InfoHub Logo

ماحامبەت شىعارماشىلىعىن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ساياسي باعىتقا بۇرىپ، قوعام ىقپالىنا وراي تالداندى. ۇلى اقىننىڭ جىرلارىن باي-ماناپ، حان-پاتشاعا قارسىلىق ۇعىمى شەڭبەرىندە عانا باعالاۋعا ۇمتىلدى. ءبىراق، تەرەڭىرەك ويلاپ وي تارازىسىنا سالعاندا، ماحامبەت جىرلارىنىڭ ۇستانعان باعىتى تەرەڭىرەك ەدى. ماحامبەت قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك تۋىن ۇستانعان اقىن. تاۋەلسىزدىككە، بوستاندىققا ۇندەپ، ازاماتتىق ەركىندىككە ۇمتىلدى. وسى جولدا باسىن تاۋ مەن تاسقا ۇردى. اشىق ايتتى. تارتىنباي سويلەدى

پوەزيانىڭ قۇدىرەتتى قۋات كۇشىنە ارقا سۇيەپ، الىستان سەرمەدى.

تۋعان ەلىمىز، قازاقستان اتتى مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىككە قولجەتكىزگەن تۇستا، ماحامبەت جىرلارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن قايتا قاراۋعا، قايتا تالداۋ،باسقاشا باعالاۋ مىندەتى الدا تۇر. ماحامبەت تۋرالى تۇجىرىمدى وي-پىكىر ايتۋ ءۇشىن، ماحامبەتتىڭ قۇدىرەتتى پوەزياسىنا ماعىنالى باعا بەرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ءومىرىن، يساتاي ماحامبەت باستاعان حالىق كوتەرىلىسىن، ماحامبەت پوەزياسىنىڭ اقيقات شىندىعىن، ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءرومانتيزمىن، ەڭ اقىرىندا ماحامبەت جىرلارىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن اشىپ ايتپاي، ماحامبەت وتەمىسۇلى-سىندى ۇلى تۇلعانى كوزگە ەلەستەتە الۋىمىز مۇمكىن ەمەس.

عالىم قاجىم جۇمالييەۆتىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، ماحامبەت وتەمىس ۇلى 1804 جىلى باتىس قازاقستاندا تۋعاندىعىن، باتىس قازاقستان ول كەزدە، بوكەي، نەمەسە، ىشكى وردا دەپ اتالعاندىعىنا كوزىمىز جەتەدى. جايىق پەن ەدىلدىڭ ەكى اراسىندا وتكەن ولكە ەدى دەيدى عالىم. تايماننىڭ-يساتايى دا، وتەمىستىڭ ماحامبەتى دە بەرىش رۋىنىڭ پەرزەنتى. باتىس قازاقستان پوسەلكاسىندا تۇراتىن، ەرعالييەۆ قۇلبايدىڭ ايتۋىنشا وتەمىس اۋلەتى: بەكماعامبەت، ماحامبەت، يسمايل، دوسمايل، قوجاحمەت /احمەت/ ۋسا، يسا،حاسەي مۇسا، يبرايم سىندى بالالارى بولعان دەيدى. ماحامبەتتىڭ اكەسى – وتەمىس، اتاسى – ءقۇلمالى. جاۋگەرشىلىك كەزدە جايىق – بەرىش رۋىنىڭ باتىرلارى ءقۇلمالىنى تۇرىكپەننەن قولعا ءتۇسىرىپ اكەلگەن دەگەن دەرەك تە بار.

ماحامبەت اقىن – شىن مانىسىندە حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىعىن اڭساعان، تاۋەلسىزدىگىن كوكسەگەن، ادىلەت جولىنا جانىن پيدا ەتكەن تۇلعا. ادىلەت جولىنداعى بۇل ىسكە تەگىن ادام بارمايدى، جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ادام عانا بارا الادى. سوندىقتاندا ماحامبەت اقىن:

تولارساقتان ساز كەشىپ،
توقتاماي تارتىپ شىعارعا،
قاس ۇلەكتەن تۋعان قاتەپتى
قارا نار كەرەك ءبىزدىڭ بۇل ىسكە.
قابىرعاسىن قاۋساتىپ،
بىر-بىرىندەپ سوكسە دە
قاباعىن شىتپاس ەر كەرەك
ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە، –
دەيدى.

بۇل ادىلەت جولىنا ءبىر جولا بەت بۇرعان ادامنىڭ ءسوزى. جۇرەك تولقىنىسى.

وسىنداي ماعىنالى دا، سانالى دا ەرلىككە كىمدەر جارامايدى، كىمدەر قولقانات بولا المايدى؟! ولار:

ارعىماقتان تۋعان قازانات،
شابۋىل سالسا نانعىسىز.
قازاناتتان تۋعان قاز مويىن،
كۇنىندە كوز كورىنىم جەر شالعىسىز...
ايىردان تۋعان جامپوز بار،
نارعا جۇگىن سالعىسىز.
ارۋانادان تۋعان مايا بار،
اسىلىن ايۋان دەسەڭ نانعىسىز.
جاقسىدان تۋعان جامان بار،
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا
جارامدى ءبىر تەرىگە العىسىز، –

جاندار بولماق. ماحامبەتتىڭ وسى ەكى جىرىنىڭ ءمانى – اقىننىڭ كوز قاراسىن ايقىنداعان. «تولارساقتان ساز كەشىپ... قاباعىن شىتپاس ەر كەرەك، ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە» دەپ تۇجىرىمداسا، «ارۋانادان تۋعان مايا بار، اسىلىن ايۋان دەسە نانعىسىز، جاقسىدان تۋعان جامان بار. كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، جارامدى ءبىر تەرىگە العىسىز...» دەۋى – تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ورەلى ىستەرگە باستايتىن تاعىلىمدى تۋىندى ەكەنىن كورسەتەدى.

الدا قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە – جيىرما جىل تولعالى وتىر. ءبىر قاراساڭ ۇلكەن جاس تا ەمەس، ۇزاق جىل دا ەمەس. جيىرما جىلدىق اتقارىلعان ۇلانعايىر ىستەرگە كوز سالساڭ قاريا عۇمىرىنداي ءبىراز ايتارلىقتاي ۇلى ىستەر اتقارىلعان. تاۋەلسىزدىكتى ايتقاندا، ماحامبەتتىڭ جىرلارى جادىڭا ورالادى. دۇنيەجۇزىندە ەكىنشى شەكسپير اتانعان پورتۋگاليا اقىنى لۋيش دي كاموەنس ماحامبەت-سىندى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن اقىن. پورتۋگاليا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلعان 1580 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا لۋيش دي كاموەنس دۇنيەدەن وتەدى. «مەن، ءتىپتى، ءوزىمنىڭ تۋعان وتانىمدا كوز جۇمعالى جاتقان جوقپىن، مەن سول تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلعان تۋعان وتانىممەن بىرگە ءولىپ جاتقانداي سەزىنەمىن» دەگەن اقىننىڭ جالىندى ءسوزى ۇلتىنىڭ جۇرەگىنە ۇيالاپ، پورتۋگاليا ەلى قايتا تاۋەلسىزدىك العاندا، اقىننىڭ اسقان دانا ءسوزى ءۇشىن لۋيش دي كاموەنس قايتىس بولعان كۇندى – پورتۋگاليانىڭ ۇلتتىق كۇنى دەپ بەلگىلەيدى». سول اقىننىڭ جۇرەگىمەن ۇندەسكەن ماحامبەت:

ابايلاماي ايرىلدىم،
ار جاقتاعى ەلىمنەن،
اناۋ نارىن دەگەن جەرىمنەن.
ءتىرى كەتتىم دەمەيمىن،
كەم بولمادى ولىمنەن، –

دەيدى.

تۋعان حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلۋ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن يساتاي-سىندى نارقاسقا اسىل ەردەن ايرىلۋ – اجالدان كەم سوقپاسا كەرەك.

ماحامبەت وتەمىس ۇلى – حالقىنىڭ قامىن جەگەن، مۇڭىمەن بىرگە مۇڭدانعان، قايعىسىمەن بىرگە قابىرعاسى قايىسقان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى. ول ءوزىنىڭ ەرەۋىلدەس سەرىگى، قاندوس دوسى، يساتايمەن بىرگە 1836-38 جىلدارى قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا كەڭىنەن ءورىس العان وتتى مايداندا حالىق كوتەرىلىسىن باسقارىپ، باي-شونجارلارعا قارسى كۇرەسىپ، ازاتتىق ءۇشىن، ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بار جۇرەگىمەن مايدان سالدى.

ەل تىلەگىنىڭ جوقشىسى ماحامبەتتىڭ ءورشىل دە وتتى جىر-تولعاۋلارى بۇحارا حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىنىڭ ايبىندى قارۋىنا اينالدى. اقىن ولەڭدەرى قازاق حالقىن جىگەرلەندىرىپ، ەرلىككە شاقىردى. ونىڭ وتكىر دە وتتى سوزدەرى الماس قىلىشتىڭ جۇزىنەن كەم تۇسكەن جوق. ماحامبەت شىعارماشىلىعىنداعى كەلەلى وبرازداردىڭ بىرەگەيى – يساتاي باتىردىڭ بەينەسى. يساتايدىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى، سول جولىنداعى ەرلىگى مەن قاھارماندىعى، باتىرلىعى مەن ازاماتتىعى ماحامبەتتىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىنا وزەك بولىپ، ومىرشەڭ ادەبي تۋىندىلاردى اكەلدى.

ماحامبەت وتەمىس ۇلى اقىن، ءارى كۇيشى بولعان ادام. 1836-38 جىلدارى يساتاي تايمان ۇلى باستاعان كوتەرىلىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ءارى كوسەمى، ءارى جالىندى جىرشىسىنا اينالعان الماس ءجۇزدى اقىن. بالا كەزىنەن ءارى مۇسىلمانشا، ءارى ورىسشا وقىپ، زەردەسىن كەڭەيتكەن تۇلعا. 1824-28 جىلدارى ورىنبور قالاسىندا جاڭگىر حاننىڭ ۇلى زۇلقارنايىنىڭ قاسىندا بولدى.

يساتاي تايمانوۆ پەن ماحامبەت وتەمىسوۆ باستاعان كوتەرىلىس تۋرالى عالىمدارىمىز كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ساياساتقا وراي شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ تاساسىندا قالدىردى. بۇل كوتەرىلىس تاۋەلسىزدىكتىڭ باسى ەدى، ادىلەت ءۇشىن مايداننىڭ العاشقى قادامى ەدى، ۇلت بوستاندىعىنىڭ تۇڭعىش بوي كوتەرۋى ەدى. «يساتاي تايمانوۆ كوتەرىلىسى» اتتى ا.ف.ريازانوۆتىڭ، «تورعاي وبلىسى» اتتى دوبروسمىسلوۆتىڭ، «ىشكى وردا جانە يساتاي تايمانوۆ كوتەرىلىسى» اتتى دۇنيەلەر دەرەكتىلىگىمەن باعالى. سولاي بولا تۇرسا دا تاۋەلسىزدىك رۋحىنداعى يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ تاريحي باعاسىن بەرۋدە ءبىرجاقتىلىق باسىم بولعانداي. وعان، ارينە، اۆتورلار كىنالى ەمەس، ۋاقىت، زامانا، ساياسي قوعامنىڭ وتپەلى كەزەڭى اسەر ەتۋىنەن دەپ، باعالاعان ورىندى. بۇل ورايدا قاجىم جۇمالييەۆتىڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ارقىلى 1948 جىلى جارىق كورگەن «ماحامبەت /1804-1846 جج» اتتى مونوگرافياسىنىڭ قۇندىلىعى ەرەكشە.

«مەن ەدىم» دەگەن ولەڭىندە اقىن كوككە اتىلعان نايزاداي تىك شانشىلىپ:

بوز اعاشتان بيىك مەن ەدىم،
بۇلتقا جەتپەي شارت سىنبان.
ەل قۇتقارار ەر ەدىم،
جانداسپاي اقىرى ءبىر تىنبان، –

دەۋىمەن-اق، اقىن ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن، نە ءۇشىن كۇرەسكەندىگىن ايقىن دالەلدەگەن. «ەل قۇتقارار ەر ەدىم» دەۋى دە سوندىقتان.

اسىلىندا، ءبىز بۇرىن ماحامبەتتى اياسى تار ۇعىمدا زەرتتەپ، ونىڭ كوسەگەسىن كوگەرتە الماي كەلگەنىمىز راس. ماحامبەت اقىن شارۋالار كوتەرىلىسىن باستاپ، حان-سۇلتاندارعا قارسىلىق كورسەتۋمەن تىنعان جوق. اقىن حان-سۇلتاندارعا قارسىلىق كۇرەسىمەن تۋعان حالقىنا دەگەن ادىلەتتىلىك ۇستەمدىك قۇرۋى ءۇشىن كۇرەستى. سونىمەن قاتار، ەڭ ماڭىزدىسى، ورىس پاتشاسىنىڭ بودانىندا بولعان حان-سۇلتاندارعا قارسىلىق كۇرەسى ارقىلى ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى ەكەندىگىن جىرىمەن دالەلدەدى.

«ۇلى ارمان» اتتى ولەڭىندە:

جەلپ-جەلپ ەتكەن الا تۋ،
جيىرىپ الار كۇن قايدا؟
وراما مىلتىق، تارس ۇرىپ،
جاۋعا اتتانار كۇن قايدا؟
ەلبەڭ-ەلبەڭ جۇگىرگەن،
ەبەلەك وتقا سەمىرگەن،
ارعىماقتان تۋعان اسىلدى،
باپتاپ مىنەر كۇن قايدا؟
الاشتاعى جاقسىدان
باتاسىن الىپ ءدام تاتىپ،
تۇلكىدەيىن ءتۇن قاتىپ،
بورىدەيىن جول جاتىپ،
جاۋىرىنىڭا مۇز قاتىپ
جالاۋلى نايزا قولعا الىپ،
جاۋ توقتاتار كۇن قايدا؟ –

دەپ، اقىن، قانداي قيىن جاعداي بولسا دا، مويىماي ءوز كوزقاراسىنىڭ ءبىر بەتكەيلىگىن تانىتقان. قاشاندا ۇلت ءۇشىن كۇرەس. قاشاندا ۇلت ءۇشىن مايدان. بۇل اقىن – كرەدوسى.

«حالىق – قۇدايدىڭ ەكىنشى اتى» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. سول سوزگە سۇيەنسەك، بار قۇدىرەت كۇشتە، بار بايلىق-قازىنا دا، بار ءومىردىڭ تۇتقاسى دا حالىقتا دەپ سەزىنەتىن اقىن «اتادان تۋعان ءارۋاقتى ەر» دەگەن ولەڭىندە:

اتادان تۋعان ارۋاقتى ەر،
جاۋدى كورسە جاپىرار،
ۇدەي سوققان داۋىلداي.
جاماندارعا قاراساڭ،
مالىن كورەر جانىنداي،
جۇيرىك اتتىڭ بەلگىسى
تۇرادى قۇيرىق، جالىندا-اي.
ايتىپ، ايتپاي نەمەنە،
حالىق قوزعالسا،
تۇرمايدى حان تاعىندا-اي! –
دەيدى.

ءيا، حالىق قوزعالسا توتەپ بەرەر ەشقانداي كۇش جوق. مۇنى ءوز زامانىمىزدان كورىپ كەلەمىز. رەسەيدە، 1917 جىلى حالىق قوزعالىپ ەدى، رەسەي پاتشاسى اۋلەتىمەن ءقوز جۇمدى. رەسەيدە حالىق قوزعالىپ ەدى، ءبىزدىڭ داۋىردە دەموكراتيا ورنادى. حالىق قوعامنىڭ تۇتقاسى. «حالىق قوزعالسا، تۇرا المايدى حان تاعىندا-اي!» دەۋى دە سوندىقتان. ماحامبەت 1938-1946 جىلدار اراسىندا اۋىر دا، قيىن، قۋعىن-سۇرگىن كورۋى تەكتەن تەككە ەمەس. قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارىنا قارسى كۇرەسۋ ارقىلى، حالقىمىزدى بوداندىقتا ۇستاپ وتىرعان پاتشالىق رەسەي رەجيمىنە دە، رەسەي پاتشالىعىنا دا قارسىلىعى ەكەندىگىن ۇمىتپاعان ابزال. حان ورداسىنىڭ تاپسىرۋىمەن سەيدالين مەن تاۋكە تورەلەردىڭ ماحامبەت اقىندى تۇتقىنداۋ ماقساتىندا، ىزىنە شىراق الىپ ءتۇسۋى دە سوندىقتان. ءبىزدىڭ تاعى دا ايتارىمىز ماحامبەتتىڭ قۇدىرەتتىلىگى شارۋالار كوتەرىلىسىن باستاۋ عانا ەمەس، قازاق حاندىعىن قۇلاتۋ عانا ەمەس، سول رەسەي پاتشالىعىنا قارسى كۇرەس. پاتشالىقتارعا قارسى كۇرەسۋ ارقىلى، ۇلت تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋ ەدى. ءبىز ءقازىر تۋعان حالقىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوزىن-وزى باسقارعان تۇستا، ءوز پرەزيدەنتى، ءوز ءانۇرانى، ءوزىنىڭ ەلتاڭباسى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق كوكبايراعى جەلبىرەپ، الەم مويىنداعان تۇستا، كەيبىر ساياساتكەرلەر: «حالقىمىزعا تاۋەلسىزدىك وزىنەن ءوزى كەلدى، ويلاماعان جەردەن كەلدى. جەرگە ءتۇسىپ قالعان تاۋەلسىزدىكتى، جەردەن كوتەرە الماي كەلەمىز»،- دەگەندى ايتادى. تۇكتە ولاي ەمەس. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن، ناعىز مايدان-كۇرەسى – ماحامبەت اقىن داۋىرىنەن باستالادى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىن ءۇردىس بوي كوتەرگەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس- مايدان. سول كۇرەس-مايدان حح عاسىردى تۇتاس الىپ، حح عاسىردىڭ اياعىندا ورىس بودانىنداعى ون ءتورت رەسپۋبليكا رەسەي بوداندىعىنان شىعىپ، ءوز الدىنا ەل بولدى. دەموكراتيا باعىتىن ۇستاعان جەكە-جەكە مەملەكەت بولىپ، ۇلتتىق تۋلارىن كوتەردى. سولاردىڭ بەلورتاسىن-

دا – قازاق ەلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى! سوندىقتان ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن كوتەرۋ ءۇشىن – ماحامبەت اقىننان باستاپ، حالقىمىز عاسىر بويى كۇرەسىپ، بابالارىمىز ارمان ەتكەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. بۇل زامان، عاسىر الدىنداعى – ۇلى ابروي!

ماحامبەت پوەزياسىن قايتا زەرتتەپ، قايتا زامان، قوعامعا ساي، جاڭا تۇرپاتتى باعا بەرۋ ءۇشىن، ماحامبەتتانۋشى، كورنەتتى قازاق عالىمى قاجىم جۇمالييەۆتىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتپەي تۇرا المايمىز. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى رۋدا زايكەنوۆا:

ق.جۇمالييەۆ «ايقاس» /1944/، «ماحامبەت وتەمىس ۇلى» /1948/، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» /1961، ءىى توم، 1-كىتاپ»، «قازاق ەپوسى مەن ادەبيەت تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» /1958/، «XVIII-XIX عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتى” /1967/ جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە، باسپا ءسوز بەتىندەگى جەكەلەگەن زەرتتەۋ ماقالالارىندا ماحامبەت شىعارماشىلىعىن عىلىمي تۇرعىدان تالداپ، ونىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنان الاتىن ورنىن ايقىنداپ، ساف كۇيىندە كەلەر ۇرپاققا ۇسىندى.

بۇل زەرتتەۋلەر يساتاي-ماحامبەت باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ شىعۋ سەبەبىن، الاۋمەتتىك ماڭىزىن، تاريحي ومىرشەڭدىگىن ايقىنداۋدا، ماحامبەت پوەزياسىنىڭ توڭكەرىسشىل رۋحىن تانىتۋدا العاشقى جازىلعان ماڭىزدى ماتەريالدار ەدى. سونداي-اق اتالمىش ەڭبەكتەردىڭ نەگىزگى وزەگى – 1836-1838 جىلعى شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ ءارى كوسەمى، ءارى حالىق مۇڭىن جىرلاعان شەشەنى رەتىندە ماحامبەتتىڭ تاريحي ءرولىن ناقتى اشىپ كورسەتىۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونىمەن بىرگە ماحامبەت ولەڭدەرىندەگى يساتاي وبرازى، رومانتيزم ەلەمەنتتەرى، اقىننىڭ ءومىرى، تاعدىرى، شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى، ماحامبەت مۇراسىن ناسيحاتتاۋشى بەلگىلى جىراۋلار مۇرات موڭكە ۇلى مەن ىعىلمان شورەك ۇلىنىڭ قابىلەت قارىمى مەن جىراۋلىق شەبەرلىگىنە، ت.ب. تۋرالى دا پاراساتتى پايىمداۋلار جاسايدى.

بوز اعاشتان بيىك مەن ەدىم،
بۇلتقا جەتپەي شارت سىنبان،
ەل قۇتقارار ەر ەدىم،
جانباستاي اقىرى ءبىر تىنبان، –

دەگەن اقىن دەگەنىنە جەتە الماي، قاپىدا قازا تاپسا دا، ونىڭ حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ەر تۇلعاسىن، كۇرەسكەر بەينەسىن، ولەڭدەرىنىڭ

ومىرشەڭدىگىن دالەلدەۋگە پروفەسسور ق.جۇمالييەۆ ءوز دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى دەي الامىز» – دەپ تۇجىرىم جاساعان. بۇل وتە ورىندى دا. بۇعان قوسا ايتارىمىز ماحامبەت قازا تاپسا دا، ءوزىنىڭ اقىن رەتىندە دە، كۇرەسكەر رەتىندە دە ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ورىنداپ كەتكەن تۇلعا. ول يساتايمەن بىرگە جەڭىلگەن جوق، قايتا جەڭىس جولىنا دەگەن تاريحي سوقپاق جاسادى. سول سوقپاقتى جولمەن حالقىمىز تەڭدەسسىز وقيعا – تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ بۇۇ-نىڭ مىڭجىلدىق سامميتىندە /نيۋ-يورك، 2000 جىلعى 6 قىركۇيەك/ سويلەگەن سوزىندە: «جاڭا مىڭ جىلدىق بىزگە ءجاي عانا عالامدىق وزگەرىستەر اكەلىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ادامزات ومىرىندەگى بەتبۇرىس كەزەڭنىڭ باستالعانىن بىلدىرەتىنى ايدان انىق»، – دەپ باستاپ، ءسوزىن جالعاستىرا كەلە: «1943 جىلدىڭ اياعىندا العاش رەت بولاشاقتىڭ الەمدىك ءتارتىپ ماسەلەسى تالقىلاعان تەگەران كونفەرەنسياسىندا ۇلى امەريكاندىق – قۇراما شتاتتاردىڭ پرەزيدەنتى فرانكلين دەلانو رۋزۆەلت كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلارعا بىلاي دەگەن ەدى: «ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدا ءوزىمىزدىڭ دەربەس فيلوسوفيامىز، دەربەس داستۇرلەرىمىز بەن ءومىر سالتىمىز بار. ءبىراق ءبىز وسىندا، تەگەراندا ءبىزدىڭ ۇلتتارىمىزدىڭ بىر-بىرىنەن وزگەشە مۇراتتارى ءبىزدى جالپىعا ورتاق يگىلىككە باستاي وتىرىپ، بۇكىل الەمنىڭ بەرەكەتىنە قاراي بىرلەسە قوزعالۋ بارىسىندا ءبىرتۇتاس ۇيلەسىمدى بىرىكتىرە الاتىنىن دالەلدەدىك» – دەپ تۇجىرىمداعان بولاتىن.

ەلباسىمىز ايتقانداي، «عالامدىق ارىپتەستىك ۇستەمدىك ەتۋشى پرينسيپكە جۇگىنەتىن، ادىلەتتىلىك، دەموكراتيا، ەڭ باستىسى ءاربىر ەلدىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنە ۇستەمدىك ەتەتىن جاڭا ءداۋىر تۋدى. ول – تاۋەلسىزدىك ءداۋىر. سول تاۋەلسىزدىك ءداۋىرىنىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە العاش جول سالعان – ماحامبەت پەن يساتايدىڭ جانكەشتى كۇرەسى. سول كۇرەس-مايداندى باياندى ەتكەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز –

نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ بولدى. بۇگىندە:

بوز اعاشتان بيىك مەن ەدىم،
بۇلتقا جەتپەي شارت سىنبان.
ەل قۇتقارار ەر ەدىم،
جانداسپاي اقىرى ءبىر تىنبان، –

دەيتىن دە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى بولماق.

تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىرقازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟! –

دەپ ماحامبەت جىرلاعانداي، تاۋەلسىزدىگىمىزدى تىك تۇرعىزىپ، بوستاندىعىمىزدى باياندى ەتپەي، «ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!» دەگىمىز كەلەدى.

ماحامبەت وتەمىس ۇلى – تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى جىرشىسى. تاۋەلسىزدىكتىڭ باسى بولعان اقىن. بۇل كۇندە اقىن دەگەنىنە جەتتى. قازاق ەلى – تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوككە كوتەردى. الەم قازاق حالقىن تانىدى. مەملەكەت ەكەنىن مويىندادى. مويىنداتقان اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلى بولسا، ءوز ىسىمەن دالەلدەپ، قاجىر-قايراتىمەن، اقىل-وي پاراساتىمەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز بولىپ، قازاق اتىن الەمگە ءماشھۇر ەتكەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ!

كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتەگى سەزى ءوتتى. سول سەزد ەكى ءبىر ەستە قالارلىق وقيعاسىمەن جادىمدا قالدى. ءبىرىنشىسى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆ جازۋشىلار سەزىن اشتى. سول كەزدە سەز زالىنا ءبىر قاريا ايەل يمەنە باسىپ، ورتاعا ەندى.پرەزيديۋمدا وتىرعان دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆتان باستاپ بارلىعى الگى ايەلگە اڭتارىلىپ قاراپ قالدى. سول كەزدە ءبىرىنشى قاتاردا وتىرعان باۋكەڭ – باۋىرجان مومىش ۇلى مۇرتى تىكىرەيىپ، كوزى ەجىرەيىپ بۇرىلىپ، الگى ايەلگە قارادى. ول بولسا زالدىڭ ورتا شەنىندە وتىراتىن ورىن تابا الماي، نە ىستەرىن بىلمەي تۇرعان ءساتى ەدى. باۋىرجان مومىش ۇلى اسكەري ادەتىنە باسىپ، اتىپ تۇرىپ، الگى ايەلدى ەرىتىپ ءبىرىنشى قاتارعا كەلدى دە، سىرباي ماۋلەنوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ وتىرعان بارشا اقىن-جازۋشىلارعا:

– ۆستات! – دەپ ايقاي سالدى. ءبارى دە اتىپ تۇردى. ءبىر ورىن ىعىسىڭدار دەپ، الگى ايەلدى جانىنا وتىرعىزدى. پرەزيديۋمداعىلار ابىرجىپ، زالداعى اقىن-جازۋشىلار تاڭىرقاسىپ قالدى. مەن ول كەزدە «قازاقستان» ساياسي باسپاسىندا رەداكتور قىزمەتىن اتقاراتىنمىن. الگى بەيتانىس ايەل ءبىزدىڭ رەداكسياداعى عالىم مۇحامەدجانوۆ اعامىزعا كەلىپ، اندا-ساندا مۇڭىن شاعىپ تۇراتىن. مەن سودان تانيتىنمىن. الگى بەيتانىس ايەل – ۇلى اقىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ جۇبايى ەدى. ول كەز ماعجاننىڭ اتىن ايتۋعا بولمايتىن، ەسىمى ءبىر جۋرنال-گازەتكە كىرىپ كەتسە، ول گازەت-جۋرنال مىندەتتى تۇردە جىرتىلاتىن. وتكەن عاسىر – حح عاسىردىڭ 70ء-شى جىلدارى ەدى. كەيىن ماعجان اقىن اقتالعاننان كەيىن ءمۇسىلىم بازاربايەۆ باستاپ، ءبىز قوستاپ ماعجان جۇمابايەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ، ءۇش تومدىعىن ءوزىنىڭ تۇپ-نۇسقاسىمەن شىعارعان ەدىك. سول ءۇش تومدىقتىڭ عىلىمي قوسىمشاسى – عىلىمي تۇسىندىرمەسىن مەن جازىپ، رەداكسيا القاسىنىڭ مۇشەسى بولعانمىن.

ەكىنشىسى، سول قازاقستان جازۋشىلار وداعى سەزىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆكە ءسوز بەردى. وندا ول قىزمەتتە جوق ەدى. ولجاس ومار ۇلى ادەبيەتتىڭ ءبىراز پروبلەمالارىن، كەزەك كۇتتىرمەيتىن كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردى ايتا كەلە:

– مەن جاقىندا سيريادا بولىپ قايتتىم. شەتەلدىڭ قاي جەرىنە بارسام دا، قازاق ەكەندىگىمدى ايتسام بىلمەيدى. ءبىزدىڭ ەكى-اق پاسپورتىمىز بار ەكەن: ءبىرىنشىسى – ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ، ەكىنشىسى – ۇلى جامبىل جابايەۆ! سول اقىن-جازۋشىنىڭ ەلىنەنمىن دەسەم، قازاق حالقىن بىلە باستايدى. سوڭعى كەزدەرى ساياسي قايراتكەرلەر باسشىلارىمىزدى دا بىلە باستاپتى. سيريادا بولعان كەزدەسۋدە ماعان:

– ءسىزدىڭ پاتشالارىڭىز –ءدىن مۇحامەد ۇلى قونايەۆتىڭ اتى، ءدىن – بۇل رەليگيا دەگەن ءسوز، مۇحاممەد – پايعامبار اتى. ءسىزدىڭ باسشىلارىڭىز مەشىتكە بارا ما، ناماز وقي ما؟» – دەپ ساۋال قويدى. مەن بىلاي دەپ جاۋاپ بەردىم:

– مەن ءوزىم اپتاسىنا ءبىر رەت مەشىتكە بارام. بارعان سايىن ول كىسىنى كورمەيمىن. سوعان قاراعاندا ول كىسىنىڭ قولى تيمەيتىن بولۋى كەرەك دەدىم، – دەدى.

بۇل ەكى كەلتىرىلگەن ەپيزودتا دا 70ء-شى جىلدارى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جوق ەكەندىگى انىق كورىنسە، ەكىنشىدەن، ادام بوستاندىعى اتىمەن جوق ەكەندىگى بايقالسا، قازاق دەگەن ەل بار ەكەندىگىن شەتەلدىڭ بىلمەيتىندىگى، تەك ون بەس رەسپۋبليكانى رەسەي دەپ تانيتىندىعى ايقىن سەزىلىپ تۇر.

قۇدايعا شۇكىر، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىمەن، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاش جولىن باستاعان تاريحي تۇلعاسىمەن، جەلبىرەگەن كوك بايراعىمىزبەن، ان-ۇرانىمىزبەن، ەلتاڭبامىزبەن الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە قازاق اتى جەتتى. قازاقستان مەملەكەتىن، قازاقستان پرەزيدەنتىن بىلمەيتىن ەل كەمدە كەم. بۇل ءۇشىن ىشتەي دە، سىرتتاي دا جۇرەكجاردى قۋانۋعا تۇرارلىق. بۇعان قۋانا الماعان قازاق باسقانى دا، ەل-جۇرتتى دا قۋانتا المايدى. قۋانتا العان قازاق قانا بولاشاق ەل-جۇرتىن قۋانتارى اقيقات.

بۇل ماحامبەت پوەزياسىنا قانداي قاتىسى بار دەگەن ۇعىم تۋۋى ىقتيمال. قاتىسى بولاتىنى ماحامبەت وتەمىس ۇلى ءومىرباقي تاۋەلسىزدىكتى اڭساپ وتكەن اقىن. سول تاۋەلسىزدىك جولىندا نەلەر ىقىلىم زامان بولمادى؟

نەبىر قيىندىقتار، تار جول تايعاق كەشۋمەن بولدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ-سىندى الاش ازاماتتارى، الاش قايراتكەرلەرى ماحامبەت اقىن جولىن جالعاستىرىپ، كۇرەس مايدانعا شىقتى. بۇل كۇرەس تە اياقسىز قالدى. اياقسىز قالسا دا جالعاسىن تاپتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ، رەسەيلىك يمپەريانىڭ قىلىشىنان قانى تامعان تۇستا قازاق ارىستارى يتجەككەنگە ايدالدى، قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى. مۇنداي قاسىرەتتى باسىنان كەشكەن ماحامبەت اقىن:

اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس!
قاناتىڭ قاتتى، موينىڭ بوس.
يساتايدان ايرىلىپ،
جالعىزدىقپەن بولدىم دوس،
اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس!
ەل قورىعان مەن ەدىم،
مەن دە ايرىلدىم ەلىمنەن.
كول قورىعان سەن ەدىڭ،
سەن دە ايرىلدىڭ كولىڭنەن.
اسپاندا ۇشقان قىزعىش قۇس!
سەنى كولدەن ايىرعان –
لاشىن قۇستىڭ تەپكىنى،
مەنى ەلدەن ايىرعان –
حان جاڭگىردىڭ ەكپىنى.
ايتىپ، ايتپاي نە كەرەك،
قۇسالىقپەن ءوتتى عوي،
ماحامبەتتىڭ كوپ كۇنى، –

دەيدى. اقىن وزىنە كومەككە كەلە الماعان جۇرتىنا نالىپ، قىزعىش قۇسقا مۇڭىن شاعىپ وتىر.

ماحامبەت اقىن قاشاندا قايسارلىق مىنەزبەن عۇمىر كەشە وتىرىپ، العا قويعان ماقساتىنا ىشتەي سەنگەن تۇلعا. تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق بۇگىن بولماسا ەرتەڭ بولاتىنىن تۇيسىنە وتىرىپ كۇرەسكەن.

نازارى قايتقان كۇن بولعان،
جىبەكتەن باۋى كونەرىپ،
اق سۇڭقار ۇشقان كۇن بولعان.
باعانالى بوز وردا
ەڭكەيىڭكى كۇن بولعان.
تەلەگەي-تەڭىز شالقىعان
قوعالى كولدەر سۋالىپ،
تىزەگە جەتەر-جەتپەس كۇن بولعان،
جاپانعا بىتكەن بايتەرەك،
جاپىراعىنان ايرىلىپ.
قۋ ءتۇبىر بولعان كۇن بولعان،
القالاعان جەر بولسا،
ازامات باسى قۇرالسا،
ءماشۋرات بەرەر ەل ەدىك؛
يساتايدان ايرىلىپ
القالاي كەلگەن كەڭەستە
دەم قۇرىعان كۇن بولعان.

دەسە دە، العاش بەتتەن قايتپاعان اقىن:

باتىر بولماق ويدان-دى،
ايقايلاسىپ جاۋعا تي،
ءتاڭىرىم بىلەر، جىگىتتەر،
اجالىمىز قايدان-دى، –

دەپ ءوزىن-وزى قايراپ، وزگەنى دە قايراپ ادىلەت جولىنا بەت بۇرادى. قانشاما ەلەگياعا بەرىلسە دە، ارجاعىندا تاسقىن كۇش بۋىرقانىپ جاتادى:

مەن تاۋدا ويناعان قارت مارال،
تابانىم تاسقا تيەر دەپ،
ساقسىنىپ شىققان قيادان،
قايىڭنىڭ باسىن جەل سوقسا،
قارشىعا قۇس قايعىرار:
بالاپانىم سۋعا كەتەر دەپ،
مامىعىن توككەن ۇيادان،
و داعى بىزدەي بولعان سورلى ەكەن، –

دەپ، «تابانىم تاسقا تيەر دەپ»، «بالاپانىم سۋعا كەتەر دەپ» تالاي وي-مۇڭعا باتقان، تالاي وي باسىن تارازىلاعان اقىن جان قاسىرەتىن بەينەلەۋگە ۇمتىلادى. ماحامبەتتىڭ ليريكالارىنىڭ استارىندا ۇلانعايىر سىر مەن شەر جاتىر.

بۇل دۇنيەنىڭ جۇزىندە،
ايدان كوركەم نارسە جوق،
تۇندە بار دا، كۇندىز جوق،
كۇننەن كوركەم نارسە جوق،
كۇندىز بار دا، تۇندە جوق.
مۇسىلمانشىلىق كىمدە جوق،
تىلدە بار دا، دىندە جوق،
كوشپەلى داۋلەت كىمدە جوق،
بىردە بار دا، بىردە جوق،
ازامات ەرلەر كىمدە جوق،
ەرىككەن كۇنى قولدا جوق.
زامانىم مەنىڭ تار بولدى.
تۋرا ادىلدىك بيدە جوق،
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت،
قاۋمالاعان قارىنداس.
قازاقتا بار دا، مەندە جوق.

دەپ، اي مەن كۇندەگى، كوركەمدىكتى ءوز جانىنان، ءوز جۇرەگىنەن ىزدەيدى. اقىن قۇدىرەتتىلىگى دە وسىندا. «زامانىم مەنىڭ تار بولدى، تۋرا ادىلدىك بيدە جوق» دەپ، زامانى مەن قوعامى، ءداۋىرى مەن ادامىنان ادىلەت ىزدەيدى. تياناق ەتەر، دىڭگەكتى اڭسايدى. اقىن جۇرەگىنەن تۋعان جىرلاردى قالاي تالداساڭ دا، پريزمانىڭ سان قىرىنداي الدىڭنان شىعادى. ىزدەگەنىڭدى تاباسىڭ، وي-پىكىرىنە باس ءيىپ يلاناسىڭ.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى اقىنى – ماحامبەت وتەمىس ۇلى ەكەنى داۋسىز. حان-سۇلتاندارعا بيلەرگە اشىنىپ ايتقان ءاربىر جىرىنىڭ استارىندا ادىلەت جاتىر، ادىلەتتىڭ ارجاعىندا بوستاندىق باسىن بيىككە كوتەرگەن، بوستاندىقتىڭ ارجاعىندا تاۋەلسىزدىك ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەل-حالقىنىڭ الدىندا شامشىراق جۇلدىزداي، باعىت بەرەر تەمىرقازىقتاي جارقىراي جانادى.

«تۋعان ۇلدان نە پايدا؟» ولەڭىندە اقىن بارشا كەلەر ۇرپاققا ءۇن تاستايدى. ريتوريكالىق سۇراقتار قويۋ ارقىلى، بولاشاقتىڭ جاس ۇرپاعىنا، جاس جەتكىنشەكتەرگە ۇلگى بولار ۇعىمدى جەتكىزەدى، امانات ەتىپ:

اق جۇمىرتقا، سارى ۋىز،
الپەشتەپ قولدا وسىرگەن،
تۋعان ۇلدان نە پايدا؟
قولىنا نايزا الماسا،
اتانىڭ جولىن قۋماسا،
الاشتىڭ بايلىعىنان نە پايدا؟
قۇلاننان باسقا ەل تاپپاي،
قونارىنا جەر تاپپاي،
ماڭقيعان سارى دالادان،
ەكىندىدە قۇلاعان،
تارىلىپ كەلگەن ەرلەرگە،
قايىرى ونىڭ بولماسا؟..

دەپ تۇيەدى. سوقپاعى مول، شىتىرمان وقيعاعا تولى ءومىردىڭ اتا سالتىن، بابا ءداستىرىن تياناقتى جرگىزەتىن ۇرپاقتار دا بار، تۇيسىگى از، ومىرگە نە ءۇشىن كەلگەنىن پايىمدامايتىن جاستارىمىز دا جوق ەمەس. مىنە، وسىنداي ۇرپاقتارعا اسەر بەرەتىن تەرەڭ ويلى جىرلار بۇل. وپتيميستىك-پروگرەسسيۆشىل اقىن ولەڭدەرى رومانتيزمگە دە، ەلەگيالىق سارىنعا دا تولى سەزىمدەر. ءاربىر ولەڭى كۇرەسكە، كەلەشەكتەن كۇدەر ۇزبەۋگە دە باعىتتايدى. سونىسىمەن قۇندى.

قارادان ءبىر-اق تۋسايشى،
حالىقتىڭ كەگىن قۋسايشى،
ارتىمىزدان بىزدەردىڭ،
اقىرىپ تەڭدىك سۇرارعا! –

دەيدى، كۇرەسكەر اقىن. تەڭدىك الۋ – باقىتقا جەتۋ جولى ەكەنىن ۇعىنعان اقىن. سول ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋگە بار. جانىن سول جولدا پيدا ەتتى دە!

تەڭدىك الۋ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ – اقىن ارمانى بولسا، ماحامبەت اقىننىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى تاۋەلسىزدىك ءومىردىڭ ماعىنالى عۇمىرىن كەشۋدە. بۇل دا اقىن ارمانىنىڭ ورىندالعانى، اقىن رۋحىنىڭ ماڭگى ءتىرى ەكەنىن دالەلدەيدى.

وتەمىس ۇرپاعىنىڭ ماحامبەتتەن باسقاسىن تاريحي دەرەكتەرمەن، اتار بولساڭ، اعاسى بەكماعانبەت – جاڭگىر حاننىڭ ون ەكى ءبيىنىڭ ءبىرى ەكەن. يسمايىل قوجاحمەت، يبرايم-سىندى پەرزەنتتەر يساتاي كوتەرىلىسىنە بىرگە قاتىسقان. دەسە دە، وتەمىس بالالارىنىڭ ىشىندە ماحامبەتتىڭ شوقتىعى بيىك. تەك، ءبىر اۋلەت باسىنداعى بيىكتىك ەمەس، بارشا قازاق اتاۋلىعا، بارشا الاشقا قاستەرلى دە قاسيەتتى بولعان تاريحي تۇلعا.

ماحامبەت اقىننىڭ ولەڭ وزەگىندەگى باستى كەيىپكەرى – ادىلەت ءۇشىن ايقاسقان يساتاي باتىر. يساتايدىڭ وبرازىن سومداپ، بەينەسىن، ونەردىڭ ولمەس مۇسىنىنە اينالدىرعان اقىن. يساتايدىڭ جاۋعا شاپقان ەرەن ەرلىگىن، اسقار تاۋداي ەڭسەسى يىلمەس ورلىگىن سيپاتتاپ:

تولعاي، تولعاي وق اتقان،
ون ەكى تۇتام جاي تارتقان،
قابىرعاسىن قاقىراتقان،
تەبىنگىسىن تەسە اتقان،
تىزگىنىنەن كەسە اتقان.

گيپەربوللانى قولدانعان اقىن وقيعانى دامىتۋ ارقىلى، يساتايدىڭ كەسەك تۇلعاسىن سومدايدى.

كورنەكتى قازاق عالىمى ءا.دەربىسالين ورىنبور قالاسىنىڭ ارحيۆىنەن ماحامبەتتىڭ ءولىمى جايلى جازىلعان دەرەكتەردى تاپقانى كوپشىلىككە ءمالىم. «سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، ورىنبور شەكارالىق كوميسسيا قىلمىستى ىستەر ءبولىمىنىڭ ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ءولتىرىلۋى جايلى تۇسىنىكتەمەدە: «جوعارى مارتەبەلى مىرزا ورىنبور اسكەرى گۋبەرناتورىنا، قىرعىز ورداسىنىڭ باتىس بولىگىن بيلەۋشى بايماعامبەت ايشۋاق ۇلى 5 نويابردە شەكارالىق كوميسسيانىڭ 1355 حابارىمەن قىرعىزدار اراسىندا ءجۇرىپ، كوميسسيانىڭ بەرىش رۋىنان شىققان قىرعىز ماحامبەت وتەمىسۇلىن ۇستاۋ جايلى قاتىناسىن العاننان كەيىن، بيلەۋشى سۇلتان وعان 15 ادام جىبەرەدى. ولار مىنالار ەدى: ءحورۋنجيدىڭ زاۋريادنيگى ىقىلاس تولە ۇلى، بي جاڭابەرگەن بوزداق ۇلى، قىرعىز مۇسا نارىم ۇلى جانە تاعى باسقالار» – دەپ باستالادى دا، – «وسىنىڭ اراسىندا ءۇيدىڭ سىرتىندا تۇرعان قىرعىز ءجۇسىپ وتەۋلى ۇلى ىشتەگى ايقاي-شۋدى ەستىپ، جولداستارىنا جاقىندا دەپ بەلگى بەرەدى دە، ۇيگە كىرىپ كەپ، ماحامبەتتىڭ ايەلىنىڭ قولىنداعى ناركەسكەندى كۇشپەن تارتىپ الادى، ال مۇسا بولسا قانجار جۇمساعىسى كەپ جۇلقىنىپ جۇرگەن ماحامبەتتى ازەر-ازەر ۇستاپ تۇرادى. ول قولىنداعى قانجارىن تاستاتۋ ءۇشىن قىلىشپەن ماحامبەتتىڭ قولىن شاپپاق بولادى، ءبىراق قىلىش تۋرا باسىنا ءتيىپ. ماحامبەت تابان استىندا ءتىل تارتپاي ءولىپ كەتەدى. ىقىلاس تولە ۇلى مەن مۇسا نۇرالى ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ولار ماحامبەتتى ولتىرگىسى كەلمەپتى، – دەيدى.

قايىرجان ءابيساتوۆ «ماحامبەت عۇمىرناماسىنىڭ بەيمالىم بەتتەرى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «مەن 1966 جىلى 9 شىلدەدە انتروپولوگ نوەل جۇماباي ۇلى شاياحمەتوۆتىڭ ماحامبەتتىڭ سۇيەگىن قازىپ تۇگەلدەپ العانىن، ونىڭ سۇيەكتەرىن الماتىعا الىپ كەلگەنىن، ماحامبەتتىڭ سكۋلپتۋرالىق پورترەتىن جاساعانىن، كەيىن حالقىمىزدىڭ ابزال ازاماتى، ارداقتى ۇلى، قاھارمان اقىن-كومپوزيتور سۇيەگى 17 جىل بويى قاعاز جاشىك ىشىندە شاڭ-شاڭ بولىپ ءار جەرلەردە جاتقانىن، تەك 1983 جىلى 15 مامىردا قايتا جەرلەنگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەن، بابامىزدىڭ سۇيەكتەرىن قابىرىنەن جانە قايتا پاكتەۋى مەن قايتا جەرلەنۋىنە باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسقان كۋاگەرمىن».

ال، اتاقتى ەلىمىزگە ءماشھۇر انتروپولوگ نوەل جۇماباي ۇلى تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتىندا، «ماحامبەت ولىمىنە بايلانىستى تاريحي دەرەك تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ – دەگەن ساۋالعا:

– الدىمەن ايتارىم ماحامبەتتىڭ باسى شابىلىپ ولتىرىلگەنى راس بولدى. ءقابىردى قازعاندا، ماحامبەتتىڭ باسى ورنىندا جوق ەكەنىن بايقادىق. ول بولەك قولىنىڭ جانىنان شىقتى. ماحامبەتتىڭ 1846 جىلى 20 وكتيابردە ولتىرىلگەنى جايلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ دوكۋمەنتى ارحيۆتە ساقتالعان. ونى سول جىلى 21 نويابردە ماحامبەت ءولىمىن تەكسەرۋ تۋرالى كەزدەيسوق ماحامبەت ءولىمىنىڭ ۇستىنەن شىققان ورىس چينوۆنيگى رەدكيننىڭ راپورتى جوققا شىعارادى. بۇل راپورتتا بايماعامبەت ايشۋاقوۆ بەرگەن راپورت ءتىپتى باسقاشا، – دەپ دەرەك بەردى.

بۇدان ءارى انتروپولوگ رەدكين راپورتى شىندىققا ءبىر تابان جۋىق ەكەنىن، ءبىر توپ قىرعىزدار ماحامبەتتىڭ باسىن ۇرىپ ولتىرگەنىن، شەكەدەن ۇرعان ەكى سوققىدان كەيىن اقىن ەتبەتىنەن قۇلاپ، جەلكەدەن تيگەن ءۇشىنشى قىلىش باسىن كەسىپ تۇسكەنىن باياندايدى.

شىنىندا دا باتىر اقىن قاپىلىستا قازا تاپقان. ءسويتىپ ەكى ايەلىنىڭ كوزىنشە باسىن كەسىپ العانىن، انتروپولوگ نوەل شاياحمەتوۆ ناقتى دەرەكتەرمەن كەلتىرەدى.

1969 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان نوەل شاياحمەتوۆتىڭ «يز تمى ۆەكوۆ» /«عاسىرلار تۇڭعيىعىنان»/ دەگەن كىتاپشاسى ورىس تىلىندە جارىق كورىپ، تەز تارالىپ كەتتى. قايتا باسىلمادى.

مۇنى كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز قازاقتىڭ ۇلتتىق ۇلى اقىنى ماحامبەت وتەمىس ۇلى ۇلت ءۇشىن، ۇلت تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قۇربان بولۋى، قاپيادا قازا تاپتى. اقىن يساتايعا سەرىك بولىپ كۇرەسىپ قانا قويعان جوق، ماڭگى ءتىرى ولەڭ-جىرلارىمەن مايدان سالىپ اتقا ءمىندى. اتقا ءمىنىپ قويعان جوق، عاسىردان عاسىرعا جەتەتىن، ماڭگى توزباس الماس قىلىشتاي جىرلارىن ەل-جۇرتىنا امانات ەتتى. امانات ەتىپ قانا قويعان جوق، تاريحي جىرلارىمەن تاريحي تۇلعالاردى پاش ەتتى. ادىلەتتىلىك ءۇشىن، بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسىپ، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەردى. حان-سۇلتاندارعا جىرلارىمەن قارسى شىقسا دا، قازاق حالقى ءۇشىن وزىندىك ارىنى بار، سول حان-سۇلتانداردى دا جىرلارىمەن تاريحي تۇلعا رەتىندە بەينەسى مەن ەسكەرتكىشىن قالدىردى. قالاي دەسەك تە، ماحامبەت تاريحىمىز ءۇشىن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن كوتەرگەن ۇلى تۇلعا. جىرلارى – ماڭگى ولمەيتىن ۇلتىمىزدىڭ ۇلى مۇراسى.

الدا ۇلى مەرەكەمىز – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق مەرەي تويى. ءقازىر قازاق ەلى – الەم تانىعان ەل. سول تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ باستاۋ كوزى بولعان اقىن ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى ۇلى كەنەسارى حانمەن بىرگە ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ەسكەرتكىش تۇرعىزۋعا لايىق دەپ ويلايمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ۇلى كوش باسشىسى – تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا وسى ءبىر تىلەكتى اقىن رەتىندە ايتقىم كەلەدى. بۇل تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى ءۇشىن، بولاشاعىمىز ءۇشىن قاجەت دەر ەدىم.
ح1ح عاسىردىڭ I-II جارتىسىنداعى قازاق پوەزياسى جانە تاۋەلسىزدىك يدەيالارى

ماحامبەت وتەمىس ۇلى (1804-1846)

1836-1838 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ نارازىلىعى بۇرق ەتە تۇسكەن كەزدە، اقىن كوتەرىلىس كوسەمدەرىنىڭ بىرەگەيىنە اينالىپ، ونىڭ ۇرانشىسى، باستاۋشىسى، رۋحاني كۇش-قۋات بەرۋشى بولدى.

شەرنياز جارىلعاس ۇلى (1807-1867)

قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ ويىل اۋدانىندا تۋعان. يساتاي تايمانوۆ باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىسقان. بايماعامبەت سۇلتان كەزىندە يساتاي مەن ماحامبەتپەن قاتىناسىن ۇزبەگەن.

شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى (1858-1931)

شىڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن ابايدىڭ تۋعان اعاسى قۇدايبەردىنىڭ ۇلى شاكارىم ابايدىڭ تاربيەسىندە وسەدى. شاكارىم عۇلاما ادام. تۇرىك، اراب، پارسى، ورىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن.

1931 جىلى كەڭەستىك سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان. جارتى عاسىر جابۋلى جاتقان مول مۇراسى بۇگىندە ەل يگىلىگىنە اينالدى.

ولەڭ تولعاۋلارى، «ەڭلىك-كەبەك»، «قالقامان-مامىر»، «ءلايلى-ماجنۇن» داستاندارى، «ءۇش انىق» جانە تۇرىك-قازاق حالىقتارىنىڭ شەجىرەسى – ادەبيەتىمىزدىڭ التىن-مارجاندارى دەۋگە بولادى.

ماحامبەت اقىن تۋىندىلارى ليريكو-فيلوسوفيالىق جىرلار ەكەندىگىن عالىمدار قۋاتتاپ جازىپ ءجۇر. مۇنىسى دۇرىس باعىت. ماحامبەت اقىن تەرەڭنەن تولعايدى، ولەڭنىڭ تامىرىنان تارتادى. سوندىقتاندا ساليقالى، ويلى. «قوعالى كولدەر قوم سۋلار، كىمدەرگە قونىس بولماعان؟». بىردەن وقىرمانداردى تارتاتىن تولعانىس. ۇلى اباي دا جىرلارىنىڭ العاشقى جولدارىن وسىلايشا العا تارتادى. وقىماسىڭا بولمايدى. بۇل اقىندىقتىڭ بەلگىسى، نەمەسە اقىندىق بولمىس دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. ماحامبەتتىڭ «سازداۋعا بىتكەن قۇبا تال، كىمدەرگە سايعاق بولماعان ؟». توسىن قۇبىلىس. «سازداۋعا بىتكەن قۇبا تال» دەگەننىڭ ءوزى قانداي اسەرلى. ەشكىمنىڭ اۋزىنا تۇسە بەرمەيتىن ءسوز. «باسىنا جىبەك بايلاعان، ارۋلار كىمنەن قالماعان؟». قالاي دەسەڭىزدە سول ارۋلاردى كورۋگە ىنتىقتىراتىن ولەڭ جولدارى. «تاڭداپ مىنگەن تۇلپارلار، يەسىن قايدا جاۋعا سالماعان ؟» دەگەن ولەڭ جولدارى بىر-بىرىنەن وزىپ، ارۋلار مەن تۇلپارلاردى استاستىرادى. «تاڭداپ مىنگەن تۇلپارلار، يەسىن قايدا جاۋعا سالماعان» دەي وتىرىپ، ودان سايىن كۇشەيتىپ: «قۇلاندار ىشپەس بۇرشاق قاق، كىمدەرگە شەربەت بولماعان؟». «ساداعىنا سارى شىركەي ۇيالاپ، جاۋ ىزدەگەن ەرلەردىڭ، قايدا باسى قالماعان؟ ىشەلىك تە جەلىك، مىنەلىك تە تۇسەلىك، وينالىق تا كۇلەلىك، ابايلاساڭ جىگىتتەر، مىناۋ جالعان سۇم دۇنيە كىمدەردەن كەيىن قالماعان؟» جۇيەلى ءسوزدىڭ مايەگىن الدىڭا تارتىپ، ويعا باتىرادى. ريتوريكالىق سۇراۋ ارناۋ تۇرىندە ايتسا دا، ليريكا-فيلوسوفيالىق قالىپقا تۇسىرەدى. وي وز-وزىنەن قۇيىلىپ، جانىڭدى تەربەتەدى، سەزىمىڭە سەزىم قوسادى. بۇل ناعىز اقىندىق شەبەرلىك. تالانتتى دارىندىلىق بەلگىسى. اقىن بىردە ليريك، بىردە فيلوسوف. ەكى ونەردى توعىستىرا العان ارعىماق-تۇلپار اقىن.

ماحامبەت ءوزى كۇرەسكەر اقىن، كۇرەسكەر اقىننىڭ جانى ليريكاعا تارتا بەرەدى. ەلى ءۇشىن قامىعادى، ۇلتىنىڭ ار-وجدانىن ويلايدى. سول كەزدەگى اينالا اڭداعان جاۋلارعا الاڭدايدى. ۇلتىنىڭ سالتىن، ءداستۇرىن ساقتاۋدى نەگىزگى تەمىرقازىق ەتەدى. حالقىمنىڭ كۇنى ەرتەڭ نە بولادى، بولاشاعى قانداي دەپ، كۇي كەشەدى. بۇل جونىنەن اباي ويلارىمەن ۇشتاسىپ جاتادى. اباي فيلوسوفياعا تەرەڭدەپ ەنسە، ماحامبەت فيلوسوفياسى كۇرەس ۇستىندە ءوربيدى. سوندىقتان دا اقىن: «قايىڭنىن باسىن جەل سوقسا قارشىعا قۇس قايعىرار» دەۋى دە ەلىن، حالقىن ويلاۋدىڭ بەلگىسى. «بالاپان سۋعا كەتەر، مامىعىن توككەن ۇيادان» دەۋى دە قازاق ۇرپاعىن ويلاۋى. ماحامبەت ولەڭدەرى ەلەگيالىق ولەڭدەر ەمەس. سونى ويدى العا تارتاتىن وجەتتىك جىرلار.

ەمەننىڭ ءتۇبى سارى بەل،
ەرىسكەن كوڭىل ءبارى بال،
جوعارىدان تومەن توگەيىن،
كەرەگەڭدى تەرىپ ال! –

دەۋى دە تەگىن ەمەس. ول وزىنە سەنگەن اقىن. سەزىم وتىن ەلگە شاشا بىلگەن شايىر.

* * *

ماحامبەت وتەمىسوۆ-سىندى اقىندى زەرتتەۋدەگى باستى باعىت پەن مىندەتتى ايتار بولساق تومەندەگى ۇستانىمدى باعىت-باعدار ەنكەنىمىز ورىندى.

ماحامبەت اقىن تۋرالى ءسوزدى، اسىلىندا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ سوزىمەن باستاعان ءجون: «وتەمىس ۇلى ماحامبەت – يساتاي قوزعالىسىنىڭ ەڭ ءىرى ادامىنىڭ ءبىرى، يساتاي ناعىز قاندى كويلەك جولداسى ەكەن.

تۋىسى بەرىش رۋىنان. اتاسى – وتەمىس. ونىڭ اتاسى – ءقۇلمالى. ءمالى دەگەن قازاققا ءبىر سوعىستا قولعا تۇسكەن تۇتقىن ەكەن.

بەرىش ىشىندە تۋماس دەگەندەر ەنشىلەس، تۋىسقان عىپ اكەتكەن. ءمالى تۇقىمى وزدەرىن پارسى پاتشاسى نادىرشەنىڭ ءناسىلىمىز دەيدى ەكەن.

ءقۇلمالى كەيىن ءوسىپ، ءبىر بولەك ەل بولعان. ورنىققان مەكەنى: گۋريەۆ ۇيەزى، تايسويعان دەگەن جەر.

قازاق ءىشى ءقۇلمالى تۇقىمىنان بي دە، باتىر دا، شەشەن دە شىققان دەپ، بۇلاردىڭ ءتۇبىن زاتتى دەسەتىن بولسا كەرەك.

وتەمىس ايشۋاق، بوكەي دەگەن كىشى ءجۇز حاندارىنىڭ تۇسىندا قابىرعالى بي اتانعان. /«ماحامبەت الەمى»، 186-بەت، 11-توم/»،- دەپ باستاپ، ماحامبەتتىڭ اقىندىعى تۋرالى: «سول، «كوپتى ارتىڭنان ەرت، كەرەگىڭە جارات» دەگەن باعىت ماحامبەتتىڭ دە ءارى ءىس، ءارى ءسوز جۇزىندە بىردەن-بىر نىق ۇستاعان پروگرامى. سوندا باسشىنىڭ ءوزى كىم؟ وعان «تولارساقتان ساز كەشىپ» دەگەن ولەڭىندە:

تاعىداي تاڭداپ سۋ ىشكەن،
تارپاڭداي تىزەسىن بۇگىپ وت جەگەن.
تاعى سىندى مىرزا ەدىك؛
تاعى دا كەلدىك تار جەرگە
تاڭدانساڭ تاعى بولار ما
ءتاڭىرىنىڭ سالعان بۇل ىسكە؟ –

دەيدى. ۇستانعان ءىسى، ويداعى نيەتى بويىنشا بۇل بۇقار ۇرانىن قوستاپ كەلگەن «مىرزا» ەدى.

كونبەك، بويۇسىنباق ەمەس ەدى. ءوزىنىڭ كوزدەگەنى بار ەدى. ونىسى ءوزىنىڭ جەكە قالپىن، باعىنباستىق قالپىن، اتاعى سىندى مىرزا قالپىن» قايماعىن بۇزباي ساقتايمىن دەگەن ماقساتى ەدى.

ءبىراق ول بۇقار زامانى ءبىر ءسارى، ءوتىپ كەتتى. بۇل سول تاپتىڭ ادامى بولسا دا وزگەرگەن تاريحي جاعدايدىڭ ورتاسىندا ءىس قىلاتىن بولدى. قولىنداعى تۋ جىعىلىپ، سۇيەنگەن تىرەگى سىنىپ، قۇلديلاپ، قۇلاپ بارادى. ەندى بۇعان سوڭعى رەت تۇياق سەرپۋ، بارىمەن ءبىر-اق بۇلقىنىپ كورۋ عانا قالدى. سونىمەن ماحامبەتتىڭ بار ءسوزى – وسىنداي سوڭعى بۇلقىنۋ، سوڭعى تۋلاۋدىڭ جىرى بولادى. بۇل بۇلقىنعاندا ۇلكەن ىسپەن، ءىرى ەكپىنمەن قۇلشىنىپ-بۇلقىنعان ءىسى ءبىر-اق ءىس بولسا دا، باردى سالاتىن، قۇلاش كەرەتىن استاڭ-كەستەڭنىڭ، الاي-تۇلەيدىڭ ءىسى /«ماحامبەت الەمى»، 190-بەت، 11-توم/»، دەپ تۇيىندەيدى. بۇدان ءارى مۇقاڭ: «سالت-سانا جۇزىندە جوعارعى ۇستەم تاپتىڭ كوپتەن دايىنداعان قارسىلىعىن بۇل قولما-قول ىسكە اسىرۋشى اقىن بولعان. بۇنىكى ءسوز عانا ەمەس، ۇلى ءدۇبىر ءىس، الاساپىران تارتىس. جىرىنىڭ ءبارى تۇتاسقان قيمىل. قان مايدان ۇستىندە كوپتى ەكىلەندىرە سويلەگەن: شابۋىل، اتوي، ۇران جىرى. ىلعي سەزىمگە سوعىپ، قانعا شاباتىن قىزدىرما جىر.

سونىمەن ماحامبەت جىرلارى ءبىر-اق تۇيىنگە ارنالعان، عاسىرلار بويىندا كوپشىلىككە ۇداي ۇلكەن دەرت بوپ تۇرعان ۇلكەن جارانىڭ اۋزىن جۇلعانداي بولاتىن. بۇكىل ح1ح عاسىر ادەبيەتىندە قيمىل مەن كۇرەس جىرىن ماحامبەتتەي قىپ جىرلاعان وزگەشە اقىن بولعان ەمەس. الدى دا، ارتى دا ءبىر ءوزى سياقتى / «ماحامبەت الەمى»، 191-بەت، 11-توم/». بۇل ءوزى كەرەمەت باعا. تاۋەلسىزدىكتىڭ جارشىسى، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇلى اقىن دەپ بەرىلگەن باعا.

بۇدان ءارى ويىن جالعاستىرعان ۇلى مۇحاڭ اقىن شەبەرلىگىن:

ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ، ەڭكۋ جەر شالماي، –

دەگەندەگى ىلعي كەلەتىن «ە» دىبىسى – اۋىزشا ولەڭنىڭ بار ءنارى بوپ كەتەدى. بۇل داۋىستى دىبىستان قۇرىلعان ۇندەستىك بولعاندا «اسسونانس» دەپ اتالادى.

ەگەر:

تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايداي ەرىمەي، –

دەگەن سياقتى «ت» دىبىسىنداي داۋىسسىز دىبىستاردان قۇرالعان ۇندەستىك بولسا، ونى «الليتەراسيا» دەيدى. ماحامبەتتىڭ قىزدىرامىن، جەلپىندىرەمىن دەگەن اۋىزشا ۇگىتى وسىنداي تۇردە بولەنگەن. ءبىراق بۇنداعى جىر ىشىندەگى كوپ كورنەكتى سۋرەتتەر بۇقاردىكىنەن باسقا بوپ ماعىنالانعان؛ ءىشىنارا بىرىمەن-بىرى بايلانىسقان بولادى. بۇقاردا كوپ تۇسىنبەسىن دەگەن اتتاما، الامىش، بايلامسىز سۋرەتتەر ادەيى كەلتىرىلەتىن. سونداي بوراسىنى بۇرقاقتىڭ ىشىندە ءار جەرگە، ۇققانعا ارناپ كومبە كومىپ كەتەتىن. ءسوز ءتۇيىمىن كوپتەن الىپ قاشۋ.

ال مىنادا: سول كوپپەن ءبىر ساپاردا، تار كەزەڭدە يىق سۇيەسىپ، «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەردەن ءسوز شىعارام» دەپ تۇر. سوندىقتان ەندى بۇقار ۇلگىسىندەگى جالتارتپا، تۇسپال كەرەك ەمەس، ۋاقىتشا بولسا دا كوپتىڭ ءتىلى بوپ سويلەپ باعۋ قاجەت. سول كوپتىڭ «ءوزى بوپ تۇرىپ، تۇتاس تامساندىراتىن قىپ سويلەۋ كەرەك. بۇنىڭ ءبارى اقىننىڭ ۇعىمى بولۋىن تىلەيدى. ماحامبەت سول كەرەكتى دارەجەدە ۇعىمدى، كوپكە تۇسىنىكتى بوپ، جاقىن بوپ كورىنەدى. بۇنداعى:

التى مالتا اس بولماي،
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا
ساقالى شىعىپ جات بولماي، –

دەگەن.

تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىر قازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي، –

دەگەن سياقتى سۋرەتتەردىڭ ءبارى ىشتەي ءبىر تاقىرىپ، ءبىر ماقسات، ماعىناعا باعىنادى.

نەشە الۋان سىرتقى بولەك كورنىستىڭ بارلىعى دا وسى تارتىس جولىندا جانىن اياماي ەڭبەك ەتكەن ەردىڭ كەيپىن سۋرەتتەپ تولىقتىرادى. بۇرىنعى ولەڭ-جىرعا ءار جەردەن شاڭ بەرىپ، باسى قوسىلماي، بىتىراپ جۇرەتىن سۋرەتتەر مىنادا: قاتتى جىمداسىپ، ەكشەلەنىپ، ءبىر باس، ءبىر تاس بوپ الادى. اقىننىڭ كوپكە تاستاپ وتىرعان ۇرانىنداعى تىلەك-تالاپ تا وسى. بىتىراپ، ىدىراپ جۇرگەن ەل باسى قوسىلسا، ويداعى باسشى باستاسا ءىس داۋىرلەپ، ەڭبەك جانىپ، كورىكتى كورىنىس شىعار ەدى دەيدى.

وسىمەن «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي» دەگەن جىرلاردىڭ ىشكى-سىرتقى قۇرىلىسى: تابيعي-تۇتاس بىتكەن، ءبىرىڭعاي بۇتىندىكتى بىلدىرەدى /ماحامبەت الەمى»، 192-193 بەتتەر، 11 توم/»، – دەيدى. بۇل ءسوزدى، بۇل وي-پىكىردى ماحامبەت اقىن تۋرالى تىلسىم پىكىردىڭ باسى دەپ ساناۋىمىز تاريحي اقيقاتقا جاتار ەدى. م.اۋەزوۆ ول كەزدە ويىن اشىپ ايتا العان جوق. سونىڭ ىشىندە ىندەتىپ وتىرىپ جايىپ سالدى، ەل-حالقىنا.

بۇدان ءارى ۇلى مۇقاڭ: «سوندا «ەرەۋىل اتقا ەر سالمايداعى» كۇي: «تالما قاجىما، سالعان سايىن ورشەلەندىرىپ، ورلەي بەر» دەگەن كۇي بولادى.

ال «تولارساقتان ساز كەشىپ» دەگەن جىر تاعى دا العاشقى تاقىرىپتى قوزعايدى. ءسوز ساپتاۋ، كورىنىس-سۋرەتتى ەكشەۋ بۇندا دا سول تاقىرىبىمەن العاشقى ولەڭدەگىدەي ۇيلەس كەلەدى. ءبىراق بۇنىڭ تۇسىندا ۋاقيعانىڭ بەتى وزگەرگەن. اقىننىڭ ءحالى وزگەرگەن. ول ەندى سوعىس ۇستىندە ەمەس. سىرتقى ءحالى – جەڭىلۋشىنىڭ ءحالى. سوندىقتان قارسىلىق ەرەۋىلىن، ۇرانىن باسقا كۇيگە اينالدىرىپ:

ات باسىنا سوقتىرىپ،
اتا-ەنەنى سوكتىرىپ،
نالەت دەسە بولماس پا،
ءبىزدىڭ وسى جۇرگەن جۇرىسكە، –

دەگەن قاتتى قارعىس،اشۋ سەرپىنىمەن بىتىرەدى /«ماحامبەت الەمى»، 194-بەت، 11-توم/»،- دەي كەلىپ، «سونىڭ ىشىندە:

جاماننان تۋعان جاقسى بار،
اتاسىن ايتساڭ نانعىسىز... –

دەپ ءبىر قويسا:

ايىردان تۋعان جامپوز بار،
نارعا جۇگىن سالعىسىز، –

دەپ تاعى ايتادى. داندايسىعان تالاي ماقتاۋلى جالعىزدان دا، كوپتەن، تومەننەن دە شىعىپ وزعان – كوپ ەردىڭ قيمىلىن قوستايتىنى بار. كوپپەن بىرگە ءجۇرىپ، بىتە قايناسىپ، كوپ سىناسۋ ارقىلى بەرگەن باعاسى. بۇل جىرىندا دا باتىر-اقىن ءتوزىپ وتىرعان جوق، دەگەنىنە جەتپەگەنىنە وكىنىپ قانا وتىر

/«ماحامبەت الەمى»، 195-بەت، 11-توم/»، – دەپ تۇيىندەيدى. بۇل ماحامبەت اقىن تۋرالى بولاشاقتاعى زەرتتەۋلەردىڭ ءالقيسساسى، ءارى ەپيلوگى دا. مىنە، تاۋەلسىزدىك تۋىنىڭ اقىنىن بولاشاقتا وسى باعىتتا زەرتتەۋىمىز كەرەك. وسى دەڭگەيدە، ماحامبەت وتەمىسوۆ-سىندى ۇلى اقىننىڭ تاريح الدىنداعى، قازاق حالقى الدىنداعى، تاۋەلسىزدىك العان ەلىمىزدىڭ الدىنداعى ادەبيەتتەگى ورنىن بەلگىلەپ بەرۋ – ۇلى ماقساتىمىز، ادەبيەت تانۋ عىلىمى الدىنداعى پاراساتتى پارىزىمىز.

تاۋەلسىزدىك قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتى مەن ۇلتتىق ساناسىنىڭ وزەكتى قۇبىلىسى دەسەك، بۇل قۇبىلىستىڭ باسىندا ماحامبەت وتەمىسوۆ-سىندى الماس قىلىشتاي اقىن تۇرارى حاق.

قازىرگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭ – ۇلتتىق جاڭعىرۋ پروسەسىنىڭ جاڭا باعىتتارىن بەلگىلەپ بەرۋىنە وراي، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە اقىندار قاي كەزدەن ءۇن قوسقان دەپ وي توپشىلاساق، تاعى دا ماحامبەت جىرلارىمەن توعىسامىز.

تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى كوركەم-ادەبي پروسەسس ابايدىڭ دانالىق رۋحىنىڭ ارناسىندا ءوتتى دەسەك، اباي ءداستۇرىنىڭ، اباي مەكتەبىنىڭ ءىزباسارلارى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ-سىندى اسا ءىرى ادەبيەت قايراتكەرلەرى، سونىمەن قوسا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، عۇمار قاراش، ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت دونەنتايەۆ-سىندى اقىندار شىعارماشىلىعىنداعى تاۋەلسىزدىك يدەياسىن تۋ ەتىپ العا تارتقاندىعىن ايتا وتىرىپ، ءبىز تاعى دا ماحامبەت اقىن داۋىرىنە قايتا ورالامىز. نەگە؟ وندا ۇلكەن ءمان بار، باس يەتىن مازمۇن بار.

شىنىندا، تاۋەلسىزدىك – كوركەم ادەبيەتتىڭ دامۋ پروسەسىندەگى مەتودولوگيالىق تۇرعىدان العاندا اسا ماڭىزدى تاقىرىپ ەكەنىن ەسكەرسەك، تاەلسىزدىك تۋىن العاش كوتەرگەن ماحامبەت-تانۋ باستاۋلارىنا قايتا ءۇڭىلىپ، جاڭاشا كوزبەن دارالاي باستايمىز.

ماحامبەتتانۋ باستاۋلارىنىڭ باسىندا عالىم قاجىم جۇمابايەۆتىڭ ەڭبەگى ەرەسەن، كول-كوسىر دەۋگە بولادى. ماحامبەت پوەزياسىنىڭ ءتىلى تۋرالى عالىم قاجىم جۇمابايەۆ: «ماحامبەت تىلگە ەڭ كۇشتى، ەڭ باي اقىن. ول قازاق ءتىلىنىڭ اسىلىن، ناعىز شۇرايىن تاڭداپ الا بىلگەن. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ پوەتيكالىق تىلدەردىڭ قاي-قايسىسى دا تابىلادى. بۇل جاعىنان العاندا ماحامبەتتى قازاق ءتىلىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى دەۋگە بولادى...

ماحامبەت پوەزياسىنىڭ ءتىلى ءىرى وبراز /وبراز جاي ماعىناسىندا/، ءارى وتكىر، ءارى كۇشتى بولۋمەن قاتار، ءار ءسوزى ورىندى، ءار جاعدايدىڭ وزىنە لايىقتى، ءتان بولىپ كەلەدى. ونىڭ ءتىلىنىڭ كۇشتىلىگى دە، كوركەمدىگى دە مازمۇنعا باعىنىڭقىلى.

مۇنار دا، مۇنار، مۇنار كۇن،
بۇلتتان شىققان شۇبار كۇن.
بۋىرشىن مۇزعا تايعان كۇن
بۋرا اتانعا شوككەن كۇن، –

دەگەن ۇزىندىدەگى«مۇنار»،«شۇبار» دەگەن ەپيتەتتەردى الساق، بۇل ەپيتەتتەردىڭ ءوز باستارىنا جانە ەل باسىنا تۇسكەن اۋىر حالدەرىن سۋرەتتەپ بەرۋدە ۇلكەن ءمان بار. اقىن حان، پاتشا، بيلەردىڭ ەل باسىنا تۋعىزعان قارا كۇندەرىن، باسقا كۇندەردەن ايىرا كورسەتۋ ءۇشىن، سول كۇننىڭ بەينەسىن وقۋشىلاردىڭ كوز الدىنا ەلەستەتۋ ءۇشىن، «كۇن» دەگەن ءسوزدىڭ الدىنا «شۇبار»، «مۇنار» دەگەن ەپيتەتتەردى قولدانعان.

وسى ۇزىندىدەگى:
بۋىرشىن مۇزعا تايعان كۇن
بۋرا اتانعا شوككەن كۇن، –

دەگەن جولدارداعى وتكەن شاقتىق ەسىمشە ەتىس ارقىلى جاسالعان ەپيتەتتەرمەن ارالاس كەلگەن كونتراست تاماشا شەبەر قولدانىلعان. ماقساتى ورىندالماي، يساتاي ءولىپ، جولداستارى وققا ۇشىپ، كوتەرىلىس اپاتقا ۇشىراپ، وڭعا دەگەن ءىس تەرىسكە، ويلاعان ماقسات كەرىسىنشە شىققاندىقتان، ماحامبەتتىڭ وبرازدارى دا شالىس كەلەدى /«ماحامبەت الەمى»، 3 توم، 20-بەت /»، – دەپ جازادى عالىم.

پوەتيكالىق ءتىلدىڭ وتە نازىك ءتۇرى، اقىننىڭ شەبەرلىگىن كەرەك ەتەتىن مەتونيميالاردى ايتا كەلىپ، عالىم: «ماحامبەت ولەڭدەرىندەگى تەڭەۋ نە مەتافورا عانا كەزدەسىپ قويمايدى، تروپتىڭ قايسىسى بولسىن تابىلادى. سونىمەن قاتار، ونىڭ پوەزياسىندا فيگۋرا دا وتە كوپ كەزدەسەدى.

اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس،
كول قورىعان سەن ەدىڭ،
سەن دە ايرىلدىڭ كولىڭنەن.
ەل قورىعان مەن ەدىم،
مەن دە ايرىلدىم ەلىمنەن، –

دەيتىن انتيتەزا.

وراي دا، بوراي قار جاۋسا،
قالىڭعا بوران بورار ما؟
قاپتاي سوققان بوراندا
قاپتاما كيگەن توڭار ما؟
تۋىرلىعى جوق تۇل ۇيگە
تۋ بايلاسا تۇرار ما؟
تۋ تۇبىنە تۇلپار جىعىلسا،
شاپپاعان ءنامارت وڭار ما؟
قارىنداستىڭ قامى ءۇشىن،
قاتىن مەنەن بالا ءۇشىن،
قايرىلماي كەتكەن جىگىتتىڭ
ءوزىن قاتىن العانىن
تالاق دەپ ايتساڭ بولار ما؟ –

دەگەن ريتوريكالىق سۇراۋلار فيگۋراعا جاتادى.

فيگۋرالاردىڭ قولدانىسى دا ونىڭ نەگىزگى تىلەگىمەن بايلانىستى. بۇل ريتوريكالىق سۇراۋلارعا بەرىلەتىن جاۋاپتىڭ ءبارى دە قارىنداس ءۇشىن، قاتىن-بالا ءۇشىن، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن جاۋعا شاپ دەگەن ونىڭ نەگىزگى ماقساتىمەن ۇشتاسىپ جاتىر /«ماحامبەت الەمى»، 3 توم، 22-بەت /»، – دەپ تۇيەدى.

ەپيتەت، تەڭەۋ، گيپەربولا، ليتوتا، تروپ، فيگۋرالاردىڭ ءوزارا بايلانىستارىن ماحامبەت پوەزياسىنان «ىزدەپ، ونى شىعارمالارىنان تابا وتىرىپ، قاجىم جۇمالييەۆ: «بۇلاردىڭ ءوزارا بايلانىستارى اقىننىڭ قانشا دارەجەدە كوركەم سوزگە ماستىرلىگىن اڭداتادى. بۇل جاعىنان الىپ قاراعاندا دا ماحامبەتتىڭ كوركەم ءسوز ۇستاسى ەكەندىگىنە وقۋشىلار ءتانتى.

مىسالى:

كەرميىعىم، كەربەزىم!
كەرىسكەدەي شانبوزىم!
قۇلانداي اششى داۋىستىم!
قۇلجاداي ايبار ءمۇيىزدىم!
قىرمىزىداي اجارلىم!
حيۋاداي بازارلىم.
تەڭىزدەي تەرەڭ اقىلدىم!
تەبىرەنبەس اۋىر مىنەزدىم! –

دەگەن ۇزىندىدە مەتافورا، تەڭەۋ، ەپيتەتتەر بايلانىسىپ كەلگەنىن كورەمىز. مۇنداعى وبرازدار شەبەر قولدانىلماعان، مىنا جەرى جەتىسپەي تۇر، نە ارتىق دەپ ايتا الامىز با؟ جوق، ايتا المايمىز. ءار ءسوزى ورىندى. ءار ءسوزى سۋرەتتەپ وتىرعان گەرويىنىڭ حاراكتەرىن ايقىندايدى.

وسى ولەڭىنەن:

ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن،
اتىلعان وعى ەدىل، جايىق تەڭ وتكەن.
اتقاندا قارداي بوراتقان،
كوك شىبىعىن قاندى اۋىزدان جالاتقان،
ارىستان ەدى-اۋ – يساتاي
بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە،
ارىستان ودان كىم وتكەن؟! –

دەگەن ءۇزىندىنى الساق، تەڭەۋ، مەتافورا، گيپەربولالاق تەڭەۋ، ەپيتەت جانە گيپەربولانى كەزدەستىرەمىز. مىنە، نە بارى 6-7 جولدىڭ ىشىندە بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بىرنەشە پوەتيكالىق تىلدەردىڭ قابات كەلۋى، ءتۇر جاعىنان الىپ قاراعاندا، ونىڭ ۇزدىك شەبەرلىگىن كورسەتەدى. ءبىراق ، ونىڭ شەبەرلىگى تەك قانا سول سوزدەردى تابۋىندا عانا ەمەس، وسى وبرازدارىنىڭ اۆتورى زامىسلىمەن بايلانىستىلىعىندا. دەمەك، بۇل كونتەكستە انا وبرازدار جاي، كوركەمدىك ءۇشىن تۇرعان جوق. ءبارى دە اقىننىڭ نەگىزگى پىكىرىنە باعىنىڭقى؛ سۋرەتتەيىن دەگەن قۇبىلىسىنا قاراپ تۇر. اقىننىڭ كۇشتىلىگى دە، سوزدەرىنىڭ كوركەمدىگى دە وسىندا /«ماحامبەت الەمى»، 3 توم، 23-24- بەتتەر/» – دەپ باعالايدى.

قاجىم جۇمالييەۆ ماحامبەتتانۋشى عالىم رەتىندە ونىڭ ەڭبەگىن زەرتتەۋ ارقىلى ماحامبەت وتەمىسوۆ-سىندى ۇلى اقىننىڭ شەبەرلىگىن تانۋمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قوسقان ۇلانعايىر ەڭبەگىن دە كورىپ-تانىپ، ۇلى اقىندىعىنا تاريح الدىندا لايىقتى باعا بەرە الامىز.

ماحامبەت اقىن «ازامات ەردىڭ بالاسى» ولەڭىندە:

ارعىماقتىڭ بالاسى
از وتتار دا، كوپ جۋسار –
تالاۋدان تاتقان ءدامى بار.
ازامات ەردىڭ بالاسى
از ۇيىقتار دا، كوپ جورتار –
دۇشپانعا كەتكەن كەگى مەن
بارىمتاعا تۇسكەن مالى بار / «ماحامبەت»، 21- بەت/.

دەپ، ءاربىر قازاق بالاسىن ارعىماقتىڭ بالاسىنداي «از وتتار دا، كوپ جۋسار» دەگەندەي ازامات بولۋعا، نامىستى ەر بولۋعا ۇندەيدى. دۇشپانعا كەتكەن كەك ءۇشىن ايقاسىپ، بارىمتاعا تۇسكەن تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەكتىگىن تياناقتاپ ايتا بىلەدى. ايتقىر اقىن.

«ۇل تۋسا» ولەڭىندە ىشتەگى اسىل ارمانىن اقتارا جىرلاپ:

كۇنقاقتى ەردىڭ استىندا
كوپ جۇگىرەتىن كۇلىك بار.
كون ساداقتىڭ ىشىندە
كوبە بۇزار جەبە بار.
قارايعاننىڭ، جىگىتتەر،
ءبارىن كىسى دەمەڭىز، –
كوپە-كۇندىز تايراڭداپ،
تۇزگە شىقپاس ەرلەر بار.
تاۋدا بولار تارعىل تاس،
تارىقسا شىعار كوزدەن جاس. / «ماحامبەت»، 18-بەت/ –

دەپ قارايعان جىگىتتىڭ ءبارى كىسى ەمەس ەكەنىن، كون ساداقتىڭ ىشىندە كوبە بۇزار جەبە بار ەكەندىگىن، سونداي اسىل تەكتى جانداردان عانا ەلدىكتى ويلار ەرەن ازاماتتار دۇنيەگە كەلەتىندىگىن، تاۋدا بولار تارعىل تاستى ويلاپ، كوزدەن جاس كەلەتىندىگىن، جىر ەتە كەلە:

وردالىعا كوز سالساڭ،
وعى قالسا، جوعالماس،
توپتاپ وزعان تارلان بوز،
تۇراسىنان ايرىلسا،
تاستى باسىپ تۇرا الماس.
اسىلدان بولات ۇل تۋسا،
ەكى جاق بولىپ تۇرعاندا،
ەگەسكەن جەردە شارت كەتەر
جاۋىرىنىنان ءوتىپ السا دا،
جاماندارعا جالىنباس! / «ماحامبەت»، 18-بەت/ –

دەپ ءوز ويىن شەگەلەپ ايتادى. توپتان وزعان تارلانبوز تۋراسىنان ايىرىلماۋىن، جاۋىرىنىنان ءوتىپ السا دا، جاماندارعا باس ءيىپ، جالىنبايتىنىن جىر ەتىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بەل بۋىپ شىعار ۇل تۋسا دەپ ارمان ەتەدى اقىن. جىردىڭ استارىندا ەلدىك ارمان، ەل ءۇشىن دەگەن نامىس، ەلدىگىن ويلار ماقسات-مۇرات تۇر.

سول ءۇشىن دە اقىن «ۇل تۋسا!» كوكىرەك جاردى ارمانىن اقتارادى. سونداي ۇلدار تۋدى. سونداي ۇلدار ءومىر ءسۇردى. ولار ارمان-ماقساتىن باسىنداعى جاستىعىنا جاستانىپ وتكەن كەشەگى احمەت بايتۇرسىنوۆ-سىندى، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جىرلاپ وتكەن جۇماباي ۇلى ماعجان-سىندى تۇلعالار.

«ەڭىرەۋ ۇلى ەمشەك بوز» – سىندى ەرەكشە ماعىناداعى جىرىندا ازاماتتىقتى اڭساي وتىرىپ، ويعا وي قوسىپ، دامىتادى.

ەڭىرەۋ ۇلى ەمشەك بوز
ەر مىنگەن كۇنى بەرىك بولسىن.
ەمەننىڭ ءتۇبى – سارى بال،
ەر ىشكەن كۇنى كوپ بولسىن.
تۇزگە اتتانىپ شىققاندا،
دۇشپانىڭ قارسى كەلگەندە،
ەر دىنىنە بەرىك بولسىن! /«ماحامبەت»، 19-بەت/.

ەر مىنگەن كۇنى بەرىك بولاتىن ەڭىرەۋ ۇلى ەمشەك بوز دەگەن سوزدىك ايتىلۋ مانەرى، وقىرمانىن وقىس وزىنە جالت قاراتارداي. تۇزگە اتتانىپ شىققاندا، دۇشپانىڭ قارسى كەلگەندە دىنىنە بەرىك بولۋ، ەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس ەكەندىگىن تۇگەندەپ، ەڭىرەۋ ۇلى ەمشەك بوز دەپ سازدى اۋەنىن سوزادى. سەن قالاي تۇسىنسەڭ، سولاي ءتۇسىن، وعان اقىن ۋاقىت جوعالتپاي، كەۋدەسىندەگى كوكىرەك دەرتىن توگە سالادى. سونىسىمەن اقىن، سونىسىمەن ماحامبەت!

اسپاندا ۇشقان اق سۇڭقار،
قولىمدا تۇيعىن، لاشىن.
قوسىلعان جاستا ارۋدىڭ
كورە الماي كەتتىم قۇلاشىن.
ارپا جەمەس ارعىماق
اق سەلەۋ وتقا زار بولار. /«ماحامبەت»، 51-بەت/

دەپ، «قوڭىرسىعان دۇنيەنىڭ» تالاي تالقىعا تۇسەرىن، ءومىردىڭ اۋمالى-توكپەلى ەكەندىگىن، اسپاندا ۇشقان اقسۇڭقاردىڭ قۇلاشىن كورىپ-سەزىنۋ تاعدىر ەكەندىگىن تولعانىپ جىر ەتىپ،

ارتىندا قالعان اقساقال
الاقاي كەڭەس قۇرعان كۇن،
اقىلمەنەن وي تابار.
كەيىن قالعان جاس بالا،
كۇدەر ءۇزىپ بىزدەردەن،
كوڭىلى قاشان جاي تابار؟ /«ماحامبەت»، 51-بەت/ –

دەپ «اقىلمەنەن وي تاباتىن، كەيىن قالعان جاس بالا» ەكەندىگىن مەرەيلەندىرىپ، «كۇدەر ءۇزىپ بىزدەردەن، كوڭىلى قاشان جاي تابار؟» دەپ ساۋال قويۋ ارقىلى ءاربىر ۇرپاقتىڭ وزىنشە تاعدىر تارتىپ، وزىنشە عۇمىر كەشەتىنىن، ءاربىر ومىرگە كەلگەن ادامنىڭ ءتاڭىر بەرگەن تاعدىر تالاي بارماعىن، «بىزدەردەن كۇدەر ءۇزىپ» وزىنشە سامعايتىن كۇن بولاتىندىعىن اقىن جۇرەگى سەزىنە جىرلايدى.

---