1 عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن جانە دۇنيە جۇزىنە ايگىلى «تاريحي راشيدي» كىتابىنىڭ اۆتورى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوز تۇسىنداعى كوشپەندىلەردىڭ ءومىرىن سيپاتتاعاندا: «ءبىز دالالىق تۇرعىندارمىز. بىزدە تاڭدانارلىق ەرەكشە قىمبات نارسەلەر جوق. ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز — جىلقى. ونىڭ ەتى — ازىعىمىز، تەرىسى — كيىمىمىز. ءبىز ءۇشىن تاتىمدى سۋسىن — جىلقى سۇتىنەن جاسالاتىن قىمىز. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە باۋ-باقشا دا، قىسقى، جىلى ۇيلەر دە جوق. ءبىزدىڭ كورەر قىزىعىمىز مال باعۋ عانا»، — دەيدى.

1. گەرودوت — ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ءتورت جارىم عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن، ءوز زامانىندا «تاريحشىلاردىڭ اتاسى» اتالعان گرەك عالىمى. ونىڭ توعىز كىتاپتان قۇرالعان تاريحى، ءبىزدىڭ داۋىردەن بۇرىنعى مىڭ جىلدىڭ ىشىندە ورتا تەڭىز توڭىرەگىندەگى جانە پارسى مەن ەللان /گرەسيا/ اراسىندا بولىپ، كوپ جىلعا سوزىلعان سوعىستى باياندايدى.

2. مۇحاممەد-حايدار دۋلاتي /1499-1551 قازاقتىڭ دۋلات رۋىنان شىققان عالىم. ول ءبىلىمدى بۇحارا مەدرەسەسىنەن الىپ، كەيىننەن سامارقاننىڭ كوكوردا اتالاتىن حاندارىنىڭ حانى ءراشيدتىڭ باس ءۋازىرى قىزمەتىن اتقارعان. سونىمەن قاتار «تاريحي-راشيدي» دەپ اتالاتىن كولەمدى عىلىمي ەڭبەك جازعان. ول ەڭبەك ەكىگە بولىنەدى: بىرىندە — راشيد حاندىعىنىڭ تاريحى تۋرالى باياندالادى دا، ەكىنشىسى — مۇحاممەد-حايداردىڭ اتا-باباسىن جانە ءوز ءومىرىن سيپاتتايتىن مەمۋارى.

بۇل ارقىلى قازاق دەگەن حالىقتىڭ تۇرمىسى — كوشپەلىلىك، باعاتىنى — مال، مادەنيەت دارەجەسى حالقىنىڭ جۇزدەن توقسان سەگىز پايىزى ساۋاتسىز، ۇلتتىق ءباسپاسوزى، مەكتەبى ت.ت. جوق، ارتتا قالعان ەل بولعانىن ايتپاق ءسابيت مۇقانوۆ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ الىپ بەرگەن تەڭدىگىن ايتۋ ءۇشىن كەلتىرگەن. قالاي دەسەك تە، مۇندا شىندىق جوق دەۋگە بولمايدى. ءبىراق، اسىرا سىلتەۋشىلىك زاماندا تەك وسىلاي ايتىلۋ ءۇردىس ەدى. قازىرگى تاۋەلسىزدىك العان ۇرپاق مۇنى وقىسا جاعاسىن ۇستاپ سەنبەس ەدى.

سولاي دەسەك تە، ءسابيت مۇقانوۆ «جازبا ادەبيەتى بەلەستەرى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا: «التىن وردا» دەگەن ەدىل بويىندا حش عاسىردان باستاپ قۇرىلعان اكىمشىلىك ولكەسىندەگى حالىقتاردىڭ ىشىندە، تاتاردان سوڭعى ەڭ مولى قازاق رۋلارى بولعانعا ۇقسايدى. وعان كەلتىرىلەتىن ەڭ سەنىمدى دالەلدىڭ ءبىرى، وسى وردانىڭ العاشقى حانى — شىڭعىس ۇلى جوشىحان ولىگىنىڭ قازاقتىڭ ۇلىتاۋ اتالاتىن مەكەندە جەرلەنۋى.

«التىن وردا» حاندارىنان يسلامدى ءبىرىنشى بولىپ قابىلداعان — جوشىنىڭ /1273/ جىلى ولگەن/ بالاسى بەرەكە /بەرەكە — 1286 جىلى ولگەن/ حان. ودان كەيىن بۇل ءدىندى ەدىل بويىنا، ورتا ازياعا، كاۆكازدىڭ كەيبىر حالقىنا، قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تاراتقان وزبەكحان /1263 جىلى ولگەن/.

«التىن وردانىڭ» سوڭعى حانى توقتامىس شامامەن 1300-1406 جىلدارى اراسىندا جاساعان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ زەرتتەۋىندە توقتامىس بۇيرىق-جارلىقتارىن كونە تۇركى تىلىندە اراب ارپىمەن جازعان.

ال، «اباي (يبراھيم) قۇنانبايەۆ (1845-1904)» زەرتتەۋىندە: «قۇنانباي ءدىنشىل ادام بولعان. ول سول كەزگە دەيىن كوشپەلى قازاق اۋىلدارىنىڭ اراسىنا بىرتىندەپ تاراپ كەلگەن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋگە تىرىسقان، ناماز وقيتىن، ورازا تۇتقىزۋ، داۋلەتتى ادامدارعا زەكەت تولەتۋ سياقتى ءدىن شارتتارىن وزىنە باعىنىشتىلارعا كۇشپەن تاراتپاق بولعان. وسى ماقساتپەن ورتا ازيانىڭ ءدىندار قوجالارىن، تاتار مولدالارىن قاراماعىنداعى اۋىلدارعا تاراتىپ، ولاردىڭ بالالارىن مىندەتتى تۇردە مۇسىلمانشا وقىتتىرادى. سونداي قوجا-مولدالاردى ءوز اۋىلىندا دا ۇستاپ، ءوز بالالارىن، ولاردىڭ ىشىندە ابايدى عابيتحان ەسىمدى تاتار مولداسىنا ساباققا بەرگەن.

مولدادان ءۇش-تورت جىل وقىعان ابايدىڭ ساباققا زەرەكتىگى بايقالعان سوڭ، اكەسى سەمەي قالاسىنداعى مۇسىلمان يمامى احمەت ريزانىڭ مەدرەسەسىنە اپارىپ وقۋعا ورنالاستىرادى. ول — «مۇتاكالليمين» اتالاتىن ءدىن ساباقتارىنا تاريح، پوززيا، ماتيماتيكا، فيلوسوفيا، دۇنيەلىك ءبىلىم سالالارىن قوسا وقىتۋدى قاجەت دەپ تاپقان اعىمنىڭ وكىلى بولادى»، — دەپ جازادى. بۇل كەڭەس كەزىندە كەرتارپالىق بولىپ سانالسا، ال بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل ءۇشىن قۇندى دەرەك. سول سياقتى ماحامبەت وتەمىسوۆ تۋرالى قۇندى دەرەكتەر بار.

عالىم قاجىم جۇمالييەۆ «ماحامبەت» /1804-1946 جج/ اتتى مونوگرافيا جازدى. بۇل ماحامبەتتانۋ عىلىمىنىڭ باستاۋ كوزى ەدى. 1948 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنان جارىق كورگەن بۇل كىتابىنىڭ كىرىسپەسىندە، عالىم:

«ماحامبەت وتەمىس ۇلى قازاق حالقىنىڭ ح1ح عاسىر باس كەزىندەگى ءىرى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى، ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرى شارۋالار كۇرەسىمەن بايلانىستى. بۇل كۇرەس كادىمگى قازاقتىڭ قالىڭ ەڭبەكشىلەرىنىڭ ىشكى، تىسقى قاناۋشىلارىنا قارسى كوتەرىلگەن يساتاي تايمان ۇلىنىڭ باستاعان كوتەرىلىسى بولاتىن.

يساتايدىڭ ءارى جان دوسى، ءارى اقىلگوي دەم بەرۋشىسى، جالىندى اقىن ماحامبەت وسى ۇلى كوتەرىلىسكە باستان اياق قاتىسقان ادام. ول جاي عانا قاتىسىپ قويعان جوق، تاريحتا ءمانى زور سول كۇردەلى قوزعالىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە كوسەمىنىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان دا مۇنى كەيدە يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ كوتەرىلىسى دەپ اتاپ كەتكەن، — دەپ جازادى.

ابايتانۋ ماسەلەلەرىن عىلىمي اينالىمعا العاش تارتىپ، عىلىمي تالداۋ جاساعان مۇحتار اۋەزوۆ «ماحامبەت» /1803-1845جج/ تۋرالى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: وتەمىس ۇلى ماحامبەت يساتاي قوزعالىسىنىڭ، ەڭ ءىرى ادامىنىڭ ءبىرى، يساتايدىڭ ناعىز قاندى كويلەك جولداسى ەدى.

تۋىسى بەرىش رۋىنان. اتاسى - وتەمىس. ونىڭ اتاسى — ءقۇلمالى. ءمالى دەگەن، قازاققا ءبىر سوعىستا قولعا تۇسكەن تۇتقىن ەكەن.

بەرىش ىشىندە تۋماس دەگەندەر ەنشىلەس، تۋىسقان عىپ اكەتكەن. ءمالى تۇقىمى وزدەرىن پارسى پاتشاسى نادىرشەنىڭ ءناسىلىمىز دەيدى ەكەن.

ءقۇلمالى كەيىن ءوسىپ ءبىر بولەك ەل بولعان. ورنىققان مەكەنى: گۋريەۆ ۋيەزى، تايسويعان دەگەن جەر.

قازاق ءىشى ءقۇلمالى تۇقىمىنان بي دە، باتىر دا، شەشەن دە شىققان دەپ، بۇلاردىڭ ءتۇبىن زاتتى دەسەتىن بولسا كەرەك.

وتەمىس ايشۋاق، بوكەي دەگەن كىشى ءجۇز حاندارىنىڭ تۇسىندا قابىرعالى بي اتانعان،- دەپ تالدايدى. اسىلىندا، مۇحتار اۋەزوۆ ماحامبەت وتەمىسوۆ شىعارماشىلىعىن تەرەڭ دە، جان-جاقتى زەرتتەۋگە دەن قويعاندىعى كورىنەدى. ويتكەنى، ماحامبەتتانۋ ماسەلەلەرى جونىندە، قالاي زەرتتەۋ كەرەك، نەنى العا ماقسات ەتىپ قويۋ كەرەك، جالپى ماحامبەتتىڭ ادەبيەتتەگى ورنى قانداي، قانداي تۇلعالى اقىن، وسى توڭىرەگىندە جوبا-جوسپار جاساپ وعان ەرەكشە زەيىن قويعان. ءبىراق ۋاقىت دەگەن پاتشا ويعا العانىڭنىڭ ءبارىن ۇلگىرتە مە؟ سوندىقتان، مۇحاڭ ۇلى ابايدىڭ ءوزىن زەرتتەۋدى تولىق اياقتالماي كەتتى. ۋاقىت، زامان، ءداۋىر، قوعام، ساياسات وعان مۇرسات بەرمەدى. دەگەنمەن دە، ماحامبەتتانۋ ماسەلەلەرىنە ۇلكەن جول سالىپ كەتكەن عۇلاما عالىم.

ماحامبەتتى تالاي-تالاي ۇلى تۇلعالار زەرتتەۋگە شىنايى بەرىلسە دە، ونىڭ ساياسي تاعدىرىن قالاي زەرتتەپ، قاي باعىتتا سارالاۋعا كوپ ويلاندى. ويتكەنى، ماحامبەت جىرلارى ۋاقىت اعىمىنا سىيمايتىن، ءداۋىردىڭ ماڭدايىنا قونعان ۇلاعاتتى دا، كۇرەسكەر تۋىندىلار ەدى. سول كۇرەسكەر اقىن ەكەنىن ىشتەي سەزىپ، ول تۋرالى مونوگرافيا جازعان الىپ تۇلعالاردىڭ ءبىرى — ءسابيت مۇقانوۆ. سابەڭ «ماحامبەت وتەمىس ۇلى» /1803-1845/ اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: 1801 جىلدان باستاپ كۇنباتىس قازاقستاندا، ەدىل مەن جايىق وزەنىنىڭ اراسىندا قۇرىلعان «بوكەي ورداسى» تۋرالى، ونى باسقارعان حاندار: بوكەي، سىعاي، جاڭگىر ۇشەۋىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قالاي ساتۋى تۋرالى، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ولارعا قانداي قادىر-قۇرمەت كورسەتۋى تۋرالى جوعارىدا ايتىلدى.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ءوز قولىندا — گۋبەرناتور اندرەيەۆسكييدىڭ ۇيىندە تاربيەلەنىپ، ۆوەننوە ۋچيليششەدەن مونارحيستىق رۋح الىپ شىققان جاڭگىر حاندى، پاتشا ۇكىمەتى ورىس كنيازدارىنىڭ دارەجەسىندە ۇستانعانىن، جاڭگىر «قازاقى» حاندارداي ەمەس، روسسيا پاتشاسىنىڭ سالتاناتىمەن تۇرۋعا تىرىسقانىن، سوندىقتان ونىڭ حالىقتى قاناۋى وتە وكتەم بولعاندىعىن دا جوعارىدا ءبىراز باياندادىق، — دەپ باستاپ، ح1ح عاسىردا حالىقتىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسىن سيپاتتايتىن پوەزيادا ماحامبەت جىرلارىنىڭ ورنى ەرەكشە. ەڭ الدىمەن، ح1ح عاسىردا حالىق كوتەرىلىسىنە نايزا مەن قالامىن بىردەي بەلسەنە جۇمساعان اقىن جوق دەۋگە بولادى، كوتەرىلىستى جىرلاۋشى وزگە اقىنداردان، مۇنداي ءارى ءىستىڭ، ءارى ءسوزدىڭ قاجىماس قايراتىن ازىرگە كەزدەستىرمەيمىز، وزگە اقىندار ەڭ جاقسى دەگەندە كوتەرىلىستىڭ جىرشىسى عانا».

بۇدان ءارى، ەكىنشى دەيدى، ءسابيت مۇقانوۆ: يساتاي — ماحامبەت كوتەرىلىسى، ارينە، ساياسي پروگرامماسىز، حالىقتىڭ ستيحيالىق كۇرەسىنىڭ ءبىرى، سوندىقتان ماحامبەت جىرلارىندا دا ايقىن ساياسي پروگرامما جوق. سوندا دا ماحامبەت جىرلارىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى، ستيحيالىق كۇرەس ۇشتاسا، شيەلەنىسە كەپ، ساياسي سانالى كۇرەسكە سوعاتىنىن دالەلدەيدى، — دەپ جازدى. ساياسي ساپالى كۇرەسكە سوعاتىنىن دالەلدەيدى دەۋىندە ۇلكەن ءمان بار. بۇل شىنىندا دا ساياسي سانالى كۇرەس ەدى. سانالى ساياسي كۇرەس بولاتىنى، ماحامبەت قازاق حان-سۇلتاندارىنا قارسى ەمەس، ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇلدىعىندا بولىپ، ورىس بوداندىعىنا اينالعان حان-سۇلتاندارعا قارسىلىق.

ءۇشىنشى دەيدى، ءسابيت مۇقانوۆ: ءۇشىنشى — ارينە، ماحامبەت جىرلارىندا، ماحامبەتتەن بۇرىن جاساعان اقىنداردىڭ ماحامبەتتەن بۇرىن جاساعان باتىرلار تۋرالى، ولاردىڭ قايراتتارى تۋرالى ايتىلعان جىرلاردان كەزدەسەتىندەرى بار، ماسەلەن، ماحامبەتتىڭ بايماعامبەت سۇلتانعا ايتقان قايراتى ەدىگە باتىردىڭ توقتامىس حانعا ايتقان قايراتىمەن ءبىر سارىنداس، جولىنا جولى، سوزىنە ءسوزى ءدال كەلەدى. بۇدان ماحامبەتتىڭ اقىندىعى تومەندەمەيدى، ماحامبەت بۇرىنعىلاردان الدى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولمايدى. جالعىز ماحامبەت ەمەس، اۋىز ادەبيەت اقىندارىندا وزىنەن بۇرىنعى اقىندار جىرىنان ءوز جىرلارىنا، رەتىنە قاراي، كەسەكتەپ پايدالانۋ از كەزدەسپەيدى. بۇل ادەت بۇقاردا دا، دۋلاتتا دا، شورتانبايدا دا، باسقالاردا دا بار،- دەپ جازادى. بۇل جەردە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنە قوسىلماي، قارسى كەلىپ، كەمشىن ويلارىن ورتاعا سالۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، بۇل «ادەت» ەمەس، ەكىنشىدەن ءجىتى كوزبەن قاراپ، عىلىمي تۇرعىدا تارازىلاساق ماحامبەت جىرلارى بۇحاردىڭ دا، دۋلاتتىڭ دا، شورتانبايدىڭ دا ولەڭدەرىنەن، ءتىپتى، باسقاشا — بۇحار دا ءوز الدىنا، دۋلات تا ءوز الدىنا، شورتانباي دا ءوز الدىنا، ال ماحامبەت تىپتە باسقاشا باعىتتاعى اقىن. بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ۇلى تۇلعالار.

حالەل دوسمۇحامەد ۇلى «ماحامبەت باتىر» دەگەن جازباسىندا: يساتايدىڭ جولداستارىن، ونىڭ ىشىندەگى ماحامبەت سەكىلدى باستىقتارىن ۇستا دەگەن وكىمەتتىڭ قاتتى بۇيرىعى شىققان. ماحامبەت ەل ىشىندە جۇرە المايتىن بولعان. ماحامبەت اقىرى ۇستالاتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ باي ۇلىنىڭ ادامدارى باسى ءۇبى، بايناق دەگەندەر بولىپ ماحامبەتتى زورلاپ بايماعامبەت سۇلتانعا الىپ بارادى. بايماعامبەتتەن وكىمەتكە ۇستاپ بەرمەيتىن قىلىپ، ەل ىشىندە جۇرە بەرۋگە رۇقسات الىپ بەرەدى. بيلەردىڭ ءسوزىن قابىلداعان سوڭ، بايماعامبەت باتىردى ۇيىنە شاقىرىپ تانىسادى. باتىر ۇيگە قارۋ-جاراعىن تاستاماي كىرەدى. بايماعامبەت باتىردان «بىر-ەكى اۋىز ولەڭ ايتىڭىز» دەپ ءوتىنىش قىلادى. «مەنىڭ ءسوزىم سىزگە جاقپاس» دەپ باتىر ايتا قويمايدى. بايماعامبەت قايتا-قايتا ءوتىنىش قىلادى. سوندا ماحامبەت يساتايدى جوقتاپ، بايەكەنى بوقتاپ، بەلگىلى ولەڭىن ايتادى، — دەپ جازدى. بايماعامبەت سۇلتاننىڭ جاس جاندايشاپتارى اشۋعا باسىپ، ماحامبەتكە تاپ بەرگەندە، سۇلتان تورەلىگىن جاساپ، ولاردى توقتاتىپ: «بۇلاي ايتپاسا ماحامبەت باتىر بولا ما، باتىردىڭ ءسوزىن كوتەرمەسەم مەن حان بولام با»، — دەگەن ەكەن. بۇدان ءارى حالەل دوسمۇحامەد ۇلى: ماحامبەت ورالداعى تۋىستارىنىڭ اراسىندا جۇرەدى. وكىمەتكە، حاندارعا قارسى ەلدى ازعىرۋىن قويماسا كەرەك. ءبىر كۇنى ۇيىنە ءبىر بولەك ادام مەن دوسى ىقىلاس دەگەن كىسى كەلەدى.قوناق بولىپ وتىرىپ ىقىلاس ماحامبەتتىڭ ءوز قىلىشىمەن باسىن كەسىپ الادى. ىقىلاستىڭ رۋى تاما، جابا بولىمىنەن، تۇقىمدارى وسى كۇنى ورال ۋەزىندە ءبورىلى بولىسىندا. ىقىلاستى ازعىرىپ ولتىرۋگە جۇمساعان بايماعامبەت دەپ ايتادى-مىس. باتىردىڭ باسىن اپارىپ بەرگەندە بايەكە ىقىلاسقا ايتىپتى-مىس: «ءولتىر دەپ جىبەرگەن جوق ەدىم، تىرىلەي ۇستاپ اكەل دەپ ەدىم، باسىن الىپ كەت»، — دەپ امىرلىك جاساعان ەكەن. قالاي دەسەك تە، ماحامبەت ارقىلى بايماعامبەت سۇلتان ارقىلى ماحامبەت تە ۇلكەن وقيعاعا اينالىپ، ۇلى تاريحقا ەنگەن اقىن.

جازۋشى ساكەن ءجۇنىسوۆ «قارويداعى سوڭعى كۇن» اتتى كينوپوۆەسىندە ماحامبەتتىڭ ءۇنىن بەرىپ، «مەن تۇسىمدە، بۇرىن ايتپاعان، ءبىراق كوڭىلىندە جۇرەتىن ءبىر ولەڭدى كەلتىرەدى:

«اۋەلى كاسپيي تەلەگەي،
اعىل دا تەگىل تەڭىزدەي،
ەدىل مەن جايىق بويىنداي،
سۋالماي اعار سەل بولدىق.
ەتەك-جەڭى كەڭ بولدىق.
بوكەيلىك تۇتاس ەل بولدىق.
جۇرە كەلە ءبولىنىپ،
بۇرىنعىدان كەم بولدىق.
بىرتە-بىرتە سوڭىنان
بىلتەلەنىپ سوگىلىپ،
بىر-بىرىمەن سوعىسقان
ساتىر دا سۇتىر سەڭ بولدىق.
داريعا-اي، شىركىن، اقىرى
باتىستان سوققان بەتكە ۇرىپ،
تەرىستەن سوققان كوتكە ۇرىپ،
جات جەرلىك جەلگە جەم بولدىق.
ءمۇجىلىپ، كەمىپ، جەلىنىپ،
اقىرەت كەبىن سۇيرەتكەن
اياداي كوردە جالاڭبۇت
حان مەن قارا تەڭ بولدىق.
سونىمەن، كانە، نە بولدىق؟!
سونىمەن، قازاق، نە بولدىق؟»
بۇدان سوڭ ءبارى قوسىلىپ:
«اقىرەت كوردە جالاڭبۇت
حان مەن قارا تەڭ بولدىق» —

دەپ جازادى. كينوپوۆەستىڭ فينالىندا: «كىشكەنتاي» سياقتى كۇيدىڭ فينالىندا، قاڭقالاردىڭ فونىندا ماحامبەتتىڭ ولەڭ جولدارى تيتردا جازىلا باستايدى:

ەدىل ءۇشىن ەگەستىك،
جايىق ءۇشىن جانداستىق،
قيعاش ءۇشىن قىرىلدىق،
تەپتەر ءۇشىن تەبىستىك،
تەڭدىكتى، مالدى بەرمەدىك،
تەڭدىكسىز مالعا كونبەدىك.
سو سەكىلدى اسقان قايراتتان
ويلاشى، قانە، نە تاپتىق؟!
ويلاشى، ۇرپاق، ويلاشى،
وي تۇبىنە بويلاشى، —

دەپ اياقتايدى. جاڭگىر حان بولسىن، بايماعامبەت سۇلتان بولسىن، يساتاي باتىر بولسىن، ماحامبەت اقىن بولسىن ءبارىنىڭ ورتاق قايعىسى: ەلدى ەل ەتۋ، حالىقتى حالىق ەتۋ، جۇرتتى جۇرت ەتۋ. قازاق حالقىن ساقتاۋ، ۇلتتى ساقتاۋ. قازاقتى بولاشاق ۇرپاققا امانات ەتىپ تاپسىرۋ. ازات ەتۋ. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس. ءبىراق، ءارقايسىسىنىڭ كۇرەس جولى ءارتۇرلى، ءارقيلى. كەيدە ءبىر-بىرىن تۇسىنەدى، كەيدە بىر-بىرىنە قاراما-قايشىلىقتا كەلەدى. قالاي دەگەنمەن دە ءارقايسىسىنىڭ تاريحتاعى ورنىن، ءارقايسىسىنىڭ تاريحتا جىبەرگەن كەمشىلىگىن اراجىگىن اجىراتا وتىرىپ، ءادىل باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن دە تەرەڭ دە، جان-جاقتى زەرتتەۋ — ءبىزدىڭ پارىزىمىز، بولاشاق ۇرپاقتىڭ بورىشى. پاراساتتى پايىمداۋ، بايسالدىلىقپەن تاريح تارازىسىندا ولشەۋ — بۇگىن مەن ەرتەڭنىڭ ءىسى، بولاشاق پەن كەلەشەكتىڭ ەنشىسىندە. بۇل ءبىر ءتۇبى تەرەڭ جاتقان شىندىق پەن اقيقاتتار.

اقىن مۇحتار شاحان ۇلى دا «ماحامبەتتىڭ سوڭعى ءسوزى» دەگەن ولەڭىندە:

مەن تۇسىمدە زورلىق كوردىم،
قورلىق كوردىم عالامات
ءبىر تانىس قول سوعىپ ءوتتى الدەكىمدى پانالاپ،
زۇلىمدىقتىڭ جاسىرىنىپ كەلەتىنى جامان-اق،
يىعىمنان ۇشقان باسىم كوكىرەگىمنەن دومالاپ،
بارا جاتتى اتامەكەن اقجايىقتى جاعالاپ،
جۇرەگىمنەن اققان قانعا بويالىپتى بار الاپ.
ءجا، بۇل ءتۇسىم تەگىن ەمەس مىنا سويقان زاماندا
تىرشىلىكپەن قوشتاسار ءسات جەتتى-اۋ دەيمىن ماعان دا.
قوشتاسار ءسات جەتتى-اۋ دەيمىن، تۋعان ەلىم،ەڭسەلىم؟!
بوستاندىققا شاقىرىپ ەم، —

دەپ جىرلاي كەلە، تەرەڭ اقىندىق پايىممەن تۇيىندەيدى:

تۋعان ەلىم،
قۇدىرەتىمسىڭ اڭساعان،
الدان جارقىن كۇن شىققانشا
كەسكىنىڭدى كورمەيىنشى شارشاعان،
پاسىق ويلار تۇنشىققانشا،
دۋلىعانى قاق جارىپ گۇل شىققانشا
جەر استىنان قاراپ جاتام مەن ساعان.

ماحامبەت وتەمىسوۆ قالاي ايتساق تا، قانداي قارىممەن قۇلاشىمىزدى جايىپ ايتساق تا، تاۋ شىڭىنداي، اسپان كىندىگىندەي، جەردىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندەي قول جەتكىزبەس تۇلعا. ماحامبەتتىڭ باستى تۇلعا بولۋى — بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس، ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ باسىندا تۇرعان، سەمسەر-قىلىشتاي، وتكىر الماستاي باتىر دا، اقىن دا، ازامات تا بولعان ۇلتتىق ۇلى تۇلعا.

«اقىرعى ايقاس نەمەسە ماحامبەتتىڭ ءولىمى» اتتى ماقالاسىندا، اقىن ماقسۇت نەتالييەۆ: «يساتاي — ماحامبەت! بۇل ءسوز ەل جادىندا باياعىدا-اق جاتتالىپ، افوريزمگە اينالىپ كەتكەلى قاشان! بىرىنەن-بىرى اجىراماس قوس تۇلعا! يساتايسىز — ماحامبەت، ماحامبەتسىز — يساتاي جوق!

«يساتاي — باسشى، مەن — قوسشى» دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەكى تارلان ءبورىنىڭ ەسىمدەرى قازاق تاريحىنىڭ ەرلىك تاريحىندا دا بىر-بىرىنەن اجىراماي، تۇتاس جازىلادى جانە تۇتاس وقىلادى: يساتاي — ماحامبەت! — دەپ جازىپ، ويىن بىلاي تۇيىندەيدى: يساتاي — ماحامبەت! بۇل ەگىز ەسىم ماڭگىلىك ەل جادىندا ساقتالىپ قالدى. 1991 جىلى يساتاي تايمان ۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولۋىن تويلاعان تاۋەلسىز ەل ەندى جىر سۇڭقارى — قايسار اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ 200 جىل تولاتىن مەرەيتويىن يۋنەسكو-نىڭ قولداۋىمەن اتاپ وتكەلى وتىر. ول دا اباي سىندى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ابىرويى!»

شىنىندا دا ماحامبەت وتەمىس ۇلى اباي-سىندى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ابىرويى بولۋىمەن بىرگە، احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي اباي ادەبيەتىمىزدىڭ باس اقىنى بولسا، ماحامبەت — ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باس اقىنى. مەن بۇل ويدى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە ءدال وسى ويدى عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ الدىنا تارتقانمىن. اكادەميكتەر سەرىك قيرابايەۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ باستاعان عالىمدار شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، جۇماعالي ىسماعۇلوۆ، سارا كۇزەمبايەۆا، ايگۇل ءىسماقوۆا، باقىتجان ازىمبايەۆا، سەرىكقازى قورابايەۆ، يسلام جەمەنەي-سىندى عالىمدار قوستادى. قازىرگى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باس اقىنى — ماحامبەت وتەمىس ۇلى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بۇل ماحامبەت ءۇشىن بەرىلگەن ارتىق تا، كەم دە باعا ەمەس. ماحامبەت وتەمىس ۇلى بۇل اتاققا لايىق تۇلعا.

زەرتتەۋشى عالىم ءمۇسىلىم بازاربايەۆ ءوزىنىڭ «ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» اتتى مونوگرافياسىندا: پوەزيا — ادەبيەتتىڭ كونە سالاسى، ءبىراق جاساعان سايىن جاسارا تۇسەتىن جاندى سالاسى. ەڭ تۇڭعىش ولەڭدى، نەمەسە ونى شىعارعان العاش اقىندى ەشكىم دە ىزدەپ تابا الماس! پوەزيا تاريحى ەسكى تاريح. كونە ەگيپەت پەن ەللادا، ريم، اراۆيا، پوەزيا جۇلدىزى تايماعان فارسى مەن تۇرىك جەرى... جۇڭگو مەن جاپونيا شايىرلارى ءوز الدىنا...

ولەڭ — ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشىپ، تالاي زاماندى، تالاي جاندى تاڭ قالدىرىپ كەلە جاتقان اسا بيىك، پاراسات كوزى، — دەپ جازادى. سول پاراسات كوزى — اباي مەن ماحامبەت. بۇدان سوڭ عالىم ءوز ويىن ءوربىتىپ: ءار زامان پوەزياسىنىڭ وزىنە لايىق كۇيى بار، وزىنە لايىق ءۇنى بار. ادام بالاسىنىڭ بۇكىل تاريح بويىنا ىلگەرى ءوسىپ دامۋى قانشالىقتى تىنىمسىز، تولاسسىز ءجۇرىپ جاتقان پروسەسس بولسا، كوركەم بەينە جۇيەسىمەن ويلاۋ، دۇنيەنى وبرازبەن تانىپ بايانداۋ، سۋرەتتەۋ ونەرى دە توقتاۋسىز دامىپ، جاڭالانىپ، جاقسارىپ كەلە جاتقان قۇبىلىس. قوعامدىق سانانىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە كوركەم ادەبيەت قاي عاسىردا بولسا دا، سول زامانعى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن قاتىناسىن، وي-ارمانىن، دۇنيە تانىمىن بايقاتپاق. سونىڭ ىشىندە پوەزيانىڭ عانا قۇدىرەتى كەلەتىن، تەك ولەڭ عانا ايتا الاتىن تەبىرەنىس بار. ول — زامان كۇيى، تىرشىلىك ەتكەن جاننىڭ مۇڭى مەن زارى، ىشكى وي-سەزىمى، ارمانى، كۇيىنىشى مەن قۋانىشى، — دەپ جازادى. پوەزيا تىم كونە، تىم ەسكى ەكەنى راس. پوەزيانى اباي مەن ماحامبەت باستاماعانى ەجەلدەن بەلگىلى اقيقات. ءبىراق اباي دا، ماحامبەت تە جاڭا ءداۋىردىڭ پوەزياسىن باستاپ بەردى. ول — ۇلت بوستاندىعى، ۇلت تاۋەلسىزدىگى. قازاق حالقى ءۇشىن كۇرەس. ۇلتتىق داستۇرمەن باستاپ، جاڭاشىلدىققا جول اشقان تۇلعالار لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ: «كوركەمسۋرەت — ءتىلسىز پوەزيا، ال پوەزيا — كورىنبەيتىن كوركەمسۋرەت ەكەنىن جانىمەن دە، جۇرەگىمەن دە ۇعىنعان اقىندار. شىنىندا دا، عالىم ايتقانداي ءاربىر قوزعالىستاعى ءوسۋ، ءونۋ ۇستىندەگى ءتىرى ورگانيزم سياقتى ادەبيەت پەن كوركەمونەر جايىن زەرتتەگەندە ونىڭ وتكەنى مەن قازىرگىسىن، بولاشاعىن ياعني بۇكىل دامۋ ەۆوليۋسياسىن تولىق الىپ قاراپ، زەرتتەۋ، وعان ءادىل باعا بەرۋ — ۋاقىت ۇستەمدىگى.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنان بەرگى داۋىردە جازعان ەڭبەكتەرىن ىرىكتەپ، «تاۋەلسىزدىك ءورىسى» اتتى ەكى تومدىعىن جاريالاعان اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ «ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بەل-بەلەستەرى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «ابايتانۋ — قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ەڭ كوپ زەرتتەلگەن ءونىمدى سالاسىنىڭ ءبىرى. اقىن شىعارمالارىنىڭ العاش باسپا ءسوز بەتىندە جارىق كورىپ، وقىرمان جۇرەگىنە جول تابۋىنان باستاساق، ونىڭ بۇگىن ءجۇز جىلدان استام تاريحى بار. اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى عىلىمي ءمانى بار العاشقى وي-پىكىردىڭ جارىق كورۋى دە وسى عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستالادى. ءبىراق ابايدىڭ العاشقى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءاتى-جونى مەن ەڭبەكتەرى سوڭعى كەزگە دەيىن جابىق سانالىپ، ابايتانۋدىڭ العاشقى كەزەڭى اقتاڭداق كۇيىندە قالىپ كەلدى. تەك ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى جاعدايىندا عانا بۇل ماسەلەنى اشىق اڭگىمەلەۋگە مۇمكىندىك تۋدى، — دەپ جازدى. ابايتانۋ عىلىمى-سىندى ماحامبەتتانۋ ءىلىمى دە تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە جاڭا مازمۇنعا لايىق زەرتتەلۋى كەرەك.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ «التىن جىلعا» اتتى كىتابىنداعى «بايتەرەك» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «الەم حالىقتارىنىڭ ميفولوگياسىندا كوسموستىڭ مودەلى ەكى ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. ءبىرى — ۆەرتيكالدى دە، ەكىنشىسى — گوريزونتالدى قۇرىلىم. وسىنىڭ ەكەۋى دە قازاق ميفولوگياسىندا بار. گوريزونتالدى مودەلدىڭ كورىنىسىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كەزگەن قورقىت تۋرالى ءاپسانادان تابامىز. ولىمنەن قۇتىلۋ ءۇشىن باتىسقا دا، شىعىسقا دا، وڭتۇستىككە دە، سولتۇستىككە دە بارعان قورقىت بارلىق جەردە وزىنە قازىلىپ جاتقان كوردى كورىپ، ەڭ سوڭىندا سىرداريانىڭ قاق ورتاسىنا كەلىپ، تىنىم تابادى. سىرداريا وزەنى بۇل جەردە — كوسموستىڭ كىندىگى بولىپ كورسەتىلەدى دە، جارتىلاي گوريزونتالدى، جارتىلاي ۆەرتيكالدى مودەلدىڭ بەينەسى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ەجەلگى ميفولوگيالىق ۇعىم بويىنشا ۇلكەن وزەندەر — كوسموس بولىپ قابىلدانادى، ولاردىڭ باسى — جوعارعى الەم، ورتاسى — ورتاڭعى الەم، اياعى — تومەنگى الەم. مىنە، قورقىتتىڭ سىرداريانىڭ قاق ورتاسىنا كەلۋ سەبەبى وسى»، — دەپ تۇيەدى. مۇنداي ءۇش الەم تۋرالى ميفولوگيالىق تۇسىنىكتىڭ ساقتالعانى جونىندە شوقان ءۋاليحانوۆ جازعانىن ايتا كەلىپ، بۇكىل كوسموستىڭ تاعدىرى وسى اعاشپەن بايلانىستىرىلادى دەيدى. ول اعاش — بايتەرەك. ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى دە — بايتەرەك سيمۆولىنا اينالعان. قازاقتىڭ ۇلت بولۋى ءۇشىن، ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ ەل بولۋى ءۇشىن كۇرەسكەن قوس اقىنىمىز — اباي مەن ماحامبەت. مۇنارالارى بىرىنەن ءبىرى بيىك بولۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلمەگەن، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرۋ ءۇشىن حالقىنا بويىنداعى بار اسىل قازىناسىن بەرىپ وتكەن قوس بايتەرەك! ءبىز سول قوس بايتەرەكتەردىڭ جاپىراقتارىمىز، تەرەڭ تارتقان تامىرلارىمىز.

اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ءوزىنىڭ «ارنا» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ، ادەبي سىن جانە ەركىن ەسسەلەرىنىڭ جيناعىندا: اۋەزوۆشە ايتقاندا، تاكاپپار تالانتتاردىڭ ءبىرى عابيت مۇسىرەپوۆ ءوزى بىلاي دەدى: «اباي! رومانىن نەشە رەت قايتالاپ وقىسام — سونشا، ءاردايىم جاڭا ءبىر كوركەمدىك، بۇرىن وقىعاندا بايقالماي كەتكەن تەرەڭدىك تابام»، — دەيدى. اباي مەن ماحامبەت ولەڭدەرىن قايتالاپ وقىعان سايىن، تىلسىم دۇنيەدەي ويىڭدى جاڭعىرتىپ، جاڭا ءبىر جاڭالىقتى تاباسىڭ. كەرەمەت تە، عاجايىپ تەڭەۋلەردىڭ ءمانىن اشاسىڭ. قۇپيا دۇنيەنىڭ ىشىنە ەنىپ، سانالۋان ويعا جول تارتاسىڭ. قوس اقىننىڭ عاجاپتىعى دا وسىندا.

وسىنداي قۇپيا سىردى سەزىنگەن عالىم: اباي سەكىلدى، ماحامبەتتىڭ دە اسقان اقىندىق شەبەرلىگى شىندىقتى — زاتتى، قۇبىلىستى — الدىمەن ءوزى وبراز ارقىلى ءتۇيسىنىپ، كورىپ، تانىپ، سودان سوڭ وزگەلەرگە وبرازى ارقىلى ءتۇيسىندىرىپ، كورسەتىپ، تانىتۋىندا جاتىر.

«ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي...»

نە دەگەن اقىندىق كۇش، قۋات: الەكساندر بلوك ايتقانداي، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا «حاوس گارمونياعا كوشىپ»، كۇللى قيمىل مەن قۇبىلىس وپ-وڭاي ءبىر ىرعاققا ءتۇسىپ، تىرشىلىك تىپىرشي قالعان جوق پا؟ — دەپ تۇيەدى. بۇل دەيدى عالىم: «تۇماندى تەڭىز شەتىندەگى شامشىراقتاي جارقىراپ تۇرعان باعىت-باعدارى ؛ يدەيالىق نەگىزدە جاتقان ۇزىلمەس ارقاۋى؛ نايزاعايداي شاتىرلاپ تۇرعان ايبىندى دا ايدىندى رۋحى!.. وسى ولەڭدى وقىعاندا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا، قولىندا ايعا شاعىلىسقان اق نايزا، تاقىمىندا «ەلبەڭ-ەلبەڭ جۇگىرگەن» جۇيرىك ات، بۇلىڭ-بۇلىڭ بوزالا تۇندە بوز ادىردان «ەڭكۋ-ەڭكۋ» ەڭىسكە قاراي ەرەۋىلدەپ قۇلاي بەرگەن ەر ماحامبەت كەلەدى»، — دەي كەلىپ، اكدەميك زەينوللا قابدولوۆ سىنشى رەتىندە دە، عالىم رەتىندە دە، ادەبيەتشى رەتىندە، عىلىمي تۇجىرىم جاسايدى. بۇل تۇجىرىم قورتىندىنى اباي مەن ماحامبەت شىعارمالارىنىڭ باسىنا ۇلكەن ارىپپەن جازىپ قوياتىن، جازىپ قويعاندا تاسپەن قاشاپ، تاۋ بيىگىنە ءىلىپ قويارداي ءسوز ايتا بىلگەن. ۇلى جۇرەكتى قابدولوۆ: «ماحامبەتتىڭ ءار ءسوزى — قۇيىلعان قۇرىش، قورىتىلعان قورعاسىن. ونى وڭدەپ-جوندەيمىن دەپ جاسىتپاۋ كەرەك، — دەي كەلىپ، — ماحامبەت پەن ابايعا رەداكسيا جۇرمەيدى!، — دەپ تۇيەدى. بۇل قايتالانباس ۇلاعاتتى ءسوز، ۇلى ءسوز!

عۇلاما عالىم قاجىم جۇمالييەۆتىڭ 1948 جىلى جارىق كورگەن «ماحامبەت /1804-1846 ج.ج./» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «ماحامبەت پوەزياسى ءوزىنىڭ جانر جاعىنان دا زەرتتەۋشىلەردىڭ ايرىقشا كوڭىلىن اۋدارۋعا ءتيىس. ونىڭ كەيبىر ولەڭدەرىن ليرو-ەپيكالىق تۇرگە جاتقىزۋعا بولادى. ول ولەڭدەرىندە اقىن ءومىر قۇبىلىستارىن يساتاي باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىمەن بايلانىستى تاريحي شىندىق، ءوز قالپىندا سۋرەتتەلسە، سونىمەن قاتار وعان ءوزىنىڭ كوزقاراسىن، قاتىسىن، ول جاعدايدى ءوزىنىڭ قالاي سەزىنۋىندە كورسەتەدى.

ليريكالىق سەزىنۋگە بولەنە وتىرىپ وقيعانى بايانداۋ ليرو-ەپيكالىق جىرلارعا ءتان نارسە ەكەندىگى كىمگەدە بولسا ءمالىم»، — دەپ تۇجىرىمدايدى. عالىم ءوز ويىن دامىتىپ، ماحامبەت جىرلارىنىڭ ءبىر سالاسىن ليرو-ەپيكالىق تۇرگە دە جاتقىزادى.

ماحامبەتتىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن اتسالىسقان جىرلارىن زەرتتەي وتىرىپ، ماحامبەتتەن بۇرىنعى اقىندار قالاي جىرلادى دەگەن ساۋال كولدەنەڭ تۋىپ، ول اقىنداردى دا زەرتتەپ، ءبىرشاما قاراپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. وتكەندى ايتپاي بۇگىنگە باعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس. وتكەندى ولشەمەي بۇگىنگىنى تارازىلاۋ — ەكى ۇشتى ۇعىم تۋدىراتىنى انىق. سوندىقتان وتكەنگە بارلاۋ جاساپ، زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزگە ەنگىزدىك. بۇل دا ماحامبەت اقىننىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ەرەكشە ءبىرتۋار اقىن ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسسە كەرەك.

تاۋەلسىزدىك دەگەن ءسوز — قۇدىرەتتى دە، كيەلى ءسوز. ادام — تابيعاتتىڭ تاۋەلسىز جاراتىلىسى، ءتاڭىردىڭ ق ۇلى. تاۋەلسىزدىك دەگەن ءسوزدىڭ تۋۋىنا سەبەپكەر ادام مەن ادام اراسىنداعى كۇرەستەن باستالعان. بىرىنەن ءبىرى باسىم ءتۇسۋ، ءبىر ەلدىڭ ءبىر ەلگە تىزەسىن باتىرۋ سياقتى ادىلەتسىزدىكتەن تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىم دۇنيگە كەلگەن. ادام ءوزىن ءوزى قورعاۋ ءۇشىن، ءاربىر ۇلت، ءاربىر ەل، ءاربىر مەملەكەت بوستاندىقتا عۇمىر كەشۋ ءۇشىن تاۋەلسىزدىك اتتى قاسيەتتى ۇعىمعا مويىنۇسىنعان. سول تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ادامزات بالاسى سانالى تۇردە كۇرەسۋمەن كەلەدى. بىردە جەڭەدى، بىردە جەڭىلەدى، تەكە تىرەسكەن ماڭگىلىك كۇرەس.

سول كۇرەستىڭ باسىن، ارىعا بارماي-اق ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنان باستاۋدى ءجون كوردىك. بۇل كەزەڭنەن باستاۋعا تولىق نەگىز بار. پوەزيانى تۋ ەتىپ كۇرەسۋدىڭ باسى قازاق دالاسىندا اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ قۇدىرەتتى رۋحىنان باستالادى دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. ونىڭ الدىنداعى شامامەن ءبىزدىڭ زاماننان بۇرىن 2-مىڭ جىلدىقتىڭ سوڭى — ءبىزدىڭ زاماننان بۇرىنعى 1-مىڭ جىلدىقتىڭ باس كەزىندەگى زاراتۋشترا دەسەك، ول وسىدان شامامەن 30 عاسىرداي بۇرىن ەدىلدىڭ شىعىسىنداعى ۇلى تۇران جەرىندە، مال باققان سپيتاما جۇرتىندا كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلى پوۋرۋ شاسپاننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن، ادامزات تاريحىنداعى تۇڭعىش پايعامبار اقىن. ول وتىز جاسىندا الەمدى، جاراتقان جالعىز يە — احۋرا-مازدا قۇدايدىڭ ايان بەرۋىمەن اسقان ءاقىل-بىلىم يەسىنە اينالىپ، قۇداي اۋزىنان ەستىگەن ۇلى شىندىقتى جۇرتقا جەتكىزبەك بولادى دەپ جازادى دەرەكتەردە. زاراتۋشترانىڭ ءدىني ۋاعىزدارى، ولەڭمەن ايتىلعان دۇعالارى وزىنەن كەيىن بىرنەشە عاسىردان سوڭ عانا ەسكى پارسى تىلىندە يراندا قاعازعا تۇسەدى، اقىرىندا «اۆەستا» اتتى كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن75. «كۇنگە ماداق» جىرىندا «جاراتقان جالعىز يەمىزدەن ماڭگى جاساۋشى، جارىق سىيلاۋشى، كۇنگە تابىنامىز» دەپ تۇيەدى.

وسى زاراتۋشترادان باستاپ، قورقىت اتا (Vءىى— Vءىىى عاسىرلار)، ءابۋ ناسر ءال-فارابي (870— 950)، ماحمۇت قاشقاري (ءحى عاسىر)، ءجۇسىپ بالاساعۇنيعا (ءحى عاسىر) ۇلاسىپ، حالىق جىرلارىنان جىراۋلار داستۇرىنە جالعاسىپ، كەتبۇعا (ءحىى— ءحىىى عاسىر)، اسان قايعى (حV عاسىر)، قازتۋعان (حV عاسىر)، دوسپامبەت (حVءى عاسىر)، شالكيىز (1465— 1560)، جيەمبەت (حVءىى عاسىر)، اقتامبەردى (1675— 1768)، بۇحار جىراۋ (1684— 1782)، شال اقىنعا (1748— 1819) كەلىپ، ماحامبەت وتەمىسۇلىنا (1804— 1846) توعىسامىز. قايسى اقىندى الساقتا حالقىنىڭ قامىن، ەلىنىڭ ەلدىگىن، ءداستۇر-سالتىن العا قويىپ، قاراپايىم تىرلىكتەن بيىك ەتىپ جىرلاۋعا دەن قويعان. تۋىپ-وسكەن جەر تاعدىرى، تۋعان جەر مەن تۋعان ەل تاعدىرى تولعاندىرادى. سولاي دەسەكتە، تاۋەلسىزدىك ۇعىمدى العا تارتىپ، عاسىرلار الدىندا مىندەت ەتكەن اقىن — ماحامبەت وتەمىس ۇلى. وعان نىسامباي، دۋلات باباتاي ۇلى، قوبىلان ءبورىباي ۇلى، شەرنياز جارىلعاس ۇلى جالعاسىپ، جىراۋلار ءداستۇرىن تۇرماعامبەت ىزتىلەۋ ۇلى، جامبىل جابايەۆ، نۇرپەيىس بايعانين-سىندى تۇلعالار جىرلارىمەن زامانا الاڭىنا شىعىپ، ءوز كۇرەسىن باستايدى.

اراعا ءانشى اقىندار ءبىرجان سال (1834— 1897)، احان سەرى (1843— 1913)، بالۋان شولاق (1864— 1919)، ەستاي (1874— 1946)، جاياۋ مۇسا (1838— 1929)، اسەت (1867— 1923)، ءمادي (1880— 1921)، ۇكىلى ىبىراي (1860— 1932) باستاپ، كەنەن، نارتاي، شاشۋباي اقىندارعا كەلىپ باس قوسادى.

وسىناۋ زاماندار تۇرعىسىندا، وسىناۋ داۋىرلەر كەزەڭىندە اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلىنىڭ ورنى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ءبىر ءداۋىردىڭ باسىندا تۇرعان الىپ تۇلعا. بۇلاي سالالاپ، سارالاپ ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى — ءبىز، قازاق حالقى، تاۋەلسىزدىك جولىندا قانداي ساتىلاردان وتكەنىمىزدى اقىندار عۇمىرى مەن اقىندار شىعارماشىلىعىنىڭ ءۇنى، داۋسى ءوزى ايعاقتاپ تۇرعاندىعىنان ءبىرشاما حابار بەرۋ.

ابايدى وكشەلەپ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى (1858— 1934) كەلسە، تاۋەلسىزدىك ءۇنىن التى الاشقا ايگىلەپ كورسەتكەن تۇلعالار، الاش ازاماتتارى احمەت بايتۇرسىن ۇلى (1983— 1938)، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885— 1931)، ماعجان جۇمابايەۆ (1893— 1938)، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ (1893— 1920)، ءسابيت دونەنتايەۆ (1894— 1933) بولسا، ەندىگى تاۋەلسىزدىكتىڭ كوزدەرى، باستاۋ بۇلاقتارى ساكەن سەيفۋللين (1894— 1938)، ءىلياس جانسۇگىروۆ (1994— 1938) دەپ ايتۋعا تولىقتاي نەگىز بار.

ەكى مىڭ جىلدىق دالا جىرىندا تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىن دارالاپ ايتساق، ەڭ الدىمەن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ اسقاق داۋسى الدىمىزدان شىعارى ءسوزسىز. ويتكەنى، ماحامبەت اقىن ولەڭدەرىمەن بىرگە ءوزى دە تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسكەن اقىن. جەكە دارا تۇلعا. ماحامبەتپەن قاتار، بايتوق اقىن، شەرنياز جارىلعاس ۇلى، دۋلات اقىنداردىڭ دا تاۋەلسىزدىك جولىنداعى جىرلارى ءوز الدىنا ءبىر توبە دەرلىك.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا: «قازىرگىنىڭ تالاي ەلىن قايران قالدىراتىن وسىناۋ بايتاق كەڭىستى كەرنەگەن پوەزيالىق الەم، تەك قانا سۇلۋلىق پەن سەزىمنىڭ شەڭبەرىندە شەكتەلمەگەن. ول شارۋاشىلىقتىڭ جالىنىن لاۋلاتا بىلگەن. سودان دا بولار، قازاقتىڭ پوەزيالىق شىعارماشىلىعىندا مەيلىنشە تەرەڭ تانىمدىق قاسيەتتەر بار. سوندىقتان دا قازاقتىڭ ءداستۇرلى پوەزياسى ۇدايى فيلوسوفيامەن شەندەسىپ جاتادى»، — دەپ جازدى. تالاي ەلدى قايران قالدىراتىن زاراتۋشترانىڭ «كۇنگە ماداق» جىرىندا: «احۋرا-مازدا شاتتىققا بولەنسىن... ماڭگى جاساۋشى، جارىق سىيلاۋشى، تۇلپارلارى قاناتتى، كۇننىڭ شاپاعى — تابىنۋ مەن ماداققا، ب ا ق پەن داڭققا لايىق. جاراتقان جالعىز يەمىزدەي...» — دەپ جازىپ، «ماڭگى جاسايتىن كۇنگە»، «مەن كۇنگە قۇرمەت كورسەتەم»، — دەدى. ويتكەنى كۇننىڭ شاپاعى مەن شۇعىلاسىنا شومىلعان «جەر دە كيەلى»، «سۋ دا كيەلى»، «اۋليە رۋحىنىڭ بارلىق جاراتقاندارى كيەلى». سول كيەلى جاراتىلىستاردىڭ ءبارى دە تاۋەلسىز عۇمىر كەشۋى كەرەك. جاراتقان يەمىزدىڭ ءوزى بەرگەن جاراتىلىسىمەن، وزىنە لايىق تابيعاتىمەن، ءتاڭىر سىيلاعان از با، كوپ پە، عۇمىرىمەن ەشكىمگە باس يمەي، ەڭسەلى كۇيدە ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. ويتكەنى بۇل، ءتاڭىر سىيى. ءتاڭىر سىيىنىڭ ءبارى دە پوەزيالىق الەم. پوەزيالىق الەم اينالىپ كەلگەندە ءومىر ءپالساپاسى (فيلوسوفياسى).

ۇلى سارىندى جالعاستىرعان، ەسىمى اڭىزعا اينالعان ساق عۇلاماسى اناحارسيس:

مەنىڭ بار جامىلعىم —
ساقتىڭ شاپانى،
ەتىگىم — اياعىمنىڭ تەرىسى،
توسەگىم — كەڭ دالا،
تاڭعى اسىم مەن تۇستىگىم —
ءسۇت، ىرىمشىك جانە قۋىرداق،
سۋسىنىم — سۋ، —

دەپ جازادى. ءبارى دە تابيعي. اسىرا سىلتەۋ جوق. ومىردەي شىندىق. تىرشىلىكتەي قاراپايىم جازىلعان. سوندىقتان دا شامامەن ءبىزدىڭ زاماننان بۇرىنعى 620-655 جىلدارى جازىلسا دا، سان عاسىرلار عۇمىر ءسۇرىپ، زاماناۋي تىرشىلىك كەشىپ، ءبىزدىڭ داۋىرگە امان-ەسەن جەتكەن. ءبىزدىڭ داۋىردەن دە ءارى اسىپ، بولاشاققا جەتەرى، كەلەشەكپەن كەزدەسەرى ءسوزسىز. ءانارحاسيستىڭ ءبىزدىڭ زاماننان بۇرىنعى ءداۋىردىڭ وزىندە: «ال، مەن ەركىن ازاماتپىن»، — دەۋىنىڭ استارىندا ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك ءۇنى جۇرەككە جەتەدى. «ساداق پەن قورامساقتى اسىنىپ، ساقتاردىڭ ىشىندە عانا ءومىر سۇرسەڭ، وندا مەن سياقتى سەن دە ەركىندىكتە جۇرەر ەدىڭ»، — دەيدى. ءپالساپانىڭ استارىندا ەركىندىككە، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءوزىڭدى-وزىڭ قورعاي ءبىلۋىڭ قاجەت، وزىڭە لايىق قورعانا الارلىق قارۋ قۇرال-سايمان بولۋى كەرەك دەگەن پىكىر جاتىر.

قارلۇق كەگمەنەر ۇلگە ۇلى (760 — ءو.ج.ب.) «جۇلدىزداردى اشكەرەلەۋ» دەگەن ولەڭىندە:

شىعىستان كەلگەن قورقاۋلار توناۋدا تۋعان جۇرتىمدى،
قۇتقارار شارا تابا الماي، جۇرەگىم مەنىڭ بۇلقىندى،
سۇلىكتەي سورىپ قاندارىن، ءوشىردى تالاي ءتۇتىندى،
ۇمىتقالى قاشان، باۋىرىم، تاماشا مەنەن كۇلكىنى.
ۇستىندە لىپا، قامبادا ءتۇيىر ءدانى جوق،
سوندا دا قيىن بوپ تۇر-اۋ تولتىرۋ اپان-قۇلقىندى.
ەرتە مە، كەش پە، سەنەمىن، بىزگە دە ءبىر تاڭ اتار،
كورەر مە ەم سوندا ءتىرىلىپ، «مەنمەنسىگەن شىركىندى!»

— دەپ جازادى. (جۇڭگو تىلىنەن اۋدارعان دۇكەن ءماسىمحان ۇلى). شىعىستان كەلگەن قورقاۋلار توناۋدا تۋعان «جۇرتىمدى»، — دەيدى. بۇل تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلا باستاعان ەل جۇرتتىڭ مۇڭ-قايعىسىنان تۋعان زار. «قۇتقارار شارا تابا الماي، جۇرەگىم مەنىڭ بۇلقىندى» دەيدى اقىن. تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلعان ەلىنىڭ «سۇلىكتەي سورىپ قاندارىن ءوشىردى، تالاي ءتۇتىندى» دەپ زار قاعادى، جانى تۇرشىگەدى. «ۇمىتقالى قاشان، باۋىرىم، تاماشا مەن كۇلكىنى». بوداندىق مويىنعا قامىت بولىپ كيىلگەسىن، كۇلكى مەن قۋانىش قالاي جۇرەگىڭە ۇيالار؟!... ءبىراق ءۇمىتىن ۇزبەي، كەلەر كۇنگە سەنەدى: «ەرتە مە، كەش پە، سەنەمىن، بىزگە دە ءبىر تاڭ اتار»، — دەيدى. ول تاڭ، ارينە، تاۋەلسىزدىك تاڭى! تاۋەلسىزدىك بىزگە عاسىرلار بويى ارمان بولعان. تاۋەلسىزدىك — ادامزات ءۇشىن تۋا بىتكەن ماقسات پەن مۇرات. اسىل مۇرات. سول تاۋەلسىزدىك ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جۇرەگىنە ۇيا سالعان. سول تاۋەلسىزدىك پەن عۇمىر كەشكەن قازاق حالقىن بۇگىندە بار الەم ەسىمىن بىلەدى، تانيدى، مويىندايدى.

ەندى ورحون ەسكەرتكىشتەرىن (VII— VIII عاسىرلار) ايتاتىن بولساق، ورحون وزەنى بويىندا تاسقا قاشاپ جازىلعان، بىلگە قاعان، تونىكوك، ونگير، سۋدجا، قۇلى-شورا، مويىن-شارا داستاندارىنىڭ عىلىمداعى جيىنتىق اتاۋى دەلىنگەن. ولار VII— VIII عاسىرلارداعى تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ ىرگەلى ەلى — تۇرك قاعاناتىنىڭ تۇسىندا جازىلعان دەگەن دەرەك بار. سول دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىنا ساي، مازمۇن مەن ءمان ىزدەسەك، بۇل جىرلاردا دا كورىنىس تاپقان:

تاڭىرىدەي، تاڭىرىدەن جارالعان
تۇرك بىلگە، قاعان
بۇل شاقتا وتىردىم.
ءسوزىمدى تۇگەل ەستىڭدەر:
بۇكىل جەتكىنشەگىم، ۇلانىم،
بىرىككەن اۋلەتىم، حالقىم —

دەپ الىپ «وتۇكەن — قويناۋىندا وتىرساڭ ماڭگى ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ سەن»، — دەپ، دەمىن باسىپ:

بيىكتە كوك ءتاڭىرى،
تومەندە قارا جەر جارالعاندا،
ەكەۋىڭنىڭ اراسىندا
ادام بالاسى جارالعان.
ادام بالاسى ۇستىنە اتا-تەگىم
بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان وتىرعان.
وتىرىپ، تۇركى حالقىنىڭ ەل-جۇرتىن
قالىپتاستىرعان، يەلىك ەتكەن.
ءتورت بۇرىشتىڭ ءبارى دۇشپان ەكەن.

دەيدى. سول دۇشپاننان قورعانۋدىڭ ءوزى، تاۋەلسىزدىككە جول. سوندىقتان دا: «ءىنىم كۇلتەگىنمەن اقىلداستىق. اكەمىز، اعامىز قۇرعان حالىقتىڭ، اتى، داڭقى وشپەسىن دەپ. ەلدىكتى، تاۋەلسىزدىكتى بەتكە الىپ: تۇركى حالقى ءۇشىن ءتۇن ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم، ءىنىم كۇلتەگىنمەن بىرگە»، — دەيدى. «ءولىپ-تىرىلىپ، جەردى ۇلعايتتىم» — دەپ كۇرسىنەدى. ءسويتىپ: «ءولىمشى حالىقتى ءتىرىلتتىم، جالاڭاش حالىقتى توندى، كەدەي حالقىن باي قىلدىم، از حالىقتى كوپ قىلدىم»، — دەيدى. مىنە، بۇل VII— VIII عاسىر — ارۋاعى پاتشانىڭ حالقىمەن كەزدەسكەن مۇڭ-زارى. سول ءۇشىن «قىزىل قانىمدى توكتىم، قارا تەرىمدى اعىزدىم» دەيدى.

1. وتۇكەن — قاسيەتتى جەر اتى.

بۇل — بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنىڭ وڭاي ەمەستىگىن پاش ەتسە كەرەك. تۇيىنىندە:

بۇكىل تۇرك حالقىنا،
قارۋلى جاۋ كەلتىرمەدىم...
مەنىڭ ارەكەتىمنىڭ ناتيجەسىندە
ەلىمىز قايتا ەل بولدى،
حالقىمىز قايتا حالىق بولدى،
ءوزىم قارتايدىم،
ۇلىق بولدىم... —

دەپ ەل-حالقى الدىندا اقتارىلادى.

حالقىمىزدىڭ جىراۋلىق، باقسىلىق، كۇي ونەرىنىڭ اتاسى — قورقىت اتا — بارشا تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ دادەمى، باباسى. قورقىت اتا جىرلارى سىر بويى وعىز-قىپشاقتارىنىڭ ايتۋىمەن VII— Iح عاسىرلاردى-اق اۋىزشا تاراعانى بەلگىلى. دادەم قورقىتتى — ازەربايجان حالقى، اسىرەسە، وتە قاتتى قاستەرلەيدى. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتى دا ۇلىقتايدى. قورقىت بابا دا: «قانجار تيمەي جاۋ قايتپاس»، — دەپ، ەلدى قورعاۋ قامىن ويلايدى. «ات تۇياقتى كەلەدى، اقىل ءتىلدى كەلەدى»، — دەپ بارلىق ءىستى اقىلعا جەڭدىرۋدى قوستايدى.

زەرتتەۋلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە سۇيەنسەك، قورقىت اتا سىرداريا بويىندا ءومىر سۇرگەن وعىز-قىپشاق تايپالىق بىرلەستىگىندە ح عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. قازاق فيلوسوفياسى تاريحىندا قورقىت اتا — ەل بىرلىگىن نىعايتقان كەمەڭگەر قايراتكەر، تۇركى دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزىن جاساعان عۇلاما ويشىل رەتىندە باعالانادى. بىرىنشىدەن، كۇيشى، قوبىز سارىنىن تۋىنداتۋشى العاشقى تۇلعا. ۇشىنشىدەن، ايگىلى جىراۋ، ونىڭ جىرلارى وعىز-قىپشاق ءومىرىن بەينەلەگەن ادەبي-تاريحي مۇرا رەتىندە مويىندالعان. «قايدا بارسا قورقىتتىڭ كورى» دەمەكشى، قورقىت بابا اجال، ءولىم تاۋەلسىزدىگىن ويلاپ، سونىڭ شەتىنە جەتە الماعان. قوبىز كۇيىمەن ءوز عۇمىرىن ماڭگىلىككە ۇزارتقان تاريحي ۇلى تۇلعانىڭ شىعارماشىلىعى دا ءومىردى ماڭگىلىك ەتۋ يدەياسىمەن قۇندى. «سۋ دۇرىلدەپ تاسىعانىمەن تەڭىز بولا المايدى» دەگەن تۇجىرىممەنەن ءومىردىڭ كوز جەتپەس كوكجيەگىن اقىرى مويىنداعان. «جاتاتىن ءدايىم جاڭعىرىپ، بۇل عۇمىر ەمەس ماڭگىلىك» دەپ ءابۋ ناسر ءال-فارابي دە (870— 950) مويىنداپ، سىرداريادا، شام شاھارىندا (داماسك) قايتىس بولعان. پوەزيانىڭ تابيعاتىن تالدايتىن تراكتات جازىپ، ولەڭ شىعارۋىمەن، تاريحتا اقىندىق ەسىمىن قالدىرعان.

قاراحان اۋلەتىنەن شىققان تۇركى داناسى ماحمۇت قاشقاري (ءحى عاسىر) «تۇركى ءتىلىنىڭ سوزدىگى» اتتى ءۇش تومدىقتى، بۇگىنگى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ، بايىتتەر جازىپ، تاعىلىمدى وي قالدىرعان دانا.

وزگەردى زامان كۇيمەلى،
پاراساتتى وي سيرەدى،
ەستىنى ەسىككە سۇيرەدى،
ءبىلىمسىز زۇلىم باسشى بوپ، —

دەپ تەرەڭ ماعىنالى وي ايتقان عۇلاما. «قۇتتى بىلىك» داستانىن جازعان ءجۇسىپ بالاساعۇني (ءحى عاسىر) اقىل، ءبىلىم، ءتىل جايىندا تاعىلىمدى وي قالدىرعان عۇلاما. «اقىل قايدا بولسا ۇلىقتىق سوندا بولادى»، «قۇداي كىمگە اقىل، وي، ءبىلىم بەرسە، مىڭ سان ىزگىلىك قول سوزادى»، «ءبىلىمدى بيىك، اقىلدى ۇلىق دەپ ەسەپتە» دەپ ءحى عاسىردا ۇرپاققا امانات ەتكەن داڭعايىر تۇلعا.

«ديۋاني حيكمەت» كىتابىندا قاسيەتتى تۇركىستان توپىراعىندا تۋىپ، كۇللى كۇنشىعىس ەلدەرى مۇسىلماندارىنىڭ رۋحاني كوسەمىنە اينالعان قوجا احمەت ياسساۋي:

ەي، مۇسىلمان، تاعات قىلساڭ، تانباعىن،
عازيز جانىڭ — اماناتى اللانىڭ،

— دەيدى، بۇدان ءارى:

ەم تابىلماس عاشىق دەرتكە ەكسەڭ دە،
ءىشى-سىرتى جىمىسقىعا بەك سەنبە،
ارىڭ تازا بولسا جەڭىس تەك سەندە
اللا بىلەر عاشىق دەرتتىڭ داۋاسىن، —

دەيدى عۇلاما اقىن. جۇرەگىنىڭ جىرىن بارلاپ قاراساڭ، بارىندە ومىرىڭە ءنار بەرەتىن، جۇرەگىڭە ەم بەرەتىن سەزىم قۋاتى بار. سول ارقىلى ادام ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، ەركىندىككە دەن قويادى. ءومىر ءسۇرۋدى ماقساتى مەن مۇراتى ەتەدى. پوەزيا قۇدىرەتى دە وسىندا.

بۇل ماحامبەت اقىنعا دەيىنگى پوەزيا سارىندارى، وزىندىك ماقامدارى. ولاردى وقىماسا دا، تالانتتى اقىن جۇرەگى وتكەن اقىندارمەن بىرگە ۇشتاسىپ، وي-تولقىندارى ودان ءارى دامىپ، جاڭا ءبىر دۇنيەنى، ەشكىمگە ۇقسامايتىن ماقامىن وزگەشە جىرلاردى ماحامبەت پەن اباي دۇنيەگە اكەلگەن. ەكى ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانبايەۆ جانە ماحامبەت وتەمىسوۆ ءوز جىرلارىنىڭ قۋات-كۇشىمەن ەل-حالقىنا ىقپال جاساپ، اسەر ەتىپ، رۋحاني بايۋىنا دەم بەردى. رۋحاني بايىعان ەل نە ءبىر تاريح العا تارتقان تىعىرىقتان، نە ءبىر تاۋقىمەتتەن جول تاۋىپ شىعا الاتىنى انىق. بۇل حاقىندا ەلباسىمىز دا جىل سايىنعى ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ناقتى دەرەكتەرمەن بۇلجىماس وي-تولعامدارمەن ەل الدىنا تارتىپ كەلەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا /استانا، 2006 جىلعى 1 ناۋرىز/ «قازاقستان ءوز دامۋىنداعى جاڭا سەرپىلىس جاساۋ قارساڭىندا» جانە «قازاقستاننىڭ الەمدەگى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ستراتەگياسى» اتتى تاقىراپتا ءسوز سويلەپ: «قازاقستان بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭارۋ مەن ساياسي دەموكراتيالاندىرۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باسقالى تۇر.

مەن ءوزىمىزدىڭ الەمدىك رەيتينگ كەستەسىنىڭ جوعارى بولىگىنە ىلىككەن ەلدەر توبىنىڭ ىشىنەن ورىن الۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەتىن باستى نەگىزدەر مىنالار دەپ بىلەمىن.

بىرىنشىدەن، وركەندى دە ءورشىل دامىپ كەلە جاتقان قوعامنىڭ ىرگەتاسى تەك قانا وسى زامانعى، باسەكەگە قابىلەتتى جانە ءبىر عانا شيكىزات سەكتورىنىڭ شەڭبەرىمەن شەكتەلىپ قالمايتىن اشىق نارىق ەكونوميكاسى بولا الادى. بۇل — جەكە مەنشىك ينستيتۋتى مەن كەلىسىم-شارتتىق قاتىناستاردى قۇرمەتتەۋ مەن قورعاۋعا، قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ باستاماشىلىعى مەن ىسكەرلىگىنە نەگىزدەلگەن ەكونوميكا.

ەكىنشىدەن، ءبىز اعا ۇرپاقتى، انا مەن بالانى، جاستاردى قامقورلىق پەن ءىلتيپاتقا بولەيتىن الەۋمەتتىك باعدارلانعان قوعام، ەل حالقىنىڭ بارلىق توپتارى تۇرمىسىنىڭ جوعارى ساپاسى مەن الدىڭعى قاتارلى الەۋمەتتىك ستاندارتتارىن قامتاماسىز ەتەتىن قوعام قۇرۋدامىز.

ۇشىنشىدەن، ءبىز ەركىن، اشىق ءارى دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋدامىز»، — دەپ ءۇش كەلەلى ماسەلەنى مەملەكەتىمىز الدىنا تەمىر قازىق ەتتى ودان ءارى: تورتىنشىدەن، ءبىز دايەكتى تۇردە ساياسي تەجەمەلىك پەن تەپە-تەڭدىكتىڭ ۇيلەستىرىلگەن جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرىپ، ونى نىعايتا بەرەمىز.

بەسىنشىدەن، ءبىز بارلىق دىندەردىڭ تەڭ قۇقىلىعىنا كەپىلدىك بەرەمىز جانە قازاقستاندا كونفەسسيا ارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتەمىز. ءبىز يسلامنىڭ، باسقا دا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ وزىق ۇردىستەرىن قۇرمەتتەپ ءارى دامىتا وتىرىپ، وسى زامانعى زايىرلى مەملەكەت ورناتامىز.

التىنشىدان، ءبىز قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق ءداستۇرىن، ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ، تۇلەتە بەرەمىز. سونىمەن قاتار ۇلتارالىق جانە مادەنيەت ارالىق كەلىسىمدى، ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىنىڭ ىلگەرى دامۋىن قامتاماسىز ەتەمىز.

جەتىنشىدەن، ءبىز ءوز ەلىمىزدى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ تولىق قۇقىلى جانە جاۋاپتى مۇشەسى رەتىندە قاراستىرامىز، ال مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اسا ماڭىزدى باسىمدىقتارىمىزدىڭ ءبىرى. قازاقستان مۇندا گەوساياسي تۇراقتىلىقتى جانە وڭىردەگى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندە ماڭىزدى مىندەتتەر اتقارىپ وتىر، — دەگەن بولاتىن. سول باعىتتا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ عىلىمى دا دامىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىك تاقىرىبى — م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ دا ەڭ باستى تاقىرىبى.

ماحامبەت پەن ابايدىڭ قايعى-مۇڭى — حالقى، جۇرتى، ۇلتى. «حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» بولعان كەي پەندەلەردى كورىپ قانقۇسا بولادى اقىن. شىنىندا دا «اقىل،سەزىم بولماسا، تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان». سونى ويلاپ، تەبىرەنە تولعانعان اقىن:

جۇرەكتە قايرات بولماسا،
ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك.
اسپاسا اقىل قايراتتان،
تەرەڭگە بارماس، ۇستىرتتەر،
قارتىڭنىڭ ويى شاۋ تارتقان،
ادەتى جەڭىپ، كۇڭگىرتتەر.
ءتان سۇيگەنىن بەرمەسە،
جان شىداماس جانى اشىپ،
بەرە بەرسەڭ، بەر دەسە،
ءۇمىت ەتەر تالاسىپ، —

دەپ، «اسپاسا اقىل قايراتتان، تەرەڭگە بارماس ۇستىرتتەرگە» قامىعىپ، «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك» دەپ ۇيىقتاعان ويدى وياتۋعا ۇمتىلادى.

مالدا دا بار جان مەن ءتان،
اقىل، سەزىم بولماسا،
تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان،
تەرەڭگە بەت قويماسا؟
اتىمدى ادام قويعان سوڭ،
ءقايتىپ نادان بولايىن؟
حالقىم نادان بولعان سوڭ،
قايدا بارىپ وڭايىن؟! —

دەيدى اقىن تاۋسىلا سويلەپ، «قارتىڭنىڭ ويى شاۋ تارتقانىن» العا تارتىپ، وسىنداي سالماعى وراسان اۋىر سوزگە بارادى. تۇسىنگەن جانعا بۇل ولەڭدە تاۋداي سالماق جاتىر. «اتىمدى ادام قويعان سوڭ قايتىپ نادان بولايىن؟» بۇل دا ءبىزدىڭ يىققا ارتقان وسال جۇك ەمەس. ال، «حالقىم نادان بولعان سوڭ، قايدا بارىپ وڭايىن؟!» بۇعان نە ايتا الاسىن؟ بىردە بالىق ايتقان ەكەن: «ايتار ەدىم، اۋزىمدا سۋ تولىپ تۇر» دەپ. ءبىز ءبارىمىز دە، سول بالىق كۇيىن كەشىپ، اقىن مۇڭىن ءۇنسىز سەزىپ، ۇنسىزدىككە بوي الدىرىپ، ىشتەي جاۋاپ ىزدەي باستادىق. ونىڭ جاۋابى — بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز.

ابايدىڭ ۇلى جۇرەگىنە — تاۋەلسىزدىگىمىز عانا جاۋاپ بەرە الادى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇلتىمىزدىڭ كوشباسشىسى بولعان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇل اقىن ولەڭىنە وسىلاي تولعانا جاۋاپ بەردى. عاسىرلىق ساۋالعا، بۇل عاسىرلىق جاۋاپ دەر ەدىم.

وسى ورايدا ماحامبەت اقىننىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى «كۇن قايدا» جىرى ويعا ورالادى. ابايدىڭ «اتىمدى ادام قويعان سوڭ، ءقايتىپ نادان بولايىن» دەپ بارىپ، «حالقىم نادان بولعان سوڭ، قايدا بارىپ وڭايىن؟! دەگەن كۇرەسكەرلىك باعىتتاعى باسقاشا ايتىپ تولعانادى. «ات سالماي وتەر كۇندى»، «كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ، ساۋىت كيەر كۇندى»، «كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەپ، كۇرەڭدى مىنەر كۇندى» اڭساعان اقىن اق جايىقتاي اقتارىلىپ، وزەن اعىسىنداي توگىپ تاستايدى:

اينالايىن اق جايىق،
ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟
ەڭسەسى بيىك بوز وردا،
ەڭكەيمەي كىرەر كۇن قايدا؟
قارا بۇلاننىڭ تەرىسىن
ەتىك قىلار كۇن قايدا؟
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
ساۋىت كيەر كۇن قايدا؟
كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەتىپ
كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا؟
تولعامالى اق مىلتىق
تولعاپ ۇستار كۇن قايدا؟
التى قۇلاش اق نايزا
ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا؟

تولعامالى اق مىلتىق تولعاپ ۇستار كۇنگە ۇمتىلعان اقىن ەلىن، جۇرتىن، ۇلتىن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە ۇندەيدى. «ساداق تولعان ساي كەز وق، ماساعىنان وتكىزىپ، باسىن قولعا جەتكىزىپ، سوزىپ تارتار كۇنگە» اسىعادى.

ماحامبەت پوەزياسىن قايتا زەرتتەپ، قايتا زامان، قوعامعا ساي، جاڭا تۇرپاتتى باعا بەرۋ ءۇشىن، ماحامبەتتانۋشى، كورنەتتى قازاق عالىمى قاجىم جۇمالييەۆتىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتپەي تۇرا المايمىز. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى رۋدا زايكەنوۆا:

ق.جۇمالييەۆ «ايقاس» /1944/، «ماحامبەت وتەمىس ۇلى» /1948/، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» /1961، ءىى توم، 1-كىتاپ»، «قازاق ەپوسى مەن ادەبيەت تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» /1958/، «XVIII-XIX عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتى” /1967/ جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە، باسپا ءسوز بەتىندەگى جەكەلەگەن زەرتتەۋ ماقالالارىندا ماحامبەت شىعارماشىلىعىن عىلىمي تۇرعىدان تالداپ، ونىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنان الاتىن ورنىن ايقىنداپ، ساف كۇيىندە كەلەر ۇرپاققا ۇسىندى.

بۇل زەرتتەۋلەر يساتاي-ماحامبەت باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ شىعۋ سەبەبىن، الاۋمەتتىك ماڭىزىن، تاريحي ومىرشەڭدىگىن ايقىنداۋدا، ماحامبەت پوەزياسىنىڭ توڭكەرىسشىل رۋحىن تانىتۋدا العاشقى جازىلعان ماڭىزدى ماتەريالدار ەدى. سونداي-اق اتالمىش ەڭبەكتەردىڭ نەگىزگى وزەگى — 1836-1838 جىلعى شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ ءارى كوسەمى، ءارى حالىق مۇڭىن جىرلاعان شەشەنى رەتىندە ماحامبەتتىڭ تاريحي ءرولىن ناقتى اشىپ كورسەتىۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونىمەن بىرگە ماحامبەت ولەڭدەرىندەگى يساتاي وبرازى، رومانتيزم ەلەمەنتتەرى، اقىننىڭ ءومىرى، تاعدىرى، شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى، ماحامبەت مۇراسىن ناسيحاتتاۋشى بەلگىلى جىراۋلار مۇرات موڭكە ۇلى مەن ىعىلمان شورەك ۇلىنىڭ قابىلەت قارىمى مەن جىراۋلىق شەبەرلىگىنە، ت.ب. تۋرالى دا پاراساتتى پايىمداۋلار جاسايدى.

بوز اعاشتان بيىك مەن ەدىم،
بۇلتقا جەتپەي شارت سىنبان،
ەل قۇتقارار ەر ەدىم،
جانباستاي اقىرى ءبىر تىنبان، —

دەگەن اقىن دەگەنىنە جەتە الماي، قاپىدا قازا تاپسا دا، ونىڭ حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ەر تۇلعاسىن، كۇرەسكەر بەينەسىن، ولەڭدەرىنىڭ

ومىرشەڭدىگىن دالەلدەۋگە پروفەسسور ق.جۇمالييەۆ ءوز دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى دەي الامىز» — دەپ تۇجىرىم جاساعان. بۇل وتە ورىندى دا. بۇعان قوسا ايتارىمىز ماحامبەت قازا تاپسا دا، ءوزىنىڭ اقىن رەتىندە دە، كۇرەسكەر رەتىندە دە ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ورىنداپ كەتكەن تۇلعا. ول يساتايمەن بىرگە جەڭىلگەن جوق، قايتا جەڭىس جولىنا دەگەن تاريحي سوقپاق جاسادى. سول سوقپاقتى جولمەن حالقىمىز تەڭدەسسىز وقيعا — تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ بۇۇ-نىڭ مىڭجىلدىق سامميتىندە /نيۋ-يورك، 2000 جىلعى 6 قىركۇيەك/ سويلەگەن سوزىندە: «جاڭا مىڭ جىلدىق بىزگە ءجاي عانا عالامدىق وزگەرىستەر اكەلىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ادامزات ومىرىندەگى بەتبۇرىس كەزەڭنىڭ باستالعانىن بىلدىرەتىنى ايدان انىق»، — دەپ باستاپ، ءسوزىن جالعاستىرا كەلە: «1943 جىلدىڭ اياعىندا العاش رەت بولاشاقتىڭ الەمدىك ءتارتىپ ماسەلەسى تالقىلاعان تەگەران كونفەرەنسياسىندا ۇلى امەريكاندىق — قۇراما شتاتتاردىڭ پرەزيدەنتى فرانكلين دەلانو رۋزۆەلت كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلارعا بىلاي دەگەن ەدى: «ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدا ءوزىمىزدىڭ دەربەس فيلوسوفيامىز، دەربەس داستۇرلەرىمىز بەن ءومىر سالتىمىز بار. ءبىراق ءبىز وسىندا، تەگەراندا ءبىزدىڭ ۇلتتارىمىزدىڭ بىر-بىرىنەن وزگەشە مۇراتتارى ءبىزدى جالپىعا ورتاق يگىلىككە باستاي وتىرىپ، بۇكىل الەمنىڭ بەرەكەتىنە قاراي بىرلەسە قوزعالۋ بارىسىندا ءبىرتۇتاس ۇيلەسىمدى بىرىكتىرە الاتىنىن دالەلدەدىك» — دەپ تۇجىرىمداعان بولاتىن.

ەلباسىمىز ايتقانداي، «عالامدىق ارىپتەستىك ۇستەمدىك ەتۋشى پرينسيپكە جۇگىنەتىن، ادىلەتتىلىك، دەموكراتيا، ەڭ باستىسى ءاربىر ەلدىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنە ۇستەمدىك ەتەتىن جاڭا ءداۋىر تۋدى. ول — تاۋەلسىزدىك ءداۋىر. سول تاۋەلسىزدىك ءداۋىرىنىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە العاش جول سالعان — ماحامبەت پەن يساتايدىڭ جانكەشتى كۇرەسى. سول كۇرەس-مايداندى باياندى ەتكەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز —

نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ بولدى. بۇگىندە:

بوز اعاشتان بيىك مەن ەدىم،
بۇلتقا جەتپەي شارت سىنبان.
ەل قۇتقارار ەر ەدىم،
جانداسپاي اقىرى ءبىر تىنبان، —

دەيتىن دە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بولماق.

تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىرقازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟! —

دەپ ماحامبەت جىرلاعانداي، تاۋەلسىزدىگىمىزدى تىك تۇرعىزىپ، بوستاندىعىمىزدى باياندى ەتپەي، «ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!» دەگىمىز كەلەدى.

ماحامبەت وتەمىس ۇلى — تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى جىرشىسى. تاۋەلسىزدىكتىڭ باسى بولعان اقىن. بۇل كۇندە اقىن دەگەنىنە جەتتى. قازاق ەلى — تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوككە كوتەردى. الەم قازاق حالقىن تانىدى. مەملەكەت ەكەنىن مويىندادى. مويىنداتقان اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلى بولسا، ءوز ىسىمەن دالەلدەپ، قاجىر-قايراتىمەن، اقىل-وي پاراساتىمەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز بولىپ، قازاق اتىن الەمگە ءماشھۇر ەتكەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ!

«ماحامبەت وتەمىسوۆ-سىندى اقىندى زەرتتەۋدەگى باستى باعىت پەن مىندەت» دەپ، بولاشاق ۇرپاققا باعىت باعدار بەرگەن مۇحتار اۋەزوۆ ماحامبەت اقىن تۋرالى ءسوزدى، اسىلىندا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ سوزىمەن باستاعان ءجون: «وتەمىس ۇلى ماحامبەت — يساتاي قوزعالىسىنىڭ ەڭ ءىرى ادامىنىڭ ءبىرى، يساتاي ناعىز قاندى كويلەك جولداسى ەكەن.

تۋىسى بەرىش رۋىنان. اتاسى — وتەمىس. ونىڭ اتاسى — ءقۇلمالى. ءمالى دەگەن قازاققا ءبىر سوعىستا قولعا تۇسكەن تۇتقىن ەكەن.

بەرىش ىشىندە تۋماس دەگەندەر ەنشىلەس، تۋىسقان عىپ اكەتكەن. ءمالى تۇقىمى وزدەرىن پارسى پاتشاسى نادىرشەنىڭ ءناسىلىمىز دەيدى ەكەن.

ءقۇلمالى كەيىن ءوسىپ، ءبىر بولەك ەل بولعان. ورنىققان مەكەنى: گۋريەۆ ۇيەزى، تايسويعان دەگەن جەر.

قازاق ءىشى ءقۇلمالى تۇقىمىنان بي دە، باتىر دا، شەشەن دە شىققان دەپ، بۇلاردىڭ ءتۇبىن زاتتى دەسەتىن بولسا كەرەك.

وتەمىس ايشۋاق، بوكەي دەگەن كىشى ءجۇز حاندارىنىڭ تۇسىندا قابىرعالى بي اتانعان. / «ماحامبەت الەمى»، 186-بەت، 11-توم/»،- دەپ باستاپ، ماحامبەتتىڭ اقىندىعى تۋرالى: «سول، «كوپتى ارتىڭنان ەرت، كەرەگىڭە جارات» دەگەن باعىت ماحامبەتتىڭ دە ءارى ءىس، ءارى ءسوز جۇزىندە بىردەن-بىر نىق ۇستاعان پروگرامى. سوندا باسشىنىڭ ءوزى كىم؟ وعان «تولارساقتان ساز كەشىپ» دەگەن ولەڭىندە:

تاعىداي تاڭداپ سۋ ىشكەن،
تارپاڭداي تىزەسىن بۇگىپ وت جەگەن.
تاعى سىندى مىرزا ەدىك؛
تاعى دا كەلدىك تار جەرگە
تاڭدانساڭ تاعى بولار ما
ءتاڭىرىنىڭ سالعان بۇل ىسكە؟ —

دەيدى. ۇستانعان ءىسى، ويداعى نيەتى بويىنشا بۇل بۇقار ۇرانىن قوستاپ كەلگەن «مىرزا» ەدى.

كونبەك، بويۇسىنباق ەمەس ەدى. ءوزىنىڭ كوزدەگەنى بار ەدى. ونىسى ءوزىنىڭ جەكە قالپىن، باعىنباستىق قالپىن، سىندى مىرزا قالپىن» قايماعىن بۇزباي ساقتايمىن دەگەن ماقساتى ەدى.

ءبىراق ول بۇقار زامانى ءبىر ءسارى، ءوتىپ كەتتى. بۇل سول تاپتىڭ ادامى بولسا دا وزگەرگەن تاريحي جاعدايدىڭ ورتاسىندا ءىس قىلاتىن بولدى. قولىنداعى تۋ جىعىلىپ، سۇيەنگەن تىرەگى سىنىپ، قۇلديلاپ، قۇلاپ بارادى. ەندى بۇعان سوڭعى رەت تۇياق سەرپۋ، بارىمەن ءبىر-اق بۇلقىنىپ كورۋ عانا قالدى. سونىمەن ماحامبەتتىڭ بار ءسوزى — وسىنداي سوڭعى بۇلقىنۋ، سوڭعى تۋلاۋدىڭ جىرى بولادى. بۇل بۇلقىنعاندا ۇلكەن ىسپەن، ءىرى ەكپىنمەن قۇلشىنىپ-بۇلقىنعان ءىسى ءبىر-اق ءىس بولسا دا، باردى سالاتىن، قۇلاش كەرەتىن استاڭ-كەستەڭنىڭ، الاي-تۇلەيدىڭ ءىسى /«ماحامبەت الەمى»، 190-بەت، 11-توم/»، دەپ تۇيىندەيدى. بۇدان ءارى مۇقاڭ : «سالت-سانا جۇزىندە جوعارعى ۇستەم تاپتىڭ كوپتەن دايىنداعان قارسىلىعىن بۇل قولما-قول ىسكە اسىرۋشى اقىن بولعان. بۇنىكى ءسوز عانا ەمەس، ۇلى ءدۇبىر ءىس، الاساپىران تارتىس. جىرىنىڭ ءبارى تۇتاسقان قيمىل. قان مايدان ۇستىندە كوپتى ەكىلەندىرە سويلەگەن: شابۋىل، اتوي، ۇران جىرى. ىلعي سەزىمگە سوعىپ، قانعا شاباتىن قىزدىرما جىر.

سونىمەن ماحامبەت جىرلارى ءبىر-اق تۇيىنگە ارنالعان، عاسىرلار بويىندا كوپشىلىككە ۇداي ۇلكەن دەرت بوپ تۇرعان ۇلكەن جارانىڭ اۋزىن جۇلعانداي بولاتىن. بۇكىل ح1ح عاسىر ادەبيەتىندە قيمىل مەن كۇرەس جىرىن ماحامبەتتەي قىپ جىرلاعان وزگەشە اقىن بولعان ەمەس. الدى دا، ارتى دا ءبىر ءوزى سياقتى / «ماحامبەت الەمى»، 191-بەت، 11-توم/». بۇل ءوزى كەرەمەت باعا. تاۋەلسىزدىكتىڭ جارشىسى، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇلى اقىن دەپ بەرىلگەن باعا.

بۇدان ءارى ويىن جالعاستىرعان ۇلى مۇحاڭ اقىن شەبەرلىگىن:

ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ، ەڭكۋ جەر شالماي، —

دەگەندەگى ىلعي كەلەتىن «ە» دىبىسى — اۋىزشا ولەڭنىڭ بار ءنارى بوپ كەتەدى. بۇل داۋىستى دىبىستان قۇرىلعان ۇندەستىك بولعاندا «اسسونانس» دەپ اتالادى.

ەگەر:

تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايداي ەرىمەي، —

دەگەن سياقتى «ت» دىبىسىنداي داۋىسسىز دىبىستاردان قۇرالعان ۇندەستىك بولسا، ونى «الليتەراسيا» دەيدى. ماحامبەتتىڭ قىزدىرامىن، جەلپىندىرەمىن دەگەن اۋىزشا ۇگىتى وسىنداي تۇردە بولەنگەن. ءبىراق بۇنداعى جىر ىشىندەگى كوپ كورنەكتى سۋرەتتەر بۇقاردىكىنەن باسقا بوپ ماعىنالانعان؛ ءىشىنارا بىرىمەن-بىرى بايلانىسقان بولادى. بۇقاردا كوپ تۇسىنبەسىن دەگەن اتتاما، الامىش، بايلامسىز سۋرەتتەر ادەيى كەلتىرىلەتىن. سونداي بوراسىنى بۇرقاقتىڭ ىشىندە ءار جەرگە، ۇققانعا ارناپ كومبە كومىپ كەتەتىن. ءسوز ءتۇيىمىن كوپتەن الىپ قاشۋ.

ال مىنادا: سول كوپپەن ءبىر ساپاردا، تار كەزەڭدە يىق سۇيەسىپ، «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەردەن ءسوز شىعارام» دەپ تۇر. سوندىقتان ەندى بۇقار ۇلگىسىندەگى جالتارتپا، تۇسپال كەرەك ەمەس، ۋاقىتشا بولسا دا كوپتىڭ ءتىلى بوپ سويلەپ باعۋ قاجەت. سول كوپتىڭ «ءوزى بوپ تۇرىپ، تۇتاس تامساندىراتىن قىپ سويلەۋ كەرەك. بۇنىڭ ءبارى اقىننىڭ ۇعىمى بولۋىن تىلەيدى. ماحامبەت سول كەرەكتى دارەجەدە ۇعىمدى، كوپكە تۇسىنىكتى بوپ، جاقىن بوپ كورىنەدى. بۇنداعى:

التى مالتا اس بولماي،
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا
ساقالى شىعىپ جات بولماي، —

دەگەن.

تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىر قازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي، —

دەگەن سياقتى سۋرەتتەردىڭ ءبارى ىشتەي ءبىر تاقىرىپ، ءبىر ماقسات، ماعىناعا باعىنادى.

نەشە الۋان سىرتقى بولەك كورنىستىڭ بارلىعى دا وسى تارتىس جولىندا جانىن اياماي ەڭبەك ەتكەن ەردىڭ كەيپىن سۋرەتتەپ تولىقتىرادى. بۇرىنعى ولەڭ-جىرعا ءار جەردەن شاڭ بەرىپ، باسى قوسىلماي، بىتىراپ جۇرەتىن سۋرەتتەر مىنادا: قاتتى جىمداسىپ، ەكشەلەنىپ، ءبىر باس، ءبىر تاس بوپ الادى. اقىننىڭ كوپكە تاستاپ وتىرعان ۇرانىنداعى تىلەك-تالاپ تا وسى. بىتىراپ، ىدىراپ جۇرگەن ەل باسى قوسىلسا، ويداعى باسشى باستاسا ءىس داۋىرلەپ، ەڭبەك جانىپ، كورىكتى كورىنىس شىعار ەدى دەيدى.

وسىمەن «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي» دەگەن جىرلاردىڭ ىشكى-سىرتقى قۇرىلىسى: تابيعي-تۇتاس بىتكەن، ءبىرىڭعاي بۇتىندىكتى بىلدىرەدى /ماحامبەت الەمى»، 192-193 بەتتەر، 11 توم/»، — دەيدى. بۇل ءسوزدى، بۇل وي-پىكىردى ماحامبەت اقىن تۋرالى تىلسىم پىكىردىڭ باسى دەپ ساناۋىمىز تاريحي اقيقاتقا جاتار ەدى. م.اۋەزوۆ ول كەزدە ويىن اشىپ ايتا العان جوق. سونىڭ ىشىندە ىندەتىپ وتىرىپ جايىپ سالدى، ەل-حالقىنا.

بۇدان ءارى ۇلى مۇقاڭ: «سوندا «ەرەۋىل اتقا ەر سالمايداعى» كۇي: «تالما قاجىما، سالعان سايىن ورشەلەندىرىپ، ورلەي بەر» دەگەن كۇي بولادى.

ال «تولارساقتان ساز كەشىپ» دەگەن جىر تاعى دا العاشقى تاقىرىپتى قوزعايدى. ءسوز ساپتاۋ، كورىنىس-سۋرەتتى ەكشەۋ بۇندا دا سول تاقىرىبىمەن العاشقى ولەڭدەگىدەي ۇيلەس كەلەدى. ءبىراق بۇنىڭ تۇسىندا ۋاقيعانىڭ بەتى وزگەرگەن. اقىننىڭ ءحالى وزگەرگەن. ول ەندى سوعىس ۇستىندە ەمەس. سىرتقى ءحالى — جەڭىلۋشىنىڭ ءحالى. سوندىقتان قارسىلىق ەرەۋىلىن، ۇرانىن باسقا كۇيگە اينالدىرىپ:

ات باسىنا سوقتىرىپ،
اتا-ەنەنى سوكتىرىپ،
نالەت دەسە بولماس پا،
ءبىزدىڭ وسى جۇرگەن جۇرىسكە، —

دەگەن قاتتى قارعىس،اشۋ سەرپىنىمەن بىتىرەدى /«ماحامبەت الەمى»، 194-بەت، 11-توم/»، — دەي كەلىپ، «سونىڭ ىشىندە:

جاماننان تۋعان جاقسى بار،
اتاسىن ايتساڭ نانعىسىز... —

دەپ ءبىر قويسا:

ايىردان تۋعان جامپوز بار،
نارعا جۇگىن سالعىسىز، —

دەپ تاعى ايتادى. داندايسىعان تالاي ماقتاۋلى جالعىزدان دا، كوپتەن، تومەننەن دە شىعىپ وزعان — كوپ ەردىڭ قيمىلىن قوستايتىنى بار. كوپپەن بىرگە ءجۇرىپ، بىتە قايناسىپ، كوپ سىناسۋ ارقىلى بەرگەن باعاسى. بۇل جىرىندا دا باتىر-اقىن ءتوزىپ وتىرعان جوق، دەگەنىنە جەتپەگەنىنە وكىنىپ قانا وتىر

/«ماحامبەت الەمى»، 195-بەت، 11-توم/»، — دەپ تۇيىندەيدى. بۇل ماحامبەت اقىن تۋرالى بولاشاقتاعى زەرتتەۋلەردىڭ ءالقيسساسى، ءارى ەپيلوگى دا. مىنە، تاۋەلسىزدىك تۋىنىڭ اقىنىن بولاشاقتا وسى باعىتتا زەرتتەۋىمىز كەرەك. وسى دەڭگەيدە، ماحامبەت وتەمىسوۆ-سىندى ۇلى اقىننىڭ تاريح الدىنداعى، قازاق حالقى الدىنداعى، تاۋەلسىزدىك العان ەلىمىزدىڭ الدىنداعى ادەبيەتتەگى ورنىن بەلگىلەپ بەرۋ — ۇلى ماقساتىمىز، ادەبيەت تانۋ عىلىمى الدىنداعى پاراساتتى پارىزىمىز.

اباي مەن ماحامبەت سالىستىرۋعا كەلمەيتىن قازاقتىڭ ەكى ۇلى تۇلعاسى. اباي دانىشپاندىق وي تەرەڭدىگىمەن، ماحامبەت تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلىك رۋحاني رۋحىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىراق، ءبىرىن جاقىنداستىراتىن جاعداياتتار جوق ەمەس. بىرىنشىدەن اباي دا، ماحامبەت تە قازاق حالقى ءۇشىن جانى اشىپ كۇرەسكەن تۇلعالار. كۇرەسكەندە ىسىمەن دە، باستى قارۋى جىرلارى ارقىلى دا كۇرەسكەن. ەكىنشىدەن، زامانى ءبىر، قوعامى ءبىر تۇلعالار.

ءبىزدىڭ الدىمىزداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، فيلوسوف، اعارتۋشى اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىندا 1845 جىلى 10 تامىزدا دۇنيەگە كەلسە، داۋىلپاز اقىن، قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ كۇرەس-مايدانىن باستاعان اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلى 1804 جىلى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وردا اۋدانىندا تۋعان.

ابايدى ون جاسقا تولعاندا اكەسى قۇنانباي ونى سەمەي قالاسىنا اكەلىپ وقۋعا بەرگەن، اۋەلى از ۋاقىت تاتار مولداسىنان ساۋات اشقىزىپ، كەيىن احمەت ريزا مەدرەسەسىندە ءۇش جىل وقىتقىزعان. بۇرىن جازىلعان دەرەكتەردەن بەلگىلى بولسا، ماحامبەتتىڭ قايدا وقىعانى تۋرالى مالىمەتتەر جوقتىڭ قاسى. ءبىراق مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا وقىعاندىعى مۇراعات دەرەكتەردەن انىق كورىنەدى. 1824 جىلى ىشكى وردانىڭ حانى جاڭگىر جيىرما جاسار ماحامبەتتى ءوزىنىڭ بالاسى زۇلقارنايىنمەن بىرگە ورىنبورعا جىبەرگەندىگى كىتاپتاردا جازىلعان.

---