مورگ كوشەسىندەگى كىسى ءولىمى
سيرەندەر شىرقاعان نەتكەن ءان نەمەسە ايەلدەر اراسىندا جاسىرىن جۇرگەندە احيللدىڭ ەسىمىن قالاي اتادى ەكەن؟ — قانشاما شىم-شىتىرىق ساۋالعا تولى بولسا دا — بولجام جاساۋعا بولادى.
سەر توماس براۋن. قۇتىعا جەرلەۋ.
ءبىزدىڭ اقىلىمىزدىڭ ايىرىپ، اجىراتا ءبىلۋ قابىلەتىمىز تالداۋ جاساۋعا كەلگەندە تىم شورقاق، ءبىز ونى تەك ناتيجەسىنە قاراي باعالايمىز. باسقا دا قاسيەتتەرمەن بىرگە ادام، اسىرەسە دارىندى ادام ءۇشىن تالداي ءبىلۋ ايرىقشا ءلاززات قاينارى بولىپ تابىلاتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. ءوزىنىڭ كۇشى مەن ەپتىلىگىنە ماساتتانىپ، بۇلشىق ەتتەرىن ەرىكسىز شيىرشىق اتقىزعاندا جاتتىعۋلاردان جانى راحات تاباتىن الىپ ادام سياقتى، تالداۋشى دا وزىنە بىرنارسەنى انىقتاۋعا نەمەسە اشۋعا مۇمكىندىك تۋعانىڭا قاشاندا قاتتى قۋانادى. دارىنىن ۇشتاي تۇسەتىن بولماشى عانا قاراپايىم ءىس ونىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ تاستايدى. ول جۇمباق، ءسوزجۇمباق پەن قۇپيا جازۋلاردى جاقسى كورەدى. ولاردى شەشكەندە قاراپايىم ادامنىڭ اقىلى جەتپەيتىن عاجاپ كورەگەندىك تانىتادى. ءادىستىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنان تۋاتىن ونىڭ شەشىمى شىنىندا دا سەزىمپازدىقتىڭ عاجاپ ۇلگىسى ىسپەتتى. بۇل شەشە ءبىلۋ قابىلەتى مۇمكىن الدە ماتەماتيكامەن اينالىسقاندىقتان، اسىرەسە ءوزىنىڭ شىعارىلۋ سيپاتىنا، اسەرىنە قاراپ قانا تالداۋ، ياعني ارتىقشا تالداۋ دەپ ورىنسىز اتالىپ جۇرگەن ونىڭ جوعارى تاراۋىمەن شۇعىلدانعاندىقتان دا ۇتىمدى بولىپ كورىنگەن شىعار. ايتسە دە، توپشىلاۋ، ەسەپتەپ شىعارۋ، ءادىلىن ايتقاندا، مۇنىڭ ءوزى ءالى دە تالداۋ بولا المايدى. ماسەلەن، شاحماتشى ەسەپتەيدى، توپشىلايدى، ويلاستىرادى، ءبىراق ول تالداۋ جاسامايدى. وسىدان شاحمات ويدى وربىتۋگە مەيلىنشە پايدالى ويىن دەگەن ۇعىمنىڭ نەگىزسىز، ءۇستىرت ەكەندىگى كەلىپ شىعادى. سونىمەن، وقۋشىم، ءسىزدىڭ الدىڭىزداعى تراكتات ەمەس، مەنىڭ ادەتتەگىدەن تىس اڭگىمەمنىڭ ءالعىسوزى ورنىنا جۇرۋگە ءتيىس ءبىرسىپىرا تۇرلاۋسىز پىكىرلەرىم عانا بولعاندىقتان، وسىنداي رەتى كەلگەن ساتتە شاحماتتىڭ جالعان سىپايىلىعىنا، نازىكتىگىنە قاراعاندا، ادەتتە قاراپايىم سياقتى بولىپ كورىنەتىن دويبى ويناۋ شەبەرلىگىن الدەقايدا جوعارى تالاپ ەتەتىنىن جانە ميعا كوبىرەك پايدالى مىندەت جۇكتەيتىنىن ايتا كەتۋگە ءتيىسپىن. فيگۋرالارى ءارتۇرلى، ولاردىڭ جۇرىستەرى دە قيلى-قيلى بولىپ كەلەتىن شاحمات تا وسى كۇردەلىلىك (ادەتتە سولاي بولىپ كورىنە بەرەدى) ونىڭ تەرەڭدىگى دەپ تەرىس ۇعىنىلادى. ايتسە دە مۇندا ءبارى بايقامپازدىققا بايلانىستى. نازارىڭىز ءسال باسقا جاققا اۋدى بولدى، ءسىز قاتەلىككە ۇرىندىراتىن نەمەسە جەڭىلىسكە ۇشىراتاتىن اعاتتىق جاسايسىز. ال شاحماتتىڭ ءجۇرىسى سان ءتۇرلى عانا ەمەس، الۋان ماعىنالى بولعاندىقتان دا، سوعان وراي اعاتتىق جىبەرۋ مۇمكىندىگى دە ارتا تۇسەدى، ءتىپتى ون جاعدايدىڭ توعىزىندا قابىلەتى جوعارى ويىنشى ەمەس، ودان گورى بايىپتى ويلاي بىلەتىن ويىنشى ۇتىپ شىعادى ودان ءسال عانا تۇرلەندىرىلىپ وتىراتىن ءبىر تانا ءجۇرىس قولدانىلاتىن دويبىنىڭ ءجونى بولەك. مۇندا اعاتتىققا ورىن الدەقايدا از بولادى، ويىنشىنىڭ ىقىلاسى، نازارى باستى رول اتقارمايدى، جەڭىس نەگىزىنەن تاپقىرلىقتىڭ ناتيجەسى بولادى. ويىمىز ايقىنىراق بولۋ ءۇشىن تەك ءتورت قانا بي قالعان دويبى ويىنىڭ كوز الدىمىزعا كەلتىرەيىك، دەمەك، بۇل ارادا ەشقانداي اڭعالدىق، اعاتتىق جونىندە ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. شاماسى مۇنداي جاعدايدا (كۇش تەڭ بولعان كەزدە) جەڭىس ءساتتى جۇرىسكە، تۇتقيىلدان، تاپقىرلىقپەن جاسالعان جۇرىسكە بايلانىستى بولسا كەرەك. باسقاداي مۇمكىندىك بولماعان سوڭ تالداۋشى قارسىلاسىنىڭ ويىن تابۋعا تىرىسادى، ءوزىن سونىڭ ورنىنا قويادى، كوبىنە ونى جاڭساق باستىراتىن نەمەسە شاتاستىراتىن بىردەن-بىر كومبيناسيانى (كەيدە مۇلدەم قاراپايىم بولىپ كەلەتىن) بىردەن بايقاپ تا قالادى.
ۆيستىڭ ەسەپتەي ءبىلۋ دەپ اتالاتىن ونەردىڭ تاماشا مەكتەبى ەكەندىگى باياعىدان بەلگىلى. سونداي-اق، نەبىر اسقان اقىلدىلاردىڭ شاحماتتى بوس اۋرەشىلىك ساناپ، ءتىرى جانعا بەلگىسىز سەبەپتەردەن ۆيسكە اۋەس بولعانى دا ايان. شىنىندا دا، ويىننىڭ باسقا ەشبىر ءتۇرى دە ادامنان ونداي تالداۋ قابىلەتىن تالاپ ەتپەيدى. الەمنىڭ اسقان شاحماتشىسى — تەك ويمەن وي تايتالاسقا تۇسەتىن ادام تاپقىرلىعىنىڭ ماڭىزدى سالاسى بولىپ تابىلارىن ۆيستە شەبەر ويلاپ جەڭىپ شىعا بىلگەندە تانا شاحماتشى بولا الادى. «شەبەر ويىن» دەگەندە مەن ويىنشىنىڭ ءوزىن زاڭدى جەڭىسكە جەتكىزەتىن بارلىق ادىستەردى مەڭگەرۋىن ايتىن وتىرمىن. بۇل ادىستەر كوپ ءارى سان الۋان. ونىڭ ءوزى ادەتتە ورتاشا قابىلەتى بار ويىنشىلاردا بولا بەرمەيتىن ادام جانىنىڭ سىرى-قىرىن ءبىلۋ قاسيەتىن دە قاجەت ەتەدى. كىمدە-كىم زەر سالىن، ءتىپتى باقىلاپ وتىرسا، ول ادام ءبارىن جادىندا جاقسى ۇستايدى، دەمەك ايرىقشا زەيىن قويىپ وينايتىن شاحماتشىنىڭ ۆيستە دە ۇتىستان ۇمىتتەنۋىنە بولادى. ويتكەنى، حويلدىڭ ەرەجەسى (ويىننىڭ قاراپايىم جۇرىسىنە نەگىزدەلگەن) جۇرتتى بارىنە تۇسىنىكتى، ونى جۇرتتىڭ ءبارى قولدانا الادى. ايتىلىپ جۇرگەن پىكىرلەرگە قاراعاندا، ءۆيستى جاقسى ويناۋ ءۇشىن «ەرەجەنى بۇزباي»، ءبارىن جادىڭنان شىعارماي ۇستاي ءبىلۋىڭ كەرەك كورىنەدى. الايدا، تالداۋشىنىڭ ونەرى ويىن ەرەجەلەرىنەن تىس جاعدايدا عانا بايقالادى. ول ىشتەي تالاي تۇجىرىمدار مەن باقىلاۋلار جاسايدى دا! ونىڭ قارسىلاسى دا، ارينە سولاي جاسايتىن بولار؛ ءبىراق ەكى جاقتىڭ بۇل بارلاۋىندا اراسالماقتىڭ اۋىتقۋى قورىتىندىلاردىڭ مىقتىلىعىنان عانا ەمەس، باقىلاۋدىڭ ساپاسىنا دا بايلانىستى بولادى. ارينە، نەگە نازار اۋدارۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلۋدىڭ دە ماڭىزى زور. الايدا ءبىزدىڭ ويىنشىمىز ەشتەڭەمەن دە شەكتەلىپ قالمايدى. باستى نىساناسى — ويىن بولا تۇرسا دا، ول وزىنە قاتىسى جوق دەگەن نۇسقاۋلاردى دا جادىنان شىعارمايدى. ول ءوزىنىڭ قارسىلاسىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرادى، ونى وزگە قارسىلاستارىنىڭ بەت قۇبىلىسىمەن سالىستىرادى، ولاردىڭ قولدارىنداعى قارعالاردى قالاي سۇرىپتاعانىن بايقايدى. كوبىنە كوز جانارىن قالاي تاستاعانىڭا قاراي ولاردىڭ قولىنداعى كوزىردىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءبىلىپ الادى. ويىن بارىسىندا ويىنشىنىڭ وڭىندەگى وزگەرىستەردى باقىلاي وتىرىن، ونىڭ جۇزىندە بولىپ جاتقان سەنىمدىلىك، تاڭىرقاۋ. ماساتتانۋ نەمەسە رەنجۋ سياقتى سەزىم نىشاندارىنا قاراپ، ول وزىنشە الۋان ءتۇرلى قورىتىندى جاسايدى. ادامنىڭ الدىنداعى ۇتىستى ۋىستاپ وزىنە تارتقانىڭا قاراپ، ول ودان كەيىن ونىڭ ۇتاتىن-ۇتپايتىنى جونىندە پىكىر تۇيەدى. كارتانى قالاي جۇرگەنىنە وراي، قارسىلاسىنىڭ ادەيى اداستىرۋ ءۇشىن قيتۇرقى ءجۇرىس ءجۇرىپ، قۋلىق جاساپ وتىرعانىڭ اڭعارادى. ايتپەسە الدەقالاي اڭعارماي ايتقان ءبىر اۋىز ءسوز؛ ابايسىزدا ءتۇسىپ كەتكەن نەمەسە اشىلىپ قالعان كارتا، الدە ونى قۋىستانىپ نەمەسە اسپاي-ساسپاي ارالاستىرۋى، العان كارتالارىن ساناۋى مەن ساراپتاۋى؛ ابىرجۋى، اڭىراۋى، اسىعۋى، ايتپەسە ۇرەيلەنۋى — سىرت كوزگە ەنجار سياقتى بولعانىمەن، تالداۋشى نازارى مۇنىڭ بىردە-بىرىن قالت جىبەرمەيدى. ەكى-ۇش جۇرىستەن كەيىن-اق كىمنىڭ قولىندا نە بار ەكەنىن بىلە قويادى دا، ول بەينەبىر بارلىق ويىنشىلار كارتالارىن اشىپ بەرگەندەي قىسىلماي-قىمتىرىلماي ءوز كارتاسىن ەركىن جۇرە باستايدى.
تالداۋ قابىلەتىن ادەتتەگى كەزدەسەتىن كادىمگى تاپقىرلىقپەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، كەز كەلگەن تاپقىر ادام تالداۋعا قابىلەتتى بولا بەرمەسە دە تالداۋشى قاشان دا تاپقىر بولىپ كەلەدى. فرەنولوگتەر و باستان پايدا بولاتىن قاسيەت دەپ ساناپ، (مەنىڭشە مۇلدەم بەكەر) ادەتتە وعان وزىندىك دەربەس ءبىر مۇشە بولەتىن سول تاپقىرلىقتى تانىتاتىن ويدان شىعارۋ مەن ايلالى ارەكەتتەر جاساي ءبىلۋ قابىلەتى كەيدە باسقا قاسيەتتەر، تومەن، اقىلى شالا كەششەلەردە دە كەزدەسەتىنىن تۇرمىس پەن ادەت-عۇرىپتاردى ايرىقشا تامسانا جازۋدى ءتاۋىر كورەتىن تالاي جازۋشىلار دا اڭعارعان بولاتىن. قيال مەن اڭساۋعا قاراعاندا تاپقىرلىق پەن تالداۋشىلىق اقىلىنىڭ اراسىندا الدەقايدا ايىرماشىلىق بار، ءبىراق ول ايىرماشىلىق تا الگى ايتىلعان سياقتى. شىنىندا تاپقىر ادامنىڭ ادەتتە قيالشىل، ال شىن مانىندە قيالعا باي ادامنىڭ تالداۋعا بەيىم كەلەتىنىن اڭعارۋ دا وندا قيىنعا تۇسپەيدى.
مۇنان بىلايعى اڭگىمە وقۋشى قاۋىم ءۇشىن وسى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ناقتى مىسالى بولا الادى.
18... جىلدىڭ كوكتەمى مەن جازىنىڭ ءبىر ۋاعىندا مەن پاريجدە تۇردىم دا، موسە س. وپوست ديۋپەن دەگەن ءبىر كىسىمەن تانىستىم. ول ءوزى ءالى جاس، تەكتى تۇقىمنان، ءتىپتى اتاقتى اۋلەتتەن شىققان جازمىشتا جولى بولماعان تاعدىر تاۋقىمەتىن كوپ تارتىپ، ەندى ابدەن شاعىلىپ، قاجىعان، ەڭسەسى ءتۇسىپ، بۇل ومىردەن مۇلدەم تۇڭىلە باستاعان، ءتىپتى بۇرىنعى بايلىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدەن دە مۇلدەم ءۇمىتىن ۇزە باستاعان بىرەۋ ەكەن. نەسيەشىلەردىڭ قايىرىمدىلىعىنىڭ ارقاسىندا ديۋپەن اكەسىنەن قالعان از عانا مۇراعا يە بولىپ، سودان كەلگەن ءتۇسىمدى تالعاجاۋ تالشىق ەتىپ دەگەندەي، ءومىردىڭ الدامشى قىزىعىنا بوي الدىرماي ەپتەپ-سەپتەپ كۇن كارىپ جۇرەدى. ونىڭ ومىردەگى بار قىزىعى — كىتاپ قانا. ال پاريجدە كىتاپ ارزان.
العاشقىدا ءبىز الدەقالاي كولعا تۇسە بەرمەيتىن ايگىلى ءبىر كىتاپتى ىزدەپ ءجۇرىپ، مونمارتر كوشەسىندەگى قوراشتاۋ ءبىر كىتاپحانادا كەزدەستىك تە، زاماتىندا تانىسىپ، لەزدە شۇيىركەلەسىپ كەتتىك. كەيىن دە تالاي مارتە جولىعىپ جۇردىك. مەن ديۋپەندەر سەمياسىنىڭ تەگىن بىلگىم كەلىپ سۇراستىرعانىمدا، ادەتتە ول ءوزى جونىندە ايتقاندا اعىنان جارىلاتىن فرانسۋزدارعا ءتان اڭقىلداق مىنەزىمەن ءبارىن جاسىرماي بايانداپ بەردى. ونىڭ وقىمىستى-زيالىعىنا، اسىرەسە ويىنىڭ ورالىمدىلىعىنا مەن ەرىكسىز قايران قالدىم.
ول كەزدە پاريجدە تۇرعانداعى مەنىڭ كوزدەگەنىم مۇلدەم باسقا ەدى، مۇنداي اداممەن تانىسۋدىڭ تاپتىرمايتىن قازىنامەن تەڭ ەكەنىن سەزدىم دە، سول زاماتىندا وسى ويىمدى وعان ايتا قويدىم. ءسويتىپ، پاريجدەن كەتكەنشە بىرگە تۇرۋعا ۇيعاردىق، ال مەنىڭ جاعدايىم ديۋپەنگە قاراعاندا الدەقايدا ءتاۋىر بولعاندىقتان دا، مەن ونىڭ كەلىسىمىمەن سەن-جەرمەننىڭ شەت جاعىنداعى وڭاشالاۋ جەردەن ارحيتەكتۋراسى ادەمى ەسكىلەۋ ءبىر ءۇيدى جالداپ الىپ، ەكەۋمىز ەرەكشە ۇناتاتىن ءسال قوراشتاۋ، جۇپىنى جيھازبەن جابدىقتادىق، ءبىز ءمان-جايىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ جاتپاساق تا، ايتىلىپ جۇرگەن ءارتۇرلى قيساپسىز ءدىني اڭىزدارعا بايلانىستى يەسى الدەقاشان تاستاپ كەتكەن ءۇي ابدەن ازىپ-توزىپ كەتكەن ەكەن.
ەگەر جۇرت سول ۇيدە تۇرعان كەزدەگى ەكەۋمىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدى بىلسە، ءبىزدى وزگەلەرگە زيانىمىز تيمەسە دە قيسىنسىز قيال قۋعاندار دەپ ساناعان بولار ەدى. ءبىز ءتىرى جانعا جۋىمايتىنبىز. ەشكىممەن ارالاسقىمىز دا كەلمەيتىن. مەن بولسام، جاڭا ادرەسىمدى دوستارىما دا ايتپاي قويدىم، ال ديۋپەن ءپاريجدى ۇمىتقالى قاشان! ونى پاريج دە ەسىنە الا قويمايدى. ءبىز ءوستىپ وزىمىزبەن ءوزىمىز تۇرىپ جاتتىق.
دوسىمنىڭ عاجاپ ءبىر قاسيەتى — ونى وزگەشە اتاۋ دا قيىن،— ول تۇنگە، ونىڭ ايرىقشا سۇلۋلىعىنا عاشىق ەدى. ونىڭ وعاش مىنەزدەرىنە ءسوزسىز مويىنۇسىنعاندىقتان، باسقا دا قيسىنسىز قىلىقتارى ءتارىزدى مۇنىسىن دا ماقۇل كوردىم. سول قوڭىر ءتۇستى قۇدىرەت استە تۇراقتاپ تۇرمايدى، ونىڭ شاپاعاتىنان استە ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ءبىز تاڭ سىبىرلەپ اتا باستاعان كەزدەن باستاپ ەسكى ۇيدەگى تەرەزەلەردىڭ سىرتقى قاقپاقتارىن تاس قىلىپ جاۋىپ تاستايمىز، سوندا بولمە ءىشىن ءتۇتىنى بۇرقىراپ، جىپىلىقتاعان ەكى-ۇش ماي شامنىڭ تالماۋسىراعان جارىعى الاكەۋىمدەندىرىپ تۇرادى سولاردىڭ ءالسىز جارىعىمەن ءبىز ءتۇن قاراڭعىلىعى قايتا اينالىپ كەلگەنىن جاريالاعان ساعات قوڭىراۋى سوققانشا قيالعا بەرىلىپ، كىتاپ جازۋشى، كىتاپ وقۋشى، ءوزارا سۇحباتتاسۋشى ەدىك. سودان سوڭ بارىپ جۇبىمىزدى جازباي دالاعا شىعىپ، كۇندىزگى اڭگىمەنى قايتا جالعاستىراتىنبىز. ايتپەسە قيالىڭىزعا عالامات قانات بىتىرەتىن سول ءبىر ۇلكەن قالانىڭ جىلت-جىلت ەتكەن وتتارى مەن كۇڭگىرت كوشەلەرىن ءۇنسىز تاماشالاپ ءتۇن ورتاسى اۋعانشا سەرۋەندەۋشى ەدىك.
ويلاعانىن كوز الدىنا ايقىن ەلەستەتەتىن بۇل ونىڭ ويلاۋ ەرەكشەلىگىنىڭ جارقىن ناتيجەسى ەكەنىنە كوزىم جەتە تۇرسا دا مەن مۇنداي ساتتەردە ديۋپەننىڭ تالداۋ دارىنىڭا كەرەمەت قايران قالۋشى ەدىم. اسا ماقتانىپ جاتپاسا دا، بۇل قابىلەتى ديۋپەننىڭ وزىنە دە ۇنايتىن سياقتى، شىكىرەيىپ شەكەسىنەن قاراماسا دا، مۇنىڭ كوڭىلىن قۋانىشقا بولەيتىنىن ونىڭ ءوزى دە تالاي مويىنداعان-دى. ايتسە دە ادامداردىڭ كوپشىلىگى ءوزى ءۇشىن بەتى اشىق كىتاپ ەكەندىگىن ايتىپ، ول ماعان كۇلە تۇرىپ تالاي مارتە ماقتانعاندا مەنىڭ ويىمداعىنى ايتقىزباي تاۋىپ، ەسىمدى شىعاراتىن. ونداي كەزدە ول ماعان ءبىر ءتۇرلى ومىردەن ءۇمىتىن ۇزگەن جانداي بولىپ كورىنەتىن. ەسۋاستاي ەلەڭدەپ، جالت ەتكەن جانارىن قيانعا قاداپ، قالشيىپ تۇرا قالاتىن، ەگەر ءاربىر ءسوزىن اسىقپاي نىعارلاپ ايتپاسا، قۇلاققا جاعىمدى قوڭىر داۋىسى ءسال قارلىعىپ، ىزالى شىعۋشى ەدى. وسىنداي ساتتەردە وعان قاراپ تۇرىپ مەن ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ەكى ۇداي بولاتىندىعى جونىندەگى ەسكى ءىلىمدى ەسىمە الىپ، ەكى ديۋپەن — جاسامپاز جانە جويىمپاز ديۋپەن تۋرالى ويلاپ ءماز بولۋشى ەدىم.
بۇل ايتىلعاندارعا قاراپ، اڭگىمە الدەبىر تاڭعاجايىپ بىردەڭەلەر جونىندە بولادى ەكەن دەپ دامەلەنبەي-اق قويىڭىزدار؛ سونداي-اق، ءوز كەيىپكەرىمدى رومانتيكاعا بولەۋ دە مەنىڭ ويىمدا جوق. مەنىڭ فرانسۋز سىبايلاسىمنىڭ بۇل جاسالعان بەينەسى مۇمكىن قيسىنسىز قيالىمنىڭ، الدە ءتىپتى شەرلى شەرمەندە وي-پىكىردىڭ ناتيجەسى دە بولار. ايتسە دە ونىڭ ەسكەرتپەلەرىنىڭ سيپاتى جونىندە مەنەن گورى ناقتى مىسال جاقسى بايانداپ بەرەدى.
بىردە كەشكىلىك پول-رويالدىڭ شەت جاعىنداعى قوقىرسىعان ۇشىنا كوز جەتپەيتىن ۇزىن كوشەنى بويلاپ قىدىرىپ جۇرگەن بولاتىنبىز اركىم ءوز ويىمەن الەك، وزىنشە ويلاۋدى، شيرەك ساعات بويى ەشقايسىسىمىز دا ءتىس جارىپ، ءتىل قاتقانىمىز جوق. كەنەت ديۋپەن الدەنە ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي:
— شىلتيگەن اناۋ تۇرىمەن، نە بىتىرەدى! ودان دا «ۆارەتە» تەاترىنا بارىپ، باعىن سىناپ كورسە عوي! — دەدى.
— دۇرىس ايتاسىز،— دەپ مەن دە ىلە جاۋاپ بەردىم.
مەن اڭ-تاڭ بولدىم، ءتىپتى ديۋپەننىڭ الگى ايتقان ءسوزى مەنىڭ ويىممەن قالاي ءدوپ كەلگەنىنە العاشقى ساتتە تۇسىنە الماي قالدىم. ايتسە دە ارتىنشا ەسىمدى جيناپ، قايران قالدىم.
— ديۋپەن،— دەدىم ونىڭ جۇزىنە قاراپ تۇرىپ،— مەن تۇككە تۇسىنە الماي تۇرمىن. شىنىمدى ايتسام، اڭ-تاڭمىن، ءتىپتى ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەيتىن سياقتىمىن. مەنىڭ ول تۋرالى ويلاپ كەلە جاتقانىمدى ءسىز قايدان ءبىلدىڭىز... دەدىم دە ءوزىمنىڭ كىم جونىندە ويلاپ كەلە جاتقانىمدى ول شىنىمەن بىلە مە ەكەن، بايقايىنشى دەپ ادەيى اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم.
— ...شانتيلي تۋرالى...،— دەپ ول مەنىڭ ءسوزىمدى جالعاستىرا ءتۇستى.— نەعىپ ءتۇيىلىپ قالدىڭىز؟ اناداي شىلتيگەن سيقىمەن وعان تراگيك بولۋعا تىرىسۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى دەپ ويلادىڭىز عوي، ءسىز، ءسىرا.
شىنىندا مەن سول جونىندە ويلاپ كەلە جاتىر ەدىم. ءبىر كەزدەگى سەن-دەني كوشەسىندە ەتىك تىگىپ وتىراتىن شانتيلي تەاترعا ىنتىق بولىپ، اقىرى جاقىندا كرەبييوننىڭ «كسەركس» اتتى تراگەدياسىندا كسەركس رولىندە ويناپ، قانشا الەكتەنسە دە ەڭبەگى زايا كەتتى، جۇرت ىسقىرىپ ونى ساحنادان ايداپ شىقتى.
— ەگەر بار بولسا، ەگەر مەنىڭ ويىمدى دا سونىڭ ارقاسىندا اينا قاتەسىز تاپقان بولساڭىز،— دەپ مەن دە قاسارىسىپ بولمادىم.— قۇداي ءۇشىن، ماعان سول ءادىسىڭىزدى ايتىپ ءتۇسىندىرىڭىزشى! — شىنىمدى ايتسام، مەن ءوزىمنىڭ قانشالىقتى قايران قالعانىمدى وعان ونشا سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ باقتىم.
— سول ۇلتان ءتاۋىبىنىڭ كسەركس سياقتىلار دارەجەسىنە ءالى دە جەتە قويماعاندىعى جونىندەگى ويعا ءسىزدى يتەرمەلەگەن جەمىس-جيدەك ساتۋشى بولار دەپ ويلايمىن،— دەدى دوسىم.
— جەمىس-جيدەك ساتۋشى دەيسىز بە؟ ءتاڭىر تىلەۋىڭىزدى بەرسىن! مەن ەشقانداي جەمىس-جيدەك ساتۋشى دەگەندى بىلمەيمىن! — شيرەك ساعات بۇرىن وسىلاي قاراي بۇرىلاردا ءسىزدى قاعىپ كەتكەن الگى ەڭگەزەردەي نەمە شە؟
ءبىز تار كوشەدەن اينالىپ، جۇرگىنشىسى كوپ كوشەگە تۇسكەن كەزىمىزدە مەنى ابايسىزدا قاتىپ كەتكەن — توبەسىنە ۇلكەن سەبەت تولا الما كوتەرىپ العان جەمىس-جيدەك ساتۋشى ەسىمە تۇسە قالدى. ءبىراق ءشانتيليدىڭ وعان قانداي قاتىسى بار ەكەنىن مەن تۇسىنە الماي-اق قويدىم.
الايدا فرانسۋزدار ادەتتە كوزبوياۋشىلىق دەپ اتايتىنداي، ديۋپەندە ەشتەڭە جوق ەدى.
— كەشىرىڭىز، ونىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرەيىن،— دەدى ول.— ال ءسىز مەنى جاقسى ۇعۋىڭىز ءۇشىن، كانى، ءبىز ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى اڭگىمەمىز بەن الگى ايتىلمىش جەمىس-جيدەك ساتۋشىعا كەزدەسكەنگە دەيىنگى ارالىقتاعى ءوز ويىڭىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسىن قايتا جادىڭىزعا ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى. ونىڭ نەگىزگى ارقاۋى — شانتيلي، وريون، دوكتور نيكولس، ەپيكۋر، ستەرەوموتيا، جولدا جاتقان جۇمىر تاس جانە الگى جەمىس-جيدەك ساتۋشى. قىزىق ءۇشىن-اق ءوزىن بەلگىلى ءبىر پىكىر تۇيۋگە يتەرمەلەگەن ءجايتتى ويشا قايتا ءسۇزىپ شىعۋعا ۇمتىلمايتىن ادامدى تابۋ، ارينە، قيىن شىعار. مۇنىڭ ءوزى كەيدە قىزىق تا نارسە، ونى العاش جاساعان ادام، «ءا» دەگەندە ويدىڭ باستاۋى مەن ونىڭ تۇپكى قورىتىندىسىنان، ولاردىڭ بىر-بىرىنە مۇلدەم جاناسپايتىنىنان ەرىكسىز قايران قالاتىن بولادى. ديۋپەننىڭ ايتقاندارىن مەن تاڭىرقاي وتىرىپ تىڭدادىم جانە ونىڭ ءسوزىنىڭ ادىلدىگىن مويىنداماۋعا امالىم دا قالمادى.
ايتسە دە دوسىم ويىن ودان ءارى ساباقتاي ءتۇستى.
— وسىلاي قاراي بۇرىلعانعا دەيىن ءبىزدىڭ جىلقى جايىندا اڭگىمەلەسكەنىمىز ەسىمدە.— ءبىراق اڭگىمە سونىمەن دوعارىلدى. ءبىز بەرى قاراي بەتتەپ، وسى كوشەگە تۇسكەن كەزدە ءبىر تۇستان شىعا كەلگەن توبەسىنە كوتەرگەن ۇلكەن ءبىر سەبەت الماسى بار جەمىس-جيدەك ساتۋشى جانىمىزدان جۇگىرىپ وتە بەردى دە، اسىعىستا ابايلاماي ءسىزدى قاعىپ كەتتى. تاسقالاۋشىلار كوشەنى جوندەگەن جەرىندە جيناماي تاستاپ كەتكەن ءۇيىندى تاسقا قاراي يتەرىپ جىبەردى. ءسىز تاسقا ءسۇرىنىپ، اياعىڭىز تايىپ، ازداپ توبىعىڭىزدىڭ ءسىڭىرىن سوزىپ الدىڭىز، اشۋلانىپ، ءسال قاباعىڭىزدى شىتىپ، بىردەڭە دەپ كۇبىرلەدىڭىز، ءۇيىلىپ جاتقان تاس جاققا تاعى ءبىر قارادىڭىز دا، ۇندەمەي ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىڭىز. ءسىزدىڭ ءىزىڭىزدى باعىن، اڭديىن دەگەن ويىمدا بولعان جوق: تەك سوڭعى كەزدە انشەيىن باقىلاۋ مەنىڭ بويىما سىڭگەن داعدىعا اينالىپ بارادى.
ءبىز ءلامارتيننىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن جانە جاڭاشا پليتا جىمداستىرىلىپ شاحمات ءتارىزدى ەتىلىپ قالانعان تار كوشەگە جەتكەنشە ءسىز ەڭسەڭىزدى كوتەرمەي ءسىزدىڭ ۇيىلگەن تاس جونىندە ءالى ويلاپ كەلە جاتقانىڭىزدى مەن سودان اڭعاردىم، تەك كوشەگە توسەلگەن پانەلدىڭ ويىعى مەن جارىعىنان كوز المادىڭىز. ءسىز ەداۋىر كوڭىلدەنىپ قالدىڭىز، تاستى بۇلايشا قالاۋدى قولپاشتاپ اتاعان تەرمين «ستەرەوتوميا» دەگەن ءسوزدى ەرنىڭىزدىڭ ەمەۋرىنىنەن ءبىلدىم. «ستەرەوتوميا» دەگەن ءسوزدىڭ ءسىزدى اتوم تۋرالى، ايتقاندايىن، ەپيكۋردىڭ ءىلىمى جونىندەگى ويعا جەتەلەگەنىن بىلە قويدىم؛ ال مۇنى ءوزى جاقىندا عانا ءبىزدىڭ ارامىزدا بولعان اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى بولعاندىقتان — قايىرىمدى گرەكتىڭ اسپان الەمىنىڭ بۇلىڭعىرلىعى جونىندەگى بۇلدىر بولجامىنىڭ قازىرگى زامانعى كوسمولوگيانىڭ ناتيجەلەرىمەن دالەلدەنىپ وتىرعانىن، ونىڭ بۇل جونىندەگى ەڭبەگىن ەشكىم ءالى تيىسىنشە باعالاي قويماعانىن سىزگە دالەلدەپ بەرگەن بولاتىنمىن — مەن قالاي دا ءسىز سوناۋ قيىندا بۇلىڭعىر تارتىپ بۇلدىراپ قانا كورىنگەن وريون جۇلدىزدار شوعىرىنا كوز تاستايتىن شىعار دەپ كۇتكەن ەدىم. شىنىندا دا ءسىز اسپانعا قارادىڭىز دا، ءوزىمنىڭ ءسىزدىڭ ىزىڭىزبەن ىلەسىپ، تۋرا كەلە جاتقانىمدى دالەلدەدىڭىز. ايتقاندايىن، كەشەگى «ميبەەدە» شانتيليگە قارسى وشپەندىلىكپەن جازعان ماقالاسىندا زويل دەگەن الدە بىرەۋ كوتۋرناعا كوتەرىلگەن ەتىكشى، ءتىپتى ءوزىنىڭ ەسىمىن وزگەرتۋگە تىرىسقان دەپ تىم ورىنسىز كىنالاي كەلىپ، ءبىز ءوزارا اڭگىمەلەسكەن كەزدە تالاي مارتە اۋىزعا الىپ جۇرگەن لاتىن اۆتورىنىڭ ءبىر جول ولەڭىن كەلتىرىپتى. مەنىڭ بايقاۋىمشا ول:
ءالىپ العاشقى ماعىناسىنان ايرىلدى،— دەگەن ولەڭ عوي دەيمىن.
بۇل ارادا اڭگىمە وريون تۋرالى بولىپ وتىرعانىڭ، ونىڭ ءبىر كەزدە ۋريون بولىپ تا جازىلىپ جۇرگەنىن، مەن بىردە سىزگە ايتىپ بەرگەنىم بار-دى، ءتىپتى ءبىز سوندا ول جونىندە قالجىڭداپ كۇلىپ تە العانبىز، دەمەك ونىڭ ءوزى ويدا قالار ءجايت. وريون ءسىزدى شانتيلي جونىندەگى ويعا جەتەلەيتىنىن مەن ءبىلدىم، ءسىزدىڭ جىميعان كۇلكىڭىز مەنىڭ بۇل بولجاۋىمنىڭ دۇرىستىعىن تانىتتى. ازاپقا تۇسكەن قۇرباندىق بايعۇس جونىندە ويلاپ ءسىز كۇرسىنىپ قويدىڭىز. الدىڭدا عانا بۇكشيىپ كەلە جاتقان ءسىز، سول ساتتە ەڭسەڭىزدى كوتەرىپ، بويىڭىزدى تىكتەدىڭىز، سوندا مەن ءسىزدى شىلتيگەن ەتىكشى تۋرالى ويلاعان بولار-اۋ دەپ توپشىلادىم. سوندا بارىپ مەن شىنىندا دا ول، ءبىزدىڭ شانتيلي بويعا جارىماعان، ونىڭ باعىن «ۆارەتە» تەاترىندا سىناعانى جون ەدى دەپ، ءسىزدىڭ ويىڭىزدى ءبولدىم.
كوپ ۇزاماي «سوت گازەتىنىڭ» كەشكە شىعاتىن سانىڭ قاراپ وتىرىپ: «قۇلاق ەستىپ كورمەگەن قىلمىس» دەگەن حابارعا تاپ بولدىق.
بۇگىن، تاڭعى ساعات ءۇشتىڭ كەزىندە جان ۇشىرعان ۇرەيلى داۋىس سەن-روك كۆارتالىندا تۇراتىنداردىڭ شىرت ۇيقىسىن بۇزادى. اششى داۋىس، شاماسى مورگ كوشەسىندەگى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار بىلەتىن مادام ل ەسپانە كۇيەۋگە تيمەگەن جالعىز قىزى مادەمۋازەل كاميللا ل ەسپانەمەن بىرگە تۇراتىن ءۇيدىڭ بەسىنشى قاباتىنان ۇستى-ۇستىنە ۇزدىكسىز شىعىپ جاتتى.
جابىق ەسىك الدىڭدا توپىرلاپ تۇرىپ، ادەتتەگىشە ىشكە كىرۋدىڭ رەتى كەلمەگەن سوڭ، قاستارىندا ەكى جاندارم بار ون شاقتى كورشى ەسىكتى سۇيمەنمەن بۇزىن، ۇيگە كىرەدى. ايقاي باسىلادى؛ ايتسە دە باتىلداۋ ءبىر توپ، ءبىرىنشى قاباتقا كوتەرىلگەن بويدا جوعارعى جاقتان كەرىسكەن ەكى، ءتىپتى ءۇش ادامنىڭ اشۋلى داۋسى انىق ەستىلەدى. ءۇشىنشى قاباتقا جەتكەنشە ول دا تىنادى، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس بولا قالادى. جۇرت بولمە-بولمەگە كىرىپ، ءۇي-ۇيدى ارالاپ ءجۇر. كەزەك بەسىنشى قاباتتاعى بۇرىشتاعى ۇلكەن بولمەگە جەتكەندە (ىشىنەن جابىلعان بۇل ەسىكتى دە سىندىرىپ كىرۋگە تۋرا كەلەدى) كوز الدارىنداعى جان تۇرشىگەر ويران-توپاندى كورىپ، شوشىعان الگى توپ ادام ەرىكسىز كەيىن شەگىنەدى.
ءبارى استاڭ-كەستەڭى شىققان، مەبەلدەر قيراعان، شاشىلعان. بولمەدە ءبىر عانا كەرۋەت تۇر، ونىڭ توسەك-ورنى، جاستىق-كورپەلەرى ەدەندە ءۇيىلىپ جاتىر. ورىندىق ۇستىندە ءجۇزى قان-قان ۇستارا جاتىر. شاماسى تۇبىنەن جۇلىنعان بولسا كەرەك، قان ۇيىسقان قويۋ ەكى-ۇش ۋىس ۇزىن اق شاش پەشتىڭ تورىنا ءىلىنىپ قالىپتى. ەدەننەن، اياق استىنان تورت ناپولەوندار (توپاز) اسىل تاستى ءبىر سىرعا، اس ىشەتىن ءۇش كۇمىس قاسىق، مەلحيوردان جاسالعان ءۇش ءشاي قاسىق، جالپى باعاسى ءتورت مىڭ فرانكتەن ءسال كەم ەكى دوربا التىن تەڭگە تابىلدى. بۇرىشتا تۇرعان كومودتىڭ جاشىكتەرى سۋىرىلىپ تاستالعان، ءبارىن الىپ كەتە الماسا دا، توناۋشىلار ولاردى دا اقتارعانعا ۇقسايدى. شاعىن تەمىر ساندىق توسەكتىڭ استىنان تابىلدى (كەرۋەتتىڭ استىندا ەمەس). اۋزى اشىق، كىلت قۇلىپتىڭ ۇياسىندا تۇر، ءبىراق ونىڭ ىشىندە سارعايعان ەسكى حاتتار مەن باسقا دا كونە قاعازداردان بوتەن ەشتەڭە قالماپتى.
مادام ل" ەسپانەنىڭ ءىزى-تۇزى جوق! بىرەۋ پەشتەگى ۇيىلگەن كۇلدى كورىپ قالىپ، مۇرجانى قاراعان كەزدە،— و سۇمدىق-اي دەسەڭشى! — ونىڭ ىشىنەن قىزدىڭ ولىگىن شاشىنان سۇيرەپ الىپ شىعادى؛ باسىن تومەن، اياعىن جوعارى قاراتىپ، ونى قۋىقتاي تار مۇرجاعا تىعىپ قويىپتى. دەنەسى ءالى جىپ-جىلى ەكەن. تەكسەرگەن كەزدە دەنەسىنىڭ كوپ جەرىندە تەرىسىن سىدىرىپ كەتكەنى بايقالادى، بۇل ولىكتى مۇرجاعا زورلىقتىڭ كۇشىمەن تىعىپ، ازەر سۋىرىپ العاندىقتىڭ ايقىن بەلگىسى. بەتى شيەدەي تىرنالعان، قۇددى قىلعىندىرىلعان ادامداي قانتالاپ، كوگەرىپ كەتكەن، موينىندا تىرناقتىڭ وسىپ-وسىپ تۇسكەن تەرەڭ ءىزى بار.
ءۇيدى تۇگەل شارلاپ، ءتىنتىپ، وزگەدەي ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ جۇرتتىڭ ءبارى تاس توسەلگەن اياداي اۋلاعا شىعادى دا، سول جەردە ءولىپ جاتقان كەمپىرگە تاپ بولادى — قىلپىعان ۇستارامەن وندىرشەگىن ورىپ جىبەرىپتى، ولىكتى ورنىنان كوتەرە بەرگەن كەزدە باسى كەۋدەسىنەن ءبولىنىپ قالدى. دەنەسىن دە، بەتىن دە ابدەن بۇلدىرگەن، اسىرەسە، دەنەسىنىڭ ادامعا ءتان ساۋ-تامتىعى قالماعان. ازىرگە قۇپياسى اشىلماعان جان شوشىرلىق بۇل سۇمدىق قىلمىستىڭ سىيقى، مىنە، وسىنداي».
ەرتەڭىنە گازەت تاعى دا قوسىمشا حابار جەتكىزدى.
بۇرىن قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن بۇل ءولىم بۇكىل ءپاريجدى ءدۇر سىلكىندىردى، ءبىرسىپىرا كۋالەردەن جاۋاپ الىندى، ايتسە دە ازىرگە قۇپيانىڭ سىرىن اشاتىن ەشتەڭە تابىلا قويعان جوق. ازدى-كوپتى ءمانى بار دەگەن جاۋاپتار تومەندە كەلتىرىلىپ وتىر:
پولينا ديۋبۋر، كىر جۋاتىن ايەل، ول ءوزىنىڭ بەرگەن جاۋابىندا قازا تاپقان كەمپىردى ءۇش جىلدان بەرى بىلەتىنىن، كىرىن جۋىپ جۇرگەنىن ايتادى. كەيۋانا، شاماسى قىزىمەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرسا كەرەك. تيەسىلى اقىسىن ۋاقتىلى تولەپ وتىرعان. ولاردىڭ تىرشىلىك-ارەكەتى، قارجى-قاراجاتى جونىندە ەشتەڭە ايتا المايدى. مادام ل" ەسپانە بالگەر بولار، سونىمەن كۇن كورىپ جۇرگەن بولار دەپ ويلايدى. ونىڭ اقشاسى بار دەگەن قاۋەسەتتى دە ەستىگەن كورىنەدى. كىر كيىم-كەشەكتى الۋعا نەمەسە ونى جۋعان سوڭ اكەپ بەرۋگە كەلگەن كەزدەرىندە كۋاگەر بۇل ۇيدەن بوتەن ادامدى ەشقاشان كورگەن ەمەس. ولاردىڭ ءۇي قىزمەتشىسىن ۇستاماعانىن انىق بىلەدى. ول بىلگەندە تەك بەسىنشى قاباتتاعى بولمەلەر عانا مەبەلدى بولسا كەرەك.
پەر مورو، تەمەكى دۇكەنىنىڭ يەسى، بەرگەن جاۋابىندا مادام ل" ەسپانەگە ءتورت جىل بويى شاعىن قوراپقا سالىنعان مۇرىنعا يىسكەيتىن جانە شەگەتىن تەمەكى ساتىپ كەلگەنىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ ءوزى وسى ارادا تۋىپ وسكەن، وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىنى. وزدەرى قازاعا ۇشىراعان وسى ۇيگە قاريا قىزىمەن مۇنان التى جىل بۇرىن كوشىپ كەلگەن ەكەن. وعان دەيىن بۇل ۇيدە جوعارعى بولمەلەرىن پاتەرگە وتكىزەتىن ءبىر زەرگەر تۇرعان. ءۇيدىڭ يەسى مادام ل" ەسپانە. بولمەنى بوتەن بىرەۋلەرگە وتكىزەتىن پاتەرشىدەن ابدەن مەزى بولعان كەمپىر، ءوزى جوعارعى قاباتقا كوشىپ كىرىپ الادى دا بوس بولمەلەرىن جالداۋدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. قارتايعاندا قايتا بالا بولسا كەرەك. وسى جىلدار ىشىندە كۋاگەر ونىڭ قىزىن بەس-التى مارتە عانا كورىپتى. ەكەۋى دە جۇرتتان وقشاۋ ءومىر سۇرەدى، ۇزىن قۇلاقتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ولاردىڭ اقشاسى بولسا كەرەك. مادام ل بال اشىپ كاسىپ قىلادى دەگەن قاۋەسەت تە شىعىپ جۇرەدى، ءبىراق وقتا-تەكتە قاراۋىلدان باسقا بۇل ۇيگە ءبىر دە بىرەۋدىڭ كىرىپ-شىققانىن استە كورگەن ەمەس، ايتسە دە سەگىز-ون مارتە دارىگەر كەلىپ كەتكەنى بار.
وزگە كورشىلەرى دە نەگىزىنەن وسىنى ايتادى. مارقۇمداردىڭ ۇيىنە الدە بىرەۋلەردىڭ كەلىپ كەتكەنىن ەشكىم ەشقاشان بايقاعان ەمەس. ءبىر جەردە ولاردىڭ دوس-جاراندارى، الدە تۋعان-تۋىسقاندارى بار ما،— ونى دا ەشكىم بىلمەيدى. كوشە بەتتەگى تەرەزەنىڭ پەردەسى سيرەك اشىلاتىن، بەسىنشى قاباتتاعى ۇلكەن بولمەدەن باسقا بولمەلەردىڭ اۋلا جاقتاعى تەرەزەلەرى تۇگەل سىرتىنان شەگەلەنىپ تاستالعان. ءۇي ءالى مىقتى، اناۋ ايتقان ەسكى ەمەس.
يزيدور ميۋزە، جاندارم، جاۋابىندا ءوزىن تاڭعى ساعات ۇشتەردىڭ شاماسىندا شاقىرىپ كەلگەنىن ايتادى. ءۇيدىڭ الدى توپىرلاعان ادام، جيىرما-وتىز كىسى ەسىكپەن الەك بولىپ جاتىر. قۇلىپتى سۇيمەنمەن ەمەس، نايزامەن سىندىرعان دا سونىڭ ءوزى. ەسىك قاۋسىرمالى، جوعارعى جاعىنان دا، تومەنگى جاعىنان دا ىلىنبەگەن ەكەن، وپ-وڭاي اشىلادى. ەسىكتى اشقاندا شىڭعىرعان اششى داۋىس ەستىلىپ جاتادى دا، ەسىك اشىلعان كەزدە ول كەنەت تىيىلا قالادى. شىڭعىرعاندا (بىرەۋ مە، ەكەۋ مە، ايىرىپ بولمايدى) جان ۇشىرادى، ونىڭ ءوزى ۇزدىك-ۇزدىك شىققان بارقىراعان داۋىس ەمەس، كادىمگى جان تۇرشىگەتىن زارلى دا اششى داۋىس. كۋاگەر جوعارىعا جۇرتتان بۇرىن كوتەرىلگەن. ەكىنشى قاباتقا جەتكەندە كەرىلدەسىپ، قاتتى ۇرسىسىپ جاتقان ەكەۋدىڭ اشۋلى داۋىسىن ەستيدى،— بىرەۋىنىڭ داۋىسى گۇجىلدەگەن، ەكىنشىسىنىڭ داۋىسى شىرىلداعان، داۋىسى ءبىرتۇرلى، ەرەكشە بولىن ەستىلدى. العاشقىسىنىڭ كەيبىر ءسوزىن ۇعىپتى. ول — فرانسۋز كورىنەدى. جوق، ايەل بولۋى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ول «قارعىس اتقىر»، «سايتان» دەگەن سوزدەردى ايقىن ەسىتەدى، شىرىلداعان داۋىسپەن سويلەگەن شەتەلدىككە ۇقسايدى. ەركەك پە، ايەل مە، ايىرىپ بولمايدى. نە ايتقانىڭ دا تۇسىنبەيسىڭ، ءبىراق، شاماسى، يسپان تىلىندە سويلەسە كەرەك. بولمە مەن ولىكتەر جونىندە كۋا، ءبىزدىڭ كەشەگى حابارلاعانىمىزعا ەشقانداي جاڭالىق قوسا العان جوق.
انري ديۋۆال، كورشى، كاسىبى — زەرگەر، ول دا ءوز جاۋابىندا ۇيگە العاشقى توپپەن بىرگە كىرگەنىن ايتادى. جالپى ميۋزەنىڭ بەرگەن جاۋابىنا تولىق قوسىلادى. جەتى قاراڭعى ءتۇن ەكەنىنە قاراماستان اعىلىپ كەلىپ جاتقان قالىڭ توبىردى ىشكە جىبەرمەۋ ءۇشىن ۇيگە كىرگەن بويدا ولار باسقىشقا بارار ەسىكتى تاس قىپ جاۋىن الادى. شىرىلداعان اششى داۋىس، كۋانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا يتالياندىقتىڭ داۋىسى بولۋعا ءتيىس. فرانسۋز ەمەستىگىنە كۇماندانبايدى. داۋىسىنا قاراپ، ارينە ەركەك دەپ كەسىپ ايتا المايدى. ايەل بولۋى دا ىقتيمال. يتاليانشا بىلمەيدى، ءسوزىن ۇعا الماپتى، ءبىراق ءسوز سىڭايىنا قاراپ، يتالياندىق بولار-اۋ دەپ جورامالدايدى. مادام ل-مەن، ونىڭ قىزىمەن تانىس. ەكەۋىمەن دە تالاي مارتە اڭگىمەلەسكەن. ولاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە داۋىسى ونداي جىڭىشكە ەمەس ەكەنىنە ەش كۇمانى جوق.
ودەنگەيمەر، رەستوران يەسى. كۋا جاۋاپ بەرۋگە ءوزى تىلەك ءبىلدىردى. فرانسۋزشا ءتىل بىلمەيدى، ءتىلماش ارقىلى جاۋاپ الىندى. امستەردامدا تۋىپ-وسكەن. ىشتەن شىڭعىرعان داۋىس شىعىپ جاتقان كەزدە ول ءۇيدىڭ جانىنان وتەدى. كوپكە دەيىن، بىرنەشە، ءتىپتى ون مينۋتتاي شىڭعىرادى. شىڭعىرعاندا داۋىسىن سوزى، تۇلا بويى جان دۇنيەڭ تۇرشىگەتىندەي ەتىپ قاتتى باقىرادى. ۇيگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كىرگەن. ءبىر عانا نارسە — شىرىلداعان داۋىستىڭ ەركەكتىڭ، ونىڭ ىشىندە فرانسۋزدىڭ داۋىسى ەكەندىگىنە كۇماندانبايتىندىعى بولماسا، الدىڭدا بەرىلگەن جاۋاپتا ايتىلعانداردىڭ ءبارىن قوستايدى. جوق، سوزدەرىن ۇعا الماعان، الدە اشۋلانعاندىقتان با، الدە ۇرەيلەنگەندىكتەن بە، اسىعىپ-اپتىعىپ بار داۋىسىمەن جىلدام-جىلدام سويلەيدى. داۋىس — قاتقىل، ءيا، جىلايمان دەۋدەن گورى قاتقىل دەۋ ورىندى بولار. جوق، ونى جىلايمان دەپ ايتا المايسىڭ. بارلىققان داۋىس ۇنەمى «قارعىس اتقىر»، «سايتان» دەي بەرەدى، ءبىر مارتە «و، قۇدايىم-اي!» دەيدى.
جيۋل مينو، بانكير، دەلورەن كوشەسىندەگى «مينو مەن بالالارى» فيرماسى. ول — مينولاردىڭ ۇلكەنى. مادام ل" ەسپانەنىڭ ازدى-كوپتى قارجىسى بار بولاتىن. سوناۋ ءبىر جىلى كوكتەمدە (سەگىز جىل بۇرىن) جەسىر ايەل ونىڭ بانكىسىنە اقشاسىن سالىپ، ەسەپ اشتى. ءجيى-جيى تام-تۇمداپ اقشا سالىپ تۇردى. چەك جازىپ بەرگەن ەمەس، ءبىراق ولەرىنەن ءۇش كۇن بۇرىن ءوزى كەلىپ ەسەبىندە جاتقان اقشادان ءتورت مىڭ فرانك جازدىرىپ الدى. اقشا التىنمەن تولەنگەن جانە ونى كەڭسە قىزمەتكەرى ۇيىنە اپارىپ بەرگەن.
ادولف لەبون، «مينو مەن بالالارى» فيرماسىنىڭ كەڭسە قىزمەتكەرى، ول ايتۋلى كۇنى ءوزىنىڭ ساعات ون ەكىلەردە مادام ل ەسپانەنى ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالعانىن، ەكى قالتاعا سالىنعان ءتورت مىڭ فرانكتى اپارىپ بەرگەنىن ايتادى. ەسىكتى مادەمۋازەل ل" ەسپانە اشادى دا ءبىر قالعانى سول، ەكىنشى قالعانى قاريانىڭ ءوزى الادى. سونان سوڭ ول قوشتاسىپ، كەتىپ قالادى. بۇل ساپار كوشەدە ەشكىمدى كورگەن ەمەس. كوشە تىنىش، قىبىر ەتكەن جان كورىنبەگەن.
ۋيليام بەرد، كيىم تىگۋشى، ول ۇيگە كەلگەن بىرگە كىرگەن كورىنەدى. اعىلشىن. ەكى جىلدان بەرى پاريجدە تۇرادى. باسپالداقپەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوتەرىلەدى. ەكەۋدىڭ كەرىلدەسىپ جاتقانىڭ ەستيدى. بارىلداعان داۋىس — فرانسۋزدىڭ داۋىسى. كەيبىر جەكە سوزدەردى تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى، ءبىراق كەرىستىڭ نە جايىندا ەكەنى جادىڭدا جوق. «قارعىس اتقىر»، «و، قۇدايىم-اي!» دەگەن سوزدەردى انىق ەستىپتى. سوزبەن بىرگە الدەنەشە ادام الىسىپ-جۇلىسىپ جاتقانداي سالدىر-گۇلدىر ەستىلەدى. شارىلداعان اششى داۋىس بارلىققان داۋىسقا قاراعاندا الدەقايدا وكتەم شىتادى. ونىڭ اعىلشىن ەمەس ەكەنىنە ەش كۇمانى جوق. نەمىس بولسا كەرەك. مۇمكىن ايەل بولۋى دا. ءبىراق ءوزى نەمىسشە بىلمەيدى.
جوعارىدا ايتىلعان كۋالەردىڭ تورتەۋى قايتا جاۋاپ العان كەزدە مادەمۋازەل ءل-دىڭ مۇردەسى جاتقان بولمەنىڭ ەسىگى ىشىنەن جابۋلى تۇرعانىن اتاپ كورسەتەدى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس، ەشقانداي ىڭىرسىعان سىبىس تا، سەلت ەتكەن سىبىر دا جوق، ەسىكتى بۇزىپ ىشكە كىرگەندە وندا بوتەن جان بولعان ەمەس. جاتىن بولمە مەن اۋىز ءۇيدىڭ كوشە بەتىنە شىتاتىن تەرەزەلەرى تۇسىرىلگەن جانە ىشتەن بەكىتىلگەن دە، اۋىز بولمەنىڭ ەسىگى جابىلسا دا كىلتتەلمەگەن. اۋىز ءۇيدىڭ دالىزگە شىعاتىن ەسىگى ىشتەن كىلتتەلىپ جابىلعان. سول بەسىنشى قاباتتاعى ءدالىزدىڭ ارتى باسىنداعى تەرەزەسى كوشەگە قاراعان اياداي شاعىن بولمەنىڭ ەسىگى دە جابىلماعان، ءسال ساڭىلاۋلى اشىق تۇر، باسقا دا كاكىر-شۇكىر ءۇيىلىپ جاتىر. زاتتار شىعارىلىپ، مۇقيات تەكسەرىلدى. ءۇيدىڭ قۋىس-قۋىسىنا دەيىن قالماي قارالدى. توبەدەگى قۋىستاردى ەسەپتەمەگەندە ءۇي بەس قابات. توبەگە شىعاتىن ەسىك بار، ءبىراق ول شەگەلەنىپ تاستالعان، شاماسى تالايدان بەرى اشىلماعان بولسا كەرەك. كۋالار كەرىلدەسكەن كەرىستى ەستىگەن كەز بەن جاتىن بولمەنىڭ ەسىگىن بۇزىپ ىشكە كىرگەنگە دەيىنگى ارالىقتاعى ۋاقىت مولشەرىن، ءارتۇرلى ايتادى: ءۇش مينۋت پەن بەس مينۋتتىڭ ارالىعىندا. ەسىكتى سىندىرۋ وڭايلىققا تۇسكەن جوق.
الفونسو گارسيو، تابىتشى. مورگ كوشەسىندە تۇراتىن كورىنەدى. تۋمىسى يسپاندىق. ۇيگە جۇرتپەن بىرگە كىرگەن. جوعارى قاباتقا شىقپاعان. جۇيكەسى جۇقا، وعان قاتتى قوبالجۋعا بولمايدى ەكەن. ەكى ادامنىڭ كەرىلدەسىپ جاتقانىڭ ەستيدى، ونىڭ ويىنشا بارلىققان داۋىس — فرانسۋزدىڭ داۋىسى. نە جونىندە كەرىسىپ جاتقانىڭ ۇعا الماپتى. اعىلشىننىڭ داۋىسى اششى ەكەن. ءوزى اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيدى، تەك ءسوز مانەرىنە قاراپ بولجاۋ جاسايدى.
البەرتو مونتاني، تىگۋلى كيىمدەر ماگازينىنىڭ يەسى. ول دا جۇرتتىڭ الدىمەن جوعارى قاباتقا شىعىپتى. داۋىستاردى دا ول دا ەسىتىپتى. فرانسۋز قىرىلداپ سويلەيدى. كەيبىر سوزدەرىن تۇسىنۋگە بولادى ەكەن. سويلەۋشى الدەنەگە رەنىش ءبىلدىرىپ جاتادى، ەكىنشىسىنىڭ ءسوزىن ۇعا الماپتى. ەكىنشىسى تۇتىعىپ، دىبىرلاپ جىلدام سويلەيدى. ورىس تىلىنە ۇقسايدى. باسقالارى جونىنەن وزىنەن بۇرىنعى كۋالاردىڭ ايتقانىنا قوسىلادى. ءوزى يتالياندىق. ورىستارمەن سويلەسىپ كورگەن ەمەس.
قايىرا جاۋاپ الىنعاندا كۋالاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءۇيدىڭ ءتورتىنشى قاباتىندا مۇرجالاردىڭ قۋىقتاي تار ەكەنىن، وعان ادام سىيمايتىنىن ايتادى. «مۇرجا تازالاۋشىلار» دەگەندە ولار مۇرجا تازالاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن دوڭگەلەك شەتىندى ايتاتىن كورىنەدى. قۋعىنشىلار جوعارىعا كوتەرىلگەنشە قاراقشىلار قاشىپ كەتە قوياتىن ۇيدە بوتەندەي باسپالداق جوق مادەمۋازەل ل" ەسپانەنىڭ مۇردەسىن مۇرجاعا نىعارلاپ تۇرىپ تىققانى سونداي، ءتىپتى ونى تورت-بەس ادام ازەر زورعا سۋىرىپ السا كەرەك.
پول ديۋما، دارىگەر، ول ءوزىن تاڭەرتەڭ اينالا الاكەۋىمدەنە باستاعان كەزدە عانا قازاعا ۇشىراعان ايەلدەردىڭ مۇردەسىن قاراپ شىعۋعا شاقىرعانىن ايتادى. ەكى ولىك تە مادەمۋازەل ل تابىلعان بولمەدەگى توسەكتەن تۇسىرىلگەن ەسكى ماتراس ۇستىندە جاتىر ەكەن. قىزدىڭ دەنەسى كوكالا قويداي، جارا-جارا. تار مۇرجاعا كۇشتەپ تىققاندىقتان دا ونىڭ سونداي بولۋى ابدەن ىقتيمال. اسىرەسە مويىنى قاتتى زاقىمدانىپتى. يەگىنىڭ استىندا بىرنەشە جارا بار جانە شاماسى ساۋساقتاردىڭ تاڭباسى بولسا كەرەك، كوكپەڭبەك بولىپ، قانتالاپ كەتىپتى. بەتى كەرەمەت كوگەرىپ، قانتالاپ، كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتكەن. ءتىلىن قاتتى شايناپ تاستاعان. ءىشىنىڭ تومەنگى جاعىندا ەداۋىر جەر قانتالاپ تۇر، شاماسى، نىعارلاپ باسقان تىزەنىڭ ورنى بولسا كەرەك. موسە ديۋمانىڭ ويىنشا مادەمۋازەل ل" ەسپانە بۋىندىرىلعان بولۋى كەرەك،— كىسى ءولتىرۋشىنىڭ جالعىز بولماۋى دا ىقتيمال. شەشەسىنىڭ دەنەسى جان شوشىرلىقتاي پارشە-پارشەسى شىعارىلعان. قول-اياعى سىنعان، ءتىپتى جىلىنشەكتەرىنىڭ كۇل-تالقانى شىققان. سول جاق قابىرعاسى سياقتى سول جاق اياعىنىڭ ورعان جىلىگى دە مىلجا-مىلجا بولىپتى. بۇكىل دەنەسى جۇلىم-جۇلىم، ساۋ تامتىق قالماعان، قانتالاپ، كوگەرىپ كەتكەن. نەمەن سوققىلاعانىن اشىپ ايتۋ قيىن. اۋىر شوقپار ما، الدە تەمىر سويىل ما، ايتپەسە كرەسلونىڭ اياعى ما — نە دە بولسا، قولىندا زىلدەي ءبىر قۇرالى بار قارۋلى ادام عانا وسىنداي زاقىم جاساي الۋى مۇمكىن. ايەلدىڭ بۇعان شاماسى كەلمەگەن بولار ەدى. دارىگەر كەلىپ كورگەن كەزدە ولگەن كەمپىردىڭ باسى دەنەسىنەن بولەك جاتقان، ادام كورەر ۇسقىنى جوق بولاتىن. تاماعى وتكىر زاتپەن، الدە ۇستارامەن باۋىزدالعان.
الەكساندر ەتەنن، حيرۋرگ، ولىكتى كۋالاندىرۋ ءۇشىن موسە ديۋمامەن بىرگە شاقىرىلعان. موسە ديۋمانىڭ ايتقان دالەلدەر مەن قورىتىندىلارىنا تولىق قوسىلادى.
باسقا دا ادامداردان جاۋاپ الىنسا دا وزگە پالەندەي جاڭالىق انىقتالعان جوق. قاي جاعىنان قاراعاندا دا ءدال مۇنداي بۇلدىر، مۇنداي جۇمباق جاعدايدا جاسالعان كىسى ءولىمى بۇرىن-سوڭدى پاريجدە، ءسىرا، بولعان ەمەس. شىنىندا دا مۇنىڭ ءوزى قاستاندىق پا؟ پوليسيا قاتتى ابىرجۋلى. جۇمباقتى شەشۋگە مەگزەيتىن ينەنىڭ جاسۋىنداي دا نىشان جوق.
كەشكى گازەتتە سەن-روك كۆارتالىندا بۇرىنعىشا دۇربەلەڭ ءالى باسىلعان جوق دەگەن حابار جاريالاندى، ءبىراق ۇيگە جۇرگىزىلگەن قايتا تىنتۋدەن دە، كۋالەردەن الىنعان جاۋاپتاردان دا ەشتەڭە شىقپادى. ءباز-باياعى بەلگىلى فاكتىلەردەن بوتەن، كىناسىن موينىنا قيىپ سالاتىن جاڭا ايعاق بولماسا دا ادولىر لەبوننىڭ تۇتقىنعا الىنىپ، تۇرمەگە جابىلعاندىعى جونىندە قوسىمشا حابارلاندى.
مەن ديۋپەننىڭ تەرگەۋ بارىسىنا ايرىقشا دەن قويعانىن اڭعاردىم، ءبىراق ول مۇنىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرگىسى كەلمەدى. تەك لەبوننىڭ تۇتقىنعا الىنعاندىعى جونىندە حابار تاراعان كەزدە عانا ول وسى كىسى ءولىمى تۋرالى مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىسى كەلدى.
بۇكىل پاريج تۇرعىندارى سياقتى مەن دە ونى شيەلەنگەن شەشىلمەس جۇمباق دەپ بىلەتىنىمدى ايتتىم. ويتكەنى كىسى ءولتىرۋشىنىڭ ءىزىن تابۋ استە مۇمكىن ەمەس دەپ ءبىلدىم.
— ءسىز مىنا تەرگەۋ ەمەس، تەرگەۋدى كەلەكە ەتۋگە قاراماي-اق قويىڭىز،— دەپ قارسىلاستى ديۋپەن.— ءپاريجدىڭ پوليسياسى ايلاسىمەن عانا الادى، ونىڭ اتىشۋلى تاپقىرلىعى — انشەيىن بوس ءسوز. ەگەر العاشقى بەتتە كەزدەسكەن بىردەڭەگە باس سالىپ جارماسا كەتۋدى سىندارلى جۇيە دەپ سانامايتىن بولساق، ونىڭ ارەكەتىندە كوكەيگە قونىمدى ەش جۇيە جوق. ولار وزدەرىنىڭ بەلگىلەنگەن شارالارى جونىندە جارياعا جار سالسا دا، ءبىراق سول شارالارى كوبىنە كوزدەلگەن نىساناسىنا تيمەي جاتادى، سوندىقتان دا مۋزىكانى تاۋىرلەۋ ەستۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ حالاتىن الىپ بەرۋگە ءامىر ەتكەن جۋردەندى ەرىكسىز ەسكە الاسىڭ. ەگەر الدەقالاي بىردەڭە تىندىراتىن بولسا، ونىڭ وزىندە دە ولار تىنباي تىربانىپ، ابدەن ازاپتانعاندىقتان عانا ىستەي الادى. بۇل قاسيەت تاپشى بولعان جاعدايدا ەتكەن ەڭبەكتەرى زايا كەتەدى. ماسەلەن، جۇيەلى ويلاۋدان جۇرداي بولعانمەن الگى ۆيدوكتىڭ الدەقالاي مۇرنىنىڭ ءشۇيى مەن العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسارلىعى بار-دى؛ ايتسە دە ول كوبىنە ءوزىنىڭ تەرگەۋ كەزىندەگى كوزسىز قىزبالىعىنان تاياق جەيتىن. ول كوزىنە كورىنگەنگە باس سالاتىن دا، سودان ايرىلمايتىن، ءسويتىپ ونىڭ ار جاعىنداعىنى مۇلدەم كورمەيتىن. اناۋ-مىناۋ ۇساق-تۇيەك بىردەڭەلەردى ايىرا بىلگەنىمەن تۇتاس العاندا وقيعانى تۇگەل قامتي المايتىن. تەرەڭ ويلايمىن دەپ اعاتتىق جىبەرىپ الۋى دا قيىن ەمەس قوي. شىندىق ءاماندا شىڭىراۋ قۇدىق تۇبىندە بولا بەرمەيدى. كوكەيتەستى ماسەلەلەردە، مەنىڭشە ونىڭ ءوزى كوبىنە كوز الدىندا جاتاتىن سياقتى. ءبىز ونى قۇزدىڭ تابانىنان ىزدەپ الەك بوپ جۇرسەك، ول تاۋدىڭ شىرقاۋ شىڭىنان تابىلادى. مۇنداي قاتەلىكتەردىڭ سىرى مەن سەبەبىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن اسپان الەمىندەگى دەنەلەردى باقىلاپ كورۋگە بولادى. الدەقالاي جۇلدىزعا كوز قيىعىن سالىڭىزشى (كوزدىڭ جانارىنا قاراعاندا، ول جارىققا ونشا شاعىلىسا بەرمەيدى)، ونى ادەتتەگىدەن الدەقايدا اپ-ايقىن كورەسىز دە، وعان تۋرا قاراۋ ءۇشىن موينىڭىزدى بۇرعان كەزدە ونىڭ جارىعى بىرتە-بىرتە كومەسكى تارتاتىنىن ابدەن اڭعاراسىز. بۇل جاعدايدا جانارىڭىز جارىققا شاعىلىسقانىمەن العاشقى ساتتە ونىڭ جارىق ساۋلەسىن الدەقايدا ارتىق سەزىنەتىن بولاسىز. شەكتەن تىس تەرەڭدىك تەك ويدى شاتا وتىرىپ، بۇلىڭعىرلاندىرا تۇسەدى. كوز الماي تىم ۇزاق، تەلمىرە قاراۋ اسپانداعى شولپاندى دا اعىزىپ ءتۇسىرۋى ىقتيمال.
ال مىنا ولتىرىلگەندەرگە كەلەتىن بولساق، ودان دا وزىمىزشە ىزدەۋ سالايىق، پىكىرىمىزدى سودان كەيىن بارىن ايتارمىن. مۇنداي تەرگەۋ جۇمىسى بىزگە ەرمەك بولادى («ەرمەك بولادى» دەگەن ءسوز دۇرىس ەمەس دەگەن وي كەلە قالدى دا، ءبىراق مەن ۇندەمەي قويا سالدىم)، ونىڭ ۇستىنە لەبوننىڭ دا ءبىر كەزدە ماعان جاقسىلىق جاساعانى بار ەدى، ول ءۇشىن مەن وعان ءالى قارىزدارمىن. ءجۇرىڭىز، بارىپ ءبارىن دە ءوز كوزىمىزبەن كورەيىك. پوليسيا پرەفەكتىسى گ.— مەنىڭ بايىرعى تانىسىم — بىزگە رۇقسات ەتەتىن بولار.
رۇقسات الىندى، ءبىز سول بەتتە كىدىرمەي مورگ كوشەسىنە تارتتىق. ول ريشەلە كوشەسىن سەن-روك كوشەسىمەن جالعاستىراتىن كوزگە قوراشتاۋ كورىنەتىن، ۋ-شۋى جوق تىنىش كوشەلەردىڭ ءبىرى بولاتىن. ءبىز بولساق قالانىڭ ەكىنشى جاق شەتىندە تۇراتىنبىز، ول جەرگە ساعات ءۇشتىڭ كەزىندە ازەر جەتتىك. ءۇي بىردەن كوزگە تۇسە كەتتى. ويتكەنى كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى تروتۋارعا جينالعان ءبىراز ادام جابىق تەرەزەلەرگە ءالى اڭتارىلىپ قاراپ تۇر ەكەن. بۇل جان قابىرعاسىنا جاپسىرا سالىنعان كۇزەت ۇيشىگى بار ءپاريجدىڭ كادىمگى قاقپالى وڭاشا ۇيلەرىنىڭ ءبىرى. ۇيگە كىرمەي، ءبىز كوشەنى بويلاپ ءارى ءوتىپ كەتتىك تە، تار كوشەگە بۇرىلىپ، اينالىپ ءۇيدىڭ سىرت جاعىنان كەلىپ شىقتىق. ديۋپەن ۋسادبا، مەن كورشى قۇرىلىستاردى مۇقيات تەكسەردى، مەن بولسام ولاردان كوز توقتاتار ەشتەڭە بايقاي الماي، ونىڭ بۇنىسىنا قايران قالدىم.
اينالىپ ەسىككە كەلدىك تە، قوڭىراۋدى قاقتىق. ءبىزدىڭ سەنىم كۋالىكتەرىمىز اسەر ەتتى بىلەم، پوليسەيلەر ءبىزدى دەرەۋ ىشكە كىرگىزدى. ەكەۋمىز باسپالداقپەن مادەمۋازەل ل" ەسپانە تابىلعان، ەكى ولىك سول كۇيى ءالى جاتقان ىشكى بولمەگە كەلدىك. مۇندا، ءبارى ءباز قالپىندا، سول استان-كەستەڭى شىققان كۇيى جاتىر ەكەن. مەن بولسام «سوت گازەتى» جازعان وقيعانى عانا كوردىم، باسقا ەشتەڭەنى كورگەنىم جوق. الايدا ديۋپەن ءبارىن، ءتىپتى ولىكتەردى دە مۇقيات قاراپ شىقتى. ءبىز باسقا بولمەلەردى ارالاپ بولىپ، اۋلاعا شىقتىق، بۇل كەزدە پوليسيا قىر سوڭىمىزدان قالماي قويدى. مۇنىڭ ءبارى كەشكە دەيىن سوزىلدى، ءسويتىپ، اقىرى قوشتاستىق-اۋ. جول-جونەكەي مەنىڭ سەرىگىم تاڭەرتەڭ شىعاتىن گازەت رەداكسيالارىنىڭ بىرىنە سوقتى.
دوسىمنىڭ ءتۇرلى-تۇرلى وعاش مىنەزدەرى بار ەكەنى، ولاردى ءوزىمنىڭ قولداپ وتىرعانىمدى — اۋزىما باسقا اعىلشىن ءسوزى تۇسپەي قالدى — باسىندا ايتقان بولاتىنمىن. ءدال ءقازىر ونىڭ بۇل كىسى ءولىمى جونىندە اڭگىمەلەسۋگە قۇلقى جوق ەدى، بۇل تۋرالى ول تەك ەرتەڭىنە تۇستە بارىپ ءسوز باستادى. وراعىتىپ جاتپاي كەنەت ول: وسى ايۋاندىقپەن جاسالعان قاتىگەزدىكتەن ودان دا قاتالدىقتى بايقاعان جوقسىز با دەپ سۇراعاندا مەن قاتتى رەنجىپ قالدىم.
«وعاش» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە مەنىڭ دەنەم تۇرشىگىپ كەتتى.
— گازەتتەن ءوزىمىز وقىعانداردان باسقاداي ەشتەڭە بايقاعانىم جوق،— دەدىم مەن.
— گازەتتىڭ جازعان حابارىندا ەڭ باستىسى — بۇل وقيعانىڭ اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزىپ بولماس جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىق ەكەنىن سەزىنۋ جاعى جەتپەي جاتىر ما دەپ قورقامىن،— دەدى ديۋپەن،— جارايدى سول قۇرعىر، ءبىر پاراق قاعاز بەن ونىڭ بوس مىلجىڭى بار بولسىن!.. مەنىڭ ويىمشا، قايتا جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابۋعا كومەكتەسەتىن جاعدايعا قاراپ، ونى شەشىلمەس ءتۇيىن دەپ جاريالاعان سياقتى. مەن بۇل ارادا كوزگە بىردەن شالىناتىن مىنا جان تۇرشىگەرلىك جاعدايدى ايتىپ وتىرمىن. پوليسەيلەر ءبىر قاراعاندا قىلمىس جاساۋعا يتەرمەلەيتىن ەشقانداي سەبەپتىڭ جوقتىعى كىسى ولىمىنەن گورى ونىڭ ايۋاندىق، قاتىگەزدىگى قايران قالدىرادى. سونىمەن قاتار ولار بىر-بىرىمەن مۇلدەم قابىسپايتىن مىنا قيىنشىلىقتى دا ءتىپتى تۇسىنبەيدى. كۋاگەرلەر كەرىلدەسىپ جاتقان داۋىستى ەستيدى، ايتسە دە جوعارىعا كوتەرىلگەن كەزدە ءولىپ جاتقان مادەمۋازەل ل" ەسپانەدەن باسقا ەشكىمدى كورە المايدى. الايدا قانىشەردىڭ قاشىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس — شىعاتىن باسقا ەسىك جوق، قاشسا ول قالاي دا باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۋالار كوزىنە تۇسۋگە ءتيىس. جاتىن بولمەنىڭ ءىشى استان-كەستەڭ — الدەكىم ولىكتى ءتىپتى اياعىن اسپانعا قاراتىپ پەشتىڭ مۇرجاسىنا تىعىپ جىبەرگەن؛ كەمپىردىڭ قيالعا سىيمايتىنداي بولىپ ازاپتالىپ ءولتىرىلۋى — جوعارىدا ايتىلعاندار، مەن بۇل ارادا ءتىزىپ جاتقىم كەلمەي وتىرعان باسقا كوپتەگەن جايتتەرمەن قوسىلىپ، وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اكىمدەرىمىزدىڭ جاڭساق جولعا تۇسۋىنە، ولاردىڭ اتىشۋلى تاپقىرلىعىن جوققا شىعارۋعا تولىق جەتىپ جاتسا كەرەك. ادەتتەن تىس ءجايتتى انىقتالماس جايتپەن شاتاستىرىپ، ولار تالايلار تاپ بولعان ايداي انىق قاتەگە ۇشىراپ وتىر. ال ادىلىنە كەلسەك، قاراپايىم مەن ادەتتەگىدەن اۋىتقۋ عانا شىندىقتى ىزدەۋدە اقىلعا جول اشادى. ءسىز بەن ءبىز قولعا الىپ وتىرعان تەرگەۋ ىسىندە «نە بولدى؟» دەپ سۇراماي، «بۇرىن-سوڭدى استە بولماعان نە بولدى؟» دەپ سۇراۋ كەرەك. شىنىندا دا بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن وپ-وڭاي تابۋىم — ەگەر قالاساڭىز تاپتىم دەۋىمە دە بولادى — بۇل جولدا پوليسيا تاپ بولاتىن قيىندىقتارعا تەپە-تەڭ ەمەس پە وسى؟
مەن اڭىرىپ، ديۋپەننىڭ اۋزىنا قاراپ قالدىم.
— مەن،— دەدى ديۋپەن ەسىك جاققا ءبىر قاراپ قويىپ ءسوزىن ساباقتادى،— ءقازىر بۇل ايۋاندىققا تىكەلەي قاتىستى بولماسا دا، وسى وقيعاعا الدەقالاي سەبەپكەر بولعان ءبىر كىسىنى كۇتىپ وتىرمىن. جاسالعان قىلمىستىڭ جان شوشىرلىق سۇمدىعىنا، ارينە، ول كىنالى بولا قويماس. ايتسە دە مەنىڭ بولجاۋىم دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن، ويتكەنى جۇمباقتىڭ شەشۋىن مەن سوعان بايلانىستى دەپ ويلايمىن. كوپ ۇزاماي سول ادامنىڭ وسىندا، بىزدىكىنە كەلۋى كەرەك دەپ بىلەم. ارينە، ونىڭ مۇندا كەلمەۋىنە دە بولادى، ءبىراق قالاي بولعاندا دا كەلەتىن شىعار دەيمىن. وندا وسى جەردە ونى ۇستاۋ قاجەت. تاپانشالار مىناۋ. ەگەر قاجەت بولا قالسا، ءبىز ەكەۋمىز دە قولدانا بىلەتىن شىعارمىز.
مەن ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەي، نە ىستەپ جاتقانىمدى ۇقپاي ۇسىنعان تاپانشانى قولىما الدىم، ال ديۋپەن بولسا، ىشىندەگىسىن تۇگەل اقتارعىسى كەلگەندەي اۋزىن جاپپاي سويلەپ وتىر. مەن ونىڭ كەيدە ءپاني جالعاننان بەزىپ كەتەتىنىن ايتقان ەدىم عوي. ول ماعان قاراپ، دەمەك اسىقپاي، اقىرىن سويلەپ وتىر، ءبىراق ءسوز سارىنىڭا قۇلاق تۇرسەم، الىستاعى بىرەۋگە ايتىپ جاتقان ءتارىزدى. ونىڭ سەزىمنەن جۇرداي مەلشيگەن جانارى الدىنداعى قابىرعاعا قادالا قالىپتى.
— كۋالار باسپالداقتا ەستىگەن كەرىلدەسكەن داۋىستاردىڭ ەكى ايەلدىڭ داۋىسى ەمەس ەكەندىگى جاۋاپتان انىقتالدى،— دەپ ءسوزىن ساباقتادى ديۋپەن.— دەمەك، مادام ل" ەسپانە ءوز قىزىن ءوزى ءولتىرىپ، سودان كەيىن بارىپ ءوزىن ءولتىردى دەگەن بولجاۋ جوققا شىعارىلادى. مەن مۇنى ايتقاندا ءوزىمنىڭ قالايشا ويلاعانىمدى اڭعارتقىم كەلەدى. ارينە، قىزىنىڭ مۇردەسىن مۇرجاعا، كەيىن تابىلعان جەرگە دەيىن نىعارلاپ تىعۋعا مادام ل" ەسپانەنىڭ ءالى جەتپەگەن دە بولار ەدى، ال ءوزىنىڭ سونشالىقتى ازاپتالۋى، ونىڭ ءوزىن ءوزى ءولتىرۋى جونىندەگى پىكىردىڭ تەرىستىگىن دالەلدەيدى. وسىدان كەلىپ، بۇلاردى ءولتىرۋشى باسقا بىرەۋلەر، كەرىلدەسكەن داۋىستار، شاماسى سولاردىڭ داۋىسى بولۋعا ءتيىس. ال ەندى سول ەكى داۋىسقا بايلانىستى جاۋاپتىڭ ءبارىن ەمەس، تەك ولاردىڭ بەلگىلى ەرەكشەلىكتەرىن عانا تالداپ كورەيىك. كاني ايتىڭىزشى، ءسىزدى ەشتەڭە تاڭ قالدىرعان جوق پا؟
— كەيبىرەۋلەر ايتقانداي، شىرىلداعان نەمەسە اششى داۋىس جونىندە پىكىر ءارتۇرلى بولعانىمەن،— دەدىم مەن،— كۋالاردىڭ ءبارى قارلىققان داۋىستىڭ فرانسۋزدىڭ داۋىسى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيدى.
— ءسىز ولاردىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى جونىنەن ەمەس،— قارسى داۋ ايتتى ديۋپەن،— جالپى جاۋاپ جونىندە ايتىپ وتىرسىز. سولارعا ءتان ەرەكشە سيپاتتاردى ءسىز بايقاماپسىز. سولاردى بايقاۋ كەرەك ەدى! قارلىققان داۋىس جونىندە كۋالاردىڭ ءبارى ءبىر پىكىردە، ونى ءسىز دۇرىس ايتىپ وتىرسىز؛ بۇل جونىندە ءبارى ءبىراۋىزدى. شىرىلداق داۋىسقا كەلەتىن بولساق، بۇل ارادان تاڭ قالارلىق نارسە پىكىردىڭ الا-قۇلالىعى ەمەس، قايتا — يتالياندىق تا، اعىلشىن دا، يسپاندىق تا، گوللاندىق پەن فرانسۋز دا — ءبارى دە ونى شەتەلدىك ادامنىڭ داۋىسى دەپ سيپاتتايتىنىڭدا بولىپ وتىر. شىرىلداق داۋىستىڭ ءسوز ساپتاۋىنان سولاردىڭ ەشقايسىسى دا ءوز وتانداستارىنىڭ ءۇنىن تانىماعان. ونىڭ بەر جاعىندا سولاردىڭ ءبارى دە وزدەرى بىلەتىن ءتىلدى ەمەس، قايتا وزدەرى بىلمەيتىن ءتىلدى نۇسقايدى. فرانسۋزعا ءسوز ساپتاۋى يسپاندىققا ۇقسايدى: «نە ايتقانىن ءتۇسىنىپ بولمايدى، ايتسە دە يسپان ءتىلى بولار»: گوللاندىققا ول فرانسۋزشا سياقتى؛ ايتسە دە پروتوكولدا «كۋا فرانسۋز ءتىلىن بىلمەيدى، ءتىلماش ارقىلى جاۋاپ الىندى» دەپ جازىلعان. اعىلشىنعا ونىڭ ءوزى نەمىسشە سياقتى بولىپ ەستىلەدى، ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت — ول «نەمىسشە بىلمەيدى». ونىڭ اعىلشىن ەكەنىنە يسپاندىقتىڭ ەش كۇمانى جوق، ايتسە دە ول «اعىلشىنشا ءبىر ءسوز بىلمەيدى»، تەك ۇندەستىگىنە قاراپ قانا ايتادى — ويتكەنى اعىلشىن ءتىلى وعان بوگدە ءتىل عوي». يتالياندىققا ورىسشا سويلەگەن سياقتى بولىپ ەستىلەدى — ءادىلىن ايتساق، «ومىرىندە ورىسشا سويلەسىپ كورگەن ەمەس». ول — ول ما، بىرىنشىدەي ەمەس، ەكىنشى فرانسۋز «سويلەسكەندەردىڭ يتالياندىق ەكەنىنە ءشۇباسىز سەنەدى». بۇل ءتىلدى بىلمەسە دە، يسپاندىق سياقتى ول دا سويلەۋ سارىنىنا، مانەرىنە» سۇيەنىپ ايتادى. مۇنداي پىكىر تۋعىزعان سوزدەر، ەۆروپالىق بەس ءىرى ەل وكىلدەرىنىڭ بىردە-بىرى وزدەرىنە تانىس، ءوز انا تىلدەرىنە ۇقساس ەشتەڭە دە تاپپاعان سوزدەر، شىنىندا دا قۇلاققا تىم توسىن ەستىلگەن بولار! ءسىزدىڭ ول سويلەسكەندەر ازيالىق نەمەسە افريكالىق بولۋى ىقتيمال عوي دەپ ايتۋىڭىزعا بولادى. راس، ازيا نەمەسە افريكا تۇرعىندارى پاريجدە كوپ كەزدەسە بەرمەيدى، الايدا، سولاي بولۋىنىڭ ءوزىن جوققا شىعارىپ جاتپاي-اق مەن ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى ءۇش جاعدايعا اۋدارعىم كەلەدى. كۋالارىڭ بىرەۋىنە بەلگىسىزدىڭ داۋىسى «شىرىلداق ەمەس، قايتا شىڭعىرعان اششى داۋىس» سياقتى بولىن كورىنەدى. قالعان ەكەۋى ونىڭ اسىعىپ-اپتىعىپ، ىركىس-تىركىس سويلەگەنىن سيپاتتايدى. سولاردىڭ ەشقايسىسى دا انىق ايتىلعان ءبىر ءسوزدى، نەمەسە دىبىستى ەستي المايدى.
— مەنىڭ ايتقان دالەلدەرىمنىڭ سىزگە قانداي اسەر ەتەتىنىن مەن بىلمەيمىن،— دەپ ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى ديۋپەن.— ايتسە دە ءبىزدىڭ تەرگەۋىمىزدىڭ بارىسىن بەلگىلەيتىن تابيعي زاڭدى تۇجىرىمدار مەن بولجاۋلار جاۋاپتاردىڭ قارلىققان جانە شىڭعىرعان اششى داۋىس جونىندەگى بولىگىنە نەگىزدەلەتىنى داۋسىز. «زاڭدى تۇجىرىمدار» دەپ مەن ءسال اعاتتاۋ ايتتىم. مەنىڭ بۇل ارادا ولار بىردەن-بىر ورىندى تۇجىرىمدار ەدى، جانە ولار بىردەن-بىر دۇرىس ناتيجە بولىپ تابىلاتىن مەنىڭ بولجاۋىما اكەپ سوقتىراتىنىن ايتقىم كەلگەن بولاتىن. ونىڭ قانداي بولجاۋ ەكەنىن، ازىرگە ايتپاي قويا تۇرايىن. ءبىراق ەسىڭىزدە بولسىن، وعان مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق جانە دە ونىڭ ءوزى كەمپىردىڭ جاتىن بولمەسىندە مەنىڭ جۇرگىزگەن تەرگەۋ جۇمىسىما بەلگىلى ءبىر باعىت-باعدار، الدەبىر نىسانا سىلتەگەندەي بولدى.
ەندى ويشا سول بولمەگە قايتا ورالىپ كورەيىك. ءبىز ودان ەڭ الدىمەن نەنى ىزدەيمىز؟ ارينە، قانىشەرلەر قاشىپ شىققان ەسىكتى ىزدەيمىز ءسىز بەن ءبىز، ارينە سيقىردىڭ قۇدىرەتىنە سەنبەيمىز. شىنىندا دا مادام جانە مادەمۋازەل ل' ەسپانەنى جايراتىپ كەتكەن قايداعى ءبىر جىن-پەرى ەمەس! قىلمىسكەرلەر — ماتەريالدىق دۇنيەدە تىرشىلىك ەتەتىنى باياعىدان بەلگىلى، ەندەشە ولار سونىڭ زاڭدارىنا سايكەس قاشتى. ايتسە دە قالاي قاشىپ كەتتى؟ ابىروي بولعاندا بۇل ارادا باس قاتىرار ەشتەڭە دە جوق، قاتەلەسپەسەك، اقىل-وي قالاي دا تۋرا دا ءدال جاۋاپتى تاۋىپ بەرەدى. ەندەشە ەڭ الدىمەن بىرتىندەپ ەسىكتەردى تەكسەرۋدى قولعا الايىق. جۇرت جاپىرلاپ باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا كىسى ءولتىرۋشىنىڭ كەمپىردىڭ جاتاتىن بولمەسىندە ايتپەسە ەكى بولمەنىڭ ارالىعىنداعى اۋىز ۇيدە بولعانى ايدان انىق،— ەندەشە شىعاتىن ەسىكتى دە سول تۇستان ىزدەۋ كەرەك. پوليسەيلەر ەدەندى، قابىرعا مەن ءۇيدىڭ توبەسىن مۇقيات تەكسەرگەن. بىردە-بىر جاسىرىن ەسىكتىڭ ولاردىڭ نازارىنان تىس قالۋى مۇمكىن ەمەس. ايتسە دە ونى مىسە تۇتپاي مەن ءوزىم دە ءبارىن قايتا تەكسەرىپ شىقتىم. بولمەدەن دالىزگە شىعاتىن ەكى ەسىك تە ىشىنەن مىقتاپ تۇرىپ جابىلىپتى. مۇرجانى قاراپ كورەيىك. ونىڭ تومەنگى، پەشپەن قوسىلاتىن تۇستاعى سەگىز — ون فۋتتاي جەرى ەداۋىر كەندەۋ دە، ال ودان جوعارى جاعى قۋىقتاي بولعاندا دا باسقا تۇرماق ىشىنە سەمىز مىسىق تا سىيمايدى. دەمەك بۇل تۇستان قاشىپ شىعۋ استە مۇمكىن ەمەس. ەندى تەرەزە عانا قالادى. بولمەنىڭ كوشە بەتتەگى تەرەزەسىن ەسەپكە الۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى ودان شىقسا قاشقىنداردى سىرتتا تۇرعان جۇرت كورگەن بولار ەدى. ەندەشە، قانىشەرلەر تەك جاتىن بولمەنىڭ تەرەزەسىنەن شىعىپ قاشۋعا ءتيىس. مۇنداي لوگيكالىق تۇجىرىمعا كەلگەن سوڭ ءبىز، اقىل-ەسى دۇرىس ادامدار بولعاندىقتان دا، ودان قاشىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن پىكىرگە سۇيەنىپ، ول بولجاۋدان قالاي دا باس تارتپاۋىمىز كەرەك. قايتا، ءبىز بۇل اراداعى «مۇمكىن ەمەس» شىندىققا سىيىسپايتىن، جالعان، الدامشى ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىساتىن بولامىز.
جاتىن بولمەدە تەرەزە ەكەۋ. بىرەۋىنە ەشتەڭە تۇتىلماعان، ءون-بويى تولىق كورىنەدى. ەكىنشىسىنىڭ تومەنگى جاعىن اباجاداي توسەكتىڭ قاڭكيعان باسى قالقالاپ تۇر. ءبىرىنشى تەرەزە ىشتەن جابىلعان. ونى كوتەرەمىن دەپ قانشاما ابىگەرلەنگەنمەن ودان ەشتەڭە شىقپادى. تەرەزەنىڭ سول جاقتاعى جاقتاۋىنا ۇڭعىل جاساعان دا، سول ۇڭعىلعا باسا وتىرعىزىلعان جۋان شەگە كورىنەدى. ەكىنشى تەرەزەنى قاراعان كەزدە ونىڭ جاقتاۋىندا دا سونداي شەگە بار بولىپ شىقتى. بۇل تەرەزە دە اشىلماي قويدى. وسى جاعدايلارعا قاراپ، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى بۇل جاقتان قاشىپ شىعا المايدى دەگەن قورىتىندى جاسايدى. سولاي دەپ ۇيعارعان سوڭ پوليسەيلەر الگى شەگەلەردى سۋىرىپ الىپ، تەرەزەلەردى اشىپ كەتۋدى قاجەت دەپ تاپپادى.
مەن بولسام، بولمەنى ءاتۇستى قاراپ قانا قويعانىم جوق، ال ونىڭ سەبەبىن الدىندا ايتتىم. ويتكەنى، بۇل اراداعى «مۇمكىن ەمەس» شىندىقپەن سىيىسپايتىنىن، جالعان، الدامشى ەكەنىن دالەلدەۋ قاجەت بولاتىن.
مەن بۇعان كەرىسىنشە ويلاي باستادىم. كىسى ولتىرۋشىلەر ءسوزسىز وسى تەرەزەلەردىڭ بىرەۋى ارقىلى شىعىپ كەتتى. ءبىراق وندا تەرەزەنى ىشىنەن ولار قايتا جابا الماس ەدى، ويتكەنى تەرەزە ىشىنەن مۇقيات جابىلعان بولىپ شىقتى. مۇنىڭ ءوزى پوليسەيلەردىڭ باسقاشا ويلاۋىنا، ىزدەۋدى باسقاشا جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. راس تەرەزە جابىق بولاتىن. ەندەشە، ولاردىڭ اۆتوماتتى تۇردە جابىلاتىن بولعانى. مۇنداي جاۋاپ وزىنەن ءوزى كوكەيگە ورالادى. مەن توسەك تۇسىنان ارىرەكتە تۇرعان تەرەزەگە باردىم دا ازەر دەگەندە ۇڭعىلداعى شەگەنى سۋىرىپ الىپ، جاقتاۋدى كوتەرىپ كوردىم. ءوزىم ويلاعانداي ول ورنىنان قوزعالمادى. سول كەزدە بارىپ، مۇنىڭ ءبىر جەرىندە جاي كوزدەن تىس سەرىپپە بولۋعا ءتيىس دەگەن ماعان وي كەلدى. شەگەنىڭ جۇمباق سىرىن بىلمەسەم دە، بۇل وي مەنىڭ باستاپقى بولجاۋىمنىڭ دۇرىستىعى جونىندە كوڭىلىمە كۇدىك ۇيالاتقان جوق، مۇقيات قاراعاندا بارىپ مەن جاسىرىن سەرىپپەنى شىنىمەن تاۋىپ الدىم. مەن ونى باسىپ كوردىم، وسى تاپقان جاڭالىعىمدى قاناعات تۇتىپ تەرەزە جاقتاۋىن كوتەرىپ اشپادىم.
مەن شەگەنى قايتا ۇڭعىعا تىقتىم دا ونى مۇقيات تەكسەرە باستادىم. تەرەزەدەن شىققان ادامنىڭ جاقتاۋ كوسىگىن سىرتتان جابۋىنا ابدەن بولادى،— ىلگەشەك وزىنەن ءوزى سىرت ەتىپ ورنىنا تۇسەدى،— ال شەگە وزدىگىنەن بارىن ورنىنا تۇسپەيدى عوي. وسىدان بارىن مەن زەرتتەۋ شەڭبەرىن بۇرىنعىدان دا تارىلتا تۇسەتىن تۇجىرىم جاسادىم. قانىشەرلەر ەكىنشى تەرەزەدەن قاشىن شىققان بولۋعا ءتيىس. الايدا، ەگەر ءبىز ويلاعانداي ىلگەشەك ەكى تەرەزەدە بىردەي بولسا، وندا ايىرماشىلىق تەك شەگەدە، ەڭ ءارىسى ولاردىڭ ۇڭعىعا قالاي وتكىزىلەتىنىندە بولۋعا ءتيىس. ماتراستىڭ ۇستىنە شىعىپ، توسەكتىڭ باس جاعىنان ەڭكەيىپ تۇرىپ، ەكىنشى تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنان مۇقيات تەكسەردىم؛ ودان كەيىن شەندەس تەرەزەدەگىدەن اينىمايتىن سەرىپپەنى تاۋىپ الىپ، ونى قولىممەن باسىپ كوردىم. سونان سوڭ شەگەنى اينالدىرىپ قارادىم. قاتار تەرەزەدەگى سياقتى ول دا توقپاقتاي جۋان ەكەن، ءتىپتى قالقانىڭا دەيىن ۇڭعىعا بويلاپ كىرىپ كەتىپتى.
ءسىز، ارينە، مۇنى كورگەندە مەنى ابىرجىپ قالدى دەپ ويلايتىن بولارسىز. وندا ءسىزدىڭ فاكتىدەن باستاپ ونىڭ سەبەبىن اشاتىن وبەكتيۆتى تۇردە ويلاۋ ءادىسىن ءجوندى بىلمەيتىن بولعانىڭىز. سپورتشىلاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، مەن دوپتى ءمۇلت جىبەرمەي ءدال سوقتىم. مەن دۇرىس ىزگە ءتۇستىم. مەنىڭ ويىمنىڭ جەلىسىندە شالىس باسىپ شاتاسقان جەرى بولعان ەمەس، ونى اقىر اياعىنا دەيىن ءسۇزىپ ساراپتاپ شىقتىم — ونىڭ سوڭعى نۇكتەسى شەگە بولدى. مەن ونىڭ قاناتتاس تەرەزەدەگى «تۋىسىنان» اينىمايتىنىن الگىندە ايتقان بولاتىنمىن. ءبىراق ونىڭ ءدال سول سوڭعى نۇكتەگە باستاپ باراتىن سىلەم ەكەنى جونىندەگى مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ كامىل سەنىمىنە قاراعاندا، (قانشاما ول ءۋاجدى بولا تۇرسا دا) ول تۇجىرىم تۇككە تۇرمايتىن ەدى. «دەمەك شەگەدە ءبىر كىنارات بار»،— دەپ ويلادىم. شىنىندا دا قولىم ءتيىپ كەتىپ ەدى، شەگەنىڭ باسى جۇلىنىپ شىعا كەلدى. سىنىق شەگەنىڭ ۇزىن تۇرقى ءباز-باياعى ۇڭعىلىندا قالىپ قويدى. سىنعانىڭا تالاي زامان بولسا كەرەك، ءتىپتى سىنىعىن توت باسىپ قالىپتى. مەن سونىمەن قاتار قاققان بالعانىڭ شەگەنىڭ قالقيعان جالپاق باسىنىڭ ءبىر شەتىن تەرەزە جاقتاۋىنا ءسىڭىرىپ، جىپىرىپ جىبەرگەنىن دە بايقادىم. شەگەنىڭ سىنىعىن ەپتەپ ورنىنا قايتا جاپسىرىپ كورگەنىمدە ول قۇددى ءبۇتىن شەگەدەي بولىپ شىعا كەلدى. بولماشى جارىعى دا بىلىنبەي كەتتى. سەرىپپەنى باسىپ تۇرىپ، مەن تەرەزەنى جوعارى كوتەرىپ اشتىم. تەرەزە جاقتاۋىمەن بىرگە تەرەڭ ۇڭعىلدا تۇرعان شەگەنىڭ سىنىق باسى قوسا كوتەرىلدى. تەرەزەنى جاۋىپ ەدىم، شەگە ءباز باياعى ورنىنا قايتا تۇسە قالدى.
سونىمەن، بۇل اراداعى جۇمباقتىڭ شەشۋى تابىلدى؛ كىسى ءولتىرۋشى توسەك تۇرعان جاقتاعى تەرەزەدەن قاشىپ شىققان بولدى. وزدىگىنەن بولسىن نەمەسە بىرەۋدىڭ كومەگىمەن بولسىن جاقتاۋ تۇسىرىلگەن كەزدە سەرىپپە ونى بەرىك ۇستاپ تۇرادى؛ پوليسەيلەر بولسا، ونى ۇستاپ تۇرعان سەرىپپە ەمەس، شەگە دەپ ويلايدى دا تەرەزەنى ودان ءارى زەرتتەپ جاتپادى.
ەندى قىلمىستى قالاي جەرگە ءتۇستى دەگەن سۇراق تۋادى. بۇل رەتتە ءسىز بەن ءبىزدىڭ ءۇي توڭىرەگىنە جاساعان ساياحاتىمىزعا مەن ءدان ريزا بولدىم. ءبىز ايتىپ وتىرعان تەرەزەدەن بەس جارىم فۋتتاي جەردەن جايتارتقىش وتەدى ەكەن. سول ارادان تەرەزەگە، ودان ىشكە كىرۋگە ەشقانداي مۇمكىندىك جوق. الايدا، بەسىنشى قاباتتاعى تەرەزە جاپقىشتاردىڭ پاريج بالتاشىلارى ادەتتە فەررادەس دەپ اتايتىن توپقا جاتاتىنىن بايقاپ قالدىم؛ ولاردىڭ ساننەن قالعانىڭا تالاي ۋاقىت بولعان، ءبىراق ءسىز ولاردى ليوننىڭ ايتپەسە بوردونىڭ ەسكى ۇيلەرىندە ءالى دە كەزدەستىرەسىز. ونداي تەرەزە جاپقىشتار كادىمگى ءبىر جاقتاۋلى ەسىككە ۇقسايدى، بار ايىرماشىلىعى جوعارى جاعى ۇستا دۇكەنىندە سوعىلعان شارتاققا نەمەسە شپالەرگە ۇقسايدى، ودان قولمەن ۇستاۋعا ىڭعايلى كەلەدى. مادام ل" ەسپانەنىڭ ۇيىندەگى تەرەزە جاپقىشتاردىڭ ەنى ءۇش جارىم فۋتتاي. ءبىز كوشە بەتتەن كورگەنىمىزدە ولار ءسال اشىق، ياعني قابىرعاعا قيعاش تۇر ەكەن. مەن سياقتى، پوليسەيلەر دە ءۇيدى سىرت جاعىنان قاراعان بولار. ءبىراق جاپقىشتار قيعاش تۇرعاندىقتان دا ولاردىڭ ادەتتەگىدەن تىس كەڭ ەكەنىن بايقاماعان، الدە جەتكىلىكتى نازار اۋدارماعان بولۋى ىقتيمال. قىلمىسكەرلەردىڭ بۇل جاقتان قاشىپ شىعىپ كەتە المايتىنىڭا كۇماندانباعان پوليسەيلەر، ارينە، تەرەزەلەردى ءاتۇستى عانا قاراپ وتكەن. ەگەر توسەكتىڭ باس جاعىنداعى جاپقىشتى ايقارا اشسا، ونىڭ جايتارتقىشتىڭ جانىڭا ەڭ ءارى دەگەندە ەكى فۋتتاي جەرگە جاقىندايتىنىن مەن بىردەن بىلە قويدىم. ايرىقشا باتىلدىق، ەپتىلىك جاساسا، جايتارتقىشتان تەرەزەگە ەمىن-ەركىن جەتۋگە ابدەن بولادى. ەكى جارىم فۋتتاي جەرگە قولىن سوزسا، توناۋشى (جاپقىش ايقارا اشىق تۇرعان جاعدايدا) جاپقىشتىڭ جوعارى جاعىنداعى توردان ۇستاۋىنا بولادى. ودان كەيىن جايتارتقىشتى قويا بەرىپ، اياعىمەن قابىرعانى تىرەپ، بار پارمەنىمەن سەكىرگەن كەزدە تەرەزە جاپقىشتى قاتتى سەرپىپ قالسا بولدى، ودان ءارى ەگەر قاجەتى بولسا ءۇي ىشىنە توپ ەتىپ تۇسۋگە بولاتىنىن توپشىلاۋ قيىن ەمەس سونىمەن ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل ارادا اڭگىمە ادەتتەن تىس ايرىقشا ەپتىلىك تۋرالى بولىپ وتىر، ويتكەنى سونداي جاعدايدا عانا اسا قاتەرلى اكروباتيكالىق نومەردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن. مەنىڭ سىزگە، بىرىنشىدەن، مۇنداي سەكىرۋدى جاساۋعا بولاتىنىن، ەكىنشىدەن، ەڭ باستىسى — بۇلايشا سەكىرۋ ءۇشىن ادەتتەن تىس، ءتىپتى ادام ايتسا نانعىسىز ەپتىلىك قاجەت ەكەنىن كوكەيىڭىزگە قۇيعىم كەلەدى.
ارينە، ءسىز بۇل ارادا قانداي ەپتىلىك قاجەت ەكەنى جونىندە جارياعا جار سالۋدان گورى ونى بۇگىپ، جاسىرىپ قالۋ، ادۆوكاتتاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «مەنىڭ مۇددەم» دەيتىن بولارسىز. ءبىراق يۋريستەردىڭ ادەتى ونداي بولماعانىمەن، اقىل-ويدىڭ قالپىنا بۇل سىيىسپايدى. ماقساتىم — شىندىقتى اشۋ. مەنىڭ قازىرگى مىندەتىم مىنا تومەندەگى جاعدايدى: بىرىنشىدەن، مەن الگىندە ايتقان عاجاپ ەپتىلىكتى، ەكىنشىدەن، مەيلىنشە وزىندىك اششى داۋىستى، قايسى بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، قاي ۇلتقا جاتاتىنىن اركىم ءارتۇرلى جوريتىن، ونىڭ ۇستىنە ءبىر ءسوزىن ۇعىپ بولمايتىن، بىلدىرلاعان قاتقىل داۋىستى ءوزارا سالىستىرۋ قاجەتتىگىن ءسىزدىڭ ساناڭىزعا قۇيۋ بولىپ تابىلادى...
وسىنداي سوزدەردىڭ اسەرىنەن مەنىڭ ميىمدا ساعىمداي ءبىر ساڭىلاۋ جىلت ەتە قالعانداي بولدى. كەيبىرەۋلەر الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگىسى كەلىپ قۇر بەكەرگە الەك بولىپ جاتادى عوي؛ ماعان دا سونداي ءسال شۇيىلسەم، قۇددى ديۋپەننىڭ ويىن ءدال باساتىنداي بولىپ كورىندى.
ايتسە دە، مەنىڭ دوسىم ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى: — ءبىلىپ قويىڭىز، مەن توناۋشى قالاي قاشىپ شىقتى دەگەن سۇراقتان، ەندى ول ۇيگە قالاي كىردى دەگەن ماسەلەگە ويىستىم. مەنىڭ سىزگە بۇل ەكەۋىنىڭ دە ءبىر جەردە بولعانىڭ، ءبىر تاسىلمەن جاسالعانىن كورسەتكىم كەلدى. ەندى ۇيگە قايتىپ ورالايىق. ءبىز وندا قانداي جاعدايعا تاپ بولدىق؟ ۇستالعان بۇيىمدار سالىنعان كومودتىڭ سۋىرماسىنان ءبىراز نارسە ۇرلانعان دەپ ءبىزدى ءقازىر دە يلاندىرماق بولادى. ءبىراق سونىڭ ءوزى ساندىراق ەمەس پە؟ اقىلعا سىيمايدى دەپ ايتپاساق تا، ويدان شىعارىلعان ورىنسىز پىكىر. مۇمكىن سول تابىلعان زاتتاردان باسقا كومودتا ەشتەڭە بولماعان دا شىعار، ونى قايدان بىلەدى؟ مادام ل" ەسپانە مەن قىزى ەشكىممەن ارالاسپاي، ەشكىمدى شاقىرماي، وزدەرىمەن وزدەرى وڭاشا عانا ءومىر سۇرگەن، ەندەشە ولارعا كوپ كيىمنىڭ قاجەتى نە؟ تابىلعان كويلەكتەر ساپاسى جونىنەن العاندا بۇل ايەلدەر كيەتىن كيىمدەردىڭ ساپاسىنان ەش كەم ەمەس. ال ەگەر توناۋشىلار ايەلدەردىڭ كويلەكتەرىنە قىزىققان بولسا، وندا نەگە ولار تاۋىرلەرىن تاستاپ كەتكەن، ءتىپتى نەگە سولاردىڭ ءبارىن سىپىرىپ الىپ كەتپەگەن؟ ەڭ باستىسى، قايداعى ءبىر شۇبەرەكتەرگە بولا نەعىپ ول ءتورت مىڭ التى تەڭگەنى الماي قالدىرىپ كەتكەن؟
ال ول بولسا، اقشانى الماي قالدىرى كەتكەن. موسە مينە ايتقان التىن تۇگەل دەرلىك سول قالپىندا دورباعا سالىنعان كۇيى ەدەندە قالا بەرگەن عوي. سوندىقتان دا كۋالەردەن الىنعان جاۋاپتىڭ ۇيگە اكەلىنگەن التىن جونىندە ايتىلعان تۇسىنا بايلانىستى پوليسەيلەردىڭ باسىندا پايدا بولعان قايداعى ءبىر قىلمىسقا يتەرمەلەيتىن قيسىن — كەلەڭسىز پىكىردى ويىڭىزدان مۇلدەم الاستاڭىز. اقشانىڭ ۇيگە اكەلىنۋى جانە ونى الۋشىنىڭ ءۇش كۇننەن كەيىن ولتىرىلۋىنەن گورى ون مارتە ارتىق كەزدەيسوقتىقتار ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ساعات سايىن بولىپ جاتادى، ءبىراق ءبىز ولاردى ءتىپتى ەلەڭ قىلمايمىز. كەزدەيسوقتىق — بولجام تەورياسىنىڭ نە ەكەنى جونىندە ومىرىندە ەستىپ-بىلمەگەن كەيبىرەۋلەر ءۇشىن كادىمگى بۇلىڭعىر ساعىممەن بىردەي،— ال شىنىڭا كەلسەك، ءبىزدىڭ ءىلىمىمىزدىڭ ماڭىزدى سالالارىنداعى ەڭ كەرەمەت جاڭالىقتاردىڭ ءوزى سول تەورياعا بورىشتى. ارينە، اقشا كەم شىعىپ، جەتپەي جاتسا، وندا ونى الۋشىنىڭ ولتىرىلەر الدىندا عانا اكەلىنۋى جونىندەگى فاكتى كەزدەيسوقتىقتان الدەقايدا ماڭىزدىراق بولىپ شىعار ەدى. ول كەزدە قىلمىستىڭ قيسىنى جونىندەگى ماسەلەنى قوزعاۋعا دا ابدەن نەگىز بولار ەدى. مىنا قازىرگى جاعدايدا قىلمىستىڭ قيسىنى اقشا بولدى دەپ ساناۋدىڭ ءوزى قىلمىسكەر — اشىقاۋىز، اقىماق دەگەن قورىتىندى جاساۋعا ەرىكسىز ءماجبۇر ەتەرى ءسوزسىز، ويتكەنى ول اقشا جونىندە، ياعني ءوزىن قىلمىس ىستەۋگە يتەرمەلەگەن قيسىن جونىندە مۇلدەم ۇمىتىپ كەتكەن.
مەن ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى اۋدارعان ءۇش جاعدايدى — وزىندىك ەرەكشە داۋىستى، كەرەمەت ەپتىلىكتى جانە مۇنداي ايۋاندىقپەن جاسالعان قىلمىستىڭ كوڭىلگە قوناتىن قيسىندى سەبەبىنىڭ بولماۋىن، كوڭىلگە بەرىك تۇيە وتىرىپ، ەندى ءبىز قىلمىستىڭ سيپاتىنا كەلەيىك. قازاعا ۇشىراعان مىنا قىزدى قولىمەن قىلعىندىرىپ ءولتىرىپ، سودان كەيىن اياعىن اسپانعا قاراتىن، پەشتىڭ مۇرجاسىنا تىعىپ جىبەرگەن. كادىمگى قىلمىسكەرلەر بۇلاي ىستەمەيدى. ەڭ بولماعاندا وزدەرى ولتىرگەن ادامنىڭ مۇردەسىن بۇلايشا تىقپايدى. ءولى دەنەنى مۇرجاعا قالاي تىققانىڭ كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، مۇندا سۇمدىق بىردەڭەنى، ءتىپتى ازعىنداردىڭ ازعىنى جاسادى دەگەننىڭ وزىندە دە ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى ادامنىڭ ارەكەتىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن بىردەڭەنىڭ بار ەكەنىنە كۇمانىڭىز قالمايتىن بولادى. ونىڭ بەر جاعىندا، بىرنەشە ادام جابىلىپ جوعارىدان تومەن قاراي تارتىپ زورعا سۋىرىپ العاندا ولىكتى تومەننەن جوعارى قاراي مۇرجاعا تىعۋ ءۇشىن قانداي عالامات كۇش كەرەك بولعانىن ويلاپ كورىڭىز...
سونداي-اق، سول عالامات كۇشتىڭ سايراپ جاتقان باسقا دا ىزدەرىنە كەلەيىك! پەشتىڭ شارتاعىنان ءبىر ۋىس قالىڭ اق شاش تابىلعان. تۇبىمەن جۇلىنعان. ءتىپتى جيىرما-وتىز تال شاشتى بىردەن جۇلىپ الۋعا قانداي كۇش كەرەك ەكەنىن ءسىز ءوزىڭىز بىلەسىز! ول جۇلىنعان شاشتاردى ءسىز ءوزىڭىز دە كوردىڭىز. ايتۋعا اۋىز بارمايدى، ايتسە دە، قۇيقاسىمەن جۇلىنعان تۇبىنە قان-قان بولىپ ەتى قاتىپ قالىپتى — جارتى ميلليون شاشتى ۋىستاپ بىردەن جۇلىپ الۋعا قانشاما كۇش قاجەت بولعانىن سونىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇر. كەمپىردى تەك تاماعىنان باۋىزداي سالماعان، باسىن تۇپ-تۋرا كەسىپ العان؛ ال قانىشەردىڭ قولىنداعى بار قارۋى كادىمگى ۇستارا عانا بولعان. سونداي-اق بۇل جاۋىزدىڭ قانداي جان تۇرشىگەر ايۋاندىق جاساعانىڭا وي جۇگىرتىپ كورىڭىزشى! مەن مادام ل" ەسپانەنىڭ دەنەسىندەگى كوگەرگەن جەرلەردى ايتىپ وتىرعانىم جوق. موسە ديۋما مەن ونىڭ ءقادىرلى ارىپتەسى موسە ەتەنن ولاردى دوعال بىردەڭەمەن سوققان دەسەدى — بۇل جونىنەن ولار قاتەلەسكەن جوق، بۇل رەتتەگى دوعال بىردەڭەسى مىنا توسەك جاقتاعى تەرەزەدەن لاقتىرىلعان دەنە كەلىپ تۇسكەن كوشەگە توگىلگەن تاستار بولىپ وتىر. مۇنىڭ ەش قيىندىعى جوق! تەرەزە جاپقىشتىڭ جالپاق ەكەنىن اڭعارماعاندارى سياقتى پوليسەيلەر مۇنى دا بايقاماعان، ويتكەنى ولاردىڭ گەرمەتيكالىق تۇردە تۇمشالانعان ميىنا، ايتسە دە تەرەزە اشىلاتىن بولار-اۋ دەگەن وي استە كەلمەگەن.
ەگەر بۇعان جاتىن بولمەدەگى استاڭ-كەستەڭى شىتىپ جاتقان الاتوپىردى قوساتىن بولساق، وندا بىزگە كەرەمەت ەپتىلىكتى، ادام ايتقىسىز الىپ كۇشتى، اسقان ايۋاندىق پەن سۇمدىق قاتىگەزدىكتى، ءارتۇرلى ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى سياقتى بولىپ كورىنەتىن داۋىس پەن سويلەۋ مانەرىن، سونداي-اق ادام ۇعىپ بولمايتىن سوزدەردى ءوزارا سالىستىرۋ عانا قالادى. مۇنان قانداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى؟ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا قانداي بەينە پايدا بولادى؟
مۇنداي سۇراقتان مەنىڭ تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتتى.
— بۇل جاۋىزدىقتى ىستەگەن ەسۋاس،— دەدىم مەن،— جاقىن جەردەگى ءبىر جىندىحانادان قاشىپ شىققان ەسىرىك بىرەۋ بولار.
— ونىڭىز راس،— دەپ قۇپتاي سويلەدى ديۋپەن،— ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدىڭ جانى بار. ايتسە دە ءتىپتى بايلاۋسىز جىندىنىڭ ايقايىنىڭ ءوزى دە باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا كۋالار ەستىگەن ەرەكشە داۋىستارعا ماڭايلامايدى دا. قانداي بولعان كۇندە دە جىندىنىڭ دا ۇلتى بار، انا ءتىلى بار، ال ءسوزىنىڭ ماعىناسى تۇسىنىكسىز بولعانىمەن دە ءار ءسوزى انىق ەستىلەدى. ونىڭ بەر جاعىندا جىندىنىڭ شاشى مىنا مەنىڭ قولىمداعى شاشتارعا مۇلدەم ۇقسامايدى. مەن ونى مادام ل" ەسپانەنىڭ قارىسىپ قالعان ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان زورعا دەگەندە اشىپ الدىم. بۇل جونىندە ءسىز نە دەر ەدىڭىز؟
— ديۋپەن،— دەدىم ابىرجىپ ساسىپ قالعان مەن اپتىعا سويلەپ،— مىنا شاشتاردىڭ ءوزى تىم ءبىرتۇرلى ەكەن — ادامنىڭ شاشىنا ۇقسامايدى!
— مەن دە مۇنى ادامنىڭ شاشى دەپ تۇرعانىم جوق،— دەدى ديۋپەن.— ايتسە دە بەلگىلى ءبىر تۇجىرىم جاساماي تۇرىپ، الدىمەن مىنا قاعازداعى سۋرەتكە كوز سالىڭىز. مۇندا كۋالەردەن الىنعان جاۋاپتاردىڭ مادەمۋازەل ل" ەسپانەنىڭ موينىنداعى «قانتالاعان جەرلەر، تىرناقتىڭ، ىزدەرى» دەگەن جەرلەرى، ال ديۋما مەن ەتەنن مىرزالاردىڭ جاساعان قورىتىندىلارىندا «ءبىر قاتار كوگەرگەن-قىزارعان، قانتالاعان جەرلەر شاماسى، ساۋساقتاردىڭ ءىزى بولار» دەگەن جەرلەر دە سالىنعان.
— مىنا سۋرەتتەن،— دەدى دوسىم ءبىر پاراق قاعازدى ستول ۇستىنە الىپ قويىپ جاتىپ،— ۇستاعان قولدىڭ ءمۇلت جىبەرمەيتىن مىقتى ەكەنىن كورۋگە بولادى مىنا ساۋساقتار ۇستاعان جەرىنەن استە ايرىلمايدى. سولاردىڭ ءارقايسىسى، شاماسى، شەڭگەلىنە ىلىنگەن قۇرباندىقتىڭ اقىرعى دەمى بىتكەنشە باستا ءتىرى ءتاندى قالاي بۇرگەن بولسا، سول كۇشىنەن اينىمايتىن بولار. ال ەندى ەكى قولىڭىزدىڭ ساۋساقتارىن تۇگەل مىنا تاڭبا بەلگىلەنگەن جەرگە باسىپ بايقاڭىزشى.
بەكەر اۋرەشىلىك! مەنىڭ ساۋساقتارىم تاڭبالارعا ساي كەلمەدى.
— جو-جوق، توقتاي تۇرىڭىز، نەدە بولسا ءبارىن دە دۇرىستاۋ جاساپ كورەلىك،— دەپ مەنى ۇستاپ قالدى ديۋپەن.— قاعاز جالپاق ستول ۇستىندە جاتىر، ال ادامنىڭ مويىنى جۇمىر بولادى عوي. مىنا كەسپەلتەك اعاشتىڭ جۋاندىعى شاماسى ادامنىڭ موينىنداي بولار. قاعازدى سوعان وراپ، ساۋساقتارىڭىزدى قايتا سالىستىرىپ كورىڭىز.
مەن ونىڭ دەگەنىن جاسادىم، ودان ءىس وڭايلانعان جوق، قايتا قيىنداي ءتۇستى.
— شاماسى،— دەدىم مەن اقىرى،— ادام ساۋساقتارىنىڭ تاڭباسى بولماس.
— ەندى،— دەدى ديۋپەن،— كيۋۆەنىڭ جازعاندارىنىڭ مىنا ءبىر تۇسىن وقىڭىزشى.
مۇنىڭ ءوزى وست-ينديا ارالىندا تىرشىلىك ەتكەن الىپ قوڭىر ورانگۋتانگنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى اناتوميالىق جانە جالپى سيپاتتاماسى بولاتىن. بۇل سۇتقورەكتىلەردىڭ بويى ۇلكەن، كۇشى كەرەمەت، ەپتىلىگى عاجاپ، وشىكسە استە بوي بەرمەيتىنى، بىرەۋدىڭ ىستەگەنىن قاتىن الۋعا كەلگەندە ايرىقشا قابىلەتتى بولاتىنى بارشاعا ايان.
— ساۋساقتارىنىڭ سيپاتتاماسى،— دەدىم مەن وقىپ بولعان سوڭ،— مىنا ءسىزدىڭ سالعان سۋرەتىڭىزدەگىمەن ءدال كەلەدى. مۇنداي ساۋساق تاڭبالارىن تەك الگىندەي ورانگۋتانگ قانا قالدىرۋى مۇمكىن ەكەنىن مەن ەندى ءتۇسىندىم. توت باسقانداي قوڭىر ءتۇستى قىلشىقتار سوعان ۇقساستىعىن دالەلدەيدى. ايتسە دە مىنا بولعان اپاتتىڭ ءبارىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ويتكەنى كۋالەر ءبارى داۋسىز فرانسۋزدىڭ سويلەگەنىنە ۇقساس ەكى داۋىستى ەستىگەن عوي.
— وتە دۇرىس ايتاسىز! جۇرتتىڭ ءبارى فرانسۋزعا تاڭعان شاراسىزدىقتان ايتىلعان. «قۇدايىم-اي!» دەگەن ءسوز ارينە، ءالى ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە بولار. بۇل شاراسىزدىقتى سول جاعدايعا وراي قارسىلىق ايتپەسە نارازىلىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە ءبىر كۋاگەر (مونتاني، ماگازيننىڭ يەسى) وتە ورىندى تۇسىندىرگەن بولاتىن. جۇمباقتى قالتقىسىز شەشۋ جونىندەگى مەنىڭ ءۇمىتىم دە وسى ەكى سوزگە نەگىزدەلگەن. ءبىر فرانسۋز ادام ولىگىن كوزىمەن كورەدى. مۇمكىن، ءتىپتى شىندىعىندا دا، ونىڭ بۇل جان تۇرشىگەر زۇلىمدىققا ەشقانداي قاتىسى جوق شىتار. مايمىل قاشىپ شىعىپ كەتكەن بولسا كەرەك. فرانسۋز ونى قىلمىس جاسالعان جەرگە دەيىن قۋىپ بارعان بولار. مىناداي جاعداي بولىپ جاتقاندا، ارينە، ونى ۇستاپ الۋعا ونىڭ شاماسى كەلمەيدى. مايمىل ءقازىر دە بوستاندىقتا ءجۇر. ءوزىمنىڭ بولجاۋىم جونىندە كوپ ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن، ويتكەنى ونىڭ ءوزى بار بولعانى بولجاۋ عانا عوي، وعان نەگىز بولعان سولقىلداق ويدىڭ ءوزى دە تىم تۇرلاۋسىز، باسقالار تۇگىل مەنىڭ ءوزىمدى دە ونشا يلاندىرا قويمايدى. سونىمەن، ونى بولجاۋ دەپ اتايمىز دا، سول تۇرعىدان عانا باعالايتىن بولامىز. الايدا ەگەر مەن ويلاعانداي ءبىزدىڭ سول فرانسۋزىمىزدىڭ كىسى ولتىرۋگە ەشقانداي قاتىسى جوق بولسا، وندا جول-جونەكەي مەن «موند» گازەتىنىڭ — ءبىزدىڭ كەمە قاتىناسى كەڭسەسىنىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن جانە تەڭىزشىلەر اراسىندا تانىمال گازەتتىڭ رەداكسياسىنا بەرىپ كەتكەن قۇلاقتاندىرۋ — ءيا، سول قۇلاقتاندىرۋ قالاي دا ونى وسىندا كەلتىرەتىن بولادى.
ديۋپەن گازەتتى قولىما ۇستاتا سالدى. مەن وقي باستادىم: «وسى ايدىڭ پالەنى كۇنى (كىسى ءولىمى بولعان كۇنى) تاڭەرتەڭ بورنەو ارالىندا كەزدەسەتىن اسا ءىرى قوڭىر ورانگۋتانگتاردىڭ ءبىر ءتۇرى بۋلون ورمانىنان ۇستالدى. ەگەر وزىنىكى ەكەنىن دالەلدەي السا، تاعى ايۋاندى ۇستاۋعا جانە ونى باعۋعا جۇمسالعان شىعىندى وتەيتىن بولسا يەسىنە (ۇزىنقۇلاققا قاراعاندا مالتييلىك كەمەنىڭ تەڭىزشىسى بولسا كەرەك) قايتارىلادى. مىنا ادرەسكە حابارلاسۋعا بولادى: سەن-جەرمەن شەت ايماعى... كوشەسىندەگى №... ءۇي، بەسىنشى قاباتتان سۇراۋ كەرەك».
— ول ادامنىڭ مالتيي كەمەسىندەگى ماتروس ەكەنىن ءسىز قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم.
— مەن ونى بىلمەيمىن،— دەدى ديۋپەن.— وعان ەشقانداي سەنىمىم دە جوق. ءبىراق مىنا لەنتانىڭ ءۇزىندىسىن قاراڭىزشى، ابدەن ءمايسىندى بولىپ قالعان، ءتىپتى ءتۇرىنىڭ ءوزى-اق مۇنىمەن ماتروستار جاقسى كورەتىن سابالاق-سابالاق جالبىر شاشىن تاڭاتىنىن ايتىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە بۇلاي ەتىپ تەڭىزشى عانا ەمەس، تەك مالتييلىك قانا بايلاي العان بولار ەدى. مەن بۇل لەنتانى جايتارتقىشتىڭ تۇبىنەن تاۋىپ الدىم. مۇنىڭ ولگەن ايەلدەردىڭ بىرەۋى تۇتىنعان زات بولۋى ەكى تالاي. الايدا ەگەر مەن قاتەلەسىپ، لەنتانىڭ vied مالتييلىك تەڭىزشى بولماي شىققان كۇننىڭ وزىندە دە جاريالاعان قۇلاقتاندىرۋدا سوعان مەگزەۋىمنەن كەلەر ەش زيان جوق. ەگەر قاتەلەسكەن بولسام، الدەكىم مەنى شاتاستىرعان ەكەن دەپ، ماتروس وعان ونشا ءمان بەرە قويمايدى. ەگەر مەنىكى دۇرىس بولسا — وندا بۇل مەنىڭ قولىمداعى مىقتى ءۋاج كازىر بولادى. تىكەلەي ءوزى قاتىستى بولماسا دا، قىلمىستى كوزىمەن كورگەن فرانسۋز، ارينە، قۇلاقتاندىرۋدىڭ ىزىمەن بارماس بۇرىن ون ويلانادى. ول بىلايشا ويلايتىن بولادى: «مەن كىنالى ەمەسپىن؛ ونىڭ بەر جاعىندا ءوزىم جارلى اداممىن؛ ورانگۋتانگ جالپى قىمبات تۇرادى، ال مەن ءۇشىن ول ۇلكەن بايلىق، تۇككە تۇرمايتىن كۇدىك ءۇشىن ودان نەگە ايرىلىپ قالماقپىن. ول قاسىمدا تۇر، قولىمدى سوزسام بولدى. ونى بۋلون ورمانىنان، كىسى ولتىرىلگەن جەردەن اۋلاقتان تاۋىپ الدى. مۇنداي سۇمدىقتى تاعى جاسادى دەگەن ەشكىمنىڭ دە ويىنا كەلمەيدى. پوليسيا مۇنىڭ قالاي بولعانىن ماڭگى-باقي تابا المايدى. ءتىپتى مايمىلدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ۇستاعان كۇندە دە — مەنىڭ بىلەتىنىمدى كانى دالەلدەپ كور، ال بىلەيىن-اق، ايتسە دە مەن كىنالى ەمەسپىن. ەڭ باستىسى، مەنى بىرەۋ بىلەتىن بولىپ شىقتى. قۇلاقتاندىرۋدا مەنى سول ماقۇلىقتىڭ يەسى دەپ اتاپتى. ول ادام تۋرالى تاعى نەلەر ايتقانىڭ كىم ءبىلسىن! ەگەر مەن مەنشىگىمدى ىزدەپ بارماسام،— ال ول كوپ اقشا تۇرادى، ءارى ونىڭ يەسى مەن ەكەنىمدە بەلگىلى — وندا مايمىل كۇدىككە قالادى. ال ماعان وزىمە دە، سول سۇمىرايعا دا كۇدىك ءتۇسىرۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. ودان دا قۇلاقتاندىرۋ بويىنشا بارىپ، ورانگۋتانگتى الامىن دا، ءبارى ءاي-جاي بولىپ تىنعانشا ءبىر جەرگە جاسىرا تۇرامىن».
باسپالداقتان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ اياق تىقىرى ەستىلدى.— تاپانشانى قولاستىندا ءازىر ۇستاڭىز،— دەپ ەسكەرتۋ جاسادى ديۋپەن،— ءبىراق كورسەتپەڭىز، مەن بەلگى بەرمەيىنشە اتپاڭىز!
كوشە بەتتەگى ەسىك اشىق تۇرعان؛ كەلۋشى قوڭىراۋ سوقپاي ىشكە كىردى دە باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلە باستادى. ايتسە دە ءسال كوڭىلى قوبالجىعان بولسا كەرەك، ءبىر ءسات اڭىرىپ تۇردى دا، كەيىن قاراي كەتتى. ديۋپەن ەسىككە ۇمتىلدى، ءبىراق سول مەزەتتە بەيتانىس ادامنىڭ باسپالداقپەن قايتا كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن قۇلاعىمىز شالىپ قالدى. ودان كەيىن ول كەرى ورالۋعا ارەكەت جاساعان جوق، ءبىز ونىڭ كىدىرمەي باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن ايقىن ەستىدىك، سونان سوڭ ول ەسىك قاقتى.
— كىرىڭىز،— ديۋپەن جارقىن دا جايدارى داۋىسپەن جاۋاپ بەردى.
پوشىمىنا قاراعاندا ماتروس بولار — ەڭگەزەردەي، دەنەسى مىعىم، بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋ-بىلەۋ، ەلەڭدەپ، ەدىرەڭدەگەن، ايتسە دە ءتۇر-تۇلعاسى سىمباتتى بىرەۋ كەلىپ كىردى. جاعىن جايلاپ العان ءساندى ساقالى مەن ەدىرەيگەن مۇرتى كۇيىپ، قوڭىرقاي تارتقان ءجۇزىنىڭ جارتىسىن دەرلىك جاۋىپ كەتىپتى. قولىندا سالماقتى سويىل، شاماسى، بار قارۋى سول بولار. تەڭىزشى ەبەدەيسىزدەۋ ءيىلىپ تاعزىم ەتتى دە، بىزگە قايىرلى كەش تىلەدى؛ ءسال نيەۆشتالدىك سارىنى بار دەمەسە، ول فرانسۋزشا تازا سويلەدى، ايتسە دە ونىڭ ءپاريجدىڭ بايىرعى تۇرعىنى ەكەنى بارلىق جاعىنان دا بايقالىپ تۇر.
— وتىرىڭىز، دوستىم،— دەپ جىلى شىرايمەن قارسى الدى ديۋپەن.— ءسىز ارينە، ورانگۋتانگكە كەلگەن بولارسىز؟ شىنىن ايتقاندا، قىزىعۋعا ابدەن بولادى، تاماشا مايمىل، ءوزى باعالى دا شىعار. ءوزى نەشە جاستا ەكەن، قالاي دەپ ويلايسىز؟
موينىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي تەڭىزشى كەۋدەسىن كەرە ءبىر كۇرسىندى.
— ءتىپتى دە بىلمەيمىن،— دەدى ول ەرنىنىڭ ۇشىمەن.— تورت-بەس جاستا شىعار،— ودان ارتىق بولا قويماس. ول وسىندا، ۇيدە مە؟
— قايدان ۇيدە بولسىن، بىزدە وعان لايىق بولمە تابىلمادى. ءبىز ونى ديۋبۋر كوشەسىندەگى ارباكەشتەر اۋلاسىنا تاپسىرىپ قويدىق، الىس ەمەس، وسى ارادا. ەرتەڭ كەلىپ الىپ كەتىڭىز. ونىڭ يەسى ەكەنىڭىزدى دالەلدەۋ، ارينە، سىزگە ونشا قيىن بولماس دەيمىن؟
— ول قيىن ەمەس، موسە!
— ءتىپتى قايتارىپ بەرۋگە دە قيمايمىز،— دەدى ديۋپەن.
— بەكەر ابىگەرلەندىم دەپ ويلاماي-اق قويىڭىز، موسە،— تەڭىزشى دە ونىڭ كوڭىلىن اۋلاپ جاتىر.— مەنىڭ دە ار-ۇياتىم بار. ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدى، ارينە، شامام كەلگەندە ىنتا-ىقىلاسىممەن وتەيمىن. كەلىسەرمىز.
— نەسى بار،— دەدى مەنىڭ دوسىم،— ءسىزدىڭ مۇنىڭىز كورگەندىلىك. كانى، سىزدەن قانشا الاتىنىمدى بايقاپ كورەيىنشى. ايتسە دە ماعان اقشانىڭ قاجەتى جوق؛ مورگ كوشەسىندە بولعان كىسى ءولىمى جونىندە نە بىلەسىز، ودان دا بىزگە سونى ايتىپ بەرىڭىز.
قاتتى ايتپاسا دا مۇنى بايسالدى تۇردە بايىپپەن ايتتى. سونداي-اق اسىقپاي ەسىككە بارىپ، ونى جاپتى دا كىلتتى قالتاسىنا سالىپ الدى، سونان كەيىن جان قالتاسىنداعى تاپانشاسىن الىپ، جايمەن ستولدىڭ ۇستىنە قويدى.
دەمىكپەسى بۋىپ، دەمى ءبىتىپ قالعانداي تەڭىزشىنىڭ ءجۇزى قانتالاپ قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. الاسۇرىپ، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، سويىلىنا شاپ بەردى، ءبىراق سول ساتتە دەنەسى قالشىلداپ، ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، ورىندىققا قايتا سىلق ەتە قالدى. ول ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپادى. مەنىڭ وعان قاتتى جانىم اشىپ كەتتى.
— بەكەرگە ۇرەيلەنبەي-اق قويىڭىز، دوستىم،— دەپ ديۋپەن ونى جۇباتىپ جاتىر.— ءبىز سىزگە ەشقانداي جاماندىق جاسامايمىز، وعان سەنىڭىز. ءبىزدىڭ نيەتىمىز ادال ەكەنىنە فرانسۋز رەتىندە، ادەپتى ادام رەتىندە انت ەتۋىمە بولادى. مورگ كوشەسىندە بولعان جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىققا ءسىزدىڭ كىنالى ەمەس ەكەنىڭىز بىزگە ايداي انىق. ايتسە دە وعان مۇلدەم قاتىسىم جوق دەپ، ايتپايتىن بولارسىز. كورىپ وتىرسىز عوي، ماعان كوپ نارسە ايان. مەنىڭ ونى قايدان بىلەتىنىمنەن ءسىزدىڭ حابارىڭىز جوق. قىسقاسى، جاعداي ماعان ايدان انىق، ءسىز وزىڭىزگە ءوزىڭىز كىنارات ارتاتىنداي نەمەسە، ءسىزدى جاۋاپقا تارتۋعا بولاتىنداي ەشتەڭە دە جاساعان جوقسىز. ءتىپتى الىپ كەتكەن كۇنىڭىزدە دە ەشكىم بىلمەيتىن بىرەۋدىڭ اقشاسىنا دا ءسىز قىزىقپادىڭىز. ءسىزدىڭ جاسىراتىن دا، جاسىرىناتىن دا ەشقانداي رەتىڭىز، نەگىزىڭىز جوق، الايدا، ار-ۇياتىڭىزدىڭ الدىندا ادال بولۋىڭىز ءۇشىن ءسىز بۇل ىسكە بايلانىستى بىلەتىندەرىڭىزدىڭ ءبارىن جاسىرماي ايتىپ بەرۋگە ءتيىستىسىز. كىناسىز ادام تۇتقىندالىپ وتىر؛ وعان كىسى ءولتىردى دەگەن اۋىر ايىن تاعىلۋدا، شىن كىنالىنى ءسىز عانا بىلەسىز.
ديۋپەننىڭ ءسوزى وعان اسەر ەتتى، تەڭىزشى ەسىن جيدى، ءبىراق ونىڭ ەركىنسىنگەن كەيپىنىڭ نىشانى دا قالمادى.
— مەيلى، نە بولسا، ول بولسىن،— دەدى ول ءسال ءۇنسىز وتىردى دا.— بىلگەنىمنىڭ ءبارىن سىزدەرگە ايتىپ بەرەيىن. ءتاڭىرىم ءوزى جار بولسىن! سىزدەر، ارينە، سەنبەيسىزدەر — ەگەر سىزدەر ماعان سەنەدى دەپ ءۇمىت ەتكەن بولسام، مەن وندا اقىماق بولار ەدىم. ايتسە دە، بۇل جەردە مەنىڭ ەشقانداي كىنام جوق! مەنى اسىپ ولتىرسە دە ەرىكتەرى، ال مەن سىزدەرگە يمانداي شىنىمدى ايتايىن.
جالپى ونىڭ ايتقان اڭگىمەسىنىڭ ءتۇيىنى مىناۋ بولدى. جاقىندا وعان يندونەزيا ارحيپەلاگتارىنىڭ ارالدارىندا بولىپ قايتۋعا تۋرا كەلسە كەرەك. ءوزى سياقتى تەڭىزشىلەرمەن بىرگە بورنەوعا ءتۇسىپتى دە، ارالدى ارالاپ قايتۋعا ساياحاتقا اتتانادى. ءبىر جولداسىمەن ەكەۋى سول ساپاردا ورانگۋتانگ دەگەن مايمىلدى ۇستاپ الادى. كوپ ۇزاماي سىبايلاسى قايتىس بولادى دا، ماتروس ءبىر ءوزى مايمىلدىڭ يەسى بولىپ قالادى. پاريۋكدەگى ۇيىنە جەتكىزگەنشە، كورشىلەرىنىڭ بەيمازا اۋەسقويلىعىنان قاۋىپتەنىپ، ءارى ورانگۋتانگتىڭ كەمەدە تىكەن كىرگەن اياعى جازىلۋىن كۇتىپ، بولمەگە قۇلىپتاپ قويامىن دەگەنشە، قايتار جولدا مايمىلدىڭ دولى مىنەزىنەن ونىڭ كورمەگەن ازابى قالمادى. ماتروس. ونى پايدالى ەتىپ ساتپاقشى بولادى.
جاقىندا ءبىر تويدا بولىپ، كوڭىل كوتەرىپ ۇيگە قايتىپ كەلسە،— بۇل الگى كىسى ولتىرىلگەن ءتۇن، تۋراسىن ايتقاندا، سول كۇنگى تاڭەرتەڭگىسىن بولاتىن،— ورانگۋتانگ ءوزىنىڭ جاتاتىن بولمەسىندە ءجۇر ەكەن. سويتسە تۇتقىن قاشىپ كەتپەسىن دەپ ادەيى قاماعان ىرگەلەس شولاننىڭ ارالىق قابىرعاسىن سىندىرىپ شىعىپتى. بەت-اۋزىن باتتاستىرىپ سابىنداعان مايمىل ۇستارانى قولىنا الىپ، ءوزى كىلتتىڭ تەسىگىنەن تالاي رەت كورگەن يەسىنە ۇقساپ ساقالىن قىرۋ ءۇشىن اينا الدىندا وتىر ەكەن. جىرتقىشتىڭ قولىنداعى قاتەرلى قارۋدى كورىپ، ونىڭ بىردەڭەنى ءبۇلدىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇققان كەزدە ول ەندى نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قالادى. ءبىراق ول تۇتقىنىنا ءارقاشان ءامىرىن ورىنداتاتىن، دويىر قامشىنىڭ قۇدىرەتىمەن ءتىپتى ورانگۋتانگتى اشۋ قىسىپ، الاسۇرعان شاعىندا دا ايتقانىڭا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزەتىن. ءقازىر دە ول قامشىنى قولىنا الدى. مۇنى بايقاپ قالعان مايمىل ەسىككە ۇمتىلدى، باسپالداقپەن تومەن ءتۇستى دە، قىرسىق قىلعاندا سول ساتتە اشىق تۇرعان تەرەزەدەن كوشەگە ءبىر-اق سەكىردى.
ۇرەيى ۇشقان فرانسۋز ونىڭ سوڭىنان جۇگىردى. قولىنداعى ۇستارادان ايرىلار ەمەس، ءوزىنىڭ قۋعىنشىسىن مازاقتاپ، بەت-اۋزىن تىرجىڭداتىپ، ءسال ايالداپ تۇرادى دا، قاسىنا جاقىنداپ كەلە بەرگەندە تاعى دا قايتا جۇگىرە جونەلەدى. ول ۇزاق قۋالادى ونى. تاڭعى ساعات ۇشتەردىڭ كەزى بولاتىن، كوشەدە قىبىر ەتكەن جان جوق، تىم-تىرىس. مورگ كوشەسىنىڭ ارتىنداعى تار كوشەگە جەتكەندە ۇلكەن ءۇيدىڭ بەسىنشى قاباتىنداعى مادام ل" ەسپانە بولمەسىنىڭ تەرەزەسىندەگى تالماۋسىراعان جارىق قاشقىننىڭ كوزىنە شالىندى. ءۇيدىڭ جانىڭا بارعاندا مايمىل جايتارتقىشتى كورىپ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ونىمەن جوعارى ورمەلەپ شىقتى دا، ايقارا اشىق تۇرعان تەرەزە جاپقىشتان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى، سونىڭ كومەگىمەن توسەكتىڭ بيىك باسىنا ءبىر-اق سەكىردى. مۇنداي اكروباتتىق نومەرگە ءبىر مينۋت تا ۋاقىت كەتكەن جوق. بولمەگە كىرگەن سوڭ مايمىل اياعىمەن تەۋىپ تەرەزە جاپقىشتى قايتا اشىپ تاستادى.
ماتروس قۋانارىن دا، كۇيىنەرىن دە بىلمەدى. تۇزاققا تۇسكەن قاشقىندى ول ەندى قايتا ۇستاپ الارمىن دەپ ۇمىتتەندى، ويتكەنى ول قايتا شىقسا، تەك جايتارتقىش ارقىلى عانا تۇسەدى، بۇل ارادا ونى ۇستاپ الۋ وڭاي. ءبىراق ول ۇيدە بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ جۇرمەسە بولعانى! وسى وي ونى مايمىلدىڭ ىزىنەن قۋىپ بارۋعا ءماجبۇر ەتتى. جايتارتقىشپەن ورمەلەپ شىعۋ اسىرەسە ماتروسقا ونشا قيىندىققا تۇسكەن دە جوق، ءبىراق سول جاقتا ەداۋىر شالعاي تۇرعان تەرەزەگە جەتە بەرگەندە، ونىڭ ءسال ايالداۋىنا تۋرا كەلدى. ونىڭ قولىنان جالعىز كەلەرى، جاپقىشتان ۇستاپ تۇرىپ تەرەزەدەن قاراۋ عانا بولاتىن. ىشتەگى سۇمدىقتى كورگەندە جەرگە ۇشىپ تۇسە جازدادى، مورگ كوشەسىنىڭ تۇرعىندارىن شىرت ۇيقىدان شوشىتىپ وياتقان جان ۇشىرعان اششى داۋىس تا سول ساتتە شىققان-دى.
سول كەزدە مادام ل" ەسپانە مەن قىزى ەكەۋى تۇندە كيىپ جاتاتىن كويلەكتەرىمەن، شاماسى، جوعارىدا ايتىلعان تەمىر جاشىكتى بولمەنىڭ ورتاسىنا قويىپ، ىشىندەگى قاعازداردى رەتتەپ وتىرسا كەرەك. قوبديشانىڭ قاقپاعى اشىلعان، ىشىندەگى زاتتاردىڭ ءبارى ەدەندە ءۇيىلىپ جاتىر. ەكى ايەل دە، مۇمكىن تەرەزەگە تەرىس قاراپ وتىرعاندىقتان دا، تۇنگى قوناقتى بىردەن كورمەي قالعان بولار. ونىڭ ىشكە كىرۋى مەن ايەلدەردىڭ اششى داۋىسى شىققانعا دەيىن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندىگىنە قاراعاندا، شاماسى، ولار تەرەزە جاپقىشتى جەل سارتىلداتتى دەپ ويلاعان بولسا كەرەك.
ماتروس تەرەزەدەن بولمە ىشىنە قاراعان كەزدە الىپ ورانگۋتانگ مادام ل" ەسپانەنىڭ يىعىنا توگىلگەن شاشىنان تاس قىپ ۋىستاپ الىپتى (ول شاشىن تۇنگە قاراي تارقاتىپ، تاراپ وتىرعان بولاتىن)، شاشتارازدارعا ۇقساپ، ونىڭ كوز الدىندا ۇستارانى جانىپ، جالاڭداتىپ تۇرعان ەدى. قىزى ەسىنەن تانىپ، ەدەندە سىلەيىپ جاتىر. الدە شاشى جۇلىنعان كەمپىردىڭ قارسىلىعى مەن باقىرعان اششى داۋىسى ورانگۋتانگتىڭ اشۋ-ىزاسىن قوزدىرعان، ەندى العاشقى بەتىنەن قايتىپ، كۇش جۇمساۋىنا سەبەپكەر بولعان شىعار. قۋاتتى قولىمەن تاماقتان ورىپ جىبەرگەندە، كەمپىردىڭ باسى ۇشىپ تۇسۋگە ءسال-اق قالادى. اشۋلى جىرتقىش قاندى كورگەن كەزدە ءتىپتى الاسۇرىپ، قۇتىرىپ كەتەدى. كوزى شاتىناپ، شوقتاي جانادى. ءتىسىن قايراپ، ەدەندە جاتقان قىزدى باس سالادى. ايۋداي اربيعان تىرناقتارىمەن ونىڭ القىمىنان الىپ، بۋىندىرىپ، قىزدىڭ اقىرعى دەمى بىتكەنشە ايرىلمايدى. قۇتىرعان مايمىل اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراعان كەزدە بولمەنىڭ ارعى جاعىندا توسەكتىڭ باسىندا ءوڭى ولىكتەي قۇپ-قۋ بولىپ كەتكەن يەسىنىڭ بۇلىڭعىر بەينەسىن كورەدى. قاتەرلى دويىر قامشىنى ءالى ۇمىتا قويماعان ىزالى حايۋاندى لەزدە ۇرەي بيلەيدى. ءوزىنىڭ كىناسىن سەزگەن ورانگۋتانگ، شاماسى جازادان قورىقسا كەرەك، قاندى قارا قۇيىمشاعىن جاسىرۋ ءۇشىن، توسەك ۇستىندەگى جاستىقتار مەن كورپە-توسەكتى لاقتىرىپ، مەبەلدى قيراتىپ، اۋدارىپ، بولمەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ الاسۇرادى. اقىرى قىزدىڭ دەنەسىن كوتەرىپ اپارىن مۇرجاعا تىعادى، كەيىن جۇرت ونى سول جەردەن تاۋىپ الدى، ال كەمپىردىڭ دەنەسىن ويلانىپ جاتپاي تەرەزەدەن لاقتىرىپ جىبەرەدى. ءوزىنىڭ قان-جوسا بولعان جۇگىن كوتەرىپ مايمىل تەرەزە الدىنا كەلگەندە ەسى شىعىپ كەتكەن ماتروس جايتارتقىشپەن ءتۇسۋ قايدا، ۇمار-جۇمار تومەن قاراي قۇلدىراي جونەلەدى دە، قاندى قىرعىننىڭ پالەسىنەن قورقىپ، ءوز ماقۇلىعىنىڭ كەلەشەك تاعدىرىن ويلاۋدى قولايلى ءسات تۋعانشا قويا تۇرۋعا ۇيعارىپ، ۇيىنە زىتا جونەلەدى. باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان جۇرتتىڭ ەستىگەن داۋىستارى زارەسى ۇشقان فرانسۋزدىڭ ۇرەيلى ءۇنى مەن ىزاعا بۋلىققان مايمىلدىڭ ىزعارلى بىلدىراعى بولاتىن.
مىنە، وسىلاي بولۋعا ءتيىس. ەسىكتى بۇزىپ ىشكە كىرگەنگە دەيىن ورانگۋتانگ، شاماسى، كەمپىردىڭ بولمەسىنەن جايتارتقىش ارقىلى قاشىپ شىعىپ كەتكەن بولسا كەرەك. تەرەزەنى ءتۇسىرىپ، جاۋىپ كەتكەن دە سول.
كوپ ۇزاماي ونى يەسى ۇستاپ الىپ، بوتانيكالىق باققا قىرۋار اقشاعا ساتىپ جىبەردى. ءبىز ديۋپەن ەكەۋمىز پرەفەكتىگە بارىپ، ءبارىن بايانداپ بەرگەن بويدا (ديۋپەن كەيبىر جايتتەردىڭ سىرىن اشپاي تۇرا المادى) لەبوندى بىردەن تۇتقىننان بوساتتى. مەنىڭ دوسىمدى سىيلاي تۇرسا دا، سول اكىمقۇمار نەمە بۇل ماسقارادان قاتتى وپىق جەگەنىن جاسىرعان جوق، ءتىپتى اركىمنىڭ وزىنە ءتان ىسپەن اينالىسقانى ءجون بولار ەدى دەگەندەي ءبىزدىڭ اتىمىزعا بىر-ەكى اششى سىنىن دا ايتىپ ۇلگەردى.
— ايتسا، ايتا بەرسىن،— دەدى پرەفەكتكە مۇلدە جاۋاپ قاتپاعان ديۋپەن كەيىن ماعان.— اشۋىن باسىپ السىن! ادام ىشىندەگى شەرىن شىعارۋ كەرەك قوي. ماعان جاۋدى ءوز جەرىندە سوققانىم دا جەتەر. ايتسە دە قۇپيا سىرى قولىما تۇسپەدى دەپ ءبىزدىڭ پرەفەكت بەكەر تاڭىرقايدى. شىنىن ايتقاندا، وقيعانىڭ تۇپكى توركىنىنە ۇڭىلۋگە ول تىم قۋ. ونىڭ بارلىق ءىلىمى — تىم تاياز. لاۆەرنا قۇدايدىڭ بەينەسى سياقتى ونىڭ دا دەنەسى جوق، تەك باسى عانا، نەمەسە ءارى كەتسە ترەسكا بالىعى سياقتى كەۋدەسى مەن باسى عانا بار. ءبىراق قالاي دەگەنمەن دە ول ءتاۋىر جىگىت، اسىرەسە مەن ونىڭ اسقان اقىلدى دەگەن اتاعىن شىعارعان كەرەمەت ەپتىلىگىنە قايران قالامىن! مەن ونىڭ «باردى جوققا شىعاراتىن، جوقتى جىر قىلىپ تاراتاتىن» ادەتى جونىندە ايتىپ وتىرمىن.
You Might Also Like
-
باتىرلار جىرىنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەنى — قارا قىپشاق قوبىلاندى باتىر جايىنداعى جىر. سول جىردىڭ ىشىندە سيپاتتالعان تايبۋرىل دەگەن اتتىڭ جايىن عانا ايتامىز.
-
قاراعاندى قالاسى جمم «اق ەركە» بالاباقشاسى تاربيەشىسى مۇستافا زۋلفيا مۇرات قىزى
