InfoHub Logo

(«قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ قىزمەتكەرi، سىنشى ءامiرحان مەڭدەكەمەن سۇحبات)

— وتكەن جىلى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ماڭگi قالاتىن ۇلى وقيعا بولدى. استانا اقمولاعا كوشتi. وسى وقيعانىڭ اينالاسىندا ءار ءتۇرلi اڭگiمەلەر ايتىلدى. ايتىلىپ تا ءجۇر. سونىڭ بiرi: اقمولاعا تازا اكiمشiلiك كوشتi، ال مادەنيەتتiڭ رۋحاني تiرەگi بولىپ سانالاتىن iرگەلi مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر وشاقتارى الماتىدا قالىپ قويدى، دەگەن سوزدەر. وسىعان سiزدiڭ كوزقاراسىڭىز؟

شىنىندا دا استانانىڭ اقمولاعا كوشۋiنە بايلانىستى كۇپiلدەگەن دە، گۋiلدەگەن دە كوپ سوزدەر بولعانى راس. ءاسiرەسە، كوپ ايتىلعانى: ەكونوميكانىڭ وسىنداي تۇرالاپ تۇرعان كەزiندە، الەۋمەتتiك جاعدايدىڭ قيىن كەزەڭiندە استانانىڭ كوشۋi اسىعىس ەمەس پە دەگەن سوزدەر. بiراق، بiزگە اسىقپاۋعا بولا ما؟ بiز قازiر شاپشاڭ، شۇعىل شەشiمدەر زامانىندا ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز. ونى ەشكiم دە جوققا شىعارا المايدى. ولاي بولسا، بiزگە اسىعىس قيمىل-قارەكەتتەر اسا قاجەت. كەشiگiپ، كەشەڭدەپ قالماسىمىز ءۇشiن قاجەت. بۇل كوشتiڭ، ءبارiمiز جاقسى بiلەمiز، ۇلى ستراتەگيالىق ءمانi بار. سوندىقتان الدەكiمدەردiڭ كەكەسiن كۇلكiسiنە دە، كۇلكiلi ءسوزiنە دە ءمان بەرمەگەن ابزال. نە بولعاندا دا بۇل كوش — ۇلى كوش، ۇلى وقيعا. ال، اقمولاعا تازا اكiمشiلiك كوشتi، مەملەكەتتiڭ رۋحاني تiرەگi بولىپ سانالاتىن iرگەلi مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر وشاقتارى الماتىدا قالىپ قويدى دەگەن سوزدەر نەگiزسiز ەمەس. راس. ەگەر، وسى قازiرگi پرينسيپ ساقتالىپ قالار بولسا، قانشاما سۇلۋ عيماراتتار، قانشاما اسەم سارايلار سالىنعانىمەن اقمولا رۋحاني وتە جۇدەۋ، مادەني وتە جاداۋ بولىپ شىعادى. بiرەۋلەر، «ەل iشi — ونەر كەنiشi» دەپ، ول جەردە دە ءان ايتاتىن، سۋرەت سالاتىن، كiتاپ جازاتىن ادامدار بار دەسە، وندا ولاردىڭ كەلتە ويلاعانى. ولاي ويلاۋ — شىن مادەنيەت پەن ادەبيەتتi ءجابiرلەۋ. پروفەسسيونالدىق دەڭگەيدەگi ونەردiڭ قۇنىن ارزانداتۋ. سوندىقتان اقمولا بيiك پروفەسسيونالدىق دەڭگەيدەگi مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرiمەن، بiردەن بولماسا دا، بiرتiندەپ تولىعۋ كەرەك دەپ بiلەم. بۇل — مەملەكەتتiك ماسەلە. بiر سوزبەن ايتقاندا، اقمولادا قۋاتتى رۋحاني ينستيتۋتتاردىڭ ورنىعۋى، ونىڭ قۋاتتى رۋحاني ورتالىققا اينالۋى قاجەت-اق.

— وسىعان بايلانىستى تۋىندايتىن تاعى بiر سۇراق. كوپ ادام، تەك الگiندەي مادەنيەت، ادەبي، ونەر ورىندارى عانا ەمەس، وكiمەتكە وپپوزيسيالىق كۇشتەر دە، ءتۇرلi پارتيالار مەن قوزعالىستار دا الماتىدا قالىپ قويدى. بۇرىن دا قازاقستاندا وپپوزيسيا ءالسiز ەدi، ەندi ودان دا ءالسiرەي تۇسەتiن بولدى دەگەن پiكiرلەر ايتادى. بۇل پiكiرلەرگە نە دەر ەدiڭiز؟

— الدىمەن، قازاقستاندا وپپوزيسيا ءالسiز دەگەن پiكiر تۋرالى. وسى ءسوز تىم كوپ ايتىلادى. مەن قازاقستاندا وپپوزيسيا ءالسiز دەگەن پiكiردi مۇلدە ءتۇسiنبەيمiن، سونان كەيiن مۇلدە قابىلدامايمىن. ويتكەنi، مەن ءوز باسىم، قازاقستاننىڭ وپپوزيسيالىق كۇشi اسا كۇردەلi دەپ بiلەم. قازاقستانداعىداي وپپوزيسيالىق كۇشi بار دۇنيە ءجۇزiندە بiر دە بiر مەملەكەت جوق، ەگەر بار بولسا بiرەن-ساران عانا. تاعى دا قازاقستانداعى وپپوزيسيانىڭ كۇردەلi بولاتىنى — ول وپپوزيسيا وكiمەتكە ەمەس، نەگiزiنەن، مەملەكەتكە وپپوزيسيا عوي. ولاي دەيتiنiمiز، بiزدiڭ تاۋەلسiزدiگiمiزدi iشتەي مويىنداعىسى كەلمەيتiن، مەملەكەتتiك تiلiمiزدi اشىقتان اشىق قابىلدامايتىن ءجۇز مىڭداعان، تiپتi ميلليونداعان ادامدار بار ەمەس پە؟ قانە، كiم ونى جوققا شىعارا الار ەكەن؟ تiپتi، وكiمەتكە عانا وپپوزيسيامىن دەپ جۇرگەندەردiڭ سوزدەرiن زەر سالىپ، قۇلاق قويىپ تىڭداساڭىزدار، ولار كوبiنە-كوپ، سول تاۋەلسiزدiگiمiزدi iشتەي مويىنداي قويمايتىنداردىڭ، مەملەكەتتiك تiلiڭدi قابىلدامايتىنداردىڭ سويىلىن سوعىپ، قامشىسىن ءۇيiرiپ جۇرگەندەرiنە كوزiڭiز جەتەدi. ولاردىڭ iشiندە اسا قادiرلi قازاق ازاماتتارى دا بار...

وركەنيەتتi باسقا مەملەكەتتەردەگi وپپوزيسيالاردىڭ قاي-قايسىسى دا وكiمەتكە عانا وپپوزيسيا. ءوز مەملەكەتiنە وپپوزيسيا ەمەس. بiزدەگi وپپوزيسيانىڭ اسا كۇردەلi، قيىن بولاتىن سودان.

سوندىقتان قازاقستاندا وپپوزيسيالىق كۇش ءالسiز دەگەن ءسوز — انشەيiن كوز بايلاۋ ءۇشiن ايتىلعان ءسوز. ول ءسوزدiڭ ارعى ماقساتى — قازاقستانداعى جاعدايدى ۋشىقتىرا بەرۋ، ورنىقتىلىقتى، تۇراقتىلىقتى بولدىرماۋ. قازiرگi ەكونوميكالىق، الەۋمەتتiك قيىن جاعدايدا ول پiكiردiڭ جيi ايتىلۋى دا سودان بولسا كەرەك.

ەندi استانانىڭ اقمولاعا كوشۋiنە بايلانىستى وپپوزيسيالىق كۇشتەر دە، ءتۇرلi پارتيالار مەن قوزعالىستار دا الماتىدا قالىپ قويادى، ياعني ولاردىڭ وزدەرiن ازات ەتتi دەگەن ءسوز دە — بوس ءسوز. ەگەر بiزدiڭ جوعارىدا ايتقان پiكiرiمiزدi ەسكەرەر بولساڭىز، مەملەكەتتiك باسشى اپپاراتتى دا، وكiمەت تە وپپوزيسيانىڭ ەڭ كۇردەلi، ەڭ قيىن قالىڭ ورتاسىنا باردى. تاعى دا ولار قازاق حالقىنىڭ بولاشىعى ءۇشiن سول اسا كۇردەلi قيىندىقتى بiلە تۇرا باردى دەپ بiلەم. ءار نارسەنi ءوز اتىمەن اتاعان ءجون. بۇل — پرەزيدەنتiمiزدiڭ جەكە ەرلiگi.

سوندىقتان بiز قازاقستانداعى وپپوزيسيالىق كۇش ءالسiز ەكەن، ونى قالاي كۇشەيتۋ كەرەك دەپ ەمەس، قايتا ونى قالاي ءالسiرەتۋگە بولادى دەپ باس قاتىرۋىمىز كەرەك شىعار. ارينە، كۇشپەن ەمەس، ساياسي ءادiءس-تاسiلمەن، بiلiم-iلiممەن، ءتوزiم-سابىرمەن...

— بۇل سوزدەرiڭiزگە قاراعاندا بiزدiڭ ءومiرiمiزگە كiرە باستاعان دەموكراتياعا دا ءوز كوزقاراسىڭىز بار سياقتى عوي...

— مەن جالپى دەموكراتياعا قارسى ەمەسپiن. بiراق، مەنi كiم قالاي ءتۇسiنسە، ولاي ءتۇسiنسiن، دەموكراتيانىڭ بارلىق پرينسيپتەرiنiڭ قازاقستانعا تۇگەل بiردەن كiرگiزiلۋiنە قارسىمىن. ەگەر قازاقستانعا دەموكراتيانىڭ بارلىق پرينسيپتەرi كiرەر بولسا، وندا ول تۇنشىعىپ، قاقالىپ قالادى. وعان بiزدiڭ ەلiمiزدiڭ iرگەتاسى توتەپ بەرە المايدى. سوندىقتان كوپ-كوپ ماسەلە، ەڭ الدىمەن، زاڭنىڭ قاتال قاداعالاۋىندا، مەملەكەتتiڭ جiتi باقىلاۋىندا بولۋ كەرەك. ماسەلەن، ءسوز بوستاندىعىن قولداي تۇرا، مەملەكەتتiڭ ابىرويىنا كiر كەلتiرەتiن، ۇلتتىڭ جانىن ءجابiرلەيتiن بەيپiلدiككە قاتاڭ تىيىم سالىنعانىن قالايمىن. ويتكەنi، بەيپiلدiكتەن، كوپ بالە تۋىپ جاتىر. سونداي-اق بiرەۋلەر دەموكراتيا پرينسيپiن العا تارتىپ، جەرگiلiكتi وبلىس اكiمدەرi جارلىقپەن تاعايىندالماۋ كەرەك، سايلانۋ كەرەك دەپ ءجۇر. مەن بۇعان مۇلدە قارسىمىن. توقسان پروسەنتتەن استامى بiر ۇلتتى قۇرايتىن رەسەيدەگi گۋبەرناتورلار سايلاۋى قانشاما ساياسي ساپىرىلىستار مەن الەۋمەتتiك تارتىستار تۋدىرىپ جاتقانىن كورiپ وتىرعان جوقسىز با؟ دەموكراتيا دەگەننiڭ ءجونi وسى ەكەن دەپ، ونى بiزدە قولدانىپ كورiڭiزشi. وندا، بiرلiگiڭنiڭ ءبولiنiپ، ىنتىماعىڭنىڭ ىدىراپ جۇرە بەرەتiنiنە مەن كەپiل. سونان كەيiن تاۋەلسiزدiگiڭiز تالكەككە ۇشىرايدى. مەملەكەتتiڭ iرگەسi شايقالادى. سوندىقتان، مەن ءوز باسىم، قانشاما عاسىرلار بويى ەندi عانا قولىمىز جەتكەن تاۋەلسiزدiگiمiزگە نۇقسان كەلتiرiپ، مەملەكەتiمiزدiڭ iرگە تاسىن شايقالتاتىن نە نارسەنi دە، سونىڭ iشiندە ۇلى مارتەبەلi دەموكراتيانى دا، ونداي تۇستا قابىلداي المايمىن. ويتكەنi، ماعان قانداي بiر دەموكراتياڭىزدان دا تاۋەلسiز قازاق مەملەكەتi قىمبات.

ونىڭ ءۇستiنە، تولىققاندى دەموكراتيا بولۋ ءۇشiن، ۇلتتىق سانا ابدەن كەمەلiنە كەلiپ قالىپتاسۋ كەرەك. سوندا عانا دەموكراتيا قاۋiپسiز. ال بiزدە ۇلتتىق سانا قالىپتاسقان دەپ ايتا الامىز با؟ ايتا المايمىز عوي. ۇلتتىق سانامىز بالاڭ عوي. بiزدە كوپ ادامدار پارتيالىق مۇددەنi ۇلتتىق مۇددەدەن الدەقايدا ارتىق قويادى. بۇل دا بiز ءۇشiن قاتەرلi. وركەنيەتتi ەلدەردە الدىمەن ۇلتتىق مۇددە تۇرادى. سوندىقتان ۇلتتىق سانامىز بالاڭ قالپىندا تۇرعاندا دەموكراتياعا قاراي جۇگiرۋ، ازۋلىنىڭ اۋزىنا جەم بولام دەپ جۇگiرگەنمەن بiردەي.

تاعى بiر ءتۇسiنiپ الار ماسەلە، بiز دەموكراتياعا ەمەس، دەموكراتيا بiزگە، ياعني تاۋەلسiزدiگiمiزگە، مەملەكەتiمiزدiڭ نىعيۋىنا قىزمەت ەتۋ كەرەك قوي. ال بiز بولساق، دەموكراتيانىڭ كوڭiلiن قالاي تابامىز دەپ الەككە تۇسەمiز. قاتەلiكتiڭ ءبارi وسىدان تۋىنداۋدا.

نە بولعاندا دا، وعان بiزدiڭ دەموگرافيالىق تەپە-تەڭدiگiمiز دە، ۇلتتىق سانامىز دا، تiپتi مادەنيەتiمiز دە دايىن ەمەس.

— ەندi اڭگiمەمiزدi ادەبيەت ماسەلەلەرiنە قاراي بۇرساق. كەزiندە ادەبيەتتەگi الپىسىنشى جىلدار تۋرالى سiزدiڭ ويىڭىزدى جانە ول جىلدارعا بەرگەن باعاڭىزدى جاقسى بiلەمiز. سiز ول كەزەڭدi — التىن كەزەڭ دەپ اتاعانسىز. سiزدiڭ ول ويىڭىزدى مۇلدە قاراما-قايشى كەلەتiن پiكiرلەر بار ەكەنiن ءوزiڭiز جاقسى بiلەسiز. بiر پiكiردi بiر پiكiر جوققا شىعارىپ، بiر پiكiردi بiر پiكiر مويىنداتىپ جاتقان زامان عوي. سول پiكiرلەر سiزدiڭ ويىڭىزعا وزگەرiستەر ەنگiزگەن جوق پا؟

— جوق. مۇحتار اۋەۇزوۆتەن باستالىپ كەڭەس وكiمەتi قۇلاعان تۇسقا دەيiن جالعاساتىن ادەبي كەزەڭدi، التىن كەزەڭ دەپ اتاعام، سولاي اتاي بەرەم. تاعى دا بۇلاي ويلايتىن جالعىز مەن ەمەس. بiرەۋلەر سول الپىسىنشى جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن اسا تەگەۋرiندi ۇرپاقتى «اكەسi سوعىستا ولگەن جەتiم ۇرپاق» دەپ كەمسiتسiن، «كۇشiگiنەن تالانعان يت وڭباس» دەپ قورلاسىن، مەيلi، الپىسىنشى جىلداردىڭ اتى — الپىسىنشى جىلدار! سول جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن ۇرپاقتى كەمسiتiپ قورلاپ سويلەگەن ازامات، كەلەسi ءسوزiندە باسقاشا قۇبىلماي، اڭگiمە ارناسىن مۇلدە باسقا جاققا بۇرماي، تۇلكi بۇلاڭعا سالماي ودان دا سول ۇرپاقتىڭ الدىندا كەشiرiم سۇراۋ كەرەك ەدi. ويتكەنi، ءوزiءن-وزi سىيلايتىن، ءوزiنiڭ كەۋدەسiن ەشكiمگە باستىرمايتىن ول ۇرپاق الگiندەي قورلىق ءسوزدi ەشۋاقتا ۇمىتپايدى. تەك كەشiرiم سۇراۋ عانا ۇمىتتىرۋى مۇمكiن. اڭگiمە مەندە ەمەس، ماعان نە ايتسا سونى ايتسىن. اڭگiمە — تۇتاس بiر ۇرپاقتا، سول ۇرپاق بiتiرگەن، حالقىمىزدىڭ يگiلiگiنە اينالعان رۋحاني قازىنادا.

ەگەر بiز بۇگiندە ادەبي تەرمينگە اينالىپ بارا جاتقان الپىسىنشى جىلدار دەگەن ۇعىمعا كەڭiرەك قارايتىن بولساق، وندا ول ۇعىم ءوزiنiڭ ماعىناسىنا الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن ۇرپاق شىعارمالارىن عانا ەمەس، سول الپىسىنشى جىلدارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزعا اينالعان الدىڭعى ۇرپاقتىڭ سۇبەلi-سۇبەلi شىعارمالارىن دا قوسىپ الادى. سول جىلدارى جۇرتشىلىق قولىنا تيگەن، ەلدi ەلەڭ ەتكiزiپ قانا قويماي، ۇلتتىڭ رۋحىنا اينالىپ كەتكەن حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىعى»، زەيiن شاشكيننiڭ روماندارى، Iلياس ەسەنبەرليننiڭ «قاھارى»، تاحاۋي احتانوۆتىڭ «بورانى»، ءابدiءجامiل نۇرپەيiسوۆتىڭ «قان مەن تەرi»، تاكەن ءالiمقۇلوۆتىڭ «اقبوز اتى»، سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ «ءماجنۇن تالى»، ءساۋiربەك باقبەرگەنوۆتىڭ پوۆەستەرi، بەردiبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدi»، سادىقبەك ادامبەكوۆتىڭ «اتىلعان قىز تۋرالى اڭىز»، جۇبان مولداعالييەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، توقاش بەردياروۆ، Iزتاي مامبەتوۆ، مۇزافار ءالiمبايەۆتاردىڭ تاماشا جىر-داستاندارى، زەينوللا قابدولوۆ، سەرiك قيرابايەۆ، راحمانقۇل بەردiبايەۆ، تۇرسىنبەك كاكiشيەۆ، نىعمەت عابدۋلليندەردiڭ ت.ب. زەرتتەۋ، تانىمدىق-تاعىلىمدىق ەڭبەكتەرi قازاق حالقىمەن بiرگە جاساي بەرەتiندەرi ءسوزسiز. سوندىقتان الپىسىنشى جىلدار تۋرالى ابايلاپ سويلەگەن ءجون... ەگەر الپىسىنشى جىلدار تۋرالى سويلەسەك، سول الپىسىنشى جىلدار جوندەپ زەرتتەلمەي جاتىر دەپ سويلەيiك. ويتكەنi، الپىسىنشى جىلدار بiزدi ءۇزدiكسiز رۋحتاندىرىپ، قۋاتتاندىرىپ تۇراتىن، قاناتتاندىرىپ ۇشىراتىن الىپ التىن رۋحاني قازىنامىز. سوندىقتان الگiندەي تۇككە ارزىمايتىن، قاۋقارى جوق ءالجۋاز پiكiرلەر بۇرىنعى ويىما وزگەرiستەر ەنگiزبەك تۇگiلi، تيتتەي كولەڭكە دە ءتۇسiرە المايدى. ويتكەنi ول پiكiرلەر — تۇلعاسى جوق ەلەس پiكiرلەر.

— كەيiنگi كەزدە ادەبيەتتەگi ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق ءداستۇر جانە ءداستۇر جالعاستىعى تۋرالى ءار ءتۇرلi ويلار ايتىلىپ ءجۇر. وسى ۇعىمدار تۋرالى پiكiرiڭiز؟

— شىنىندا دا كەيiنگi كەزدە ءاسiرەسە، ادەبيەتتەگi ۇلتتىق رۋح تۋرالى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. ولاردىڭ بiرەۋلەرi تىم ءاتۇستi جاداعاي، ەكiنشi بiرەۋلەرi تىم كiتابي. تiپتi كەيبiرەۋلەرi ۇلتتىق رۋحاني بولمىستى تۇرمىستىق زاتتاردان iزدەپ، رۋح اتتى ۇلى ۇعىمدى سونشالىقتى قارابايلاندىرىپ، تورتوبەلەندiرiپ جiبەرەدi.

سونداي-اق، ول پiكiرلەردi ايتقانداردىڭ كوبi، ەڭ باستى ماسەلەگە ادەبيەتتەگi ۇلتتىق رۋحتىڭ ەڭ باستى مiندەتi نە دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە الماي ما دەپ قورقام.

بiزدiڭ ويىمىزشا، ۇلتتىق رۋحتىڭ ەڭ باستى قاسيەتi — ءوز ۇلتىنا دەگەن ۇلى ءسۇيiسپەنشiلiك. اقىن مەن جازۋشى جان جۇرەگiنiڭ جىلۋى ارقىلى شىعارمانىڭ تۇلا بويىنا سiڭگەن ءوز ۇلتىنا دەگەن ول ءسۇيiسپەنشiلiك وقىرمان قاۋىمنىڭ دا ءسۇيiسپەنشiلiگiن، ىستىق ىقىلاسىن، ماحابباتىن تۋدىرارى ءسوزسiز. سول عانا ۇلتتىق رۋح بولا الماق.

ۇلتىنا دەگەن ءسۇيiسپەنشiلiك تۋدىرا الماعان جەردە — ۇلتتىق رۋح تا جوق.

جالپى رۋح قولمەن ۇستاپ بiلەتiن اتريبۋتتاردىڭ جيىنتىعى ەمەس، ول — جان مەن جۇرەك قۇبىلىسى.

اقىن مەن جازۋشى ۇلتىنا دەگەن ءسۇيiسپەنشiلiكتiڭ وتتى ۇشقىنىن وتكەن كۇننەن دە، بۇگiننەن دە تۇتاتىپ الا الادى. ول — تىلسىم قۇبىلىس. ياعني، ونى ايتىستىڭ تاقىرىبىنا اينالدىرۋ — بوس الەك.

بۇل جەردە ءسۇيiسپەنشiلiك دەگەن ءسوزدi بiرجاقتى ءتۇسiنiپ قالۋعا بولمايدى. ءوز ۇلتىنىڭ بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردi قان جىلاپ، قايعىدان ۋ iشiپ وتىرىپ كورسەتكەن ابايدى ءوز ۇلتىنسۇيمەيدi دەي الاسىڭ با؟ سۇيگەندە قانداي! قازاقتا ابايدان وتكەن رۋحتى تۇلعا جوق. ويتكەنi — اباي رۋحى قازاق ۇلتىنىڭ قايعى-قاسiرەتiنiڭ كوز جاسىنا شومىلعان رۋح. ال ۇلتتىڭ كوز جاسى سiڭگەن رۋحتان وتكەن رۋح بولا ما؟

ۇلتتىق ءداستۇر تۋرالى كەزiندە كوپ ءسوز بولدى. ول دا ۇلتتىق رۋحپەن ۇندەس. مەن تەك ءداستۇر جالعاستىعى تۋرالى كەزiندە ايتقان بiر ويىمدى قايتالاپ كەتكiم كەلiپ تۇر. ءداستۇر جالعاسى، ياعني ونىڭ مۇراگەرi — ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني بايلىعى مەن الەم ادەبيەتiنiڭ ءۇزدiك ۇلگiلەرiن بويىنا جيناقتاپ، ولاردى ءوزiنشە يگەرiپ، ءوزiنشە قورىتقان، ءوز ۋاقىتىنىڭ ءۇنi بولا بiلگەن، ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتiك ءمانiن اشىپ كورسەتە الارلىق قۋاتقا يە، نەمەرە جاڭالىق! اباي، ماعجان، Iلياس ت.ب. كلاسسيكتەردiڭ شىعارمالارى ماعان وسىنداي قورىتىندى جاساتتى.

— بۇگiنگi تاڭدا قولىنا قالام الىپ شىعارما جازعان ادامدى قاتتى قينايتىن ءتۇيiندi ماسەلەلەر — كiتاپ شىعارۋ جانە ونى تاراتۋ بولسا كەرەك...

— ءدال ايتاسىز. قازiر اقىن-جازۋشىلاردى قاتتى قينايتىن ماسەلەلەر — وسى ماسەلەلەر. ارينە، كiتاپ شىعارۋ ماسەلەسi مۇلدە توقتاپ قالدى دەسەك، وندا بەتiمiز شىلپ ەتپەي ءوتiرiك ايتقان بولىپ شىعار ەك. كiتاپ قۇدايعا شۇكiر، شىعىپ جاتىر. مەنiڭ ويىمشا، باسپا ءسوز مينيسترلiگi بۇل جۇمىستى بەلگiلi دارەجەدە جۇيەگە ءتۇسiرiپ كەلەدi دەۋگە بولادى. ارينە، ويداعىنىڭ ءبارiن ولار دا قامتي الماي جاتقان بولۋ كەرەك. ويتكەنi، بارلىق جەردەگiدەي، ول جەردە دە قارجى تاپشىلىعى قول بايلاۋ بولىپ تۇر. بiز ول مينيسترلiكپەن قويان-قولتىق جۇمىس iستەۋگە كiرiستiك. ولار بiزدi وزدەرiنiڭ جىلدىق جوسپارلارىمەن تانىستىرىپ، ۇسىنىس-پiكiرلەرiمiزدi تىڭداپ وتىرادى. سوندىقتان دا ءدال قازiر ول مينيسترلiككە تاعار كiءنامiز جوق. ارينە، جاڭا ايتتىم عوي، قارجى تاپشىلىعىنان ءبارiن قامتۋ مۇمكiن بولماي جاتىر. ويتكەنi، بەس-التى جىلدان بەرi كiتاپتارىن شىعارا الماي جۇرگەن جازۋشىلار از ەمەس.

ارينە بۇل جەردە ايتىلار پروبلەمالار جەتەرلiك. ادەبيەتكە التى ايقايلاسا اتاسى قوسىلمايتىن سۇرقاي شىعارمالار تولقىنى تولاستار ەمەس. ولاردى قالتالى ازاماتتار اقشانىڭ كۇشiمەن شىعارۋدا. اش قۇرساق وتىرعان باسپالار دا ونداي اقشالى ازاماتتاردان باس تارتا المايدى. وسىدان بارىپ سۇرەڭسiز دۇنيەلەردiڭ ادەبيەتتi بىلعاپ جاتقانى راس.

كiتاپ تاراتۋ ماسەلەسi — تۇرالاپ جاتىپ قالعان پروبلەما. كاپيتاليزمگە كەلدiك، ەندi ءوز تاۋارىڭدى ءوزiڭ سات دەيتiن بولدى. كاپيتاليزمنiڭ بارلىق پرينسيپتەرiن كوزدi جۇمىپ جiبەرiپ قابىلداي بەرۋدi، مەن ءوز باسىم ءتۇسiنبەيمiن. جەكە مەملەكەت بولعاننان كەيiن، ونىڭ ءوز مۇددەسi، ءوز ەرەكشەلiگi، ءوز قاسيەتi، ءوز مiنەزi بولماي ما؟ مەن نە بولعاندا دا مىنا سۋىقتا كوشە-كوشەنiڭ بۇرىشىندا، اياقتارىن اياقتارىنا سوعىپ، ايقايلاپ كiتاپتارىن ساتىپ جۇرگەن شەرحان مۇرتازا مەن مۇحتار ماعاۋايندi، قادىر مىرزا ءالi مەن تۇمانباي مولداعالييەۆتi كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن. باسقالار دا ەلەستەتە الماس. ولاي بولسا كiتاپ تاراتۋ iسiنە مىڭ جەردەن كاپيتاليزم كەلسە دە مەملەكەتتiك قامقورلىق كەرەك. مەملەكەتتiك قامقورلىقسىز بۇل تىعىرىقتان شىعۋ قيىن.

— «نا اتەيستيچەسكوم فۋندامەنتە نە بىلا پوستروەنا ەششە نە ودنا كۋلتۋرا!» بۇل — دوستويەۆسكييدiڭ ءسوزi. دەمەك شىن ادەبيەت، شىن مادەنيەت اللاعا عانا مويىنسۇنىپ، اقيقاتقا جۇگiرگەن ورتادا عانا ادامعا قۇلشىلىق ەتۋ جويىلىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ جونگە قويىلعاندا عانا جاسالادى. ال بiزدەر بولساق دiنسiز ءوستiك. دiنسiز ءوسiپ كەلەمiز. دiنسiز ادەبيەت جاسادىق. دiنسiز ادەبيەت جاساۋ ءۇستiندەمiز. وسى ءجونiندە نە ايتار ەدiڭiز؟

— سەن وتە ۇلكەن سۇراق قويىپ وتىرسىڭ. بۇل سۇراق — بۇرىن كوپ قويىلماعان سۇراق. ءا، دەگەندە كiمدi بولسىن ابىرجىتىپ قوياتىن سۇراق. ويتكەنi بiز اتەيستiك قوعامدا ءوستiك. وتىزىنشى جىلدارداعى «ۇر دا جىق» كەزەڭiندە، تiپتi، مەشiتتەر دiنگە قىزمەت ەتكەن ورىندار قيراتىلدى. دiني ادامدار قۋعىن-سۇرگiنگە ءتۇستi، ايدالىپ، اتىلدى...

دەگەنمەن، باعامداپ قارايىقشى، «ۇر دا جىق» كەزەڭنەن بەرi قاراي جىلجىعان سايىن جۇرت اشىق بولماسا دا دiنگە بەت بۇرا باستاعانىن، جاپپاي بولماسا دا، بەس ۋاق نامازى مەن قۇران-ساۋابىنا قايتقانىن جوققا شىعارمايىق. جاسىرىن بولسا دا بالالار، مۇسىلمانشىلىقتىڭ بiرiنشi بەلگiسi سۇندەتكە وتىرعىزىلىپ جاتتى. سەنi مەن بiز بەت سيپاپ ءوستiك. سونىمەن بiرگە، تاعى دا سول الپىسىنشى جىلداردان بەرi قاراي بۇرىن دiنگە قىزمەت ەتكەن بەلگiلi-بەلگiلi ورىنداردىڭ ءبارi تاريحي-ەسكەرتكiشتەر رەتiندە مەملەكەتتiك قامقورلىققا الىنا باستادى. سول جىلدارى مۇلدە تاس قاپاستا، قاماۋدا جاتقان تاريحي داستاندارىمىز ازاتتىق الدى. سول جىلدارى قۇدايداي تابىنعان — جەكە ادامعا تابىنۋ جويىلدى. ياعني سول كەزەڭدە اعا بۋىن دا، كەيiنگi ۇرپاق تا حالىقتىق رۋحتى بويىنا شۇعىل سiڭiرiپ الدى. ال حالىقتىق رۋحتى قۇرايتىن ەلەمەنتتەردiڭ iشiندە، ءسوز جوق، دiني ءاپسانالار، دiني اڭىز-اڭگiمەلەر بارلىعىن ەشكiم جوققا شىعارا الماس. ونىڭ ءۇستiنە بiز ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزi دە راس، ءسوزi دە راس» ءسوزiن كوڭiلiمiزگە ءتۇيiپ وسكەن ۇرپاقپىز. سوندىقتان يدەولوگيا قانشا دiنسiز بولسا دا، الگiندەي ورتادا وسكەن ۇرپاق مۇلدە باسقا تاربيەدە بولعانىن، دiنسiزدiكتi iشتەي قابىلداماعانىن ۇمىتپاعان ءجون. سودان بولسا كەرەك، بiزدەگi ۇلكەن بەلگiلi جازۋشىلاردىڭ بiر دە بiرەۋiنiڭ شىعارمالارىنان دiنگە قارسى بiر دە بiر ءسوز تابا المايسىز. قايتا ول شىعارمالاردى كەيدە الىستان وراعىتىپ، كەيدە استار-يشارامەن بiلدiرەتiن قاسيەتتi ورىندارعا ياعني دiنگە دەگەن iشتەي ىقىلاس، جاقسى پەيiل جاتپاۋشى ما ەدi؟ ارينە، دiني دۇمشەلiكتi كەلەكە ەتەتiن وبرازدار از ەمەس. ال دۇمشەلiككە قاي ۋاقىتتا دا قارسى كۇرەسۋ كەرەك. ءاسiرەسە، وسى كەزدە. ول ەندi باسقا اڭگiمەنiڭ جوسىعى...

نە بولعاندا دا مەن قازاق ادەبيەتiن دiنسiز ادەبيەت، ياعني يمانسىز ادەبيەت دەي المايمىن. ويتكەنi بۇل ادەبيەت — ادام بويىنا يماندىلىق قاسيەتتەردi ورنىقتىرۋعا تالماي قىزمەت ەتiپ كەلە جاتقان ادەبيەت. ونىڭ ءۇستiنە قانشا ۇلى بولسا دا دوستويەۆسكييدiڭ كوزقاراسى — بiر ادامنىڭ عانا كوزقاراسى. ونى دا ەستەن شىعارماعان ءجون.

— تاعى بiر تومپاقتاۋ سۇراق. مارقۇم اسقار سۇلەيمەنوۆتiڭ مىناداي ءسوزi بار: «عابيت ءمۇسiرەپوۆتiڭ و جاق بۇ جاعىنان تابىلاتىن جازۋشىلار بiزدە بەسەۋ-التاۋ عانا». قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرi 600-دەن اساتىنى بەلگiلi. ال شىن جازۋشىلارىمىزدىڭ سانى قانشا دەپ ويلايسىز؟ جالپى، وسى ماسەلەنi نەندەي ولشەمدەرمەن انىقتايمىز، ايقىندايمىز؟ سانمەن بە، ساپامەن بە، جوق الدە...

— جارىقتىق اس-اعاڭ، نە نارسەنi دە وڭمەنiنەن وتكiزiپ، سۇيەگiڭە جەتكiزiپ ايتاتىن كiسi ەدi عوي. بۇل ءسوزiندە دە سول مiنەز كورiنiپ تۇر. «عابيت ءمۇسiرەپوۆتiڭ و جاق بۇ جاعى» دەگەن ولشەم — كلاسسيكتەر عانا جۇرەتiن دەڭگەي عوي. ال تۇتاس ادەبيەتتi تەك كلاسسيكتەر جاسامايتىنى بەلگiلi. جاقسى اقىن-جازۋشىلار قۇدايعا شۇكiر، بار. بiراق، اس-اعاڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى نەگiزسiز دەي المايمىن. 600-دەن استام جازۋشىنىڭ ءبارi — جازۋشى ەمەس، ارينە. سونىڭ تەڭ جارتىسى جازۋشى بولسا دا تاقيامىزعا تارلىق ەتپەس ەدi... نانساڭىز ول مۇشەلەردiڭ iشiندە عۇمىرى اتى ەسiتلمەگەن، ەشكiم تانىمايتىن، كەزiندە كوڭiل جىقپاستىقپەن بە، تامىر-تانىستىقپەن بە، ايتەۋiر ءوتiپ كەتكەن ادامدار ءجۇر. قاراپ وتىرىپ كۇيiنەسiز. ال اتتەستاسيا جاساپ، ولاردى سۇرىپتاپ، iرiكتەيiن دەسەڭ، ول بەلگiسiز ادامدارعا كەپiلدەمە بەرگەندەردiڭ نەگiزi، بەلگiلi-بەلگiلi قالامگەرلەر. ياعني، ول سۇرىپتاۋىمىز بiتپەيتiن داۋ، ونبەيتiن iسكە اينالاتىنىن بiلiپ وتىرمىز. سوندىقتان بiز وسى جۇمىسقا كەلگەن بويدا، بىلتىرعى جىلعا مۇشەلiككە ەشكiمدi قابىلداماۋ ءجونiندە ماراتوريا جاريالاپ، سول ءسوزiمiزدەن شىقتىق. جاقىندا ادەبي جانرلار كەڭەستەرiنiڭ باسشىلارىمەن باس قوسۋدا مەن مىناداي ۇسىنىس ايتتىم: بەلگiلi بiر اتاۋلى كۇن قارساڭىندا جىلىنا بiر-اق رەت مۇشەلiككە قابىلداۋدى ابدەن ەلەپ-ەكشەپ وتىرىپ بەس ادامنان اسىرماۋ كەرەك. كەڭەستەر باسشىلارى بۇل ۇسىنىستى ماقۇلدادى. ەندi ول ۇسىنىستى مەن سەكرەتارياتتىڭ الدىنا قويماقپىن. ءسويتiپ مۇشەلiككە قابىلداۋدى بارىنشا شەكتەپ، ونى بەلگiلi بiر كۇنi وقيعا ەتiپ وتكiزبەكپiز. بۇل جەردە مەن بەلگiلi اقىن-جازۋشىلارعا مۇشەلiككە كەپiلدەمە بەرۋگە تىم جومارت بولا بەرمەڭiزدەر دەپ ايتقىم كەلەدi. سوندىقتان بiز ساپا ءۇشiن كۇرەسكە شىقتىق دەي الامىن.

— يتiڭ ۇرى دەسە نامىستاناتىن، نامىس قىلاتىن حالىقپىز عوي. سiز ءوز باسىڭىز نەنi نامىس كورەسiز؟ نەگە نامىسىڭىز كەلەدi؟

— داراقىلىققا جانە ىنجىقتىققا نامىسىم كەلەدi.

— سiز قازiر نەدەن قورقاسىز؟

سوزدەن قورقام. سوزدەن كەشە دە قورىققام، بۇگiن دە قورقام. ارينە، ءوزiمنiڭ اتىم ايتىلعان سوزدەن ەمەس، ەلدi ارالاپ جۇرگەن iرiتكi تۋدىراتىن زىميان سوزدەردەن. ءسوز دەگەن بۇگiنگi تاڭدا اسا قاۋiپتi، قاتەرلi بولىپ كەتتi. مەنiڭ قازiر ەسiمە شورتانباي، دۋلات، مۇرات موڭكە ۇلى، اۋباكiر كەردەرiلەرمەن زامانداس، سولارمەن قاتار تۇراتىن قاشاعان اقىننىڭ بiر ولەڭiنiڭ مازمۇنى ءتۇسiپ وتىر.

كۇندەردiڭ بiر كۇنiندە ايدالادا ۇشىپ جۇرگەن بiر تورعاي قۇتىرادى. قۇتىرعان تورعايدىڭ اتى — قۇتىرعان تورعاي عوي. ول اسپاندا قالقىپ ۇشىپ جۇرگەن بۇركiتكە شابادى. بۇركiت كەسەك ەتتەي تورعايدى نەعىلسىن. بiر-اق قىلعىتادى. بiراق ول قۇتىرعان تورعاي عوي. ەندi بۇركiت قۇتىرادى. بۇركiت قۇرلىقتاعى ماقۇلىقتاردى مiسە تۇتپاي تەڭiزدە جوتاسى كورiنiپ ءجۇزiپ جۇرگەن الىپ جايىنعا تۇسەدi. الىپ جايىن ونى قۇيرىعىمەن بiر قاعىپ، بiر-اق جۇتادى. ەندi جايىن قۇتىرادى. قۇتىرعانى سونشا تەڭiزگە سىيماي جاعاعا شىعىپ كەتەدi... جاعاداعى ەل تاڭەرتەڭ ءالi دە ءالسiز عانا اۋزىن اشىپ-جۇمىپ جاتقان دوڭكيگەن الىپ جايىندى كورەدi. ونىڭ قۇتىرىپ جاعاعا شىعىپ كەتكەنiن قايدان بiلسiن. تولقىنمەن شىعىپ قالعان دەپ ويلايدى عوي. بۇكiل ەل الىستاعىسى بار، جاقىنداعىسى بار — تالاسىپ-تارماسىپ الگi الىپ ولجا جايىننىڭ ەتiن ءبولiپ الىپ كەتەدi. ەندi قۇتىرعان جايىننىڭ ەتiن جەگەن ەل قۇتىرادى...

مiنە، ءسوز دە سولاي قۇتىراعان بiر تورعايداي بۇكiل ەلدi ءدۇرلiكتiرiپ، ءبورلiكتiرiپ جiبەرۋi مۇمكiن. ءاسiرەسە، بiز وسى بiر قيىن-قىستاۋ كەزدە، ءار ءسوزiمiزگە اباي بولۋىمىز، ءار ءسوزiمiزگە قاراۋىل قويىپ سويلەۋiمiز قاجەت سياقتى... ءسوز تۇزەلمەي ەشتەڭە تۇزەلمەيدi.

---