ۇلتتىق رۋحى بولماسا، ول ادەبيەتتىڭ قۇنى كوك تيىن
(«جاس الاش» گازەتiنiڭ قىزمەتكەرi، اقىن ءامiرحان بالقىبەكپەن اڭگiمە)
— الپىسىنشى جىلدارداعى وقىرمان مەن بۇگiنگi وقىرماندى سالىستىرىپ بەرە الاسىز با؟ دۇنيەتانىمى، ءوي-ورiسi، ادەبيەتكە، ءومiرگە كوزقاراسى ت.ت.ت. ايىرماشىلىقتارىن تiلگە تيەك ەتسەڭiز.
— الپىسىنشى جىلدارداعى وقىرمان مەن بۇگiنگi وقىرماندى سالىستىرۋ تiپتi دە قيىن ەمەس.
الپىسىنشى جىلدارعا دەيiنگi ادەبيەت پەن ونەردiڭ قانداي كۇيدە بولعانىن بiلەسiزدiەر. قاتىپ قالعان قاساڭدىق، جاندى جۇدەتiپ، سانانى توزدىرعان سۇرقايىلىق. ادام جانى، ۇلت جانى تاندىرى كەۋiپ ءشولiركەپ، كەنەزەسi كەۋiپ قاتالاپ جاتتى عوي. مiنە، سول تۇستا ايگiلi الپىسىنشى جىلداردىڭ جىلىمىق كەزەڭi تۋدى. بۇل — ۇزاق جىلدار بويى كەپكەن تۋلاقتاي قاڭسىپ جاتقان دالاعا جاڭبىرداي اسەر ەتكەنi راس. ادەبيەت پەن ونەر دۋ كوتەرiلدi. دۇنيەگە مۇلدە جاڭا سوزدەر، مۇلدە تىڭ ويلار كەلە باستادى. ول سوزدەر مەن ول ويلار اڭقاسى كەپكەن جۇرتتىڭ جانىنا نۇر بوپ قۇيىلىپ، ۇرىق بوپ سەبiلدi. شۇعىل تۇردە وقىرماندار قالىپتاستى. ونىڭ قاتارى از ۋاقىتتىڭ iشiندە جۇزدەگەن مىڭعا تولىقتى. وعان تەك «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءوزi عانا 300 مىڭ داناعا جەتكەنi دالەل. باسقا باسىلىمداردىڭ تارالىمى دا شارىقتاپ ءوسiپ كەتتi.
ول كەزدەگi ادەبيەت پەن ونەر ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا، وقىرماننىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭەيۋiنە، تانىمدىق قانا ەمەس، تاعىلىمدىق مانگە يە بولۋىنا وراسان ۇلەس قوسقانىن ءبارi جاقسى بiلەدi.
بiز بۇگiن سول وقىرماننان ايىرىلدىق. تۇرمىس اۋىرتپالىعى ولاردى ابدەن تۇرالاتىپ جiبەردi. جۇرت قازiر باسىنا شوقپار، بەلiنە سويىل تيگەندەي ەسەڭگiرەپ، قيرالاڭدااپ قالدى. قازiر ەل گازەت-جۋرنال، كiتاپ ساتىپ الماق تۇگiلi، نان ساتىپ الۋعا زار. سانانى تۇرمىس بيلەيدi دەگەن وسى.
جۇرتشىلىقتىڭ ەندi بiر توبى اقشا تابۋدىڭ جولىنا ءتۇستi. ال ولاردىڭ ساناسىن اقشا بيلەپ العان. باياعى جاپپاي بۇقارالىق قۇشتارلىقتىڭ iزi دە جوق. ءبارi دە قۇردىمعا كەتكەندەي. وقىرماندار سانى قۋسىرىلا-قۋسىرىلا ات توبەلiندەي عانا بولىپ قالدى. سانانى نە جوقشىلىق، نە اقشا بيلەگەن مۇنداي جاعدايدا الپىسىنشى جىلدار مەن بۇگiنگi وقىرماننىڭ دۇنيەتانىمىندا، وي ءورiسiندە ءومiرگە كوزقاراسىندا، ءسوز جوق، ەلەۋلi ايىرماشىلىق بولۋى زاڭدى. ارينە، ات توبەلiندەي ازعانتاي وقىرماننىڭ ويلاۋ دەڭگەيi دە جوعارى بيiك، ەركiن. وعان داۋ بولماسا كەرەك. ەندi بiز وسى وقىرمانداردىڭ اينالاسىنا جاڭا وقىرمانداردى تارتۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ارينە، ادەبيەتكە دەگەن بۇرىنعى قۇشتارلىقتى قالپىنا كەلتiرۋ قيىن.
— شىعارماشىلىعىڭىزعا قاتىستى تاعى بiر سۇراق. اقىن جۇمەكەن ءناجiمەدەنوۆ كۇندەلiگiندە «اتتەڭ، ولجاستى تەمiرحان اۋدارسا عوي، بiراق بiلiمi جەتپەيدi-اۋ» دەگەن ءسوز بار كورiنەدi. ەگەر، شىنىمەن، وسىنداي پiكiر ايتىلا قالسا، وعان قالاي جاۋاپ بەرەر ەدiڭiز؟
— مەن بۇل ءسوزدi بۇرىن ەستiمەپپiن. بار بولسا دا مەنiڭ بوزبالا، بالاڭ كەزiمدە ايتىلعان شىعار. ونىڭ ءۇستiنە ولجاس پوەزياسى — ءار جولى ارنايى ءتۇسiنiكتەمە قاجەت ەتەتiن، اسا كۇردەلi اعىلشىن-امەريكان اقىنى توماس ەليوتتىڭ پوەزياسى ەمەس قوي. ونىڭ ولەڭدەرiن اۋدارۋ ءۇشiن ۇلكەن بiلiمدiلiكتiڭ قاجەتi جوق. ال ەگەر وسىنداي پiكiر ايتىلا قالسا دا، مەن ولجاستى اۋدارماس ەدiم. ويتكەنi ولجاس پوەزياسىنداعى ەكپiن-تەگەۋرiن دە، تارپاڭ مiنەز دە، وبرازدى ويلاۋ جۇيەسi دە كوزi قاراقتى قازاق ءۇشiن سونشالىقتى تاڭسىق ەمەس. ونداي مiنەز، ونداي ەكپiن-تەگەۋرiن بۇقار جىراۋ، اقتامبەردi، شالكيiز، ماحامبەتتەردە تۇنىپ تۇر. ونىڭ پوەزياسىن كiم اۋدارسا دا، قالاي اۋدارسا دا، ول اۋدارما قازاقتى ەلەڭ ەتكiزە قويۋى قيىن. ونى ەڭ ءۇزدiك اقىندارىمىزدىڭ بiرi قادىر مىرزا ءالi اۋداردى عوي. مەنiڭشە، جامان اۋدارعان جوق. بiراق ودان قازاق پوەزياسىنىڭ رەڭiنە-رەڭ، اجارىنا اجار قوسىلدى دەپ ايتا المايمىن. ونىڭ پوەزياسىن ورىسشا وقىعاندا عانا قىزىق. ارينە، ورىستار ءۇشiن ول پوەزيا جاڭالىق بولۋى ابدەن مۇمكiن. مەنiڭشە، اۋدارىلاتىن اقىن ءوزiنiڭ مiنەزiمەن، وبرازدى جۇيەسiمەن، قۋات-كۇشiمەن توسىن بولۋعا تيiس. ولاي بولمادى ما، ونى اۋدارۋدىڭ قاجەتi جوق.
ارينە، ولجاس ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتi، ۇلكەن قوعام قايراتكەرi، تاريحي تۇلعا.
باستالعان اڭگiمەڭiزگە قايتا ورالساق، مەن ءۇشiن جۇمەكەن پوەزياسى الدەقايدا كۇردەلi، مۇلدە جاڭا، توسىن پوەزيا. ونى ءتۇسiنۋ ءۇشiن بەلگiلi بiر دەڭگەيدە دايىندىق كەرەك.
جۇمەكەن پوەزياسى مەنi ءوزiندiك شۇڭەت تەرەڭدiگiمەن باۋرايدى. قاي ۋاقىتتا دا تەرەڭدi يگەرۋ قيىن. ادام بالاسىنىڭ جەردiڭ تارتىلىس كۇشiن جەڭiپ، كوكتiڭ جەتi قاباتىن قاق جارىپ كوسموسقا شىققانىنا ونداعان جىلدار ءوتتi. بيiكتiك الىندى.
ال تەرەڭدiك ءالi دە الىنا قويعان جوق. مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ تۇسى ون بiر مىڭ مەتر. وعان ەحولوكاسيا بولماسا، iشiندە ادامى بار باروكامەرا جەتە قويعان جوق. ويتكەنi تەرەڭدiكتiڭ قىسىمى قانداي بiر باروكامەراڭىزدى دا سىعىپ، قابىستىرىپ جiبەرەدi. شىداتپايدى.
قاي تەرەڭدiك تە، سونىڭ iشiندە ادام جانىنىڭ تەرەڭدiكتەرi دە وسىنداي «مiنەزگە» يە. جۇمەكەن، مiنە، وسىنداي قىسىمى الاسات تەرەڭدiكتەردە جۇمىس iستەگەن اقىن. ياعني، تەرەڭدiككە جەتۋ دە، وندا جۇمىس iستەۋ دە، ول جەردە جازىلعان جىر دا كۇردەلi، تىلسىم.
— جۇرت اراسىندا جەتپiسiنشi جىلعىلار الپىسىنشى جىلعىلاردىڭ تاساسىندا قالىپ قويدى دەگەن دە اڭگiمە ايتىلىپ ءجۇر. راسىمەن وسىلاي بولسا سەبەبi نەدە؟ جاعدايىن، سالدارىن تاراتىپ ايتىپ بەرسەڭiز. جەتپiسiنشiلەردiڭ اراسىنان مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەن سەكiلدi پوەزيا كەمەڭگەرلەرiنiڭ بولماۋى نەلiكتەن؟ ءوز بۋىنىڭىزدىڭ وكiلدەرiنە پورترەتتiك سۋرەتتەمە جاساپ بەرسەڭiز؟
— بۇعان «جۇرت نە دەمەيدi» دەپ سىرت بەرە سالۋعا بولار ەدi، بiراق سۇراقتىڭ ارعى استارى ءويتiپ كوكiرەك كەرۋگە توزبەيدi. وعان ساليقالى ءمان بەرگەن دۇرىس. الدىمەن «الپىسىنشى جىلعىلار»، «الپىسىنشى جىلدار كەزەڭi» دەگەن ۇعىمدار تۋرالى. ناقتى ۋاقىت مولشەرiن بiلدiرەتiن بۇل ۇعىم، قازiر قولدانار اياسى دا، تانىمدىق ماعىناسى دا كەڭiپ كەتكەن ادەبيەتكە تەك سول جىلدارى عانا كەلگەندەر /بۇل تەرميننiڭ دۇنيەگە كەلۋiنە الدىمەن سولاردىڭ قاتىسى بولسا دا/ ەمەس، وعان ودان بۇرىنعى ۇرپاق تا، ودان كەيiنگi كەلگەن ۇرپاق تا جاتادى. ويتكەنi، الدىڭعى ۇرپاق سول رۋحتى جىلدارى قايتا تۇلەگەندەي بولىپ، وزدەرiنiڭ باستى شىعارمالارىن سول جىلدارى جازسا، ال الپىسىنشى جىلداردىڭ وكشەسiن باسا كەلگەن ۇرپاق، وزدەرiنiڭ باستاۋ كەزەڭدەرiن سول تۇستا اشتى. سوندىقتان «الپىسىنشى جىلعىلار» دەگەن تەرمينگە كەڭiرەك قاراعان ءجون.
ەندi بەرiلگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ. ارينە، الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن ۇرپاق — وتە قۋاتتى ۇرپاق. وعان ەشكiمنiڭ داۋى جوق. ونىڭ ءۇستiنە الگiندەي ايتىلعانداي ول كەزەڭدە ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىق اسا كۇشتi بولدى. ياعني، ناسيحات تولقىنى اسپانعا شاپشىپ، استان-كەستەڭ اقتارىلىپ جاتتى. ال ول تولقىندى تۋدىرعاندار دا ادەبەيتتە سول جىلدارى كەلگەندەردiڭ وزدەرi. سولاردىڭ تالانت قۋاتتارى. بiزدiڭ ۇرپاق، مويىنداۋ كەرەك، بiرقاتار ۋاقىت بويى سول بۋىننىڭ تاساسىندا قالىپ قويعانى راس. ونىڭ باستى سەبەبi، ءبارiمiز بولماساق تا، بiرازىمىزدىڭ ولارعا ەلiكتەپ-سولىقتاپ ۇزاعىراق ءجۇرiپ العانىمىز. تاساسىندا قالىپ قويدى دەگەن ءسوز سول تۇستاردا ايتىلعان. ول ءسوز جابىسقاق قۇساپ ءالi دە قالماي كەلەدi. ودان بەرi قانشاما ۋاقىت ءوتتi. ءوزiڭ بiلەسiڭ، الپىسىنشى جىلعىلار تۇگەلiمەن شابىس-ەكپiنiنەن جاڭىلماي كەلە جاتقان جوق قوي. ولاردىڭ iشiندە شوقىراقتاپ قالعاندارى دا، توقىراپ قالعاندارى دا از ەمەس. ال ونىڭ ەسەسiنە، كەيiنگi ۇرپاق iشiنەن «تاسادان» شىعىپ، بويىن تiكتەپ، ءوز ارنا، ءوز جولىن تاپقاندار دا بار. بۇل ءومiر زاڭى. مەنiڭشە، بۇل پiكiرگە وسى تۇرعىدان قاراعان ءجون سياقتى.
ال جەتپiسiنشi جىلعىلاردىڭ اراسىنان مۇقاعالي، جۇمەكەندەردiڭ بولماۋى نەلiكتەن دەپ سۇراق قويۋ قالاي بولار ەكەن؟ بۇلار بiر كەزەڭنiڭ عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتiنiڭ ارعى-بەرگi تاريحىنداعى ۇلى اقىندار عوي. وزدەرiنiڭ الدىنداعى بۋىندا دا ولارمەن دەڭگەيلەس اقىن جوق. تەك بiزدiڭ عانا ەمەس، بiزدەن كەيiنگi الدەنەشە ۇرپاقتا دا ولارمەن دەڭگەيلەس كەلەتiن اقىنداار بولماۋى مۇمكiن. تiپتi بولا قالعاننىڭ ءوزiندە دە مۇقاعالي مۇقاعالي، جۇمەكەن جۇمەكەن بولىپ قالا بەرەدi.
ءوتiنiش ايتىلعاننان كەيiن، ءوز بۋىنىمنىڭ، ءبارiنە ەمەس، كەيبiرەۋلەرiنە عانا پورترەتتiك شتريحتار جاساپ كورەيiن.
جۇماتاي جاقىپبايەۆ. ول تابيعاتتىڭ باس ءارiپسiز-اق قاراپايىم عانا جازىلاتىن جۇماتاي دەپ اتالاتىن ءوسiمدiگi ەدi. تاۋ مەن دالا ءوسiمدiگi بولاتىن. ال ءوسiمدiك، كۇزدە قۋارسا دا، كوكتەم سايىن ءوسiپ شىعادى.
كەڭشiلiك مىرزابەكوۆ. ءسوزدiڭ ءنارi مەن ءسولiن سىعىپ iشكەن، ءسوزدiڭ بوياۋىن بويىنا بارىنشا مول سiڭiرگەن اقىن. سودان بولسا كەرەك، ونىڭ اۋزىنان شىققان ەڭ جاداۋ ءسوزiڭiزدiڭ ءوزi جالى كوتەرiلiپ، قۇبىلىپ-قۇلپىرىپ تۇرادى.
جاراسقان ءابدiراشيەۆ. ابستراكسيالىق ۇعىمنىڭ ءوزiن كوزبەن كورiپ، قولمەن ۇستايتىنداي ەتiپ زاتتاندىرا الاتىن اقىن. ءسوزدi جەلiمدەپ جاپسىرمايدى، شەگەلەپ تاستايدى. ونىڭ كەيدە وزگەنiڭ دە، ءوزiنiڭ دە جاراسىنا تۇز سەۋiپ وتىراتىن بار.
يرانبەك ورازبايەۆ. ول ەندi ءومiر-باقي وق تيگەن الا قازداي موينىن سوزىپ جiبەرiپ، قاناتىمەن سۋ سابالاپ قاڭقىلداپ، الاسۇرىپ وتەتiن شىعار. ونىڭ كەيدە ءوزiنە ءوزi كiسەن سالىپ، مەنi بiرەۋلەر كiسەندەپ كەتتi دەپ زار قاعاتىنى دا بار.
كۇلاش احمەتوۆا. لاپىلداپ قاتتى جانسام، بiرەۋدi كۇيدiرiپ الارمىن دەپ مازداپ قانا تۇراتىن، قاتتى سويلەسەم بiرەۋدi رەنجiتiپ الام با دەپ نازدانىپ قانا سويلەيتiن اقىن. وسى مiنەزiنەن اۋىتقىعان تۇستا ونىڭ ولەڭدەرi بارىنشا وپالانىپ العان ايەلدiڭ ەل-سەلi شىعىپ تەرلەگەنiندەي اسەر قالدىرادى.
يسرايل ساپاربايەۆ. سەزiمگە شومىلىپ، سەزiمگە مالتىعىپ، سەزiمگە تۇنشىعىپ جۇرگەن اقىن. ونىڭ، تiپتi، ەتەك اشىلىپ، ابروي شاشىلىپ جاتقان مىنا زاماندا ءتان قوزدىراتىن ولەڭدەر جازۋى... سونىسى قينايدى.
سەرiك تۇرعىنبەكوۆ. اشۋ-ىزاسىز بۇرقىراپ، تاسىپ-توگiلەدi دە جۇرەدi. ولەڭدەرi كەيدە كويلەگiن تەرiس كيiپ الادى.
تىنىشباي راحيموۆ. سازى سوزگە، ءسوزi سازعا اينالىپ كەتەدi. ونىڭ ءسوزiن سازسىز، اۋەنسiز ءتۇسiنۋ مۇمكiن ەمەس. تىنىشبايدىڭ سۋعا تۇسكەننەن گورi، سۋدى جاعالاپ جۇرگەندi ۇناتاتىنىن ءتۇسiنە بەرمەيمiن.
— قازiر قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ەكiنشi حاتشىسى بولىپ وتىرسىز. بۇرىن دا باسشىلىق قىزمەتتە بولدىڭىز. باسشىلىق قىزمەتتiڭ شىعارماشىلىققا كەدەرگiسi جوق پا؟
— بولعاندا قانداي! بiراق امال قايسى. وتباسىمدى اسىراۋىم كەرەك قوي. مەن عۇمىر بويى قارجى تاپشىلىعىن سەزiنiپ كەلە جاتقان اداممىن. ەندi قالعان عۇمىرىمدا ول پروبلەمانى شەشەم دەپ تە ويلامايمىن. ياعني، عۇمىر بويى باسشىلىق بولسىن، جاي قىزمەت بولسىن، جۇمىس iستەپ وتەتiن سەكiلدiمiن. جۇمىس iستەپ ءجۇرiپ ولەڭ جازۋعا ۇيرەنگەم...
ەگەر سۇراق باسشىلىق قىزمەتتiڭ شىعارماشىلىق كرەدوما، شىعارماشىلىق ماقساتىما كەرi اسەرi تيمەي مە دەگەن نيەتتە قويىلعان بولسا، جوق، تيمەيدi. ويتكەنi مەنiڭ باسشىلىق قىزمەتكە كەلگەنiمە بەس-التى-اق جىل. ياعني، باسشىلىق قىزمەتكە ساقايىپ كەلدiم. جەر ورتاسىنان اۋعان ادام ءوزiنiڭ ماقسات مۇددەسiنەن قانداي كەدەرگi بولسا دا تايا قويماس.
— شىعارماشىلىق پسيحيكالىق پروسەسس. بiراق شىبىق وتىرعىزار توپىراعى دۇنيەتانىمدا جاتارى انىق. سiزدەردiڭ دۇنيەتانىمدارىڭىز كەشەگi كەڭiستiك ءداۋiردە قالىپتاستى.
بۇگiنگi زامان تالابىنا ساي كەسەك تۋىندىلار بەرە الماي جاتقاندارىڭىز سول بۋىنى بەكiپ، سۇيەگi قاتىپ قالعان دۇنيەتانىمداردىڭ كەسiرi ەمەس پە؟
— ادامعا اۋىر تيەتiن سۇراق. شىعارما بەلگiلi بiر ورتادا، بەلگiلi بiر ايادا دۇنيەگە كەلەدi. ول ورتا مەن ايانىڭ شىعارماعا اسەرi تيمەي قويمايدى. بiراق ونى بiرجاقتى ءتۇسiنبەيiك. ويتكەنi كەي ادام بويىندا سول ورتانى مويىنسۇنۋ بولسا، كەي ادام بويىندا سول ورتاعا قارسىلىق تا بولادى عوي. ول دا پسيحيكالىق پروسەسس. سوندىقتان بەلگiلi بiر قوعامدا ءومiر سۇرگەن ادامداردىڭ ءبارiنiڭ دۇنيەتانىمى سول قوعام يدەولوگياسىمەن قالىپتاسادى دا، سول دەڭگەيدە قالىپ قويادى دەۋ قاتە. وندا قوعام دا، ادام دا العا جىلجىماس ەدi. بۇكiل ادامزات تايرحىندا، قاي قوعامدا دا، قاي يمپەريانى دا، — كوبiنە-كوپ — سول قوعامدا، سول يمپەريادا ءوسiپ-ونگەن ادامدار قۇلاتقان.
تاعى بiر مىسال. مۇستافا شوقاي، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلات ت.ب. ورىستىڭ سەميناريالارىندا، كادەت كورپۋستارىندا جانە باسقا ورىنداردا وقىعاندار. ولاردى وقىتقاندا، وسىلار قازاق حالقىنىڭ كوزiن اشسىن دەپ ەمەس، ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قولشوقپارلارى ەتiپ شىعارۋ ءۇشiن وقىتتى. دۇنيەتانىمدارى سولاي قالىپتاسادى دەپ ويلادى. بiراق ولاردىڭ دۇنيەتانىمدارى باسقاشا قالىپتاستى عوي. ءوز ۇلتىنىڭ ۇلى پەرزەنتتەرiنە اينالدى.
كەشەگi ادەبيەتiمiزدەگi كوشباسشى كلاسسيك جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبارi دەرلiك كوممۋنيستەر بولدى. قالتالارىندا پارتيا بيلەتi ءجۇردi.
ولاردىڭ كوبi كوممۋنيستiك پارتيا قاتارىنا وزدەرiنiڭ ارەكەت مۇمكiندiگiن كەڭەيتۋ ءۇشiن، سول مۇمكiندiكتi پايدالانىپ ۇلتىنا، ەلiنە، جەرiنە كiشكەنتاي بولسىن سەپتiگiن تيگiزۋ ءۇشiن ءوتتi. ولاردىڭ دۇنيەتانىمدارى دا، كوزقاراستارى دا مۇلدە باسقاشا قالىپتاستى. وعان ولاردىڭ شىعارمالارى كۋا.
تاعى بiر ايتا كەتەتiن ماسەلە كوپ ادام ۇلى شىعارمالار مەن ۇلى يدەيالار تەك ەل بوستاندىق العاندا عانا دۇنيەگە كەلەدi دەپ ويلايدى. ادامزات تاريحىندا، قاتالدىعى كەڭەس وكiمەتiنەن كەم تۇسپەيتiن قوعامدار دا بولدى عوي. ماسەلەن، ورتاعاسىرلىق ينكۆيزيسيا. اتىپ-استى، تiپتi ورتەگەنiنە قاراماستان سول قاتiگەز قوعامدا دا ۇلى شىعارمالار مەن ۇلى يدەيالار كەلدi عوي. وعان ريمدە تiرiدەي ورتەلگەن فيلوسوف، اقىن دجوردانو برۋنونى، عۇمىر بويى قۋعىندا وتكەن شىعارمالارى ەكi عاسىردان كەيiن عانا جارىق كورگەن نيكولاي كوپەرنيكتi ايتساق تا جەتكiلiكتi. ال كەيدە قىسىمى، قۋعىن-سۇرگiنi جوق مامىراجاي زاماندا ۇلى شىعارمالار تۋماي قالۋى مۇمكiن. شىعارما دەگەن شيرىعۋ مەن اشىنۋدان، كۇيiنۋ-كۇيزەلۋدەن تۋادى. ال شيرىعۋ مەن اشىنۋدى قىسىم تۋدىرادى. اسانقايعىشا ايتساق «وي ءتۇبiندە جاتقان ءسوز — شەر تولقىتسا شىعادى».
بۇگiنگi زامان تالابىنا ساي كەسەك تۋىندىلار جوق بولسا، وندا كۇتە تۇرايىق. تۆورچەستۆو دەگەن بازار ەمەس، كەرەگiڭنiڭ ءبارiن تولەپ الا قوياتىن. ول تولعانىستى پروسەسس. ەگەر مىقتى تۋىندىلاردى بiز الىپ كەلە الماساق، سەندەر جازارسىڭدار. قاي ۇرپاق جازسا دا، ول — ورتاق قازىنا عوي.
— قازاق پوەزياسىن وزگە ەلدەردiڭ پوەزياسىنان، مىسالى امەريكان /لاتىن امەريكاسى ەمەس اقش/ پوەزياسىنان ەرەكشەلەندiرiپ تۇرار باستى ەرەكشەلiگi، ايىرماشىلىقتارى نەدە دەپ ويلايسىز!
بiزدە ءدال قازiرگi تۇستا ۇلتتىق پوەزيا بار ما؟ بار بولسا وكiلدەرi كiم جانە ۇلتتىق پوەزيا تۋرالى ءتۇسiنiگiڭiز؟
— قىزىق ساۋال. بۇرىن iرگەلەس، جاپسارلاس ەلدەردiڭ، نەمەسە قارىم-قاتىناستا بولعان جۇرتتىڭ پوەزياسىمەن سالىستىرۋلار بولاتىن ەدi. ەندi مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا بiر-اق شىقتىق قوي. بۇل دا كەرەك شىعار... ءوزiڭدi تانۋ ءۇشiن.
ارينە، مۇنداي جاعدايدا ولەڭ جازاتىن ايتەۋiر بiر دجوننىڭ تۆورچەستۆولارىن ەمەس، ءار قايسىسى بiر حالىقتىڭ رۋحاني التىن دiڭگەگiنە، رۋحاني ارنالى وزەگiنە اينالعان ۇلى تۇلعالاردى عانا سالىستىرۋ كەرەك شىعار. ماسەلەن، اباي مەن ۋولت ۋيتمەندi. ەكەۋi ەكi دۇنيە، ەكi الەم.
ۋولت ۋيتمەن شىن ماعىناسىنداعى كوسموستىق ماسشتابتاعى اقىن. ول بۇكiل پلانەتانى، بۇكiل ادامزاتتى قۇشاعىنا سىيعىزىپ سويلەيدi. ولەڭدەرiندە ءوز ەلiنە، ءوز جەرiنە دەگەن ۇلى ماقتانىش، ۇلى قاناعات بار. بەرەكە، ىرىس، قۇت، مولشىلىقتى ماداقتاۋى قانداي! تiپتi اجالدىڭ ءوزiن «تى، ميلايا، تى لاسكوۆايا سمەرت» دەپ قارسى الادى. اجالدىڭ ءوزiن ەركەلەتەدi، اجالدىڭ ءوزiنە ەڭ بiر ءسۇيiكتiسiنە ايتىلاتىن سوزدەر ايتادى. ۋيتمەن ءوز ەلiنiڭ ءوز حالقىنىڭ رۋحىن بيiك پافوس، ماداقپەن اسقاقتاتادى. سول ءداستۇر امەريكان پوەزياسىندا ءالi كۇنگە دەيiن بار. سولاي جالعاسا دا بەرەتiن شىعار. ويتكەنi امەريكانىڭ بۇكiل تابيعاتى، يدەياسى جەر ءجۇزiن ءوزiنە تارتۋ، ءوزiنە ءجۇزiن بۇرعىزۋ. وندا كوسموپوليتتiك تەندەنسيا باسىم. بiز ءۇشiن ول قانداي سۇمپايى، قانداي سوراقى بولسا، ولار ءۇشiن ول ۇعىم سونداي جاقىن، سونداي قاجەت.
ال اباي شە؟ ونىڭ بۇكiل تۆورچەستۆوسى نالادان، وكiنiشتەن، كۇيiنiش پەن ىزادان، قايعى مەن قاسiرەتتەن تۇرادى. ءوز ەلiمدi، ءوز جۇرتىمدى قاتارعا قوسسام، قاراڭعىلىق تۇنەگiنەن قۇتقارسام دەگەن تiلەكپەن جانتالاسقان ول قازاق بويىنا مەڭدەپ كiرiپ، ەڭدەپ العان ارامدىق پەن قۋلىقتان، زۇلىمدىق پەن زىمياندىقتان، داراقىلىق پەن داڭعويلىقتان، جالقاۋلىق پەن سالعىرتتىقتان، ايارلىق پەن الاكوزدiكتەن ارشىپ الۋ ءۇشiن كۇرەستi. حالىق رۋحى سوندا عانا كوتەرiلەدi دەپ ويلادى. ياعني، بiز ءوزiمiزدi «توسكە ساپ، بالعامەن سوعىپ» ءوسiرiپ كەلە جاتقان حالىقپىز. سولاي بولا بەرەدi دە.
راس، ابايدان بۇرىنعى سەمسەرلەرi جارقىلداعان، قالقاندارى قاڭعىرلاعان جاۋىنگەر پوەزيامىز دا بار. بiراق ول دا وكiنiش پەن كۇيiنiشكە، ىزا مەن اشۋعا تۇنىپ تۇر عوي.
ەندi ۇلتتىق پوەزيا تۋرالى ساۋالعا كەلەيiك. مەن كiم قالاي ۇقسا سولاي ۇقسىن، مەن وسى سۇراققا ءجوندi ءتۇسiنبەيمiن. «ۇلتتىق پوەزيا» دەگەن ۇعىم بولعاننان كەيiن «حالىقتىق پوەزيا» دەگەن ۇعىم بولادى عوي. حالىق بار جەردە ۇلت بار، ۇلت بار جەردە حالىق بار ەمەس پە؟! ال ەندi ات توبەلiندەي قازاقتىڭ بiر جاعىن حالىق، ەكiنشi جاعىن ۇلت دەپ ءبولiپ جاتساق نە بولعانى؟! سەن ءوزiڭ بايقاعان شىعارسىڭ، «ۇلتتىق پوەزيا» دەگەن تiركەس بۇكiل ءسوزدiكتەردە جوق، سونىڭ iشiندە ادەبي سوزدەردە دە جوق. راس، كەزiندە ورىس سىنشىلارى كەيiننەن كەڭەس وكiمەتi تۇسىنداعى سىنشىلار ۇلتتىق ادەبي تiل پۋشكيننەن باستالادى دەگەنى بار. ونىڭ دا ءوزiندiك سەبەپتەرi بولعان. وعان توقتالىپ ءسوزدi سوزباي-اق قويايىن. ورىس ادەبيەتiندە سول تەندەنسيا ساقتالىپ قالعان. ءالi دە ولاردا سول بولەكتەۋشiلiك بار. ەڭ باستى سەبەبi، ورىستىڭ شوۆينيستiك كوزقاراستاعى ادەبيەتشiلەرi ورىس ادەبيەتiندە جۇمىس iستەپ جۇرگەن باسقا ۇلت وكiلدەرiنە توزبەيدi. ارينە، ولاردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرiن دە مۇلدە ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋعا بولمايدى. ويتكەنi ورىس تiلiندە جازاتىن ۇلتى بولەك اقىن-جازۋشىلاردىڭ اراسىندا پلانەتارلىق، ياعني كوسموپوليتتiك باعىتتاعىلار از ەمەس. مiنە، بۇرىنعى جانە قازiرگi ورىس ادەبيەتiندەگi جiكشiلدiكتiڭ ءتۇپ-تامىرى وسىندا جاتىر.
قۇدايعا شۇكiر، بiزدە ونداي پروبلەما جوق قوي. ارينە، قازاقتاردىڭ iشiندە دە كوسموپوليتتiك اعىمداعى اقىن-جازۋشىلار بار. بiراق ولاردىڭ ءبارi دە ورىس تiلiندە جازاتىندار. راس، ورىس نە iستەسە، بiز دە سونى iستەيمiز دەگەن رۋحاني بەيشارا باسىبايلىقتىڭ سالدارىنان كەزiندە قازاقتىڭ ادەبي تiلi ابايدان باستالادى دەگەندەر كوپ بولعان، ءالi دە بار. سوندا، قۇداي-اۋ، «كۇلدiر-كۇلدiر كiسiنەپ»، «الپ-الپ باسىپ» جاتقان وتكەن زاماندارداعى پوەزيامىز ادەبي تiلگە جاتپاي ما؟!مۇنداي ابەستiكتەردەن ارىلاتىن ۋاقىت جەتتi.
بۇگiندە ءوزiم جاقسى كورەتiن، تۆورچەستۆولارىن سىيلايتىن كەيبiر قالامداستارىم، قازاق ادەبيەتiندە ۇلتتىق پوەزيا جوق دەگەنگە دەيiن بارىپ ءجۇر. قانداي وكiنiشتi! ولاردىڭ ويىنشا، ۇلتتىق پوەزيا دەگەن ۇلتتىق تۇرمىستىق اتريبۋتتاردان، ۇلتتىق داستۇرلەردەن، ۇلتتىق اڭىزدار مەن ءاپسانالاردان عانا تۇرۋى كەرەك سياقتى. مەن بۇل پiكiرلەردi ەشۋاقىتتا دا، جوققا شىعارمايمىن. بiراق پوەزيا كەيiپكەرi — ادام، ياعني ۇلتتىڭ وكiلi عوي. ياعني، ونىڭ كەيiپكەرi وتكەن زامانداعى يت جۇگiرتiپ، قۇس سالىپ جۇرگەن سالت اتتى قازاق تا بولۋى مۇمكiن، بۇگiنگi عىلىمي تەحنيكا زامانىندا كومپيۋتەر جانىندا تۇرعان قازاق بولۋى دا مۇمكiن. سوندا، يت ەرتiپ، قۇس سالىپ جۇرگەن سالت اتتى قازاقتى جازعان ۇلت اقىنى دا، كومپيۋتەر جانىندا تۇرعان قازاقتى جازعان اقىن ۇلت اقىنى بولماي ما؟ لوگيكا قايدا؟
مەنiڭشە، ناعىز ۇلت اقىنى ماقسات پەن مۇددەگە قىزمەت ەتۋi كەرەك! ۇلتتىق پوەزيانىڭ ودان ۇلكەن مiندەتi بولمايدى. بولادى دەگەندەر ءوتiرiك ايتادى.
— كەيiنگi كەزدەرi جۇرت اۋزىندا ۇلتتىق پوەزيامەن بiرگە رۋح تا كوپ اڭگiمە بولىپ ءجۇر. بۇل تاقىرىپتىڭ سiزدi دە ويلاندىرىپ جۇرگەنi ءسوزسiز.
— شىنىندا دا، رۋح كەيiنگi كەزدە جيi-جيi اڭگiمە بولا باستادى. وتە جاقسى. بiراق ونى بiز ساۋاتتاندىرىپ، كiتابيلاندىرىپ بارا جاتقاندايمىز. تاعىلىمدىقتان گورi تانىمدىق باسىم. ال رۋح ەشۋاقىتتا دا كiتابي ساۋاتتاندىرۋدى كوتەرمەيتiن ۇعىم. ويتكەنi، كiتابيلىق، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە سحەماعا بارىپ سوعادى. ال سحەماداعى رۋح-رۋح پا؟ سحەمادا نامىس تا، جiگەر دە، قۇدiرەت تە بولمايدى.
رۋح دەگەن ەلگە، جەرگە، وتانعا دەگەن ۇلى ءسۇيiسپەنشiلiك، ۇلى ماحاببات. اتا-بابامىز ەشقانداي ۋنيۆەرسيتەتتە بiتiرمەي-اق، عىلىمي تۇجىرىمداردى وقىماي-اق ەلiن، جەرiن قورعاعان.
ول — ادام بويىنا انانىڭ اق ءسۇتiمەن، بەسiكتەن، داستۇردەن كەلiپ كiرەتiن قۇبىلىس.
گولسۋورسيدiڭ رۋح تابيعاتىن اشىپ بەرەتiن «جەڭiلiس» دەپ اتالاتىن شاعىن نوۆەللاسى بار. نوۆەللانىڭ باستى كەيiپكەرi مەي بەلينسكيي دەگەن ايار ايەل. ۇلتى — نەمiس. تاعدىر ايداۋىمەن لوندونعا كەلگەن. اعىلشىندار مەن نەمiستەر اراسىندا سوعىس ءجۇرiپ جاتادى. مەي، نەگiزiنەن، اعىلشىن سولداتتارىنىڭ كوڭiلiن اۋلاپ، نانىن ايىرىپ جۇرەدi. كۇندەردiڭ كۇنiندە مەي بiر اعىلشىن سولداتىمەن وڭاشا جاتقاندا كوشەدە ابىر-سابىر، ءدۇرلiگۋ، ءدۇبiلiس باستالادى. سويتسە، سوعىستا اعىلشىندار نەمiستەردi جەڭگەن ەكەن. كوشەدەگi ابىر-سابىر، ءدۇبiلiس سول قۋانىشتىڭ اسەرi ەكەن. توسەك ءلاززاتىن تاتىپ جاتقان اعىلشىن سولداتى تۇرادى دا، اسىعىس كيiنiپ، كەتiپ بارا جاتىپ مەيگە ادەتتەگiدەي اقشا ۇسىنادى. نەمiستەر جەڭiلدi دەگەن سوزدەن تۇلا بويى دiرiلدەپ، ىزادان ورتەنiپ، نامىستان جارىلارداي بولىپ تۇرعان مەي ۇسىنعان اقشانى الىپ، قىرىق بولەك قىلىپ جىرتىپ تاستايدى دا جۇرەلەپ وتىرا قاپ، قاپتاپ جۇرگەن اعىلشىندار ەستiپ قالادى دەپ قورىقپاستان، لوندوننىڭ قاق ورتاسىندا نەمiستەردiڭ اسقاق داۋىسپەن ايتىلاتىن «رەين ءۇستiندەگi كۇزەت» دەگەن رۋحتى ءانiن قۇيىلعان كوز جاسىن سiمiرiپ وتىرىپ بار داۋسىمەن شىرقاي جونەلەدi... بۇعان ەندi ءتۇسiنiكتەمە بەرiپ جاتۋ ارتىق.
رۋح — قۇدىرەتتi تىلسىم قۇبىلىس... رۋح ءسوز العاندا ءبارiنiڭ بوياۋى كومەسكi، ءبارiنiڭ داۋسى باسەڭ تارتادى. مەنiڭ بۇل جەردە، كەزiندە ءسوزدiڭ بiر رەتi كەلگەندە مىسالعا كەلتiرگەن، ماحامبەتتiڭ «جالعىزدىق» اتتى ولەڭiن تاعى دا وقىعىم كەلiپ تۇر:
بۇل دۇنيەنiڭ ءجۇزiندە
ايدان كوركەم نارسە جوق —
تۇندە بار دا، كۇندiز جوق.
كۇننەن كوركەم نارسە جوق —
كۇندiز بار دا تۇندە جوق.
مۇسىلمانشىلىق كiمدە جوق —
تiل دە بار دا، دiندە جوق.
كوشتەي داۋلەت كiمدە جوق —
بiردە بار دا، بiردە جوق.
ازامات ەرلەر كiمدە جوق —
ەرiسكەن كۇنi قولدا جوق.
زامانىم مەنiڭ تار بولدى —
تۋرا ءادiلدiك بيدە جوق.
ءبارiن ايت تا، بiرiن ايت —
قاۋمالاعان قارىنداس
قازاقتا بار دا مەندە جوق.
امالى قۇرىپ تiستەنگەن شاراسىزدىق. ىزا. كەك. نامىس. ەندi سiز وسى ولەڭنەن كوزگە ءتۇسiپ تۇرعان بiر وبراز، بiر تاپقىر تەڭەۋ، ەڭ بولماعاندا تىڭ ەپيتەت كوردiڭiز بە؟ جوق. سەنiمi سونگەن، كوڭiلi سوقىر ادام ءۇشiن بۇل ولەڭ تiپتi اتامزاماننان بەلگiلi نارسەلەردi تiزiپ /ايدىڭ تۇندە بار، كۇندiز جوق ەكەنiن؛ كۇننiڭ كۇندiز بار، تۇندە جوق ەكەنiن ت.ب./ ءوزiنiڭ جالعىز ەكەنiن ايتۋعا قۇرىلعان حابارلى سويلەمدەر عانا. بiراق سiز ولەڭدi ولاي وقي المايسىز. Iشكi ىرعاقتى رۋح ولاي وقۋعا مۇمكiندiك بەرمەيدi. ولەڭدi وقىپ وتىرعاندا ءتۇپ تەرەڭنەن ەستiلەتiن — اينالىپ سوعىپ، دiرiلدەپ تۇرىپ الاتىن ۇنگە قۇلاق ءتۇرiڭiزشi. ول — ءوزiمiز ايتا بەرەتiن اۋەن دە، اۋەز دە ەمەس. ول — اقىن جۇرەگiنiڭ قىجىلى مەن قىزۋىن سiڭiرiپ العان رۋح! سول رۋح قاراپايىم عانا سوزدەرگە قۇدiرەتتi قۋات بەرiپ تۇر.
— ادەبيەت باسىنداعى ب ا ق تا بiر حالىقتان كەلەسi بiر حالىققا، جەر شارىنىڭ بiر جارتىسىنان ەكiنشi جارتىسىنا كوشiپ-قونىپ جۇرەتiن سياقتى. وتكەن عاسىر باسىنداعى فرانسۋز، ورىس، سوڭعى جىلدارداعى ورىس ادەبيەتi، 60 جىلدارداعى لاتىن امەريكاسى ادەبيەتi، قازiر جالىن كۇدiرەيتiپ كەلە جاتقان جاپون ءسوز ونەرi. ادبەيەت تاريحىنا قاراساق، الدەبiر ەلدەر ءۇشiن ادەبيەتi ب ا ق بولعان وسىنداي كەزەڭدەردi بايىپتار ەدi. سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟ تۇركi، ونىڭ iشiندە قازاق ادەبيەتiنiڭ بولاشاعىنا كوزقاراسىڭىز؟
— ادەبيەت تىپ-تىنىش، مىمىراجاي جەردە وسپەيدi. قاي جەردە ساياسي سiلكiنiستەر، قاي جەردە الەۋمەتتiك قايشىلىقتار بوي كوتەرiپ، قوعام ءومiرi الاساپىران قاقتىعىستارعا ءتۇسiپ، ادام تاعدىرى تارازى باسىندا تۇرعان كەزەڭدەردە ادەبيەت تە بار داۋسىمەن سويلەي باستايدى. فرانسياداعى بۋرجۋازيالىق توڭكەرiستەردەن كەيiنگi سان الۋان ساياسي-الەۋمەتتiك ساپىرىلىستار، ءسوز جوق، ۇلى-ۇلى تۇلعالاردى— ستەندال، بالزاك، گيۋگولداردى دۇنيەگە كەلتiردi.
وسىنداي ساپىرىلىستار مەن سiلكiنiستەر، جاڭارۋلار مەن جاڭعىرۋلار رەسەيدە دە بولعانى، سونىڭ ارقاسىندا الەمدiك ادەبيەتتi بايىتقان ۇلى شىعارمالاردىڭ، ۇلى تۇلعالاردىڭ كەلگەنi بەلگiلi.
سوندىقتان بەلگiلi بiر ەلدiڭ ادەبيەتiنە ب ا ق ءوزiنەن ءوزi كەلiپ قونا قويمايدى. ونىڭ ارعى استارىندا ونى تۋدىراتىن ۇلى دۇمپۋلەر جاتادى.
زەرتتەۋشi ادەبيەتشiلەردiڭ ايتۋىنشا، لاتىن امەريكاسىنداعى ادەبيەتتiڭ دامۋىنا لاتىنامەريكا ەلدەرiنiڭ حالىقارالىق ساياساتى وبەكتiدەن سۋبەكتiگە اينالۋىندا جاتىر دەپ بiلەدi. لاتىن امەريكاسى دۇنيەجۇزiلiك ساحناعا قالاي كوتەرiلدi، ونىڭ ادەبيەتi دە دۇنيەنi ءوزiنە جالت قاراتتى مۇلدە توسىن الەم اكەلدi. بۇرىن ەۋروپا جازۋشىسى ءۇشiن ميفولوگياعا جازۋ قانداي ارحايكا بولىپ سانالسا، ال لاتىن امەريكا جازۋشىسى ميفولوگيا قازiرگi زامان ساناسى پوزيسياسىنان قاراي باستادى. قاراپ قانا قويعان جوق سول ميفولوگيا ارقىلى بۇگiنگi كۇننiڭ ەڭ وزەكتi پروبلەمالارىنا جاۋاپ iزدەستiردi.
ال جاپون ادەبيەتiنiڭ ورلەۋi، ءسوز جوق، عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرiستiڭ وركەندەۋiنە تiكەلەي بايلانىستى. قانداي بiر توڭكەرiس تە ءوز پروبلەمالارىمەن دۇنيەگە كەلەدi.
ال پروبلەمالاردان ادەبيەت سىرت قالا المايدى.
قازاق ادەبيەتi بۇرىن كەڭەس ادەبيەتi دەيتiننiڭ iشiنە كiرiپ، ءۇي iشiندەگi ءۇي سياقتى بولىپ كەلدi. ەندi باسقا جۇرتتار، ەلiمiز سياقتى، بiزدiڭ ادەبيەتiمiزدi دە جەكە اتاي باستادى. ەلiمiزدە بولىپ جاتقان ۇلى قارەكەتتەر مەن قوزعالىستار، تالاس-تارتىستار مەن پiكiر قايشىلىقتارى، ءسوز جوق، اقىن مەن جازۋشىنىڭ جانىن تەبiرەنتپەۋi، جۇرەگiن تولقىتپاۋى مۇمكiن ەمەس. مۇنداي عالامات وزگەرiستەر جاڭا iزدەنiستەرگە، توسىن سوزدەرگە اپارماي قويمايدى. ەگەر ونى بiزدiڭ ۇرپاق جاساي الماسا، ونى سەندەر جاسايسىڭدار.
— اڭگiمە ادەبيەت بولاشاعى تۋرالى بولعاندا، جاستار ماسەلەسiنە سوقپاي كەتۋ مۇمكiن ەمەس. اقىن رەتiندە، باسقارمانىڭ ەكiنشi حاتشىسى رەتiندە، بۇگiنگi جاستار جاساپ جاتقان ادەبيەتكە كوزقاراسىڭىز؟ جالپى، مىناۋ بولاشاعىمىز دەپ كورسەتۋگە بولاتىن جاس ءسوز ونەر شەبەرلەرi بار ما؟
— ءوزiڭ بiلەسiڭ، جاستار تۆورچەستۆوسىنا كۇدiكپەن دە، ءۇمiتپەن دە قارايتىندار جاستاردى بiلمەيتiندەر. سوڭىمىزدان تولقىن-تولقىن قۋاتتى ۇرپاق كەلەدi. مەن بۇل جەردە بiزدiڭ وكشەمiزدi باسىپ كەلە جاتقان تانىمال بولىپ قالعان ۇرپاقتاردى دا، سودان كەيiنگi ۇرپاقتى، ياعني سەنiڭ تۇستاستارىڭدى دا ايتىپ وتىرمىن.
جاقىندا تۇرسىنجان شاپايەۆ، سەن جانە مەن ستۋدەنتتەر ءمۇشايراسىنا قازىلىق جاسادىق قوي. سوندا-اق كوزiمiز جەتكەن جوق پا، دۇنيەتانىمى كەڭ، قۋاتى مول، كوركەمدiك قۇرالدارى جەتكiلiكتi رۋحتى اقىندار ءوسiپ كەلەدi. سەندەردiڭ تۇستاستارىڭنان مەن مارالتاي ىبىرايەۆتى، ءوزiڭدi، روزا قارايەۆانى، باۋىرجان الدياروۆتى، باۋىرجان وماروۆتى، باتىربولاتتى، امانتاي ءشارiپوۆتى، سايات قامشىگەرۇلىن ايتار ەدiم.
— اقىن ءسوزi كونە سانسكريت تiلiندە كاۆي، ياعني پايعامبار، كورiپكەل دەگەن ۇعىمداردى بiلدiرەتiنi دە بار. عاسىر بويىندا نەمiس ەۆرەيi وسۆالد شپەنگلەر «ەۋروپا ىمىرتى» كiتابىن جازدى. ول كiسi سول كiتابىندا اقىن مارتەبەسiنەن گورi جاي ەسەپشiنiڭ تەحنيكا مامانىنىڭ دارەجەسiن جوعارى قويىپ، «بولاشاق وسىلاردiكi» دەپ ەدi. جاندۇنيەسi رومانتيك اقىندارعا كۇلگەندەي بولعان. جانە بۇل پiكiرiن وركەنيەتتiڭ اياۋ بiلمەس قاندى شەنگەلiمەن ءتۇسiندiرiپ ەدi. شىنىندا دا بۇگiن باتىس ەۋروپادا ءسوز ونەرi قادiرلەنبەيدi. تiپتi كەشە عانا اسەكەڭنiڭ /سۇلەيمەنوۆ/ «ونداعىلاردىڭ ءبارi بiر قالىپتان شىققانداي، مiنەزدەرi دە ۇقساس. مiنەز جوق جەردە ادەبيەت قايدان بولادى» دەپ كۇلگەنi ەسiمiزدە. بۇل نە؟ وركەنيەت تۋدىرعان پارادوكس پە؟ ۋاقىتشا كەدەرگi مە؟ جوق الدە وركەنيەت وكتەمدiگiن مويىنداعان ۇلكەن مادەنيەت ءوز تاعىنان ءتۇستi دەپ ءتۇسiنگەنiمiز دۇرىس پا؟ قازاق ادەبيەتi باتىس ادەبيەتiنiڭ قۇمار-قۇپياسىنا اقىندىق قيالمەن كورiپكەلدiك جاساپ كورسەڭiز.
— بۇل ماسەلە ءبارiمiزدi ويلاندىرىپ، ءبارiمiزدiڭ ءتۇن ۇيقىمىزدى ءتورت ءبولiپ جۇرگەن ماسەلە. بۇل ماسەلەگە پايعامبارلىق جاساۋدىڭ دا، اقىندىق قيالمەن كورiپكەلدiك جاساۋدىڭ دا قاجەتi جوق. ءسوز ونەرi قادiرلەنبەيتiن باتىس ەۋروپانىڭ كەبiن كيەمiز بە دەگەن كۇدiك كوڭiلiمiزگە قازiردiڭ ءوزiندە كiرە باستادى. كiتاپ وقۋ كۇرت ازايدى. ونى تاراتۋ، ساتۋ جۇيەلەرi مۇلدە جويىلدى، نەمەسە جويىلۋ قارساڭىندا. كiتاپ بۇرىنعىداي شىقپايدى. ال شىققاندارىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ وزدەرi قۇشاقتاپ قالدى. قايدا وتكiزەرiن بiلمەيدi. وقىرمان سىرت اينالىپ بارادى.
ونىڭ ەسەسiنە، كۇماندi بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن كوممەرسيالىق كانالداردان قۇيىلىپ جاتقان سۇرعىلت زاپىراندى تولقىن ادام ساناسىن ۋلاۋ ءۇستiنە ۋلاۋدا. قازiر جۇرتتىڭ ساناسى ساندىراق كۇي كەشiپ، ەسi ەسەڭگiرەي باستادى.
ەگەر بۇل ۋاقىتشا كەدەرگi بولسا، وعان دا شۇكiر دەر ەدiك. ولاي دا دەي الماي تۇرمىن. شوشيمىن. قورقامىن. بiراق بiزدە دە ءسوز ونەرiنiڭ قادiرi كەتتi، وسىمەن ونىڭ بولاشاعى بiتتi، ەرتەڭi قاراڭ دەۋگە اۋزىم بارمايدى. كورiپكەلدiك جاساي الماعانىما كەشiرiم ءوتiنەم.
— باتىس دەگەندە كوزگە الىپ قالالار، مۇراجايلار مەن iرi كينو ءوندiرiستەرi ەلەستەيتiن بولىپ الدى. ودان قالسا پوپ مۋزىكاسى بار. شىعىس دەگەندە باياعى سول مۇنارا، مەشiت، ەل كەزگەن ءدارۋiش ءتۇسiنiگiنەن شىعا الماي كەلە جاتقان سىڭايلىمىز. ال قازاق دەگەندە وسى ەكi ءتۇسiنiكتە الەم وقىرمانىندا ول تۋرالى تولىققاندى ۇعىمعا قالىپتاستىرا المايتىن سەكiلدi. بالكiم، بiزگە وركەنيەت پەن مادەنيەتتiڭ ءوزارا بiرiگۋiنiڭ جالپى باتىس پەن وعان شىعىستان بولەكتەۋ نۇسقاسىن جاساۋ كەرەك شىعار. وسىنداي نۇسقا قالىپتاستىرۋ كەرەك دەسەڭiز، ونىڭ العىشارتتارى جانە مiندەتi، بالكiم، ادامزات الدىنداعى پارىزى قانداي بولماق دەپ ويلايمىز؟
— بiزدە باتىسقا دا، شىعىسقا دا كiرiكپەيتiن بارىنشا ەركiن، بارىنشا تارپاڭ، قايسار مiنەزگە يە كوشپەلiلەر مادەنيەتi بولدى. كەزiندە ونى — ءۇزiپ-جۇلقىپ بولماسا — الەم تانىعان جوق. ءوزiمiز تانىتۋعا مۇمكiندiگiمiز بولمادى. قولىمىزعا قاعاز بەن قالام العان كەزدە كەڭەس وكiمەتi ول مادەنيەتتi ءوشiرiپ تاستاماق بولدى. ۇزاق ۋاقىت بويى سولاي ەتتi دە!
كوشپەلi مادەنيەتتەن كەيiن، ساحاراعا ۇلى اباي شىقتى دا ءتول مادەنيەتiن بويىنا سiڭiرە وتىرىپ، باتىس پەن شىعىستىڭ ەڭ ءۇزدiك ۇلگiلەرiمەن بايىتىلعان جاڭا مادەنيەتتi دۇنيەگە كەلتiردi. بiز قازiر سول ءۇردiسپەن جۇمىس iستەپ كەلەمiز. سونىمەن بiرگە بiز وتكەنiمiءزدىڭ تەرەڭ قاباتتارىنا سۇڭگiپ، سوناۋ ورحون-ەنيسەي جازۋلارىنا دەيiن سۇڭگiپ، كەرەگەمiزدi الا باستادىق. ياعني ادەبيەتiمiز ەرتەڭ-بۇگiن بولماسا دا، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە، بۇرىنعى قاداۋ-قاداۋ ءداستۇرلi ءۇردiستەرiنەن باس تارتپاي-اق، تىڭ ءورiستەرگە شىعىپ، جاڭاشا بايىپ، جاڭاشا تولىعىپ، قۋاتتاناتىنىنا كامiل سەنەم.
ال ونىڭ العىشارتى دا، ادامزات الدىنداعى پارىزى دا — ادامعا قىزمەت ەتۋ، يماندىلىق قاسيەتتەردi ادام بويىنا ەگۋ، ۇلتتى رۋحاني قۋاتتاندىرۋ بوپ قالا بەرمەك. باسقاشا بولسا، ول جاڭالىقتاردىڭ دا، ول تىڭ ءورiستەردiڭ دە قۇنى كوك تيىن.
You Might Also Like
-
(«قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ سۇراقتارىنا جاۋاپتار)
