InfoHub Logo

ابايدىڭ اقىندىق الەمى” جانە قۇرالايدىڭ سالقىنى” نەمەسە اكادەميك زاكي احمەتوۆ پەن اقىن نۇرلان ءورازاليننىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا

اكادەميك زاكي احمەتوۆ “ابايدىڭ اقىندىق الەمى” دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە:

“ابايدىڭ اقىندىق الەمى دەگەنىمىز ماعىنالىق اۋقىمى وتە كەڭ ۇعىم. اباي پوەزياسى — ءوز زامانىنداعى قوعامدىق ءومىردىڭ ەڭ كوكەيكەستى، ەڭ كۇردەلى جانە ماڭىزدى ماسەلەلەرىن قوزعاعان، تولعاعان پوەزيا. ونىڭ ولەڭدەرىندە، قاراسوزدەرىندە قازاق ءومىرىنىڭ كوركەمدەپ بەينەلەنگەن تەلەگەي تەڭىز شىندىعى بار. اباي شىعارمالارىنىڭ قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتى تاريحىندا وزىنشە بولەك، ءورىسى اسا بيىك، مۇلدە جاڭا وي-پىكىر، كوركەم سەزىم الەمىن اشقانى داۋسىز. ابايدىڭ اقىندىق الەمى دەپ سونى ايتامىز” دەيدى.

“اباي شىعارمالارىنا قاتىستى جەكە دەرەكتەر تۋرالى ايتساق، اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە 1903 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ءا.بوكەيحانوۆ بەرگەن ماعلۇماتتار بويىنشا باسىلعان “رەسەي. ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ گەوگرافيالىق بايانى” اتتى كوپتومدىق جيناقتىڭ 18-كىتابىندا ا.سيدەلنيكوۆ جازعان ماقالادا: “اباي — قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا باعىتتىڭ وكىلى” دەگەن باعا بەرىلگەنىن كورەمىز. اباي شىعارمالارى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلعانعا دەيىن دە قولجازبا تۇرىندە جانە اۋىزشا تاراپ كەلگەن بولاتىن. ا.بايتۇرسىنوۆ تا اقىن ولەڭدەرىمەن 1903 جىلى اباي ولەڭدەرى جازىلعان داپتەر ارقىلى تانىسقانىن ايتادى.

1914 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان “پو كيرگيزسكوي ستەپي” دەگەن كىتابىندا دم.لۆوۆيچ (يۆانوۆ دميتريي لۆوۆيچ — كەيبىر كىتاپتارىندا اۆتورىن سولاي كورسەتكەن) “تاتيانا حاتى” ەل ىشىندە انگە سالىپ ايتىلىپ جۇرگەنى تۋرالى ناقتىلى دەرەك كەلتىرگەن”.

شىنىندا دا اقىن پوەزياسىنا وسىنداي قۋات-كۇش، كوركەمدىك ساۋلەت بەرىپ تۇرعان ونىڭ شىعارماسىندا قازاق حالقىنىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ، اسىرەسە سول داۋىردەگى قوعامدىق ءومىرىنىڭ شىندىعى تەرەڭ بەينەلەنۋى جانە ولاردى ادەبيەتتەگى ۇلتتىق-كوركەمدىك ويلاۋ وزگەشەلىگىنىڭ ءومىر قۇبىلىستارىن سوزبەن مۇسىندەۋ، شەبەرلىگىنىڭ جارقىراپ كورىنۋى دە، زەرتتەۋشى-عالىمنىڭ پاراساتتى وي-تولعاۋىنان، شىعارما سالماعىن تارازىلاي بىلۋىنەن تۋىنداعان تۇلعالىق پىكىر. قوعامدىق ءومىردىڭ شىندىعىن بەينەلەۋدە نۇرلان ءورازاليننىڭ اقىندىق تۇعىرى ەرەكشە. “ناۋبەت ءۇنى” ولەڭىندە:

“كوزگە ەلەستەپ زامانا كوشى كەتكەن،
كۇرسىنەدى كوكىرەك – تەسىك وكپە...
حالىق ءۇنى ازالى جۇرەكتى الار
قاسىرەت پەن قايعىنى بەسىك ەتكەن.
ەستىمەيىن دەپ ەدىم...
كونەر ەمەس.
مىڭ سان ارۋاق، اسپاننان تونەر ەلەس.
جىرتاتىنداي سانامدى اششى داۋىس،
اي استىندا مىڭ سان ءۇن شەگەر ەگەس.
جۇلقىپ بويدى ءبىر اشۋ الا بوتەن،
ەلەستەيدى جۇت جىلعى دالا، مەكەن...
بىتەۋ جارا...
شەر-شەمەن...
ۇلى قايعى...
قايتىپ سەنى وزىممەن الا كەتەم؟!.
قۇداي مۇلدەم اتپاسا ورلىگىمدى،
قالاي؟
قايتىپ جاسىرام شەر-مۇڭىمدى؟
قاي تۇرمەگە قامايمىن ءتىرى كۋا:
اسپانىمدى،
وزەن، كول، جەر، قۇمىمدى؟!” –

دەپ تەبىرەنگەن اقىن ار-نامىستىڭ قاقپاسىن تارتقان بوزداقتارمەن بىرگە بوزدايتىنداي:

“جۇرەگىم مۇڭ كەشەدى،
جىرمەنەن كۇن كەشەدى،
دۇنيە قىزىل-جاسىل،
كەۋدەمنەن ءتۇن كوشەدى؛
باسقا ءبىر
زاماندارمەن تىلدەسەدى...
تىلدەسەدى!..
جۇرەگىم كۇي كەشەدى،
سىيعىزباي ۇيگە سەنى،
شۋلاتىپ اسپان استىن،
جاڭعىرتار بي كوشەنى...
باسقا ءبىر
عالامدارمەن ۇيلەسەدى،
ۇيلەسەدى...” –

دەيدى اقىن وزىندىك ورنەگىمەن ليريكا الەمىنە ەرىك بەرىپ.

“ليريكانى ءتۇسىنۋ-پايىمداۋىنداعى ۇلكەن جانە ءجيى كەزدەسەتىن قاتەلىك، — دەيدى عالىم ز.احمەتوۆ، — اقىن ءوز ويىنان ايتقانىنىڭ ءبارىن تەك ءوزى تۋرالى ءوز باسى جايىندا ايتىپ وتىر دەپ قاراۋ ول بولعاندىعى عانا ەمەس، بولاتىندى دا وزىنە عانا ءتان ەمەس، وزگەگە دە ءتان كوڭىل-كۇيىن سەزىنە ايتا الاتىنىن ەسكەرمەۋشىلىك”. ودان ءارى عالىم اباي ولەڭدەرىن ايتقاندا ليريكالىق پوەزيانىڭ وزگەشەلىگىن ەستەن شىعارماۋىنىڭ كەرەك ەكەنىن ليريكادا وي مەن سەزىم بىرلەسىپ، تەرەڭ قابىساتىندىعىنىڭ جانە دە ليريكالىق پوەزياعا جان بەرەتىن كوركەمدىك ويدىڭ قۋاتتىلىعى سەزىمنىڭ وتتىلىعىن، نازىكتىگى ەكەنىن ايرىقشا سيپاتتاپ، عىلىمي نەگىزدە دالەلدەيدى.

اقىن تۇلعاسى، ادامگەرشىلىك ماقسات-مۇراتىندا ەكەنىن ايتساق، نۇرلان ورازالين ليريكاسىندا بۇل مۇرات بيىك بەلەسكە كوتەرىلگەن.

“سۇيدىك.
كۇيدىك.
كەشتىك قايعى. ورتەندىك.
نامىستاندىق.
قالىس قالدىق. جەركەندىك...
عالام ۇلى تارازىلاپ ەلىمدى،
تورىمىزگە قوندى كەلىپ ءور تەڭدىك!
تەڭدىك ءۇشىن ورتەندىك!
كوگىمىزگە كوكپەڭبەك قىپ تۋ ىلدىك،
كوك تۇركىدەن قايتا تۇلەپ تۋىلدىق.
وي دا،
قىر دا،
وي-سانا دا جاساردى،
بوستاندىقتىڭ جاڭبىرىنا جۋىندىق.
كوكپەڭبەك قىپ تۋ ىلدىك!” –

دەپ، تاريح بەتىن بۇرعانىن، بوستاندىقتىڭ باس بەرمەيتىن تىزگىنى بىزگە وڭاي تيمەگەنىن ايتا وتىرىپ، ەلدىگىمىز ەرتەڭىمىزگە جالعانۋىن اقىندىق جۇرەگىمەن تىلەيدى. “قىزۋ قاندىلىق” ولەڭىندە اقىندىق تابيعاتتى ادەمى اشۋمەن بىرگە، ادامزاتتىڭ ىزگى مۇراتقا جەتەلەيتىن اقىن ارىپتەستەرى تۋرالى تولعانادى.

جاراتىلىس ءادىل مىنا، جارىعىم،
اقىن ءۇشىن ۇيات-قايعى، ارى-مۇڭ.
جەر ءۇستىنىڭ ازابىنا ورتەنەر،
تابيعاتى، مىنەزى ۇقساس ءبارىنىڭ، –

دەپ، “ءسال نارسەگە جارىلارداي شاق قالىپ، ءسال نارسەدەن قالا-تۇعىن شاتتانىپ” اقىنداردىڭ ادال حالىق ەكەنىن العا تارتادى. ويتكەنى اقىننىڭ “اناسى — اسپان، اكەسى — جەر ادامعا”، ولشەپ-پىشىپ ولەڭ جازۋ عانا قالارى ءسوزسىز. “ءتىلىن تاپساڭ، دوس بولاتىن ماڭگىلىك، كوتەرەتىن كوككە سەنى حان قىلىپ”، دوس بەدەلى، ول ءۇشىن، بىلە بىلسەڭ جازىلماعان زاڭدىلىق” بولسا، وعان “جاسا! جاسا! اقىن ” اتتى پاراسات، جەردەگى ۇلى قىزۋقاندىلىق!” — دەپ جازباسقا نە شارا؟! سول اقىن جۇرەك:

ءبىر كۇنى كوككە شىعام — قالىقتايمىن،
ءبىر كۇنى جەرگە تۇسەم — الىپ قايعىم؛
دۇنيە دۇربەلەڭىن دۋلى-دۋمان،
جۇرەكتىڭ قايعىسىمەن انىقتايمىن، –

دەپ جازدى نۇرلان ورازالين. اسىلىندا نۇرلان اقىن ونىڭ جۇرەگى — قوعام ءومىرىنىڭ تىرشىلىگىمەن بىرگە سوعادى. اكادەميك زاكي احمەتوۆ: “ابايدىڭ ادام مەن قوعام جايىنداعى كونسەپسياسى قازاق توپىراعىنداعى جاڭا كونسەپسيا، اباي ادامدى بەلگىلى قوعامدىق ءومىردىڭ جەمىسى ناتيجەسى رەتىندە قارادى، ونىڭ قيمىل-ارەكەتىن، پسيحولوگياسىن، مورالدىق كەلبەتىن ومىرگە، الەۋمەتتىك تۇرمىسقا بايلانىستى كورىپ، باعالاپ-بەينەلەدى”، – دەپ جازدى.

بۇل تۇرعىدا اقىن نۇرلان ءورازاليننىڭ قارىمى كەڭ. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىن جانىمەن، جۇرەگىمەن ءتۇسىنىپ جازادى، تولعانادى. كەيىنگى جاس اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنا بارلاۋ جاساعانىمىزدا، ەكى-ۇش تالانتتى ولەڭدەردى سامعاتىپ ۇشىرعانمەن، ارى قاراي ايتارى جوق. ءوز باسىنىڭ كۇيبەڭىنەن شىعا المايدى. تۇرمىسىن ايتىپ شاعىنادى. جىلايدى، كەيدە ەڭىرەيدى. ءبىراق سول جىلاپ-سىقتاۋى قوعامدىق، نە ۇلتتىق رۋح تۇرعىسىندا ەمەس، تەك جەكە باسىنا قاتىستى كۇيبەڭ تىرشىلىك. تىرشىلىكتىڭ ازاپ-قاسىرەتى بار اقىننىڭ ومىرىندە بولعان، كەلەشەكتە بولا دا بەرەدى. ودان قۇتىلۋ جولى، ولەڭ دارەجەسى – كۇيبەڭ تىرشىلىكتەن بيىك تۇرۋ، ەڭسەڭدى بيىك ۇستاپ، بيىك سويلەۋ. سوندا عانا حالقىڭ سەنىڭ سوزىڭە، تولعانىپ جىرىڭا باس يەدى. نۇرلان اقىننىڭ تۇلعاسىن بەينەلەيتىن دە – قوعامدىق ومىرگە سىرتتاي باقىلاۋشى ەمەس، ىشىنە ەنىپ، اقىندىق جۇرەكپەن جىرلاي بىلەتىنىندە.

زەرتتەۋشى-عالىم زاكي احمەتوۆ:

“تاعى ءبىر ەرەكشە كوڭىل بولەرلىك نارسە – اتالعان ولەڭدەر تۇگەلدەي دەرلىك ەل جايىن، حالىق تاعدىرىن، ءار ءتۇرلى قوعامدىق توپتاردىڭ ىس-ارەكەتىن ايتۋعا جانە كوبىنەسە سىن كوزىمەن قاراپ، كەمشىلىك جاقتارىن اشكەرەلەپ بايانداۋعا قۇرىلعان. سوندىقتان دا بۇل ولەڭدەردى اقىننىڭ ەل قامىن ويلاپ، قايعىرىپ، ۋايىم جەپ ايتقانداي اسەر بەرەرلىك مۇڭدى سارىنمەن باستاۋى ۇتىمدى ەكەنى تالاسسىز. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جاڭاعى كەلتىرىلگەن سوزدەرىنىڭ تۇسىندا: “ەل ۇيىمىنا قونىمدى ءبىر “قۇلاقكۇي” سياقتى ءسال سارىنمەن باستايدى” دەيتىنى دە تەگىن ايتىلماعان” دەپ تالدايدى.

شىنىندا دا اقىندى قايعىعا سالعان ءوز باسىنىڭ مۇڭى ەمەس، اينالاداعى ءومىردىڭ اششى شىندىعى، كەم-كەتىگى، قايشىلىقتارى ەكەندىگى ەش تالاسسىز ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. زەرتتەۋشى-عالىم جازعانداي، اقىننىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ، تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، شىرقى بۇزىلعان حالىقتىڭ، ەل-جۇرتتىڭ بەينەسىن اسقان كوركەمدىك شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيتىنىن “قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم”، ولەڭىنەن ايقىن كورەمىز دەسە، بۇعان نەگىز دە جوق ەمەس.

وسى تۇستا ءبىر ايتا كەتەر ءجايت، ۇلى اباي ەلىن، جۇرتىن، حالقىن سىناعاندا ۇلى ماحابباتىمەن، جانى اشىپ، جاقسى كورىپ سىنايدى. زەر سالىپ قاراساڭىز: “قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم” دەگەن ءبىر-اق جولدىڭ وزىندە قانشاما كوڭىل-كۇي، قانشاما سانا-سەزىم جۇلدىزداي سامساپ شىعا كەلەدى. “قايران جۇرتىم” مەن سەنى سىناماسقا امالىم قالمادى دەگەندەگى اياۋلى اقىندىق سەزىم العا شىعادى. تۋعان ەلىن، تۋعان جۇرتىن، تۋعان حالقىن اباي ۇلى ماحابباتىمەن ءسۇيىپ تۇرىپ جىرلايدى. كەيىنگى كەزدە كەيبىر ءاتى-جونى ەلگە تانىمال بولعان اقىندار اراسىندا دا، جاڭا تولقىن – جاس تولقىن اراسىندا دا ەلىن-جۇرتىن جەك كورىپ تۇرىپ، سىنايتىندار شىقتى. ول – اقىندىق ادالدىق ەمەس. ار جاعىندا ارامزالىق پەيىلدەرى كورىنىپ تۇرادى. ونى سول اقىنداردىڭ وزدەرى دە بايقاماي قالادى. ولەڭ – ءوزىنىڭ وبرازى ەكەندىگىن، كەيدە سول ولەڭ سول اقىننىڭ ارتىن اشىپ، ابىرويىن ايرانداي توگىپ تۇرعانىن بايقامايتىن زامانداستار دا از ەمەس.

بۇل تۇرعىدان العاندا اقىن نۇرلان ورازالين پوەزياسىنىڭ پاراسات بيىگى جوعارى. نە ايتىپ، نەنى جىرلاۋدى وي تارازىسىنان وتكىزىپ، “توعىز اي تولعانىپ” جازاتىندىعى ايقىن كورىنەدى. اقىندىق تۇلعاسى – ولەڭى، ولەڭى – اقىندىق تۇلعاسى بولىپ قالىپتاسقان.

“ابايدىڭ اقىندىق الەمىندە” زاكي احمەتوۆ: “اباي زامانى، ول اقىندىق ونەرگە، اعارتۋشىلىق جولىنداعى كۇرەسكە بارىن سالىپ كىرىسكەن كەز — قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر كۇردەلى، تالاس-تارتىسى، قايشىلىعى مول ءداۋىر بولاتىن. بۇرىنعى حان بيلەيتىن زامان ارتتا قالىپ، ەل اراسىنان سايلانعان اعا سۇلتاندار شىققان بولسا، ونداي ءتارتىپ تە جارتى عاسىرعا جەتپەي وزگەرتىلىپ، قازاق دالاسى ۇساق-ۇساق بولىستارعا بولشەكتەنىپ، ەل بيلەۋ تىزگىنى ۋەزد باستىقتارىنىڭ – پاتشا چينوۆنيكتەرىنىڭ قولىنا كوشكەن ەدى. بۇل بولىستاردىڭ بيلىككە تالاسۋىن، ۇلىقتاردىڭ جولسىزدىعىن، باسسىزدىعىن، پاراقورلىققا بەيىمدىلىگىن ارتتىرادى” دەپ جازدى.

قازىرگى كەزەڭدە تۋعان ەلىمىز تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن تۇس. قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى كۇردەلى كەزەڭ. تۇندە توسەكتە جاتقاندا، تۇسكە دەيىنگى عۇمىرىڭ قالاي بولارىن، كەش قالاي باتارىن بولجاپ بىلمەيتىن زامان. جاڭا ءداۋىر. ەسكى كەزەڭمەن ەسەپ ايرىسقان شاق. سودان دا بولار، اقىن نۇرلان بىلاي تولعانادى:

“ءبىر كۇنىم كومىلدىرىپ كۇيگە بولەك،
ءبىر كۇنىم جەلكەلەيدى تۇينەمەلەپ.
اياعىڭ بىردە — ەسىكتە، بىردە — توردە،
كىرەدى كەيدە شاتتىق ۇيگە كەنەت...
ءبىر كۇنىم الىپ كەلىپ داۋ باسىنا،
ءبىر كۇنىم كوتەرەدى تاۋ باسىنا.
جاتادى تاعدىر ءوزى ەكشەپ ءبارىن،
كەلتىرىپ كەلمەيتىندى ءتاۋباسىنا!..” –

دەيدى.

ادەمى دە، ساليقالى ايتىلعان وي. وي بار جەردە — ءومىر بار. ولەڭ — ۇزاق عۇمىرلى ولەڭ. ز.احمەتوۆ:

“اينالاسىنان، ءومىر سۇرگەن ورتاسىنان، ءبۇتىن ەل-جۇرتتان ءبولىنىپ شىعىپ، قالىپتاسقان داستۇرلەرمەن، ماڭايىنداعى ادامداردىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىمەن، ومىرگە كوزقاراسىمەن مۇلدە ساناسپاۋ، ءتىپتى قارسى شىعۋ ابايعا جاسىراق كەزىندە دە، ەسەيگەن شاعىندا دا وڭاي تيمەگەنى ءسوزسىز. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ونىڭ:

ەرتە وياندىم، ويلاندىم، جەتە المادىم،
ەتەك باستى كوپ كوردىم ەلدەن ءبىراق، –

دەۋىندە ۇلكەن ماعىنا جاتىر” دەپ جازدى.

“ەرتە وياندىم، ويلاندىم” سوزىندە تەرەڭ ماعىنا استارىن ۇستاتپاي جاتىر. “ەرتە وياندىم” دەگەندە كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن ويانۋ بار دا، ەكىنشى جاعىنان باسقا ادامدارعا قاراعاندا، ءوز ورتاسىمەن سالىستىرعاندا سانانىڭ ەرتە ويانۋى تاعى بار. ابايدىڭ ويانۋى وسى تۇرعىدا. ءبىراق، جەتە المادىق” دەيدى وعان سەبەپ “ەتەك باستى كوپ كوردىم ەلدىڭ ءبىراق” دەپ، ەر-ازاماتتاردىڭ دا ەتەكباستىلىق مىنەزدەرىن كورىپ قاجيدى اقىن. سول ەتەكباستىلار ەتەك-جەڭىن جيناۋ ءۇشىن جىرمەن جادىنا سالادى.

“مازاسىزبىن... نەلىكتەن؟ تۇسىنبەيمىن.
تاعى اداسىپ وتىرمىن ىشىندە ويدىڭ.
وزگە تۇگىل، وزىمە ۇنامايدى
ءولىپ-وشىپ اتقارعان ءىسىم كەي كۇن.
مىقتى بولساڭ، سەبەبىن تاپشى، كۇنىم،
سەزىمىمنىڭ ەسەپسىز تاپ شىعىنىن.
كورىپكەلىڭ بولسا ەگەر، جانىما ءۇڭىل،
بولسىن ماعان جاساعان جاقسىلىعىڭ” –

دەپ، اقىن “تاعى اداسىپ وتىرمىن ىشىندە ايدىڭ”، نەمەسە “...جانىما ءۇڭىل، بولسىن ماعان جاساعان جاقسىلىعىڭ” دەگەن جولدارىنان اقىن جۇرەگىنىڭ ادالدىعىن، تازالىعىن سەزىنەمىز. “اشىق ءسوز” ولەڭىندە:

“تەپكىلەسە بويدى ىستىق بارىنشا قان،
نە دەمەيدى اشىنىپ، تارىنسا ادام؟!
جەر ۇستىندە بار-اۋ دەپ ءبىر ادالدىق،
ايتتىم، دوسىم، ىرىكپەي ءبارىن ساعان.
ايتتىم ادال سىرىمدى ويداعى الاڭ،
ۇيالاتقان جۇرەككە، بويعا عالام؛
ارسىزدار مەن اياردى ەسكە الدىم مەن
ءوز باسىنان وزگەنى ويلاماعان” –

دەپ اقتارىلا سويلەپ، اقىرزامانمەن سىرلاسىپ، مۇڭىن شاعىپ، قۋانىشىن جاسىرماي:

“ويشا كەزىپ ايدىنىن، كولىن كوكتىڭ،
جۇرەك ءسوزىن جاڭا ءبىر تەبىندەتتىم...
سەنى قايدام؟
ايتەۋىر ءوزىم بۇگىن
ايتىپ-ايتىپ بويىمدى جەڭىلدەتتىم!” –

دەيدى. شىنايى ءسوز.

اقىن نۇرلان ورازالين “تابىسۋ” اتتى ولەڭىندە: “ەلىنە قايتا ورالدى، ازاتتىعىن، ازابىن ايتا ورالدى...”، – دەيدى. ماعجان تۋرالى ولەڭدى تالداماس بۇرىن، اكادەميك زاكي احمەتوۆتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن العا تارتقاندى ءجون كوردىك:

“ۇلى اقىندى زامان تۋعىزادى دەيمىز. بۇل اپ-ايقىن، ۇيرەنشىكتى قاعيدا كورىنگەنىمەن، زەر سالىپ كاراستىرۋدى قاجەت ەتەتىن وتە كۇردەلى ماسەلە. ءبىر داۋىردە، ءتىپتى ءبىر ورتادا ءومىر سۇرگەن اقىنداردىڭ دا سۋرەتكەرلىك دەڭگەيى، اقىل-پاراساتىنىڭ كوتەرىلگەن بيىگى اركەلكى بولاتىنىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىق. زامان، قوعامدىق جاعداي – اقىن، جازۋشى تۆورچەستۆوسىنىڭ ومىرلىك تىرەگى، نەگىزى، ءتۇپ تامىرى. ال اقىننىڭ ءوز زامانىمەن، قوعام ومىرىمەن قاتىناس-بايلانىسى، جالپى دۇنيە-بولمىستان الاتىن اسەرلەرى سان الۋان، ونى بىرنەشە ناقتىلى جاي-جاعدايلارمەن شەكتەۋگە، ءبىر جاقتى، تار كولەمدە تۇسىنۋگە بولمايدى. باستى ماسەلە اباي حالىقتىڭ تۇبەگەيلى مۇددەسىن، ارمان-تىلەكتەرىن قانشالىقتى تەرەڭ ءۇعىپ-تۇسىنىپ، قانداي ويشىلدىق دەڭگەيدە، قانداي كوركەمدىك قۋاتتىلىقپەن ايتىپ جەتكىزە العاندىعىندا”.

شىنىندا دا ۇلى اقىندى زامان تۋعىزعان. ابايدان كەيىنگى ۇرپاق، زامان تۋعىزعان ۇلى اقىن – ماعجان جۇمابايەۆ. ماعجان حاقىندا نۇرلان ورازالين:

“قىر جاساردى. قۇلپىردى كوكتەم-ەلىك.
جەر دەگدىدى. كۇن كۇلدى، ءشوپ كوگەرىپ.
ۇلى اقىنىن ەسكە الىپ جاتىر ەلى
قارا ايازدى قاڭتاردا كەتكەن ءولىپ...
قاتال زامان كۇزەگەن قول، قاناتىن
قالىڭ ەلدىڭ ءجونى بار تولعاناتىن؛
ءار جۇرەكتىڭ تورىندە تۇر مۇڭايىپ،
ساتقىندىقتىڭ قۇربانى بولعان اقىن” –

دەپ، ماعجانىمەن تابىسقان ەلدىڭ، قامكوڭىل قورقاۋ زاماننىڭ اششى-شىندىعىن ەندى اشىپ، وكىنىشى وزەكتى ورتەپ وتكەن ناۋبەت زاماننىڭ قۇربانى تۋرالى اقىن ەگىلە جىرلايدى. ۇلى اباي جىرلاعانداي: “ىشىندە كىمنىڭ اتى بار، قار جاۋسا دا سونەر مە؟!” دەگەن ءسوزى ماعجان اقىن تۇلعاسىنا كەلەدى. اقىننىڭ كيەلى جولىنا قار جاۋدىرىپ، وتىن وشىرەم دەگەندەر ادىرا قالىپ، ىشتەگى وتتىڭ سونبەيتىنىن دالەلدەدى. ۋاقىت كورسەتتى.

“سىرشىل كوڭىل مۇڭايماس” اتتى بولىمدە اكادەميك عالىم زاكي احمەتوۆ:

“سىرشىلدىق سيپاتى ايرىقشا كورىنەتىن كوڭىل كۇيى ليريكاسى — ابايدىڭ قازاق پوەزياسىنا قوسقان اسا قۇندى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى. ءوزى سىرشىلدىق ليريكا بولعان سوڭ وندا قۋانىش تا، قايعى-مۇڭ دا، كۇيىنىش تە ءبارى بولاتىنى زاڭدى قۇبىلىس قوي. كوڭىل كۇيى ليريكاسىندا اقىننىڭ ءوز جان دۇنيەسىن سەزىنۋى اسىرەسە ايقىن جانە الدەقايدا تولىق كورىنەدى. وسىعان وراي ليريكانىڭ بۇل ءتۇرى اۋىزشا ادەبيەت داستۇرىنە جاقىن اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارىنان گورى جازبا پوەزيادا كەڭىنەن ورىن الادى. ابايدىڭ بۇل سالاعا جاتاتىن ولەڭدەرىندە مۇڭدى سارىن باسىم بولسا، ول ونىڭ سىرشىلدىعى قوعامدىق قۇبىلىستاردى باعالاۋداعى سىنشىلدىعىمەن استاسىپ جاتقاندىقتان” – دەپ جازدى.

1890 جىلى جازعان ابايدىڭ “كەلدىك تالاي جەرگە ەندى” ولەڭىمەن ۇندەستىك نۇرلان ءورازاليننىڭ “كەلەمىز جالعاي الماستان...” اتتى ليريكالىق جىرى بۇگىنمەن سىرلاسىپ، وتكەنگە كوز جىبەرۋ، بولاشاقتى بارلاۋ سەزىمدەرىنە تولى.

“جازا الماي جاننىڭ جاراسىن،
كەزدەردە قاي ءبىر ارباسقان،
ءومىر مەن جىردىڭ اراسىن،
جاز بەن اقپان الماسقان
كەلەمىز جالعاي الماستان...
قابىسپاي ءسوزىڭ كەيدە ىسپەن،
قونارداي جانعا مول قايعى،
سەزىمدى جۇتىپ، ويدى ىشكەن
قابارجىپ كۇندەر تولعايدى.
اق دەگەن تۇسىڭ قارا بوپ،
سۇراقتان سانا تۇنادى؛
كوڭىلدى ورتەپ جانادى وت...
بەلگىسىز قاشان تىنارى؟!.” –

دەپ تولعايدى.

“تابا الماي ويدىڭ جالعاسىن، تۇراسىڭ قاراپ اسپانعا” دەيدى اقىن، ءوز ويىمەن ءوزى كۇرەسىپ.

“ايمالاپ تۇندە اق قاردى
جەلكىلدەر سەزىم جەلەگى،
قۇشاقتاپ كوشە، باقتاردى،
جىلاعىڭ كەيدە كەلەدى...
كوڭىلدە — كىرسىز بۇلا ارمان،
كوزىڭدە — اسپان تۇنگى ايلى،
قول سوزىپ سەزىم مۇناردان،
ءشالىسىن شابىت بۇلعايدى.
جازا الماي جاننىڭ جاراسىن
ساتتەردە قاي ءبىر ارباسقان...
ءومىر مەن جىردىڭ اراسىن —
ىستىق پەن سۋىق الماسقان
كەلەمىز جالعاي الماستان” –
دەپ تۇيىندەيدى.

بۇل جەردە ابايدىڭ:
“جۇرەگىم نەنى سەزەسىڭ
سەنەن باسقا جان جوق پا؟
دۇنيەنى كوڭىلىم كەزەسىڭ،
تياناق جوق پا، قوي، توقتا!”

ولەڭى ويعا ورالادى. اقىن ابايدىڭ جان سەزىمىن ليريكالىق نازىكتىكپەن ايرىقشا بەينەلى ەتىپ جەتكىزگەن جىرى. جالپى، ليريكا دەگەن سەگىز قىرلى، قاي جاعىنان قاراساڭ سونداي وي تۋىندايدى. ءار قىرى — ءار بولەك. ءار ادام وزىنشە تولعاپ قابىلدايدى. ليريكا جانرى سونىسىمەن قىمبات.

“قۇرالايدىڭ سالقىنى” كىتابىنداعى “تۇنگى داۋىس” اتتى ولەڭىندە نۇرلان ورازالين ابايدىڭ:

“اركىمدى زامان سۇيرەمەك،
زاماندى قاي جان بيلەمەك؟
زامانعا جامان كۇيلەمەك،
زامانا ونى يلەمەك...” –

دەگەن شۋماعىن ەپيگراف ەتىپ الىپتى. العاشقى شۋماقتارىندا:

“كەۋدەمدە كۇي تولعاتقان ءبىر اعىن بار،
ساعىنار سالقار دالا، جىرا، قۇمدار.
ءسوزىم بار ايتىلاتىن،
ويىم-قالىڭ،
عاسىرىم!
ساعان قويار سۇراعىم بار.
سۇراعىم...
ساۋالىم كوپ قارا قۇرىم.
كەتىرەم قالاي، قايتىپ سانا كىرىن؟
ارماندى تۇنشىقتىردى اقشا، مانساپ،
كۇرسىنسە، كوكىرەكتەن تامادى ءىرىڭ.
شىعارداي جان جاراسى سوقتالانىپ،
ادالدىق الىسۋدا نوقتالانىپ؛
قاناعات ءولدى بىلەم كوڭىلدەردە،
ۇمتىلدى كوبەلەكتەي وتقا حالىق.
ءسوز ءولدى...
ۇرەي قوندى...
كوندى دەنە...
جاعاعا ءبىز كورمەگەن كەلدى كەمە.
تىرشىلىك تابادايىن قۋىرىپ تۇر،
تەڭەيىن وتتان وزگە ەندى نەگە؟!” –
دەپ اقىن جانىن وتقا سالادى.

جاڭا زامان، جاڭا ءداۋىردى ءوزىنىڭ باس پايداسى ءۇشىن مانسۇق ەتىپ، ءوز جۇرتىن ۇمىتقان پەندە-جۇرەكتەرگە وي سالا جىرلايدى. “پەندەڭ كىم قولىن بەرەر جىلاعانعا، دەرت بولىپ جابىسقانداي مۇڭ ادامعا” دەپ، اداسىپ قالعاندارعا “شۇكىرلىكتەن” “ساقتاي كور، ساقتا ەلىم كۇپىرلىكتەن” دەپ اقىن جۇرەگى قايعى كەشەدى.

“جالعاسارداي ىزعارلى جەلگە قۇيىن،
وسى ما ەدى؟
جوقشىلىق – كەلمەك ءۇيىم؟!
قىزىل جالىن كەۋدەنى قايناتۋدا،
قارعىس اتقىر كۇن تۋدى ەلگە قيىن.
ارتىق ايتسام، سوكپەستەن ايىر شىنىن،
جەلبۋاز جاعىمپازدىڭ قايىرشى ءۇنىن.
كوز كورگەندى جەتكىزۋ تىلگە پارىز
كەبىن كيدى بايتاق ەل قايىرشىنىڭ”، –

دەيدى اقىن.

“قورقام قاتتى... وزىمنەن-وزىم كەيدە” دەپ تۇڭىلەدى. زامانىنىڭ جەبىرلىگىنەن، قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالىپ بارا جاتقان زامانداس ۇرپاقتاردان ءتۇڭىلىپ قورقا باستايدى. زامان... زامان دەمەكشى، زاكي احمەتوۆ “ابايدىڭ اقىندىق الەمى” كىتابىنداعى “الەۋمەتتىك اۋەندەر”، “اينالاداعى ەل-جۇرتتى، ءوزى وسكەن، ءومىر كەشكەن ورتانى مىنەزدەۋ مەن زامان، ءداۋىر بەينەسىن كورسەتۋ اباي ولەڭدەرىندە ۇشتاسىپ، جالعاسىپ جاتادى:

تۋىستارىڭ، دوستارىڭ – ءبارى ەكى ۇشتى،
سول سەبەپتى دوسىڭنان دۇشپان كۇشتى.
سۇيسە – جالعان، سۇيمەسە ايانباعان
بۇل نە دەگەن زامانعا ءىسىم ءتۇستى؟!” –

دەپ، ابايدىڭ دا زامانعا شاعىنعان تۇسىن ايقىن كورسەتەدى.

قازىرگى تاۋەلسىزدىك ءداۋىردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ ورنىنا، قاراپايىم حالقىن قان-قاقساتقان اكىمسىماقتار قانشا ما؟! ءوزىنىڭ كۇناسىن جابۋ ءۇشىن – قاجى بولعان قاجىسىماقتار قانشا ما؟ مىنە، اقىن نۇرلان ءورازاليننىڭ “تۇنگى داۋىسى” – وسىندايلارعا قارسى داۋىس. وسى جەردە ۇلى ابايدىڭ مىنا ولەڭى جانىڭا دا مازا بەرمەيدى.

“كەيبىرەۋى ءدۇرسىپ ءجۇر
جەر ءتاڭرىسىپ كەر ماعىز.
كەيبىرەۋى – زاكونشىك
وڭدىرماسسىپ، بەرسە ارىز.
كەيبىرى پىرگە قول بەرگەن،
ءىشى زالىم، سىرتى ابىز.
كەيبىرى قاجىعا بارىپ ءجۇر
بولماسا دا قاج پارىز”.

بۇل ولەڭدى تالداعان زاكي احمەتوۆ:

“وسىلاي ءوزىمشىل داڭعوي، ماقتانشاقتاردى، ارىزقوي جالاقورلاردى، ەكىجۇزدى زالىم ادامداردى، مۇسىلمانشىلىق جولىن تەك باس پايداسى ءۇشىن ۇستاناتىنداردى اششى مىسقىلمەن تۇيرەيدى. ءسويتىپ كەلىپ اعايىننىڭ ارازدىعى قوزدىراتىن، تالاس-تارتىس بولعاندا باسۋ ايتۋدىڭ ورنىنا ورشەلەندىرىپ، قىزدىرا تۇسەتىن كەزبە شال دا از ەمەس دەپ، سوعان بەتپە-بەت كەلگەندەي ءسوزىن تۋرا قاراتىپ ايتىپ، قاتتى شۇيىلەدى:

پارتيا جيىپ، مال سويسا،
باتا وقيسىڭ، جەيسىڭ باس.
باسالقا ءسوز سەندە جوق،
ايتقان ءسوزىڭ “مالىڭ شاش”.
يتشە ىندەت تىلەمەي.
جات ۇيىڭدە، ولسەڭ دە اش!”

اقىن ءسوزىن وسى شالدى ايتۋمەن تامامداپ، باسقا تۇيىندەۋ جاسامايدى. ءبىراق ءبىز ولەڭنىڭ باسىنا ەرىكسىز قايتا ورالىپ، وي ءتۇيىنىن سونداعى:

“قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ
زار شىعادى تىلىمنەن”، —
دەگەن سوزدەن تابامىز.

شىنىندا دا “قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ، زار شىعاردى تىلىمنەن...” دەمەكشى نۇرلان ءورازاليننىڭ ولەڭىنەن دە، ولەڭدى جازعان تىلىنەن دە “زار” جامىراپ ورىسكە شىققانداي:

“جەبەيتۇعىن جاراتىلىس، جاندى ىزگى،
ءتاڭىر يەم – كوكتە قۇداي – جالعىز-دى.
جاڭىلدىق پا؟
“قۇداي-سىماق” كوبەيدى،
كورىپ سونى بويداعى اساۋ قان قىزدى.
قۋعاندايىن ساحارانىڭ ساعىمىن،
اقىلدىنىڭ بولدى اقىرى باعى – مۇڭ؛
اتاق – قۇداي،
التىن – قۇداي،
شەن – قۇداي...
ەستىمەستەي ەشكىم ءتىپتى حاق ءۇنىن.
كىم تابادى شەر-شەمەننىڭ ءجوندى ەمىن؟”
“باتتى جانعا ۋلى ءتىلى شوڭگەنىڭ،
ارسىز – قۇداي،
دەلدال – قۇداي،
باي – قۇداي...
وڭايى جوق جەر قوزعاعان پەندەنىڭ”، –

دەپ، ءبارى “قۇداي” ءبىراق شەر-شەمەننىڭ ەمىن كىم تابادى دەپ ساۋال قويادى دا ابايعا تاعى ارقا سۇيەيدى، تۇڭىلە ارقا سۇيەيدى.

“ابايدى ۇعار قالدى قازاق كەمدە-كەم،
زامان تۋدى سويلەسەر تەك تەڭگەمەن.
“ءسوز پاتشاسى” كىمگە كەرەك؟
اپىر-اي!..”
كومەيدى ورتەپ وقيىن با جەلگە ولەڭ؟” –

دەپ الىپ، اقىن ولەڭگە دە، ومىرگە دە زاڭدى ءتۇيىن جاسايدى.

“جان تورىندە الىسادى وت-قۇيىن،
ارماندىنىڭ جالىن وراپ كەتتى ءۇيىن.
ورتەندى ءۇمىت...
بوق دۇنيە بولدى ارمان،
اسىل ءسوزدىڭ قۇنى بۇگىن كوك تيىن.
سودان بولار؟
ويىم – جارىم، ورتا – ءانىم،
قاباتىنداي جۇرەگىمدى تورتا-مۇڭ.
كوكتە قۇداي جالعىز ەدى... جالعىز-دى!
كولبەڭدەگەن كوپ قۇدايدان قورقامىن...”.

“اسىل ءسوزدىڭ قۇنى بۇگىن كوك تيىن” دەپ سوزدەن باعا، جاعادان سۋ كەتكەندەگى سەرپەدى. زامانعا زارىن، مۇڭىن شاعادى.

“زامان قاشىپ بارادى، زامان قاشىپ،
الدە كىمگە بۇرىلىپ، امانداسىپ؛
الدە كىمنىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىپ،
جەتەگىندە بارادى ادام قاشىپ.
كوڭىلىمدە: ءبىر سەزىم – تاسىعانىم،
قۋانعانىم، كۇلگەنىم، جاسىعانىم،
اسانقايعى بولايىن دەپ پە ەدىم مەن؟
زامانمەنەن بارادى قاشىپ ءانىم”، –

دەپ، تولعانا جىرلاپ:

كيمەلەمە، كەيىمە، اسىقپا، اعا،
كوشە كەزىپ كەلەدى جاسىپ دالا؛
زامان شىركىن، بارادى ديۋانا بوپ،
زىكىر سالىپ بارادى قاشىپ دالا.
كوز الدىمدا – قۋراعان ىڭكار قايىڭ،
كوكىرەگىم – جارالى سۇڭقاردايىن؛
زامان قاشىپ بارادى ارپالىسىپ،
شاباندوزى قۇلاعان تۇلپاردايىن.
قونعاندايىن كەۋدەمە بار ىزگى مۇڭ.
(قالاي، قايتىپ ولشەيمىن پارىز قۇنىن؟!)
زامان قاشىپ بارادى ويىمدى ارباپ،
مەن زاماننىڭ تۇتقىنى ءتارىزدىمىن...” –

دەپ اياقتايدى.

“مەن زاماننىڭ تۇتقىنى ءتارىزدىمىن” دەيدى اقىن. بۇعان ءتۇيىن، ەلدى بىرلىككە، تاتۋلىققا شاقىرعان ابايدىڭ “سەگىز اياق” ولەڭىندەگى:

ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭدى دوس،
كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس –

دەگەن ءسوزى تەمىرقازىق بولا الادى. “ءداستۇر جالعاسى” بولىمىندە اكادەميك زاكي احمەتوۆ:

“اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قوعامدىق، تانىمدىق، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ءمانىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ ادەبيەتتە ورنىقتىرعان بەينەلەۋ ادىس-تاسىلدەرى، داستۇرلەرى، ۇلگى-ونەگەسى قالاي جالعاستىق تاپقانىن ارنايى قاراستىرىپ، تەكسەرۋ قاجەت. اقىن تۇلعاسى قانشالىقتى ءىرى بولسا، ىقپالى دا سونشالىقتى زور بولاتىنى، اينالاسىنا تۇسەتىن جارىعى دا مول بولاتىنى انىق” – دەپ، جازادى.

اباي ءداستۇرىنىڭ جالعاستىعى قازاق پوەزياسىنىڭ – ءىرى وكىلدەرى شاكارىم، سۇلتانماحمۇت، ماعجان، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتاردى ايتساق، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىن وزىنشە، وزگەشە باعىتتا، دامىتىپ جۇرگەن اقىنداردىڭ ءبىرى – نۇرلان ورازالين. ءارى ويشىل، ءارى سىرشىل، ليريك، ءارى سۋرەتكەر ءارقيلى دارىن يەسى بولۋ – ءبىر ادامنىڭ باسىنان تابىلا بەرمەۋى مۇمكىن. ءبىراق، اقىن نۇرلان ورازالين ءوزىنىڭ سىرشىل-ليريك اقىن ەكەندىگىنە – 1997 جىلى جارىق كورگەن “قۇرالايدىڭ سالقىنى” كىتابى دالەل ەكەندىگىن، اكادەميك زاكي احمەتوۆتىڭ 1995 جىلى جارىق كورگەن “ابايدىڭ اقىندىق الەمى” اتتى زەرتتەۋ كىتابىمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ، دالەلدەۋگە ۇمتىلدىق. اباي ءداستۇرى تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسىندا جالعاسىن تاۋىپ جاتقانى، اباي ليريكاسىنىڭ ماڭگىلىگىنىڭ كەپىلى.

---