زار زامان اقىندارى
زار زامان دەگەن – XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن شورتانباي اقىننىڭ زامان ءحالىن ايتقان ءبىر ولەڭىنىڭ اتى. شورتانبايدىڭ ولەڭى ىلگەرگى، سوڭعى ءىرى اقىنداردىڭ بارلىق كۇي، سارىنىن ءبىر اراعا تۇتاستىرعانداي جيىندى ولەڭ بولعاندىقتان، بۇكىل ءبىر داۋىردە ءبىر سارىنمەن ولەڭ ايتقان اقىنداردىڭ بارلىعىنا "زار زامان" اقىندارى دەگەن ات قويدىق. بۇل اقىنداردىڭ ءداۋىرى جوعارىدا ايتقان تاريحي ءداۋىردى تۋعىزعان ءداۋىر. زار زامان اقىندارىنىڭ العاشقى بۋىنى ابىلاي زامانىنان باستالسا، ارتى ابايعا كەلىپ تىرەلەدى. سوندىقتان قازاقتىڭ تاريحىمەن سالىستىرساق، زار زامان ءداۋىرى تولىق ءجۇز جىلعا سوزىلادى.
ءبىز تاريحي ولەڭدەردى قاراستىرعان ۋاقىتتا، وسى ءجۇز جىل قازاق تىرشىلىگىنە قانداي جاڭالىق اكەلىپ، قانداي كۇيگە تۇسىرگەنىن ايتقانبىز. بۇرىن ءوز بەتىمەن ەركىن جۇرگەن ەلدىڭ تىرشىلىگى وسى داۋىردە قايعىنى دا، قازانى دا، تولىپ جاتقان وزگەرىستى دە كورگەن. سول اۋىر كۇندەرى ەل ورتاسىنان ەكى الۋان ادامدى شىعاردى دەگەنبىز. بىرەۋى – تاريحي ولەڭدەردە سانالعان ەل قاھارماندارى، ەكىنشىسى – ەل تىلەگىن ايتىپ، زار، مۇڭىن سوزبەن شىعارعان ويشىل قاريا، ولەڭشى اقىن، جىراۋ بولاتىن. قازىرگى قاراستىرعالى وتىرعان زار زامان اقىندارى – سول ەل قامىن سوزبەن جوقتاعان جوقشىلار. بۇلاردىڭ تۋىسى مەن باعىت سارىنى ەل باسىنا كەلگەن تاريحي داۋىردەن تۋعاندىقتان، بارلىق اقىندى تاريحي كولەمىندە قاراستىرۋ كەرەك. بۇلاردى ۇعۋ ءۇشىن سولاردى تۋعىزعان ەل مەن شارتتى تاريح بەتىنەن ۇعىنۋ كەرەك. ءبىراق ءبىز سول زاماننىڭ جالپى تاريحتاعى نوباي سۋرەتىن تاريحي اڭگىمەلەردىڭ تۇسىندا ايتقاندىقتان، بۇل بولىمدە تاريحي ماعلۇماتتىڭ ءدال وزىنە توقتامايمىز. ونىڭ ورنىنا سول داۋىردەگى ولەڭ، جىرعا تاريح سۋرەتى قاندايلىق بولىپ ءتۇستى، زار زامان دەگەن باعىت نەدەن باستالىپ، نەمەن ءبىتتى؟ اقىندارى كىم؟ بۇرىنعى ولەڭدەردەن باسقالىق جاڭالىعى بار ما؟ كەيىنگى زامانعا قانداي سارقىت قالدىردى؟ ونان سوڭ ادەبيەتتە بۇل ءداۋىر قانداي ورىن الادى؟ مىنەكي، بۇل بولىمدە ءاربىر اقىننىڭ ولەڭ، مىسالدارىن كوبىرەك كورسەتىپ وتىرىپ، انىقتاماق بولعان ءتۇيىندى ماسەلەلەر وسىلار.
بۇل بولىمدەگى ولەڭ، جىردى، تاريحي مەزگىلى ءبىر بولعاندىقتان، جوعارىدا قارالىپ وتكەن تاريحي ولەڭدەرمەن قاتار قاراستىرۋ كەرەك ەدى. بولماسا سول ءبولىمنىڭ ارتىنان كەلۋ كەرەك ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ قازىرگى تىزىمىمىزدە بۇل ەكى ءبولىمنىڭ اراسىنا ەرتەگى مەن ايتىس ولەڭدەر كىردى. بۇنىڭ سەبەبى: زار زامان ولەڭدەرىنىڭ وزگە بارلىق ولەڭنەن ەرەكشە ءبىر ايىرماسى بارلىعىنان. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، زار زامان اقىندارىنان باستاپ ءبىزدىڭ ادەبيەت ەكىنشى جىككە قاراي اۋىسادى. بۇدان بۇرىن قاراستىرعان ادەبيەت جۇرناقتارىنىڭ بارلىعىن اۋىزشا ادەبيەت دەسەك، مىنالاردى جازبا ادەبيەتتىڭ باسى دەۋ كەرەك. نە بولماسا قازاق توپىراعىندا ەڭ العاشقى جازبا ادەبيەتتى تۋعىزعان اناسى وسىلار دەۋ كەرەك.
تاريحشىلاردىڭ كوبى جازبا ادەبيەت دەپ جازۋ كىرگەن سوڭ شىققان ادەبيەتتى ايتادى، ايتپەسە جالعىز اقىننىڭ جازىپ شىعارعان ولەڭىن ايتادى. ەلدىڭ ادەبيەتىن اۋىزشا مەن جازباعا ايىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ەڭ وڭاي، ەڭ سىرتقى بەلگى وسى. جاڭاعى زار زامان اقىندارىنا وسى بەلگىنىڭ جالعىز ءوزىن الىپ قاراساق، العاشقى اقىندار جازىپ ايتپاسا دا، ورتا بۋىننان باستاپ، سوڭعىلارىنىڭ بارلىعى دا جازىپ سويلەيتىن بولعان.
ءبىراق اۋىزشا ادەبيەت پەن جازبانى ايىرۋدىڭ جالعىز بەلگىسى بۇل بولماۋعا كەرەك. بۇل عانا ەمەس. ءبىز وسى كىتاپتىڭ باس كەزىندە، ەكى ءتۇرلى ادەبيەتتىڭ ايىرماسىن ايتقاندا، جاڭاعى بەلگىدەن باسقا تاعى ءبىر بەلگىنى كورسەتكەنبىز. ول بەلگى: ەل ادەبيەتى جالپاق ەلدىڭ سويلەپ، اڭگىمەلەپ، وزىنشە قالىپتاپ جۇرگەن جۇرناقتارىنان تۋادى. ونىڭ ىشىندە ەلدىڭ ءوز ۇعىمىنا، ءوز پىكىرىنە جات نارسە بولمايدى. نە جاڭالىق، نە ەسكىلىك بولسا، بارلىعى دا ەلدىڭ وزىنىكى.
ولەڭ قىلۋشى اقىن بولسا، ول قۇر عانا جاقسى ايتۋشى، انشەيىن عانا شەشەن اڭگىمەشى. ءوز جانىنان ەلدەن بولەك ۇعىم، نانىم، پىكىر، وي تۋعىزا المايدى دەگەنبىز.
ونان سوڭ ەسكى ادەبيەت جۇرناقتارىنىڭ بارلىعىندا ءبىر بەتتە ءبىر ماقساتقا قاراي تارتقان باعىت جوق. ەلدى ۇيرەتىپ، تۇزەپ تاستايمىن، مۇڭىن جوقتايمىن دەگەن تىلەك جوق. بۇل جۇرناقتاردىڭ ءار قايسىسى وزدىگىمەن تۋىپ، ءوز بەتىمەن بولەك ءومىر سۇرەدى. بارلىق ەسكىلىكتىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوساتىن تامىر جوق.
بۇعان قاراعاندا، جازبا ادەبيەتتى تۋعىزاتىن، ەڭ الدىمەن، جالعىز اقىندار.
ارينە، بۇل اقىندار دا ەل تىرشىلىگى مەن ەل ۇعىمىنان ءتىپتى جات شىرقاپ كەتپەيدى. ءبىراق ەلمەن كەيدە ۇعىسسا، كەيدە ۇعىسپايدى. ەلدى كەيدە ماقتاسا، كەيدە سىناپ، سوگەدى. كەيدە ەلمەن بىرگە قۋانسا، ءۇمىت قىلسا، كەي ۋاقىتتا كوپتەن جالعىز شىعىپ، ءبولىنىپ الىپ، جىلايدى. قامىعادى. قايعىرادى. نە قىلسا دا بۇل اقىن ەلدەن گورى بويى وزعان، وي، سەزىم، ءبىلىم شالىمى كوپتەن گورى ىلگەرىلەپ، اسىپ كەتكەن ادام بولادى. سوندىقتان بۇلار كەيدە كوپتىڭ سىنشىسى بولسا، كەيدە سول كوپكە اقىل، وسيەت ايتاتىن باسشىسى، اقىلشىسى دا بولادى.
وسىنداي اقىن شىعىپ، كوپتىڭ جايىلىپ جۇرگەن بەتىنەن بولەك ءبىر جاڭا بەتتەر تاۋىپ، قالىڭ ەلگە جاڭا ءورىس، جاڭا جايىلىس تابامىز دەگەن نيەتتەر تۋعان سوڭ، بۇل ەلدىڭ ادەبيەتىندە ەڭ العاشقى باعىت، ماقسات دەگەن نارسەلەر تۋادى. جاقسىلىققا باستاسىن، تەرىسكە، جاڭىلىسقا، جامانعا باستاسىن، قايدا تارتسا دا، ايتەۋىر ەل حالقىنىڭ بۇرىنعى حالىنە قاناعاتتانباي، جاڭالىقتى ىزدەپ، "باستايمىن، تۇزەيمىن، قازىرگى كۇيگە قاناعاتتانبايمىن" دەگەن كۇي بىرلىك، العاشقى رەت تۇتاسقان وي قۇرالىپ، ادەبيەت جۇزىندە ەلدىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىگى ءسوز بولا باستاعان سوڭ، جازبا ادەبيەت ءداۋىرى تۋا باستادى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. اۋىزشا مەن جازبا ادەبيەتتىڭ اراسىن بولەتىن بەلەس، كەزەڭ وسى.
زار زامان ءداۋىرى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا جاڭاعىداي كەزەڭ اسقان ءداۋىر بولعاندىقتان، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى وسىلاردان باستاپ الەۋمەت ءحالىن ۇعىپ، ەل قامىن جوقتاۋعا كىرىسەدى. ولەڭ بۇرىنعىشا قىزىق، ساۋىق سياقتى ەرمەك ەمەس، قاۋىم قىزمەتىن اتقارا باستايدى. ەلدىڭ ساياسي پىكىرى مەن تىلەك، ماقسات، مۇڭ، زار سياقتى سەزىمدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، جاڭادان وي نەگىزىن، سالت ساناسىن قۇراي باستايدى. بۇل ۋاقىتقا شەيىن بولماعان الەۋمەتشىلدىك سارىنى، ازاماتتىق نىساناسى شىعادى.
سوندىقتان زار زامان اقىندارىنىڭ العاشقى بۋىنى ولەڭ، جىرىن اۋىزشا ايتسا دا، جاڭاعى بەلگىلەرگە قاراپ، بارلىق زار زامان اقىندارىنان قالعان سوزدەردى جازبا ادەبيەتكە قوسامىز.
ەندى زار زامان كەزەڭىنىڭ اقىنى دەپ كىمدى ايتامىز؟ بۇل ءداۋىردىڭ العاشقى اقىندارى كىم بولادى؟ بارلىعىنىڭ باسىن قوساتىن كۇي قايسى؟ كوپشىلىگى نە جايدان سويلەگەن؟ وسى سۇراقتاردىڭ شەشۋىنە كەلەيىك.
زار زامان اقىندارىنىڭ كوپشىلىگى XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن بەرى قاراي، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارىلار قوزعالىسىنىڭ ارتىنان شىعادى. قالىڭ قازاقتىڭ ۇيتقىسىن شايقاپ شىققانداي بولىپ، ورتا ءجۇزدى، كىشى ءجۇزدى تۇگەل وياتقان يساتاي، كەنەسارى قوزعالىستارى قايعىلى حالمەن بىتكەن سوڭ، ەلدىڭ تاۋى شاعىلىپ، يىعى تۇسكەن، بۇرىن بولىمسىز ءۇمىت بولسا، بەلگىسىز كەلەشەكتەن كۇتكەن از عانا ساۋلە بولسا، بارلىعى دا جاڭاعى ەرلەردىڭ جولسىز جورىعىنان سوڭ سۋالىپ بىتكەندەي بولادى. سوندىقتان XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن كەيىن زار زامان كۇيى قالىڭ ەلگە تۇگەل جايىلادى. وكىنىشتى قازانىڭ ارتىنان قارا جامىلعان ەلدىڭ جۇرەگىنەن قايعىدان باسقا ەش نارسە شىقپايتىن سياقتانادى. سول قازالى كۇي وسى زاماننىڭ قايعىشىل اقىندارىن تۋعىزىپ، زار زامانشىل ۋايىمشىلداردىڭ سانىن كوبەيتتى. بۇعان قاراعاندا، زار زامان اقىنىنىڭ قالىڭ شوعىرى وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىندە شىقتى دەۋ كەرەك.
ءبىراق قازاق تاريحىندا كەنەسارى ءداۋىرىنىڭ اۋىرلىعى جالعىز كەنەسارىنىڭ ءوز تۇسىندا تۋعان جوق. اۋىرتپالىق ارعى جەردەن، ابىلاي زامانىنان باستالدى دەگەنبىز. قازاق ەلى قايدا بارىپ، قايدا تۇراتىنى تۋرالى، باسىنا كەلە جاتقان ىقتيارسىزدىققا قارسى نە شارا قولدانۋ تۋرالى ەڭ العاشقى رەت قاتتى تولعانىپ، ويلانعانى ابىلاي تۇسىندا بولاتىن. سول ابىلاي تۇسىندا ىلگەرگى كۇننىڭ تالاي جۇمباعىنا شەشۋ ايتىلعان سياقتى بولىپ، ساياسي بەت، نەگىزگى پىكىر سول كەزدە بەلگىلەنىپ، قالىپتانا باستاعان. سول كۇندە-اق، مۇمكىن بولسا، پاتشا ۇكىمەتىنە باعىنباي، ەلدىڭ ءوز ىرگەسىن ءوز بەتىمەن بولەك ساقتاۋ تۇبەگەيلى نيەت سياقتى نىق بايلانعان بولاتىن. ورىسقا قاراعان كۇندە ەل باسىنا قۇلدىق، زورلىق، اۋىرتپالىق كەلەتىنى ەل باسشىسىنىڭ بارلىعىنا بەلگىلى بولاتىن.
سوندىقتان كەيىنگى زاماندا كەنەسارى، يساتاي كوتەرىلىستەرى بولسا، بارلىعى دا ابىلاي زامانىنان سۋات الادى. سولاردىڭ تۇسىندا نىعايعان پىكىر، قالىپتانعان بەت كەيىنگى زاماندا ەل باتىرلارىنىڭ كوتەرىلىستەرىن تۋعىزدى دەگەنبىز. تاريح جۇزىندە الەۋمەت تىرشىلىگىندە، كەنەسارى مەن ابىلاي زامانىنىڭ اراسىندا وسىنداي بايلانىس بولسا، ادەبيەتتە دە كەنەسارى جورىعىنىڭ ارتىنان شىققان زار زامان اقىندارى مەن ابىلاي داۋىرىندە بولعان اقىنداردىڭ اراسىندا سوندايلىق ۇزىلمەيتىن جالعاستىق بار. ابىلايدىڭ ۇياسىنان ۇشقان بالاپانى كەنەسارى بولسا، كەيىنگى زامانداعى اقىنداردىڭ وي، باعىتىن باۋلىعان انالارى دا سول ابىلاي زامانىندا تىرشىلىك ەتكەن. ەل تاريحىنان وسى سياقتى قاداۋ-قاداۋ بەلگى تۇرعىزىپ العان سوڭ، ادەبيەت تاريحىنىڭ دا كوش اسۋى انىعىراق ۇعىلىپ، انىعىراق كورىنەتىن بولار دەيمىز.
ابىلاي داۋىرىندە زار زامان اقىنى ەكى الۋان بولعان. مۇنىڭ ءبىرى، ەلگە كەلەر كۇننىڭ جۇمباعىن شەشىپ بەرىپ، ۇلگى-وسيەت سويلەيتىن، بولجاپ ايتقان قاريا: ەكىنشىسى – تولعاۋ ايتقان جىراۋ. ەكەۋى دە كەيىنگى زامان اقىندارى سياقتى، ولەڭشىلىكتى سالت قىلىپ، قازاقتىڭ اقىندىق ونەرىن داعدى قىلعان ادامدار ەمەس. ەكەۋىنىڭ دە كوپكە ايتقان سوزدەرى ولەڭ كۇيىندە ايتىلىپ، تاقپاق، تولعاۋ بولىپ كەتسە، ول قازاقتىڭ باياعىدان شەشەندىك ۇلگىسىن ولەڭ كۇيىندە باعالاپ، ولەڭ تۇرىندە جاقسى ۇعىنىپ، جاقسى تىڭدايتىندىعىنان تۋعان. سول سەبەپتى ەسكىنىڭ ءبيى، باتىرى، بارىمتاشىسى بولسىن، داۋگەر جاۋاپكەرى بولسىن بارلىعى دا قارا ءسوزدىڭ اراسىنا تاقىلداعان تاقپاق، جەلدىرگەن ولەڭ قوسپاسا ءسوزى سۇيىق بولىپ، دالەلسىز بولاتىنداي كورگەن. ابىلاي تۇسىندا بولعان جاڭاعى ەكى الۋان جاقسىنىڭ كوپ ءسوزى ولەڭگە اينالىپ كەتكەن سەبەبى دە سول.
انىعىندا، وسيەتشىل قاريا، تولعاۋشىل جىراۋدىڭ نەگىزگى مىندەتى ولەڭشىلىك ەمەس، ەلگە باسشىلىق ىستەپ، باسالقا ايتۋ بولاتىن. بۇنىڭ ەكەۋى دە ەڭ الدىمەن ەلدىڭ اقىلشى كەمەڭگەرى، زاماننىڭ سىنشىسى، قىراعىسى بولاتىن. سوندىقتان ءارقايسىسى ءوز ەلى، ءوز تابىنىڭ نە ءبيى، نە باتاگويى بولادى. ەكەۋى دە جالعىز ەل اقىلشىسى ەمەس، ەلدى مەڭگەرگەن حان مەن بەكتىڭ دە اقىلشىسى، ءۋازىرى ەسەبىندە بولعان. حان شەشە الماعان اۋىر ءتۇيىن، قيىن جۇمباق، كومەسكى كەلەشەك بولسا، بارلىعىنا دا شەشۋ ءسوزدى سولار ايتاتىن.
تىنىشتىق زاماندا قيۋى قاشىپ، اراسى اشىلعان قارىنداستى تابىستىرىپ، قىسىلشاڭ زاماندا ساسقان ەلگە جول تاباتىن، بەت نۇسقايتىن كەمەڭگەر، كورەگەنى بولعان. جەر تاڭداۋ، ەل تاڭداۋ، كوشۋ، قونۋ دا، سوعىسۋ، بىتىمدەسۋ دە، بارلىعىندا حاننىڭ ەڭ الدىمەن اقىل قوساتىن كىسىلەرى سولار بولاتىن. بۇلار حان قاسىنا قالىڭ ەلدىڭ ىشىنەن قوسىلعان قاريالار كەڭەسى سياقتى. سوندىقتان حان اۋزىنان شىققان ۇشقارى ءسوز بولسا، جونگە سالاتىن دا وسىلار. كوپ ەلگە حان جارلىعىن ورناتۋ كەرەك بولسا، ايتقان ءسوزى ەم بولاتىن دۋالى اۋىز دا وسىلار. كەي كەزدە قالىڭ ەل حاننان دا وسىلاردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى تولىمدىراق كورەتىن. ەل تىرشىلىگىنىڭ بارلىق اۋىر ىستەرى وسىلاردىڭ قابىلداۋىمەن ىسكە اساتىن. قاۋىم تىرشىلىگىندە بۇلاردىڭ ساياسي سالماعى سوندايلىق زور بولعاندىقتان، اۋزىنان شىققان ءسوز دە ولقى بولماۋعا كەرەك. "اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس" بولاتىن جاقسىلاردىڭ ءسوزى كوپتىڭ كوزىندە ءمىنسىز، تولىق بولۋى شارت. كولدەنەڭ كىسى ءمىن تابا المايتىنداي، قورعاسىنداي اۋىر، وقتاي جۇمىر، ءوتىمدى بولۋى كەرەك. سول سەبەپتى بۇلاردىڭ ءسوزى اسىل ولەڭ ولشەۋىمەن شىعۋى شارت بولعان. ايتىلعان ءسوز: تاقپاق تولعاۋ سياقتى بولسا عانا ەل كوزىنە ءمىنسىز، اسىل بولىپ كورىنەتىن. ەل بيلەگەن جاقسى تۋرالى زاماننىڭ سىنى مەن ۇعىمى سوندايلىق بولعاندىقتان، ءاربىر حان ءوز قاسىندا اقىلشى بولاتىن ءبيدى تاڭداعاندا، ەڭ الدىمەن ءسوز تاپقىش وتكىر دەگەن سۋىرىلعان شەشەننەن، سۋدىرلاعان اقىننان الاتىن. وسى سالتقا ابىلاي دا باعىنعان. سوندىقتان تانداپ العان اقىلشىلارىنىڭ ىشىندە بۇقارداي جىراۋ، جانىبەكتەي شەشەندەر بولادى. بۇل ادامدار ەڭ الدىمەن ەل مەڭگەرۋ جولىنداعى ساياسات ادامدارى بولعاندىقتان، كوپكە ايتقان سوزدەرىنىڭ بارلىعى ەل مۇڭىنا، ەل قامىنا ارنالعان سوزدەر بولادى. بۇلار ءوز زامانىنداعى قازاقتىڭ جوعارعى تابىنان: بيلەر، باسشىلار ورتاسىنان شىققان، وزدەرى اكىم. سوندىقتان ەل تىزگىنىن ۇستاۋدىڭ ءبىر شارتى كوپتىڭ قامىن جەۋ بولعاندىقتان، ارتىندا قالعان سوزدەرىنىڭ بارلىعى الەۋمەتشىلدىك سارىنىمەن ايتىلادى.
قازاق ەلىنىڭ جازبا ادەبيەتى العاشقى داۋىرىندە ەل ءومىرىنىڭ وسى سياقتى قاينار بۇلاعىنان، جۋان تامىرىنان شىققاندىعىن ويلاساق، بەرگى زاماندا شىققان اباي سياقتى اقىنداردى تۋعىزعان انايى توپىراق، ارعى اتا-بابا كىم ەكەنىن انىق ۇعامىز. وسى جايدى ۇعىنساق قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتى كەشەگى وتكەن اباي ەمەس، ودان كوپ ارعى جەردەگى كوپ ساي مەن كوپ سالادان سۋات الاتىنىن تۇسىنەمىز. ءبىز جوعارىدا زار زامان سارىنى ابىلاي تۇسىنداعى ەكى الۋان اقىننان باستالادى دەدىك. بىرەۋى اقىلشى بي، قاريا، ەكىنشىسى تولعاۋشىل جىراۋ. ەندى وسى جىكتىڭ ادامدارى كىم؟ سولارعا كەلەيىك.
ازىرشە بۇل جىكتىڭ العاشقىسىنا قوساتىنىمىز: اسان قايعى، ەكىنشىسى – بۇقار جىراۋ.
بۇل جەردە اسان قايعىداي ەرتەگىنىڭ ادامى سياقتى بولىپ كەتكەن ەسكىنىڭ اتى اتالۋى كەيبىرەۋلەرگە جات كورىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان اسان قايعى ءومىر سۇرگەن زامان تۋرالى ءبىراز ءسوز ايتىپ وتەيىك. ەل اۋزىنداعى ەسكىلىك پەن ەل ورتاسىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، اسان قايعى ءتىپتى كارى زاماننىڭ ادامى سياقتى كورىنەتىنى راس. بۇگىنگىنىڭ قازاعىنا اسان قايعى ەرتەگىنىڭ ەدىل-جايىعىنان دا، ەل اڭگىمەسىنىڭ الدار كوسە، جيرەنشە شەشەندەرىنەن دە جاس سياقتى كورىنبەيدى.
بۇل كۇنگە شەيىن ءبىزدىڭ قولىمىزدا اساننىڭ قاي زاماندا تۋىپ، قانداي ادام بولعانى تۋرالى ەشبىر انىق ماعلۇمات جوق. ءبىراق قازاق دالاسىن جايلاپ وتىرعان قازاق رۋلارىنىڭ قايسىسىنىڭ ىشىنە بارساڭ دا، اساننىڭ اتى ءمالىم، ايگىلى بولىپ شىعادى.
سەبەبى سول رۋلار وتىرعان قونىس-قونىستىڭ بارلىعى تۋرالى اسان بولجال، تۇسپال ايتىپ كەتكەن. بولجالىنىڭ بارلىعى قالىڭ قازاقتىڭ قامىن جەگەن ۇلى قاريامىزدىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان جالىندى ءسوز سياقتى. سول بولجالدىڭ وزىنە قاراپ ەل اساندى كارى كۇننىڭ ساۋەگەيى، اۋليەسى سياقتى كورەدى. بۇل كۇندە ءوز ومىرىنە اسان قايعىنىڭ تۇسپال سوزدەرى كەلىپ تۇرعان سياقتانادى. اساننىڭ سونداعى ايتقان سوزدەرى كەلگەن سايىن ەل ونى، ءتىپتى كارى زاماندى بولجاپ، ءبىلىپ قويعان كىسى قىلىپ، اتاعى مەن ءبىلىمىن زورايتىپ، عايىپتى بولجاعان قىراعىلىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ءوز قولىمەن ادەيى الىس زامانعا اپارىپ قويعىسى كەلەدى. سوندىقتان از-جانىبەكتەي الىس زاماننىڭ حانىمەن تۇستاس قىلادى.
ونىڭ ۇستىنە ەل اڭگىمەسى اساندى جەلماياعا مىنگىزگەن سوڭ، بۇرىنعىدان دا الىسقا شەگىنىپ، ءبىر جولاتا ەرتەگى زاماننىڭ ادامى قىلىپ اكەتكەن. سەبەبى قازاق ەلىنىڭ كوپشىلىگى "جەلمايا" – تۇيەنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنىن، وسى كۇنگە شەيىن ورال، بوكەي قازاعىنىڭ قول مالى ەكەنىن بىلمەيدى. ورتا ءجۇز قازاعىنىڭ تۇسىنۋىنشە، جەلمايانى ەرتەگىنىڭ جالماۋىزدارى عانا مىنەدى. سوندىقتان سول جالماۋىزدار سياقتى جات ءبىر نارسە بولىپ كورىنەدى. وسىنداي سەبەپتەردىڭ سالدارىنان اسان قايعى كەيدە بولعان ادام سياقتى ەمەس، ەرتەگى اۋەزە ءتارىزدى، كومەسكى ءپىشىندى جان بولىپ تا كورىنەدى. ءبىراق اسان قايعى جايىنداعى از عانا ماعلۇماتتار مەن اسان ايتتى دەگەن سوزدەردى قازاق تاريحىمەن سالىستىرىپ كورسەك، بۇل ادام ەڭ الدىمەن از-جانىبەك حاننىڭ تۇستاسى بولۋعا قيسىنبايدى: تاريحتا از-جانىبەك قوبىلاندىنىڭ تۇستاسى. بۇل نوعايلى قازاق بىرلىگىنىڭ زامانىندا حاندىق قۇرعان ادام. ول كەزدە قازاق ەلىنىڭ الدىندا ورىسقا قاراۋ دەگەن ماسەلە تۋعان دا ەمەس. ەشبىر جاننىڭ باسىنا وندايلىق سۋىق وي كەلگەن دە ەمەس.
ونان سوڭ بۇل كۇندە اسان جايىنان نە بىلسەك تە، سول اساننىڭ ءوز اۋزىنان شىققان سوزدەن بىلەمىز. ءوز اۋزىنان شىققان سوزگە قاراساق، اسان ابىلايدىڭ تۇستاسى بولماسا دا، سول ابىلاي الدىندا از-اق بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامعا ۇقسايدى. ويتكەنى اساننىڭ قاتتى قينالىپ ايتقان ءسوزى زامان جايى تۋرالى، قينالعان زامان قازاقتىڭ ورىسقا باعىنۋعا جاقىنداپ قالعان مەزگىلى. سول كەزدە الدىندا ءتونىپ كەلە جاتقان قارعىس كۇندى ويلاپ:
مۇنان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار،
زامان ازىپ، زاڭ توزىپ جامان بولار
قاراعايدىڭ باسىنا شورتان شىعىپ،
بالالاردىڭ داۋرەنى تامام بولار.
ول كۇندە قارىنداستان قايىرىم كەتەر،
حاننان كۇش، قاراعايدان شايىر كەتەر.
ۇلى، قىزىڭ ورىسقا بودان بولىپ،
قايران ەل، ەسىل جۇرتىم سوندا نە ەتەر، –
دەگەن اسان قايعىدان قالعان ەكىنشى ءبىر ءسوز – جوعارىدا ايتقان از-جانىبەك حانعا ايتىپتى دەگەن ءسوز. جانىبەك حان ەرتىستىڭ باسىنان قورعان سالدىرىپتى، قارادان قاتىن الىپتى، قۇلادىنعا قۋ ءىلدىرىپتى. وسى ءۇشىن جۇمىسىنا توي قىلعاندا اسان كەلمەيدى. "قۋانىشىما نەگە كەلمەدىڭ؟" دەپ سۇراعاندا، اسان زامان جايىنا قايعىرىپ ءبىرتالاي بولجال ايتقان. سول ءسوزىنىڭ ىشىندە:
"قاتىن الدىڭ قارادان،
ايرىلدىڭ حاندىق جورادان4.
ەل ۇستايتىن ۇل تاپپاس
ايىرىلار اتا مۇرادان.
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ،
قۇلادىن قۇستىڭ ق ۇلى ەدى،
تىشقان جەپ ءجۇنى تۇلەدى،
اققۋ قۇستىڭ تورەسى،
ەن جايلاپ كولدى جۇرەدى.
اندىپ جۇرگەن كوپ دۇشپان،
ەلگە جاۋ بوپ كەلەدى،
قۇلادىن قۋدى ولتىرسە،
ءوز باسىڭا كەلەدى.
قۇلىڭ كەپ سەنى ولتىرەر،
وسىنى اسان بىلەدى.
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
اراسىنان جۇڭگو، ورىستىڭ
قورعان ساپ، تىنىش جاتىرسىڭ.
ءوزىڭ، جانىبەك، ەلدەن اسقان باتىرسىڭ.
ەرتىستى ورلەپ ورىس ءجۇر،
ءتىل الساڭ ىزدەپ قونىس كور.
جەلمايا ءمىنىپ جەر شالسام،
تاپقان جەرگە ەل كوشىر،
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟
بۇل ارادان كوشپەسەڭ،
ايتقانىما تۇسپەسەڭ،
ورىس الار قالاڭدى،
شۋلاتار قاتىن، بالاندى.
وسىنى كوردىم تۇسىمدە،
ءبىل دەسە دە بىلمەيسىڭ:
قوش، امان تۇر، جانىبەك،
ەندى مەنى كورمەيسىڭ، –
دەپ جەلماياعا ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن دەيدى.
وسى ولەڭدەردەگى: ورىس، قىتايدىڭ اراسىندا وتىرعان قازاق، ەرتىستى ورلەپ جۇرگەن ورىس، بودان بولعالى وتىرعان ەل، جات جۇرتقا قۇل بولماس ءۇشىن اۋا كوشۋدى ەم كورگەن باسشىلار، بارلىعى دا ابىلاي ءداۋىرىنىڭ سۋرەتى ەمەس پە؟ ابىلاي ءدال ءوز زامانى، بولماسا سونىڭ الدىنداعى 30-40 جىلداي بۇرىن دا بولعان حانداردىڭ انىق بەلگىسى ەمەس پە؟ سوندىقتان اسان ءومىر سۇرگەن زاماندى ابىلاي ءداۋىرىنىڭ اينالاسىنان ىزدەۋ كەرەك دەپ بىلەمىز. اساننىڭ مەزگىلى تۋراسىنداعى ءسوزدى وسىمەن دوعارىپ، ەندى جاڭاعى ولەڭدەردەگى نەگىزگى پىكىر مەن سارىنعا كەلسەك: اساننىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز ابىلاي زامانىنداعى بارلىق كەمەڭگەر قاريا مەن كەمەل ءبيدىڭ جۇرەگىندە جاتقان دەرتى، اۋزىنان شىققان جالىنى بولاتىن. "قيلى-قيلى زامان بولىپ، قاراعاي باسىن شورتان شالعاندا"، "ۇلى، قىزى ورىسقا بودان بولعاندا، قايران ەل ەسىل ءجۇرىپ نە بولادى"، "نە بولادى" دەگەن اۋىر سۇراق، اششى جۇمباق سول زاماننىڭ بارلىق جاقسىسىنا تاعدىر تۇيىنىندەي كەسەلدى ءتۇيىن بولعان. قالىڭ قازاقتىڭ ىشىنەن: "نە بولادى؟" دەگەن سۇراقتى ەڭ الدىمەن وزىنە قويعان اسان. سودان كەيىنگى زاماندا شىققان جاقسىنىڭ بارلىعى دا سول سۇراقتى مىڭ قايتارىپ ايتقان، ءبىراق ەشبىرى جاۋاپ بەرە الماي، شەشۋ ايتا الماعان.
اۋەل باسى اساننان باستالىپ، بارلىق زار زامان اقىن ۇلدارى وسى سۇراقتىڭ الدىندا نە دەرىن بىلمەي، قايعىلى قارا جامىلىپ تۇرىپ، امالى قۇرىعاندىقتان كۇرسىنىپ جىلاپ، كۇڭىرەنىپ وتكەن. بۇگىنگى كۇنى – قايعى كۇنى تولىپ جاتقان جارا سياقتى، اۋىر دەرت، اششى ازاپ كۇنى. ءبىراق الدا نە بولادى؟ قاي جارعا اپارىپ سوعادى؟ شىعار جول، كورەر ساۋلە بار ما؟ ونى ەشكىم بىلمەيدى. سول جولدى بىلمەگەندىكتەن ەل قامىن ويلاعان ويشىلدىڭ بارلىعى دا تىعىرىققا قامالعان سياقتى. شىعار ەسىك تابىلماعان سوڭ، زار مەنەن شەر جەڭەدى. سول سۇراق، سول جۇمباق، ءجۇز جىلعا شەيىن شەشىلمەگەن. سوندىقتان ءجۇز اسا جىل بويىندا قازاقتىڭ ەسى كىرگەن ادەبيەتى ىلعي ءبىر-اق سارىن، ءبىر-اق باعىتپەن وتەدى. ول باعىتى – زار زامان.
بۇل داۋىردەگى الەۋمەت تىرشىلىگىنىڭ ەڭ شانشۋلى ماسەلەسىن ادەبيەت جۇزىنە ءتۇسىرىپ، العاشقى رەت قالىڭ ەلدىڭ قامىن ويلاپ، كۇڭىرەنگەن قاريا اسان. العاشقى رەت كەلەشەك زاماننىڭ قۇبىجىعىن سەزىپ، تۇسپالمەن بەلگى بەرىپ، بولجال ايتقان اسان قايعى. سول زاماننىڭ وزىندە باسقا جەرگە اۋايىق دەسە دە، ولەڭ ءسوزدى قاۋىمنىڭ قىزمەتىنە جاراتۋعا كىرىسكەن تاعى دا سول. كەيىنگىگە ەل قامىن جوقتاعان مۇڭ، زار سارىنىن تاستاپ كەتكەن دە سول. زار زامان اقىندارىنىڭ بارلىعىنداعى سارى ۋايىم اسان باستاعان سارىن. سوندىقتان زار زامان اقىندارىنىڭ العاشقى بەلگىسى اسان قايعىدان باستالادى دەيمىز.
ابىلاي داۋىرىندە بولجالشىل قارت، اقىلشى بيدەن شىققان ءبىر الۋان اقىن – اسان قايعى بولسا، ەكىنشى – تولعاۋشى جىرشىدان شىققان – بۇقار جىراۋ. بۇنىڭ زامانىنداعى وسى الۋانداس ولەڭشىنى اقىن دەمەي، جىراۋ دەگەن. وسى اتتىڭ ءوزى دە جىراۋلار انشەيىن ولەڭشىدەن بولەك، وي يىرگەن ويشىل ولەڭشى ەكەنىن بىلدىرگەندەي بولادى.
جىراۋ – قۇر عانا تاقىلداق ولەڭ ايتپايدى: بۇل زامان سىنشىسى، سويلەسە شەشىلمەگەن جۇمباق، ءتۇيىنى شاتاسقان سوزدەردى عانا سويلەيدى. ءوزى تۇرعان زاماننىڭ بەلگىلەرىنە قاراپ، كەلەشەك زامان نە ايتاتىنىن بولجايدى. ءسوزىنىڭ ءبارى تەرەڭ وي، تەرەڭ ماعىنامەن سويلەنەدى. سىرتقى ءتۇرى قۇباجونداتقان تولعاۋ، سالىستىرعان سۋرەتتەرمەن ۇقساتقان نوباي، جاعالاتقان بەلگىمەن كەلەدى. ايتپاق جايلارىن اشىپ، ۇعىمدى قىلىپ، انىقتاپ بەرمەيدى. ادەيى كومەسكىلەۋ جۇمباق قىلىپ ايتادى. ۇعارلىق كىسى سول جۇمباقتان ۇعىنۋ كەرەك. جىراۋدىڭ ءسوزى ماقساتسىز ايتىلمايدى. نە ايتسا دا، كوپتىڭ مۇڭى مەن قامى، كوپتىڭ جايى-كۇيى تۋرالى، نە كوپكە ارنالعان اقىل، وسيەت ەسەبىندە ايتىلادى.
وسى ءسوزدىڭ بارلىعىنا الشگىندەي سۋرەتتىلىك، جۇمباقتىلىق شارت بولعاندىقتان، جىراۋدىڭ سالىستىرعان سۋرەتتەرى كەيدە بىرىنە ءبىرى قايشى كەلەتىن، اراسى الىس جايلاردان الىنعان سياقتانادى.
بەتى شالعاي تەرىستەن، قيىن قيادان، بۇلت قۇشقان بيىكتەن، شىڭىراۋدىڭ تۇبىنەن شىققانداي "قيىردان جيىلعان" سۋرەتتەر بولادى. سوندىقتان تولعاۋىنىڭ ىشىندە "قۇلان جورتپاس قۋ تاقىر، قۋلىقتان تۋعان قۇلاشا" ءبىر ماعىنانى ۇعىندىرۋ ءۇشىن قاتار كەلسە، جوعارىدا ايتقان نوباي بەلگى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. سىرتقى الامىشتىعىنا قاراپ جاتسىنباي، ىشكى جۇمباق ماعىناداعى ءتۇبىرى بىرلىگىن ويلاپ، سونى ۇعىنۋ كەرەك.
جىراۋ ايتقان تولعاۋلاردىڭ وزگە سوزدەردەن ەرەكشەلىگى بولعاندىقتان، ەڭ الدىمەن سىرتقى تۇرىنە توقتاپ وتتىك. ەندى زار زامان اقىندارىنا بۇقار جىراۋدى قوساتىن سارىن قايسى، قانداي بەلگىمەن، قاي الۋانداس اقىن بولىپ زار زامانشىلداردىڭ ىشىنە قوسىلادى، سول جاعىنا كەلەيىك.
بۇقار جىراۋ ابىلايدىڭ جانىنداعى ءۋازىرى، زامان كۇيىن سىنعا سالىپ، قورىتىندى ايتىپ، بەت نۇسقايتىن كەمەل اقىلشىسى. ابىلايداي حانمەن بىرگە قالىڭ ەلگە دە وسيەت ايتادى. ايتاتىن ءسوزىنىڭ بارلىعى سول كۇندە قازاق ەلىنىڭ باسىنا كەلىپ تۇرعان ساياسي حال، تاريحي داۋىرگە ارنالادى. ەل بيلەگەن ۇلىقتىڭ ىشىنەن شىققان اقىن بولعاندىقتان، اقىلىنىڭ كوبى ەلدى باستاپ، بيلەپ جۇرگەن باسشىلارعا، ارتىنان ەرگەن ەلگە ارنالادى. قاراشىنى قالاي بيلەپ، قالاي باستاۋ كەرەك ەكەندىگى تۋرالى سويلەيدى. جىراۋدىڭ مىندەتى وسى جايلاردىڭ بارلىعىن كوپكە تارايتىن، كوپكە ەستىلەتىن قۇرىش سوزبەن ايتۋ. سوندىقتان ەڭ الدىمەن ولەڭمەن ايتادى. ەكىنشى، ءوز الدىندا بولعان ويشىل جاقسىلار قازاق قامىنان نە ءسوز ايتقان، نەنى تىلەپ، نەنى ارمان قىلعان، سونىڭ ءبارىن ءبىلۋ كەرەك. كەيىنگى كوپكە سولار ايتقان ءسوزدىڭ شەشۋىن ايتۋ كەرەك. سوندىقتان بۇقاردىڭ ءىرى تولعاۋى جوعارىڭا اسان قايعى ايتقان كومەسكى جۇمباقتى شەشۋگە ارنالادى. اسان قايعى قويعان سۇراقتىڭ ماعىناسى قايسى؟ دەرتى نەمەنە؟ سونى ۇعىندىرادى، بۇل سوزبەن اساننىڭ قايعىسىن، جالعىز ابىلايعا ەمەس، قالىڭ ەلگە دە اشىپ بەرەدى.
بۇقاردىڭ زامانى – ەل باسىنا اۋىرتپالىق تۋعان زامان. ساياسي حال، قازاق ەلىنىڭ باسىنا قۇلدىق نوقتاسىن كيگىزگەلى قاباعىن ءتۇيىپ، اۋىرلاپ كەلە جاتقان. سوندىقتان بۇقاردىڭ تولعاۋىندا ەكى ءتۇرلى كۇي، سارىن بار. بىرەۋى، جوعارىدا ايتقان شارت، الەۋمەت قامىن سويلەۋ، ەكىنشى، سول جايدى سويلەگەندە مۇڭ زارمەن، ارمانمەن سويلەۋ، قايعىلى ءپىشىن، قارالى كوڭىلمەن كۇڭىرەنىپ سويلەۋ. بۇل سارىن كورەر كوزگە بولا قولدان جاساپ العان سارىنى ەمەس. سول زاماننىڭ دەرتى ۋلاتقان اقىننىڭ جۇرەگىنەن قايناپ شىققان شىن جالىن، شىن قايعى. سويلەسە جۇرەگىنەن قايعى عانا شىعاتىن بولعاندىقتان، اساننىڭ ءسوزىن ايتپاستان بۇرىن، "وسى قايعىنى كوپكە جايعانشا، ايتپاسام قايتەدى" دەپ جىراۋدىڭ ءوزى دە قينالادى. سوندىقتان ابىلاي اسان ءسوزىنىڭ شەشۋىن ايت دەپ سۇراعاندا:
حانعا جاۋاپ بەرمەسەم،
حاننىڭ كوڭىلى قايتادى.
قايتارا جاۋاپ سويلەسەم،
حالقىم نە دەپ ايتادى.
حان ابىلاي، ابىلاي،
مۇنداي جامان حاباردى
سۇراماساڭ نە ەتەدى... –
دەپ تىلەك ەتەدى. ءبىراق بۇل ءسوزدى كوپكە ۇعىندىرۋ - جىراۋدىڭ مىندەتى. جىراۋ جاسىرعانمەن، زامان ءوز ءپىشىنىن جاسىرىپ تۇرعان جوق. اسان ايتقان اۋىر كۇن تاقاپ كەلىپ قالدى، ەندى ەل جىلاسا دا، كۇڭىرەنسە دە، قانداي زامانعا كەلگەنىن اقىلشى، ويشىلدارىنىڭ اۋزىنان ەستۋى كەرەك. سوندىقتان جىراۋ:
ەندى ايتايىن تىڭداساڭ،
ماعان قاھار قىلماساڭ.
قاراعاي سۋدان قاشىپ،
شولگە شىققان ءبىر داراق.
شورتان شولگە شىدامسىز،
بالىقتاعى ءبىر قاراق.
ويلاما شورتان ۇشپاس دەپ،
قاراعايعا شىقپاس دەپ.
قۇبىلادان كەلەر ءبىر كاپىر،
اۋزى-باسى ءجۇن كاپىر
جاياۋلاپ كەلەر جۇرتىڭا.
قارا شەكپەن كيگىزىپ،
بالدىماي جاعار مۇرتىڭا.
ەل قامىن ايتقان جاقسىنى
سويلەتپەي ۇرار ۇرتىنا.
ەسەپ الار پۇلىنان،
سولدات الار ۇلىڭنان،
كۇندەردىڭ كۇنى، ابىلاي،
ەسە تيمەس وزىڭە،
ەسىكتەگى قۇلىڭنان... –
دەيدى.
وسى سوزبەن بۇقار جىراۋ ءوز زامانىنىڭ قايعى-شەرىن اسان زامانىنىڭ قايعىسىمەن جالعاستىرادى. كەيىنگى زار زامان اقىندارىنا وسى سارىندى ۇسىنىپ، وسى باعىتپەن قول سوزادى. بۇقار جىراۋدان قالعان تولعاۋ ءسوز كوپ، سولاردىڭ ىشىندە ابىلاي زامانىنداعى جىراۋدىڭ باعىتى مەن سارىنىن انىق كورسەتەتىن وسى تولعاۋى. وسىمەن كۇيى ءبىر كەلەتىن تاعى ءبىر تولعاۋى:
ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز:
شۇعىل پاسىق زالىمنىڭ
تىلىنە ەرىپ ازباسقا.
ەكىنشى تىلەك تىلەڭىز:
الپىس باستى اق وردا،
ارداقتاعان اياۋلىڭ،
وزىڭنەن باسقا ءبىر جانعا
تەگىننەن ولجا بولماسقا.
ءۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز:
جەلكىلدەگەن تۋ كەلىپ،
جەر قايىسقان قول كەلىپ،
سونان دا ساسىپ تۇرماسقا.
ءتورتىنشى تىلەك تىلەڭىز:
ومىرتقاسى ءۇزىلىپ،
ايازدى كۇندە اينالعان،
بۇلتتى كۇندە تولعانعان،
تار قۇرساعىن كەڭىتكەن
تاس ەمشەگىن جىبىتكەن
اناڭ ءبىر اڭىراپ قالماسقا ... –
دەيدى.
بۇل تولعاۋدى تۋعىزعان دا جاڭاعى سارىن.
كەلەشەك قانداي كۇيلەر اكەلەدى؟ نە سىباعا تارتادى؟ ءزالىمنىڭ تىلىنە ەرىپ، ەل ازا ما؟ الپىس باستى اق وردا جاتقا جەم بولا ما؟ جەر قايىسقان قول كەلىپ، ەل ساسا ما؟ تار قۇرساعىن كەڭىتىپ، تاس ەمشەگىن جىبىتكەن انالار اڭىراپ قالا ما؟ بارلىعى دا كەلە جاتقان كەر زاماندا بولۋعا مۇمكىن. سونى سەزگەندىكتەن اقىن زارلايدى. سونىڭ ىزعارى وتكەندىكتەن جىراۋدىڭ جۇرەگىن قارالى قايعى باسادى. بۇل تولعاۋى سول زامانداعى ساياسي ءحالدىڭ بەتىن اشىپ ايتقان انىق بەلگى. "قاراعاي باسىن شالعالى جۇرگەن شورتاننىڭ" كىم ەكەنىن تۇسىندىرگەنى.
جىراۋدىڭ بۇلاردان سوڭعى كەيبىر تولعاۋى ساياسي ءحالدىڭ ءدال وزىنە ارنالماسا دا تەرەڭ وي، تەرەڭ وسيەتپەن: زامان ازىپ، زاڭ توزىپ، تىرشىلىكتى ۋاقىت وزگەرىسى بيلەيتىنى تۋرالى تۇسپال ايتادى. بۇنىڭ مىسالى: "اينالاسىن جەر تۇتقان" دەگەن تولعاۋىندا "تىرشىلىك ءبىر قالپىندا تۇرمايدى. ءومىردى ۋاقىت بيلەيدى". سوندىقتان:
اينالاسىن جەر جۇتقان
ايدى باتپاس دەمەڭىز،
اينالا ىشسە ازايىپ،
كول سۋالماس دەمەڭىز.
قۇرساعى قۇشاق بايلاردان
داۋلەت تايماس دەمەڭىز.
قۋراي بىتپەس قۇبا جون
قۇلان جورتپاس دەمەڭىز.
قۇلاندار وينار قۋ تاقىر
كولشىك بولماس دەمەڭىز.
قۇرساعى جۋان بيەلەر
قۇلىن سالماس دەمەڭىز.
قۋلىق تۋعان قۇلاشا
قۇرساقتانباس دەمەڭىز.
قۇبىلىپ تۇرعان بايشەشەك
قۋراي بولار سولعان سوڭ.
حاندار كيگەن قامقا تون
شۇبەرەك بولار، توزعان سوڭ.
ەڭسەسى بيىك كەڭ ساراي،
كەمتىك بولار، بولگەن سوڭ...-
دەيدى. مۇنىڭ ءبارى ەلگە كەمەڭگەر جىراۋدىڭ تولعانىپ ايتقان اقىل وسيەتى. ءومىر دانالىعى. ولەڭ ءسوزدىڭ مىندەتى ەلدىڭ اقىل-ويىن تاربيەلەۋ، ءبىلىم ۇيرەتىپ، باسشىلىق ەتۋ، وي ءتۇسىرىپ، كوزىن اشۋ، كوڭىلىن وياتۋ. سوندىقتان ءومىر اقيقاتىن تەڭىزدەي تەرەڭنەن تولقىتىپ اكەلەدى.
بۇل ايتىلعان تولعاۋلاردا بۇقار جىراۋ زامان سىنشىسى، ءبىراق جوعارىدا ايتقان ءبىر سوزدە جىراۋلار جالعىز عانا ەل اقىلشىسى، ەل سىنشىسى ەمەس، حانعا دا اقىل ايتىپ، حاندى دا سىنايدى، كەمشىلىگىن مىنەيدى دەگەنبىز. حان بايلاعان ءىستىڭ بارلىعىنا ەل ۇندەمەي كونە بەرمەيدى. ەلدىڭ ىرزا، نارازىلىعىن حان قاسىنداعى جىراۋ مەن اقىلشى بي سويلەيدى. حاننىڭ بايلاۋى سولارمەن ۇعىسقان ۋاقىتتا عانا بايلاۋ بولادى. سوندىقتان ەل باسىنا كەلگەن سوعىس، ءبىتىم سياقتى ماسەلەلەر بولسا، بارلىعىندا بايلاۋ ءسوزدى ەل ۋاكىلدەرى، جىراۋلار، بيلەر ايتادى دەگەنبىز.
بۇقاردىڭ ءبىر تولعاۋى ەسكى كۇننىڭ وسى جايىن انىق بىلدىرەدى. بۇل تولعاۋ ابىلاي كوپتىڭ قارسىلىعىمەن ەسەپتەسپەي، ورىسپەن سوعىسام دەگەن ۋاقىتتا ايتىلعان. بۇقار كوپ جاعىندا، سوعىسقا قارسى. سوندىقتان ابىلايعا:
"ەي، ابىلاي، ابىلاي،
سەنى مەن كورگەندە،
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،
تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ.
ابىل-مامبەت حاندارعا،
قىزمەتشى بولىپ تۇر ەدىڭ.
سەن قاي جەردە ءجۇرىپ جەتىلدىڭ.
ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ.
جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ،
داۋلەت قۇسى قوندى باسىڭا،
قىدىر كەلدى قاسىڭا،
ب ا ق ۇيىڭە تۇنەدىڭ،
اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ،
الىستان تويات تىلەدىڭ،
قىلىشىڭدى تاسقا بىلەدىڭ،
ون سان الاش بالاسىن،
جۋساتىپ قويداي ورگىزىپ،
جۇمساپ تۇرسىڭ قولىڭنان.
اشۋلانبا، ابىلاي.
كوتەرەرمىن، كونەرمىن،
كوتەرىپ قازىنا سالارمىن.
وتىڭمەنەن جارىلما،
وكپەڭمەنەن قابىنبا.
ورىسپەنەن سوعىسىپ،
باسىنا مونشاق كوتەرگەن،
جۇرتىڭا جاۋلىق ساعىنبا.
كۇندە مەندەي سويلەيتىن
توقسان ۇشتە قاريا
ەندى ساعان تابىلماس، –
دەيدى.
بۇل ولەڭدەرگە قاراعاندا، جىراۋ قۇر عانا ولەڭشى، قۇر عانا اقىلشى ەمەس، كەرەكتى كەزىندە حاننىڭ دا، قارانىڭ دا قاتتى سىنشىسى، قاتال تەزى بولاتىنىن بىلدىرەدى. اقىلشى وسيەتشىدەن شىعىپ، كەي كەزدە ساياسي سالماعى بار، زور قۋات يەسى بولاتىنىن سەزدىرەدى. سوندايلىق سالماعى بولىپ، ايتقان ءسوزى كىمگە دە بولسا ەم بولاتىندىقتان، جىراۋ كەي ۋاقىتتا ءبولىنىپ-جارىلعان ەلدىڭ ءبىتىمشى ءبيى دە بولىپ كەتەتىن.
قيۋى قاشىپ، جىگى اشىلعان ەرلەرگە جاماۋشىنىڭ ءسوزى ەم بولماعان ۋاقىتتا، كەسىكتى بيلىك پەن نىق بايلاۋدى ايتىپ، كوپتى توقتاتاتىن جىراۋ بولعان. بۇنىڭ مىسالى: بۇقاردىڭ كەرەيگە ايتقان ءسوزى، كەرەي وكپە ۇستانىپ ەل ۇيقىسىن بۇزىپ، حانعا باعىنعىسى كەلمەي، ارازدىقپەن اۋا كوشپەكشى بولادى. سوندا جىراۋ ءوزىنىڭ قۋاتىن ءبىلدىرىپ، ىزعارلانىپ، جۋان سويلەيدى:
كەرەي، قايدا باراسىڭ،
سىردىڭ بويىن كوبەلەپ.
سەن قاشساڭ دا، مەن قويمان
ارعىماعىم جەبەلەپ.
ەندى الدىڭنان شىعايىن،
جاۋعان كۇندەي سەبەلەپ.
مەن ارعىن دەگەن ارىسپىن،
ازۋى كەرە قارىسپىن.
سەن – بۇزاۋ ءتىرىسى شونشىكسىڭ،
مەن – وگىز تەرىسى تالىسپىن.
ابىلاي الدىندا بىتپەسەڭ،
اتاسىن بىلمەس الىسپىن.
كوشىڭ كەتەر ءبىر جاققا،
مالىڭ كەتەر ءبىر جاققا...
جار باسىنا قونارسىڭ.
جارتى لاشىق تىگەرسىڭ،
اۋىزىڭنان اس كەتەر،
قارا كوزدەن جاس كەتەر،
بۇل قىلىعىڭ قويماساڭ،
سوناۋ كەۋدەدەگى
دۋلىعاداي باس كەتەر، –
دەيدى.
بۇل كەزدە جىراۋ جۋان داۋگەر، جۋان بي. ول قالىڭ ارعىننىڭ كوپتىگىنە سۇيەنگەن. سول كوپتى سوڭىنا ەرتكەن، سالماعى اۋىر توقپاعى. بۇقاردىڭ حانعا جۋان سويلەيتىنى دە سول.
تاريح سىنىمەن قاراعاندا، اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋ، قازاق قاۋىمىنىڭ جوعارعى تابىنان شىققان حان مەن بيلەر ورتاسىنان تۋعان اقىندار. وزدەرى دە ەل مەڭگەرىپ جۇرگەن باسشى، ۇلىق. بۇلاردى تۋعىزعان قازاق تاريحىنىڭ حان بيلەپ، بي بيلەگەن ءداۋىرى. سوندىقتان دۇنيەگە كوزقاراسى، ۇعىمى، ەل تىرشىلىگىنە بەرگەن باعاسى، بارلىعى دا حان مەن بي زامانىنىڭ وي نەگىزىن، سالت-ساناسىن بىلدىرەدى. اسان قايعى جانىبەكتەي حاننىڭ قارادان قاتىن العانىن تەرىس كورىپ، كەلەشەك زامانىندا قۇل بيلەيدى دەپ قورىقسا، "حاننان كۇش، قاراعايدان شايىر كەتەدى!" دەسە، بۇقار جىراۋ: "كۇندەردىڭ كۇنى ابىلاي، ەسە تيمەس وزىڭە ەسىكتەگى قۇلىڭنان" دەپ، "قاراشا تورعاي قاز بولماس" دەسە، بارلىعى دا ەسكى ۇلگىنى ءسۇيىپ، ءوز زامانىنىڭ ۇيىتقىسى بۇزىلماعانىن تىلەگەندىكتەن تۋادى.
ءبىراق ابىلاي زامانىنداعى اقىنداردى سىناعانىندا، جالعىز وسى بەلگىمەن سىناۋعا بولمايدى. بۇلار قازاقتىڭ ءوز تۇرمىسىنا، ءوز ىسىنە كەلگەندە، ەسكى ۇلگىنى سۇيسە دە، سونىمەن بىرگە ەڭ تەرەڭ، ەڭ كۇشتى سوزدەرىن قالىڭ قازاقتىڭ قامىنا ارناعان. قازاق ەلى ءوز بەتىمەن ەركىن ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بولسا، اسان مەن بۇقار سونداي زاماندا ءومىر سۇرسە، وندا بۇلاردان بايشىل اقىننىڭ تولىق ۇلگىسى شىعۋعا بولار ەدى. ءبىراق ول بەتتەگى ەل ادامىنىڭ ءورىسى از بولىپ، ەڭ اۋىر حال – ورىسقا باعىنىپ، جاتتان تاياق جەۋ بولعان سوڭ، اقىنداردىڭ دا كۇيى مەن سارىنى قالىڭ ەلدىڭ مۇڭ-زارى مەن تىرشىلىك قامىنا اينالىپ كەتكەن. سول سەبەپتى ابىلاي زامانىنداعى اقىنداردىڭ جەلىسى كەيىنگى زامان اقىندارىمەن قوسىلىپ كەتەدى.
اسان مەن جىراۋدىڭ ولەڭدەرىن ءتۇر جاعىنان قاراساق، ىلعي قۇبا جونداتقان جۇمباق پەن جارىستىرعان وي، قاتارلاستىرعان كوپ ۇلكەن سۋرەتپەن كەلەدى. بارلىق ءسوزى تەرەڭ وي مەن اقىل، وسيەتكە اينالادى. كەيىنگى اقىندارعا تاستاعان ۇلگىسىنىڭ ءبىرى دە وسى. بولجالشىل قاريا، تولعاۋشىل جىراۋدىڭ سوزدەرىن وسى بەلگىمەن سىناساق، بۇلار ءبىزدىڭ ادەتتە ءوز بەتىمەن تۋعان سالتاناتتى ادەبيەت بەلگىسىن كورسەتەدى. قازاق توپىراعىنىڭ وزىنەن، قازاقتىڭ تاريحي داۋىرىنەن تۋعان ۇلگىسى ادەبيەت ءداۋىرى سياقتى بولادى.
ابىلاي زامانىندا بولعان زار زامان اقىندارىنىڭ جايىن شامالاپ بىلدىك، ەندى بۇلاردىڭ ارتى نە بولعانىن ايتايىق. ەل تاريحىندا ابىلاي زامانىنان سوڭعى ۇلكەن تولقىن يساتاي، كەنەسارى مەزگىلىندە بولعان تاريحي ولەڭدەردى قاراستىرعان ۋاقىتتاردا ايتقامىز. ابىلاي زامانىندا نەگىزدەلگەن ساياسي باعىت سىرىم، يساتاي، كەنەسارى تۇسىندا ءىس جۇزىنە شىعىپ، قالىڭ ەل ءومىرىنىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرەدى. سول زاماننىڭ پىكىر جولىنداعى باسشىسى، تابالدىرىعى ابىلاي زامانى بولاتۇعىن. سوڭعى زامان ادامى وي سۋاتىن، ساياسي باعىتىن ارتقى داۋىردەن الدى. سوندىقتان ءبىر زاماندا تولعاۋ ايتقان قاريا كەيىنگىنىڭ اقىنى مەن اقىلشىسى باسشىسىنا ءقادىرلى ارۋاق، قاسيەتتى ۇران سياقتى بولدى. ەل بيلەگەن بي بولسا، باتاگوي اقساقال، قاريا بولسا، زامان ءحالىن اسان قايعىشا قايعىرىپ، اسانشا جوقتاپ، كۇڭىرەنەتىن بولدى. ءومىر قاجىتىپ، قايعى جەڭگەن باسشىسىنىڭ بارلىعى اساندى ۇلگى قىلىپ: "قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار" دەيتىن بولدى.
وسى كۇي اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋدان كەيىنگىنىڭ اقىنىندا دا كۇشتى. سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعان ءجۇز جىلدىق ءداۋىردىڭ اقىنى تۇگەلىمەن وسى كۇي، وسى سارىندى ۇلگى قىلىپ، اباي زامانىنا شەيىن جەتتى. كەيدە سول سارىننىڭ ارتى ابايمەن تۇستاس بولعان اقىنداردان دا جوعالماعانى بار.
ەندى وسى داۋىردەگى زار زامان اعىمىنا كىرەتىن كىم؟ بىزشە بۇل اعىمعا XIX عاسىردا بولعان اقىنداردىڭ ءبارى كىرەدى. بۇل عاسىردا قازاق اقىندارى ەكى الۋان بولعان. بىرەۋى: ەسى كىرگەن ويلى اقىندار، ناعىز زار زاماننىڭ ءوز اقىندارى، ەكىنشىسى: ەلدىڭ قىزىق-ساۋىعىن سالت قىلعان ايتىس اقىندارى. جوعارعى ايتقان اعىمعا ايتىس اقىندارىنىڭ كىرەتىن سەبەبى: بۇلاردىڭ بارلىعى بىردەي ىلعي ايتىسپەن وتكەن ەمەس. كوپشىلىگى ايتىسپەن ايت پەن تويدى قىزىقتاپ ءجۇرىپ، سونىمەن بىرگە اندا-ساندا ەل باسىنا كەلگەن اۋىر كۇندەردى دە ولەڭ قىلاتىن. ورىس زورلىعىمەن جەردەن اۋعان ەل، ەلدەن قۋىلعان ەر بولسا، سونىڭ بارلىعىنا ايتىس اقىندارى دا جىلاعان، جوقتاۋ ولەڭدەرىن ايتا بىلگەن. سوندىقتان زار زامانعا بۇلار ايتىستارىمەن كىرمەسە دە، جاڭاعىداي ەستى ولەڭدەرىمەن كىرۋگە ءتيىستى.
ەندى زار زاماننىڭ ءوز كۇيىن تولىق سۋرەتتەپ كورسەتىپ، انىق ۇلگى بولاتىن اقىندارعا كەلسەك، بۇلاردىڭ سانى كوپ بولۋعا كەرەك. ءبىراق بۇل كۇندە بارلىعىنىڭ سوزدەرى جينالماعان: جينالعانى بولسا، باسپاعا شىقپاعان. سوندىقتان قازىردە زار زاماننىڭ بار اقىنىن تۇگەل ساناپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى كوپكە ءمالىم بولىپ، جاريالانعان اقىنداردىڭ بىرنەشەۋىن مىسالعا الىپ، سولاردىڭ باعىتى مەن سارىنىنا قاراپ جالپى زار زامان اقىندارىنىڭ زامانى مەن قالپىن ۇعىنىپ كورەيىك.
بۇقار جىراۋدان سوڭ XIX عاسىرداعى زار زامان اقىندارىنىڭ باسى - ماحامبەت. ودان كەيىنگىلەرى: شورتانباي، مۇرات، التىنسارى ۇلى، بۇلاردان سوڭعى ءبىر بۋىنى ابايمەن تۇستاس اقىندار.
ازىرشە بۇلاردىڭ مىسالىنا الاتىنىمىز نارمامبەت، ايتىس اقىندارىنان كەيبىر ولەڭدەرىمەن وسى جىككە كىرەتىن شەرنياز، دوسقوجا، كۇدەرى قوجا سياقتىلار. ونان سوڭ زار زاماننىڭ كۇي سارىنىمەن اڭگىمەلى ولەڭ ايتقان اقىندار جوعارىدا تاريحي ولەڭنىڭ ىشىندە ايتىلعان نىسامباي، ىعىلمان سياقتىلار.
ەندى جاڭاعى سانالعان اقىنداردى جەكە-جەكە قاراستىرىپ كورەيىك. ابىلاي تۇسىنان كەيىن زار زامان اقىندارىنىڭ سانىن كوبەيتىپ، سارىنىن كۇشەيتكەن كەنەسارى، يساتايلار ءداۋىرى دەدىك. سوندىقتان بۇل ءداۋىردىڭ اقىندارىن جاڭاعى ادامداردىڭ وقيعالارىنا جاقىن تۇرعان ماحامبەتتەن باستايمىز.
ماحامبەت جالعىز عانا اقىن ەمەس. ءبىر جاعىنان اقىن بولسا، ەكىنشى جاعىنان يساتاي وقيعاسىنىڭ قان مايدانىندا ءىرى قايرات كورسەتكەن اتاقتى باتىر. ءارى سوزىمەن، ءارى ىسىمەن الەۋمەت قىزمەتكەرى بولىپ، سول جولعا بويىنداعى بار قۋاتىن سارپ ەتكەن ادام ماحامبەت. بۇقار جىراۋ مەن اسان قايعىنىڭ جاڭا زامانداعى جاڭا ۇلگىسى، تۇتىنعان جولى مەن كوزدەگەن ماقساتتا سولاردىڭ ەشبىر ايىرماسى جوق. الدىڭعىلارى ءوز زامانىنا اقىل وسيەتپەن باسشىلىق ەتىپ، اكىمشىلىك ورىندا وتىرىپ، قىزمەت ەتسە، مىناۋ الدىڭعىلار سالعان جولمەن، سولار نۇسقاعان بەتكە قول قايراتىمەن جەتپەك بولعان. يساتاي، كەنەسارىلار قازاق ەلىنىڭ اقىرعى رەت پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى تۇياق سەرىپكەن قيمىلىن كورسەتسە، ماحامبەت وسىلاردىڭ جولىن تۇگەلىمەن قابىلداپ، وزىنە يمان قىلعان ادام. جىراۋ وسيەت پەن بيلىك سوڭىنداعى ادام بولسا، ماحامبەت سولاردىڭ ۇلگىسىمەن جاڭا زاماندا، تار زاماندا شىققاندىقتان، ۇگىت پەن ءىستىڭ سوڭىنا تۇسكەن ادام. سوندىقتان قالىڭ ەلدى ارتىنان ەرتىپ ءجۇرىپ، ۇكىمەتكە قارا قايراتپەن قارسىلىق ەتەدى. كوتەرىلىس جاسايدى. سوعىسادى. ءسوز سويلەسە جالپى قازاقتىڭ قانىن قىزدىرىپ، جەلىكتىرىپ، وسى جولعا ەرتپەكشى بولادى. ولەڭىنە قاراساق، وزدەرى ىستەگەن ءىستىڭ العاشقى كەزىندەگى ماحامبەت وسى پىشىنمەن ايقىن كورىنەدى.
بۇنىڭ زامانى ابىلاي زامانىنان دا بۇزىلىپ كەتكەن. بۇل كۇندە بۇرىنعىشا تولعاۋ ايتىپ، الىستان قوزعاپ، وي تۇسىرەمىن دەپ وتىرۋعا بولمايدى، ەندى ءىس قانا قالعان. جۇرەك توقتاتىپ، بەكىنىپ قولعا نايزا الىپ اتتانۋ عانا قالدى. نە ءولۋ، نە ءتىرىلۋ كەرەك. تىنىس ءبىتىپ، تىعىرىققا قامالعان جەردەگى جالعىز اسۋ وسى. سوندىقتان قىزۋلى ۇگىت سوزبەن قالىڭ قازاقتىڭ قايراتى بار ەرلەرىنە ۇران سالادى. كوتەرىلىس جالاۋىن سەرمەپ، "الاقانى مۇزداماعان" ۇل بولسا، سولارعا ارناپ:
"ەرەۋلى اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەگىندىكتى جەر شالماي،
قوڭىر سالقىن توسكە الماي،
تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايداي ەرىمەي،
التى مالتا اس بولماي
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا
ساقالى شىعىپ، جات بولماي،
اشارشىلىق، شەل كورمەي،
ارىپ-اشىپ، ەل كورمەي،
ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاشپاي،
تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىر قازىق جاستانباي
قۋ تولاعاي باستانباي
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە..."، –
دەيدى.
بۇل ولەڭنىڭ تۇسىندا ماحامبەتتە ءۇمىت بار. الدىنان كۇتكەن تىلەگىنە جەتەم دەگەن ەكپىن، جالىن بار. ءبىراق بۇل كۇيى ۇزاققا بارعان جوق. ءىستىڭ باسى وسىنداي يمانمەن باستالسا دا، تەز ۋاقىتتا باستارىنا قازا كەلەدى. اقىننىڭ ەكپىنىنە قارسى قارا داۋىل شىقتى. اتقان وعى تاسقا ءتيدى. قول باستاعان ەر بولسىن، ارتىنان ەرگەن ەل بولسىن بارلىعىنىڭ دا تاۋى شاعىلدى. وت سونۋگە اينالدى.
يساتاي ىستەگەن ءىس – قازاق ەلىنە جاسالعان سىن ەدى. تاريحتىڭ تار كەزەڭ، تايعاق كەشۋى ەدى. وسىعان قارسى تۇرۋعا قايرات تابىلىپ، شىدام جەتەر دەپ ەدى. سونىڭ ءبارى تابىلماعان سياقتى بولدى. سوندىقتان ەلدىڭ السىزدىگىنە كوزى جەتكەن اقىن:
"تولارساقتان ساز كەشىپ،
توقتاماي تارتىپ شىعۋعا،
قاس ۇلەكتەن تۋعان قاتەپتى،
قارا نار كەرەك ءبىزدىڭ بۇل ىسكە.
قابىرعاسىن قاۋساتىپ،
ءبىر-بىرىن دەپ سوكسە دە،
قاباعىن شىتپاس ەر كەرەك،
ءبىزدىڭ بۇل ىسكە"، –
دەيدى.
اقىن ەردىڭ قازاق ىشىنەن كەرەك قىلعان قايراتى سىرتىنا شىعىپ كوزگە كورىنبەدى. جاسىعان ەل الدىنان سوققان داۋىلعا قارسى تۇرۋعا شىداماي، بەت بۇرىپ ىقتاپ كەتتى. سوندىقتان:
"بۇرىنعىداي قارىشتاپ
قونالمادىق قونىسقا،
كەلە المادىق كەلىسكە،
جاعالاي قونىپ قونىسقا،
تاعى جاقىن كەلدىك ورىسقا..."
بۇرىنعى تىلەك، ۇمىتپەن سالىستىرعاندا، بۇل ءومىر ەمەس؛ جۇباناتىن ساۋلە جوق. قارعىس كۇن:
"ات باسىنا سوقتىرىپ،
اتا-ەنەنى سوكتىرىپ،
نالەت بولسىن، جىگىتتەر،
ءبىزدىڭ بۇل جۇرگەن جۇرىسكە.
تاعىداي تانداپ سۋ ىشكەن،
تارپانداي تىزەسىن بۇگىپ وت جەگەن،
تاعى سىندى مىرزا ەدىڭ،
تاعى دا كەلدىڭ تار جەرگە...
تاڭدانساڭ تاعى بولار ما،
ءتاڭىرىنىڭ سالعان بۇل ىسكە"، –
دەيدى.
قارسى كوڭىل جىعىلىپ، جالىن جۇرەك سۋىنعان سوڭ، جاڭا زامانعا ىقتيارسىز باعىنۋ عانا قالدى. ءبىراق بۇل باعىنۋدا كونگەننىڭ بەلگىسى جوق. تاستاي قاتقان قاتتىلىق پەن قارسىلىق الدە بولسا ىشتە جاتىر، سوندىقتان ەڭدىگى قالعان كۇندى تىرشىلىك دەپ ەسەپتەمەيدى. نالەت وقيدى. اقىن كوڭىلىنەن جاڭاعى ولەڭمەن شىققان وسى كۇي، قارسىلىق اقىن كوڭىلىنەن ەش ۋاقىتتا كەتكەن جوق. يساتاي تولقىنى ءوتتى. ەل جىعىلىپ، جەڭىلدى، جاڭا زامانعا زورلىقپەن بولسا دا باس ءيدى. جاڭا ومىرگە ىرزا بولعان قاناعاتشىلدار دا شىقتى. جاڭالىقتان راقات الاتىن "جاقسىلار" تۋدى. زامان وزگەرمەگەن سياقتى بولىپ، بۇرىنعىشا جۇبانىش، قىزىق تاپقاندار بولدى. ءبىراق اقىن كوڭىلى بۇنىڭ بىرىنە دە قاناعاتتانعان جوق. وزگەگە جاقسى كورىنگەن ءومىر بۇعان توزاق ەسەبىندە كورىندى. تۇتقىن ورىن دەپ سانادى. بۇگىنگى ىرزالىق – قۇلدىڭ ىرزالىعى. قوراشىل توبەت بولعانىنا ءماز بولعان جىگەرسىز، وتسىزدىڭ ىرزالىعى. شىنىندا، بۇگىنگى كۇن قارالى كۇن ەمەس پە؟ قارالى بولاتىن سەبەبى:
جەلكىلدەگەن الا تۋ
جيىرىلىپ ويعا تۇسكەن كۇن.
جەز قارعىلى قۇبا ارلان
جەز قارعىدان ايرىلىپ،
قوراشىل توبەت بولعان كۇن.
اسا شاپقان قۇلاشا ات
زىمىرانداي بولعان كۇن.
ارقاۋىلدىڭ بويىنان
تەرىسكەي داۋىل سوققان كۇن.
ساعاعى بولات قىلىشتىڭ
بالداعىنان سىنعان كۇن.
جاس بايتەرەك جىعىلىپ،
جىعىلعانى ەستىلىپ،
الىستاعى دۇسپاننىڭ
قۋانىپ، كوڭىلى تىنعان كۇن.
زامان وسى بولعان سوڭ، اقىلدى قاناتتاندىراتىن جۇبانىش جوق. سوندىقتان بۇنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ بارلىعىندا جاڭاعى زار زامان كۇيى ارىلماستاي قايعىلى سارىن بولىپ، ءبىلىنىپ وتىرادى.
زار زامان اقىندارىنىڭ ماحامبەتتەن سوڭعىسى ولەڭدى جازىپ ايتا باستايدى. بۇلاردىڭ الدىنداعى تاريحي ءداۋىر يساتاي، كەنەسارىنىڭ جولسىز جورىعىمەن بايلانىسقان، جۇدەۋلىك قايعى كۇندەرى بولاتىن. ول ۋاقىتتاعى ەلدىڭ ومىرىنە قانداي جاڭالىق، وزگەرىستەر، اۋىرلىقتار كىرىسكەنىن بۇرىنعى اقىنداردىڭ تۇسىندا ايتقامىز.
ەندى سول تاريحي وقيعا مەن پاتشا ساياساتىنان باسقا تاعى قوسىمشا جاڭالىقتار بولدى ما؟ بولسا، نە جاڭالىق؟ سول جاڭالىقتىڭ ادەبيەتكە قانداي اسەرى بولدى؟ زار زامان اقىندارىنىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان كۇي سارىنىن وزگەرتپەسە دە، بوياۋىن جاڭعىرتىپ جاڭا ءيىس كىرگىزگەنى بار ما؟ سول جايدان ءبىراز ءسوز ايتىپ وتەيىك.
بۇقار جىراۋ زامانىنان كەلە جاتقان بۇرىنعى الەۋمەتشىلدىك، ويشىلدىق سارىنىنا ماحامبەت زامانىندا ىسشىلدىك قوسىلسا، كەيىنگى اقىنداردىڭ تۇسىندا جاڭا اسەر سياقتى بولىپ ءدىن مەن مادەنيەت ءيىسى كىرە باستايدى.
زار زاماننىڭ ورتا بۋىنىنان بەرى قاراي ءدىن سارىنى ءبىزدىڭ ادەبيەتتە جىلدان جىل وتكەن سايىن ۇلكەنىرەك ورىن الادى. باسى شورتانبايدان باستالعان دىنشىلدىك، XIX عاسىردىڭ اياعىنا كەلگەندە تولىپ جاتقان ءدىن قيسسالارىنا كەلىپ سوعادى. ءبىراق، بۇل جازىلىپ وتىرعان ادەبيەت تاريحىندا ءبىزدىڭ ماقسات قىلعان نارسەمىز ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ناعىز ءوز ادەبيەتىن ارشىپ الۋ بولعاندىقتان، ءدىن اعىمىمەن تۋىپ، جات جۇرتتىڭ ۇلگىسى سياقتى بولىپ كوشىپ كەلگەن ادەبيەتىن ازىرشە قوزعاماقشى ەمەسپىز. سەبەبى قازاق ادەبيەتىنە كىرگەن ءدىن قيسسالارى مەن حالىق روماندارىن الساق، بارلىعى دا وزگە ەلدەردە تۋىپ، بىزگە كوشىرمە سياقتى بولىپ كەلگەن.
سوندىقتان قازاقتىڭ ءبىر قيسساسىن قاراستىرۋدان بۇرىن، سول قيسسالاردى وزگە ەلدەردىڭ ادەبيەتىنەن تەرىپ، تەكسەرۋ كەرەك بولار ەدى. قازىرگى مىندەت ول ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ ادەبيەتتەگى ءدىن اعىمىن كەڭ اۋدانىمەن قاراستىرمايمىز. ونىڭ ورنىنا جوعارىدان قاراستىرىپ كەلە جاتقان زار زامان اقىندارىندا دىنشىلدىك اسەرى ءبىلىندى مە، قانشالىق دارەجەدە ءبىلىندى، سونى عانا ءارقايسىسىنىڭ ولەڭىنەن قاراستىرىپ وتەمىز.
زار زاماننىڭ ورتا بۋىنىنداعى ءبىر جاڭالىق – دىنشىلدىك سارىنى دەلىك. ەكىنشى – جوعارىدا ايتقان مادەنيەت ءيسى. ءبىراق بۇل داۋىردە سوڭعى جاڭالىق ونشالىق ايقىن بولىپ، تولىق كۇيىندە بىلىنبەيدى. بىلىنسە جالعىز ءالتىنساريننىڭ عانا سوزدەرىندە بىلىنەدى. سوندىقتان مۇنى ءبىر ۇلكەن جاڭالىق دەمەي، ءيسى دەپ قانا اتادىق.
بۇل ايتىلعان جاڭالىقتاردان باسقا زار زامان كۇيىندە بولعان تاعى ءبىر وزگەرىس: ماحامبەتتەن سوڭعى اقىندار، بۇرىنعى بۇقار جىراۋ زامانىندا بيىكتە تۇرعان ولەڭ ءسوزدى ويعا كەلىپ، ءتۇسىردى. بۇلاردىڭ تۇسىندا ولەڭ ەل ءومىرىنىڭ ۇساق سالالارىنا تاراۋعا اينالدى. بۇرىنعى اقىن قازاق ءومىرىنىڭ ۇلى قۇرساۋىن، ۇلكەن اۋدانىن ءسوز قىلسا، بۇلاردىڭ سوزدەرى، كۇندەگى ءومىردىڭ ۇساقتاعان جاماۋشىسى سياقتى بولىپ، جەكە-جەكە دەرتكە ارنالاتىن بولدى.
جىراۋ جىرلاعاندا ەل باسىنا كەلە جاتقان جاڭا زاماننىڭ ۇلى دەنەسىن، نوباي سۋرەتىن ءسوز قىلاتىن، سودان قورقىپ، تولعاناتىن. ولار قازاق جايلاعان ساحارانىڭ ءبىر شەتىنەن شىققان شوقتاي قارا بۇلتتى كورىپ، سونىڭ بەلگىسىنەن شوشىپ، سودان كەلەتىن بالە قانداي ەكەنىن بولجاپ، تۇسپال قىلىپ ايتاتىن.
سوڭعى اقىنداردىڭ زامانىندا سول بۇلت ءبىر ەسەپتەن قازاق دالاسىنىڭ ۇستىنەن سوعىپ ءوتتى. سوندىقتان بۇل كۇننىڭ اقىندارى باياعىداي شىققان بۇلتتى ءسوز قىلماي، سودان تۇسكەن بۇرشاقتى، ءۇي جىققان داۋىلدى، مال ىقتىرعان سوققىندى ءسوز قىلدى. دالا جايلاعان ەلدىڭ ومىرىندە بۇلتتان تۇسكەن قازا مەنەن دەرت قانداي بولدى، سولاردى ايتىپ، كۇڭىرەنەتىن بولدى.
سول قازا مەن دەرتتەر قايسى؟ دەرت كوپ. بىرەۋى، ەلدى ورىس ۇلىعى بيلەگەنىن ارمان قىلادى. ەل مىنەزىنىڭ بۇزىلىپ بىرلىك، بەرەكەدەن ايىرىلعانىن ايتادى. بايلىق كەتىپ، كەدەي بولعانىنا قايعىرادى. ەكىنشىسى، ەل جايلاۋىن ورىس الىپ، جەر تارىلعانىن، زورلىق كورگەنىن ايتادى. بۇرىنعى كەڭ قونىس، كەڭ ءورىسىن جوقتايدى. ءۇشىنشىسى، ءدىن جوعالىپ، قارىنداستىق ءقادىر توزىپ، رۋ تىرشىلىگىنىڭ شىرقى بۇزىلعانىن سويلەيدى. كەيبىرەۋلەر وزگەرىپ تۇرعان زاماننىڭ اۋىرتپالىعىن ايتىپ كەلىپ، وتكەن كۇنگە جوقتاۋ ايتادى. وسىنىڭ ءبارىن ساناۋمەن بىرگە تىعىرىققا قامالىپ، سەندەلگەن ەلدىڭ قايعىلى حاندارى كەي-كەيدە ەم ايتقىسى دا كەلەدى. ءبىراق مۇنىڭ ەشقايسىسى دا الدىڭعى زامان نەگە سوعاتىنىن بىلمەيدى. وتكەن كۇننەن قالعان ۇلى جۇمباقتى شەشە المايدى. سوندىقتان ءارقايسىسىنىڭ دەمى دە ءارتۇرلى. كەيبىرىنىكى ءدىن، كەيىنىكى تازا ادامشىلدىق، تاعى بىرىنىكى شالا كۇيدە ايتاتىن وقۋ ونەر. بۇلاردىڭ ءسوز قىلعان جايلارى باسقا-باسقا سياقتى بولىپ، اتاعان ەمدەرى دە ءارتۇرلى بولعانمەن، بارلىعىنىڭ باسىن قوساتىن ورتاق جەرى بار. ول ورتاق جەرى: زامان ءحالىنىڭ قايسىسىنان تۋاتىن وكىنىش، زار وتكەندەي ويلاپ، كۇرسىنىپ، ساعىنىپ، قازىردەن قاجىپ، تورىعۋ، الدىڭعىدان شوشىنىپ، قورقۋ، سوندىقتان ىڭىرانىپ، زارلانىپ، زارىعۋ. جىلاۋىنا زورلاۋ.
زار زاماننىڭ ءپىسىپ جەتكەن كەزىندەگى تولىق شىنى وسى. ەندى وسى حالدەردى جەكە اقىنداردىڭ ءسوز مىسالدارىنان تەكسەرىپ قارايىق.
سوڭعى زامان ولەڭدەرىنە زار زامان دەگەن ات قويدىق. بۇل اتتىڭ يەسى شورتانباي. بۇل اقىن "زار زامان" دەگەن ولەڭىندە ءوزى كورىپ تۇرعان قازاق ءومىرىنىڭ بارلىق سۋرەتىن ايتادى. سول سۋرەتتەر بويىنشا شورتانباي ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ حال-جايى قالاي پىشىندەلەدى، سونى كورەيىك.
شورتانباي اۋەلى بۇرىننان كوپ سويلەنىپ كەلە جاتقان "زامانعا" قاي زامان ەكەنىن اتاپ، ات قويادى.
مىناۋ اقىرزاماندا
الۋان، الۋان جان شىقتى،
ارام، اراز حان شىقتى،
قايىرى جوق باي شىقتى.
ساۋىپ ىشەر ءسۇتى جوق.
ءمىنىپ كورەر كۇشى جوق،
اقشا دەگەن مال شىقتى.
باياعىدان قۇبىلىپ، بۇزىلىپ كەلە جاتقان زامان، وزگە زامان ەمەس، اقىر زامان ەكەن. بۇل ارادا ءدىن ۇعىمى مەن ەسكى قازاق كوزقاراسى ءبىر اراعا قوسىلعانداي بولادى. سوندىقتان "اقشا دەگەن مال شىعىپ، قايىرى جوق باي شىققانى" اقىر زاماننىڭ بەلگىسى. زاماننىڭ وسى سياقتى جامان بەلگىسى "زار زاماننىڭ" ىشىندە كوپ ايتىلادى. ەل ومىرىندە بۇرىنعىدان وزگەرگەن جاڭالىق، جاتتىق بولسا، بارلىعى دا اقىر زامان نىساناسى سياقتى كورىنەدى.
مۇنىڭ ءوزى زار زامان
زارلىعىنىڭ بەلگىسى
ۇلى سىيلاماس اتاسىن.
ارام سىدىك بولعان سوڭ،
اتاسى بەرمەس باتاسىن.
قازى، بولىس، حان قويدى
نەكەسىز تۋعان شاتاسىن.
سول زاماننىڭ كەزىندە
قىز سىيلاماس شەشەسىن،
ەرجەتتىم دەپ، شاشتاسىپ.
زاماننىڭ بۇزىلعان بەلگىسى جالعىز ادامدا ەمەس، تابيعات تا وزگەرەدى. و دا جۇتاپ، جۇدەپ كەلەدى:
اسىلى اسقان زامانداي،
ءشوپ سۇيىلدى جەردەگى،
قۇس تاۋسىلدى كولدەگى
باي تاۋسىلدى ەلدەگى.
بۇنىڭ ءبارى زامان بۇزىلعانىنىڭ انىق بەلگىلەرى. ەندى وسى زاماندى بۇزعان كىم؟ قانداي ءىس، قانداي قۋلىق، قاي وزگەرىستەن سوڭ بۇرىنعى زامان بۇزىلۋعا اينالدى؟ بۇعان اقىننىڭ بەرەتىن جاۋابى:
زامان قايتىپ وڭالسىن،
ادام قايتىپ قۋانسىن،
جاندارال بولدى ۇلىعىڭ،
مايىر بولدى سىپايىڭ.
ارىلماستاي دەرت بولدى
ناشارعا قىلعان زورلىعىڭ.
كىنازدى كوردىڭ پىرىندەي،
ءتىلماشتى كوردىڭ بيىڭدەي،
دۋاندى كوردىڭ ۇيىندەي،
اباقتى تۇر قاسىندا،
قازىلىپ قويعان كورىندەي.
بايلار ۇرلىق قىلادى،
كوزىنە مال كورىنبەي.
بيلەر جەيدى پارانى،
ساقتاپ قويعان سۇرىڭدەي.
سول سەبەپتى:
زاماننىڭ ءتۇرى بۇزىلدى
تەكەمەتتىڭ تۇرىندەي.
مىنەكي، باسىندا زامان جايىن ەل ءومىرىنىڭ ۇساق بەلگىسىنەن باستاسا دا، اياعىندا كەلىپ تىرەلەتىنى باياعى ەسكى ءتۇيىن. زاماننىڭ زارىن ايتىپ، كۇڭىرەنىپ كەلگەندە، سول قايعىعا سالىپ وتىرعان سەبەپتى ىزدەسەك، ول ورىس ۇكىمەتىنىڭ بيلىگى بولىپ شىعادى. بۇرىنعىداي ەمەس، بۇگىنگى كۇندە ۇكىمەت ەلدى باسىپ، بيلەپ العان، ەل ومىرىنە بارلىق سۋىق پىشىنىمەن، سۋىق ماقساتىمەن جاقىن كەلىپ، قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتكەن. سوندىقتان "ۇلىق بولعان جاندارال، ءپىر بولعان كىناز، بي بولعان تىلماشپەن" بىرگە سولاردىڭ كەيپىنە ءتۇسىپ، ازىپ كەتكەن ۇرلىقشىل باي مەن پاراشىل بي دە زاماندى بۇزۋشىلاردىڭ ءبىرى دەپ سانالادى.
ەندى وسىنداي زاماننىڭ ىشىندە ءومىر سۇرگەن زارلى اقىننىڭ ومىردەن ءۇمىتى بار ما؟ ءۇمىتى جوق. جالعىز جۇبانىش: بۇگىنگى زالىمنىڭ ءبارى وسى كۇنگى ءىسىنىڭ جازاسىن اقىرەتتە تارتادى دەپ سەنەدى. سوندىقتان وسى تەز قۇرىلاتىن زاماننىڭ بولۋىن تىلەگەندەي بولىپ:
كەلە جاتىر جاقىنداپ
اي مەن كۇننىڭ اراسى.
تاڭدا ماقشار بولعاندا،
تارازىنى اۋدارار،
زالىمنىڭ قىلعان كۇناسى،
اكىمنىڭ قىلعان زيناسى، –
دەيدى.
زار زامان اقىندارىنىڭ ىشىندە قاۋىم تىرشىلىگىن، الەۋمەتتىڭ قايعىسىن ءدىن بوياۋىمەن بوياپ ايتقان وسى شورتانباي.
زار زاماننىڭ بۇدان كەيىنگى كورنەكتى اقىنى مۇرات. مۇرات زار زامان اقىندارىنىڭ ىشىندە پاتشا ساياساتىنىڭ ءبىر تاراۋىنا كوپ كوڭىل بولگەن اقىن. ول تاراۋى قازاقتىڭ جەرى الىنۋى بولاتىن. سوندىقتان بۇل اقىن كوپ جىرىندا قونىس پەن ءورىستىڭ جوقشىسى بولادى. جەر تارىلىپ، زاڭ بۇزىلىپ، ەل ساسقان سوڭ، بۇرىنعى ۇيتقىسى بۇزىلماعان رۋ تىرشىلىگى كوركىنەن ايىرىلىپ، قۇبىلىپ، قۋارىپ بارا جاتقان سياقتانادى. بۇزىلعان زامان مۇنىڭ دا ولەڭ ءسوزىنىڭ بار كۇشىن الەۋمەت قامىنا جۇمساتادى. مۇرات زار زامان ىشىندەگى ءىرى اقىننىڭ ءبىرى. بۇنىڭ ءسوز ۇلگىسى باياعىنىڭ تولعاۋى سياقتانىپ، قارسىعا شاپقان جۇيرىكتەي كوسىلىپ، قۇلاشىن كەرىپ كەلەدى. ەلدىڭ جايلاۋى مەن قونىسىن جوقتاعاندا جالعىز ءوز زامانىنان باستامايدى. قازاقتىڭ قايعىلى كۇيى الىستاپ، ەسكىدەن كەلە جاتقانىن ايتىپ:
ەدىلدى تارتىپ العانى –
ەتەككە قولدى سالعانى.
جايىقتى تارتىپ العانى
جاعاعا قولدى سالعانى.
ويىلدى تارتىپ العانى
ويداعىسى بولعانى
قونىستىڭ بار ما قالعانى
مال مەن باستى ەسەپتەپ،
بالانىڭ سانىن العانى.
اڭعارساڭىز، جىگىتتەر،
زامانانى تاعى دا
ءبىر قىرسىقتىڭ شالعانى، –
دەيدى.
قازاقتىڭ اتا قونىسى، مەكەنى الىنا باستاعانى، بۇگىننەن ەمەس، كوپتەن باستالعان. سوندىقتان بۇل زورلىقتىڭ تاريحىن شولىپ وتەدى.
ەل ءومىرىن وسىنداي ەسكىدەن كەلە جاتقان دەرت كەرنەگەن سوڭ، زامان بۇزىلماسقا شارا جوق. بۇعان دا زامان وزگەرىپ، "قىرسىق شالعانداي" بولىپ كورىنەدى. بۇ دا ازعان زاماننىڭ بەلگىسىن ايتىپ كەلىپ، زامان نەدەن بۇزىلعانىنا شەشۋ ايتادى. شەشۋى شورتانبايشا تابيعات بۇزىلعاندىقتان، ءدىن جوعىنان ەمەس. تابيعات بۇرىنعى قالپىندا، زاماندى بۇزعان قازاقتىڭ ءوز قاۋىمى:
ءبايىت ەتتىم بۇل ءسوزدى،
قايعى شەگىپ زاماننان.
زامان ازىپ نە قىلسىن.
اي ورنىنان تۋادى،
كۇن ورنىنان شىعادى، –
بۇنىڭ ءبارى ادامنان...
وسىدان كەيىنگى سوزدەردە ادامنىڭ بۇزىلعانىنىڭ بەلگىسى قايسى ەكەنىن ايتادى. بەلگىلەرى: بۇرىنعىلار ايتقان بەرەكەسىزدىك، ارامدىق، جات باۋىر بولىپ قارىنداستان ايىرىلعاندىقتان. قاۋىمدى بۇزعان سەبەپ:
قاتپا بولعان تۇيەدەي،
كيەڭكى بولعان بيەدەي،
ەل بيلەدى ءبىر سىمپىس
ەكى بۇتى تارالعان، –
دەيدى.
زاماندى ازدىرعان سەبەپتىڭ ءبىرى وسى بولسا، ەكىنشىسى كۇشتى دۇشپان. بۇل دۇشپان يىققا شىعىپ، قىرانداي قادالىپ باعىپ تۇر. مويىن بۇرعىزبايدى. سوندىقتان اقىن:
دۇشپان تازى، ءبىز تۇلكى،
قاشساق ەرىككە قويمايدى،
ىنگە كىرسەك سۋىرىپ
قۇلعاناداي قادالىپ،
قازىناسى كەڭ قۇدايىم،
ساقتاعايسىڭ سالامات، –
دەيدى.
مىقتى دۇشپان اقىن جۇرەگىن شوشىتىپ، جاراتقان يەسىنەن تىلەك تىلەتەدى. تىنىس ءبىتىپ قاجىعان سوڭ، ءالى قۇرىعان زارلىنىڭ ارعى تىرەگى قۇداي. سوندىقتان "ساقتاي كور" دەپ سوعان جالبارىنادى. قايعى مەن ۇمىتسىزدىك جەڭگەن اقىن الدىڭعى زاماننان دا شوشيدى، الدىڭعى زامان ەل سۇرقىن بۇگىنگىدەن دە جامان بۇزاتىن سياقتى. كومەسكى كەلەشەك تاعى دا تالاي بۇزىق بەلگىنى سەزدىرىپ تۇرعان سياقتى. ءومىر ۇيتقىسىنىڭ بۇزىلۋى اقىن زامانىنداعى جاماندىقپەن توقتامايدى. جاقىندا تاعى ءقاۋىپ بار. ول ءقاۋىپ:
ۇستاي ما دەپ بىلەگىن،
نىعايا ما دەپ جۇرەگىن،
كەيىنگى تۋعان بالانىڭ
شاشىن، مۇرتىن قويدىرىپ،
اششى سۋعا تويدىرىپ،
بۇزا ما دەپ رەڭىن،
ادىرا قالعىر زاماننىڭ
جاراتپايمىن سۇرەڭىن.
بۇل سوزدە جاقىنداپ كەلە جاتقان زاماننىڭ اقىندى كۇپتى قىلعان جۇمباعى بار. ول جۇمباق پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق ەلىن ورىس قىلماق ساياساتى. مۇرات سول نيەتتىڭ شەتىن سەزگەن. ءوز زامانىنداعى كوپ بەلگىدەن توپشىلاپ، سول كۇن بولا ما دەپ قايعى شەككەن. كورگەن كۇنى وسى بولعان سوڭ، بۇ دا تىرشىلىككە ىرزا ەمەس. سوندىقتان "ادىرا قالعان زامانى" – ماحامبەتتىڭ "نالەت" وقىعان زامانىنان وزگە ەمەس. سونداي قايعىلى، سونداي دەرتتى زامان ەكەنىن بىلدىرەدى. مۇراتتىڭ ەل قايعىسىن كورسەتەتىن ءبىر ۇلكەن ولەڭى "سارىارقا". مۇندا جەردەن اۋعان ەلدىڭ ارىپ-اشقان كۇيلەرىن، بۇرىنعى داۋرەنىن ايتادى. مۇندا دا كۇشتى سارىنى – زامان قايعىسى. بۇزىلعان، ازعان زاماننىڭ جىرى. سونىمەن بىرگە قازاق قونىس قىلعان جەردىڭ قۇتسىزدىق، سورلىلىعىن ايتادى.
كىرىن جۋىپ، كىندىگىن كەسكەن جەردەن،
قىسىلماي، ەر كەتە مە ەركىمەنەن.
بۇرىن دا ادىرا قالعىر قۇتسىز ەدى،
ەگەسكەن ەردىڭ ءبارى جەر تىرەگەن، –
دەيدى.
جەر ءۇشىن تالاي ەل ءومىرىن سارپ قىلىپ، ەڭبەك ەتكەن. ءبىراق ەجەلدەن باياعى باتىر مەن جاۋىنگەر ەلدىڭ ەشبىرىنە پايىزدى قونىس بول ماعان قۇتسىز جەر. سوندىقتان باسشىسىنان ايرىلعان قارا حالىقتا قارسى تۇرارلىق شارا جوق.
ەلدىڭ ىرگەسى ىدىراپ، توزعانى جالعىز بۇگىن ەمەس:
اۋەلى الىممەنەن تابىندى الدى،
توزدىرىپ اقسۇيەكتىڭ تاعىن دا الدى.
الەندى كوسەپپەنەن سىبىرگە ايداپ،
بۇ جۇرتتىڭ قارا تۇگىل حانىن دا الدى.
سوندىقتان الىپ كوڭىل باسىلىپ ءجۇر دەمەسكە شارا جوق.
زار زامان اعىمىنا ولەڭنىڭ كەيبىر سارىنىمەن قوسىلاتىن اقىن ىبىراي التىنسارين. ءبىراق سونىمەن بىرگە سول اقىننىڭ وزگەلەردەن بولەك ءبىر جاڭالىعى بار. بۇل مادەنيەتتى اقىن. سوندىقتان كەيبىر ولەڭدەرى وقىمىستى، ۇلگىلى اقىنداردىڭ سالتىمەن جازىلعان. ونداي ۇلگىنىڭ مىسالى: "ساۋىردە كوتەرىلەر راحمەت تۋى" دەپ دالانىڭ جازعى ءتۇرىن سۋرەتتەپ ايتقان ولەڭى.
التىنساريننەن ەڭ العاش رەت قازاق ادەبيەتىندەگى سيپاتتاۋ ولەڭى باستالادى. ەۆروپا اقىندارىنىڭ ۇلگىسىمەن قىر تۇرمىسىنىڭ كوركىن سۋرەتتەيدى. بۇل ولەڭىندە الەۋمەتشىلدىك سارىنى، ەل قامى جوق قازاق ادەبيەتىندە العاشقى شىققان جاڭا ۇلگى بولعاندىقتان، سول جاڭالىق مىسالىنىڭ ەسەبىندە اتاپ وتىرمىز.
الەۋمەت قامىنا ارنالعان ولەڭدەرىنىڭ سىرتقى ۇلگىسى مەن كۇي سارىنى بۇرىنعى اقىندارعا ۇقسايدى. بۇ دا ەلگە ۇلگى، وسيەت ايتادى. جۇدەگەن ەلدى جۇباتقىسى كەلەدى، ەل تۇگەلىمەن كوڭىلى كىربەڭ، عارىپ سياقتى، سوندىقتان جۇمساق قولمەن ۇستاپ، جىلى سوزبەن كەلىپ، كوڭىلىنە قوناتىن ۇعىمداي اقىل ايتپاقشى. ەلدىڭ باسىنا كەلگەن كۇن كوپ سويلەنگەن، كوپ ايتىلعان.
سوندىقتان ەندىگى ءسوزدى التىنسارين زاماندى جوقتاپ، زامان زارىن ايتۋعا ارنامايدى. زاماننىڭ قايعى شەرىن قالىڭ ەلدىڭ ءوزى سەزىپ-بىلىپ، كورىپ ءتۇر. ونىڭ ورنىنا، مۇمكىن بولعانشا، ەم ايتقىسى كەلەدى. ءبىراق مۇنىڭ ايتقان ەمىندە ءبىر باعىتتىق، انىقتاپ باستاعان ەكپىن، اعىن جوق. ەلدىڭ ءار الۋانىنا ءارتۇرلى ەم ايتادى. ەلدىڭ ءۇمىت، سۇيەنىشىن جاس بۋىنعا ارتقانداي بولادى. سوندىقتان بالالاردى وقۋعا شاقىرىپ، باتا بەرەدى.
اقىننىڭ قالىڭ ەلگە ايتقان وسيەتى كومەسكى، ۇعىمسىز. ءوز زامانىنداعى وقىماعان نادان كوپشىلىككە ەشبىر ءۇمىت ارتا الماعان سياقتى، ولاردىڭ قولىنان ىرگەلى ەلدىك كەلەرىنە. دە سەنە الماعانداي. سوندىقتان قالىڭ ەلگە كەيدە تازا ادامشىلىقتى ەم قىلادى. كەيدە ءدىن وسيەتىن ۇلگى قىلىپ ۇستايدى. زار زامان اقىندارىنىڭ ىشىندە ءدىن سارىنىن شىعارىپ، ءدىن مەيمانالىعىن كوپ ۇسىناتىن اقىن التىنسارين. تازا ادامشىلىق جولىندا ەلگە ايتاتىن اقىلى:
اراز بول، كەدەي بولساڭ، ۇرلىقپەنەن،
ءولىپ كەت، باسىڭ كەتسە شىندىقپەنەن.
اللانىڭ راحمەتىنەن كۇدەر ۇزبە،
تەلمىرمە ەش ادامعا مۇڭدىقپەنەن،
ماقتانبا باي بولدىم دەپ، باعىڭىزعا،
قارتايماق، و دا قيىن تاعىڭىزدا.
ءدوڭ اسپاي ب ا ق داۋلەتتىڭ كەتۋى وڭاي،
باسىڭنان باقىت تايعان شاعىڭىزدا، –
دەگەن سياقتى جالپى ادامشىلدىق ۇگىتىمەن كەلەدى.
ءدىن سارىنىمەن كەلەتىن وسيەتى تاكاپپار بولماۋ، سابىرلى بولۋ، ادىلدىك پەن يەسىنەن ۇيالۋ، يمان بايلىعىن جيۋعا تىرىسۋ. وسى ۇلگىنىڭ بارلىعىن ءدىن جاقسىلارىنىڭ ومىرىندەگى مىسالدارىمەن ايتادى.
ايۋبتى جەتى جىلداي مىڭ قۇرت جەدى،
ءتانى دە بولەك-بولەك بولىپ ەدى،
تاقىت، ءتاج، مال-مۇلكىنەن قابات بەزىپ،
جاپاندا جالعىز جاتىپ "الدا" دەدى.
كاپىرلەر كەشە كۇندىز ءجابىر ەتتى،
ايۋب تاعى بالەگە سابىر ەتتى،
ارتىندا ميحناتتىڭ راحات بار دەن،
نە كەلسە قۇدايدان دەپ ءبارىن كۇتتى.
دۇنيەدە پاتشا بولىپ ءداۋىت تە وتكەن،
عالامعا ادىلدىكپەن داڭقى جەتكەن.
بار عوي دەپ وتىز ۇلىم كوپتىك ويلاپ،
ءبىر قۇداي جالعىز كۇندە الەك ەتكەن.
ناۋشارۋان ءوزى ءعادىل، كاپىر ەكەن،
دۇزاققا ادىلدىكپەن جىعىلمادى.
بۇزباڭىز ادىلدىكتى بۇل مال ءۇشىن.
جياسىز ونى-داعى ءبىر جان ءۇشىن.
ءازازىل پەرىشتەنىڭ ۇلىعى ەكەن،
نە بولدى تاكاپپارلىق قىلعانى ءۇشىن.
ۇمىتپا باي بولدىم دەپ ءبىر قۇدايدى،
جەر جۇتقان قايىرى جوق قارىنبايدى،
مەكەنى قايدا ەكەنىن بىلەسىز بە؟
جومارتتىق قىلعانى ءۇشىن اتىمتايدى، –
دەيدى.
مۇنىڭ بارلىعى جوعارىدا ايتىلعان ءدىن مەيمانالىعى. جۋاسىپ، جۇدەگەن ەلگە اقىرعى تىنىشتىق، جۇبانىش وسىدان تابىلماس پا ەكەن، ەندىگى ءومىردىڭ ەمى بويسۇنىپ، سابىرمەن شىداپ، دىنمەن تىرەك ىزدەۋ بولماس پا ەكەن دەيدى. ءار زاماندا، ءار ەلدىڭ تاريحىندا، ءۇمىت كەمەسى سۋ استىنداعى جارتاسقا سوعىلىپ، تالقان بولعان شاقتا، ءاربىر جان ءوز جاراسىمەن ىڭىرانۋعا اينالعاندا، وسىنداي مومىندىققا ءتۇسىپ، مۇڭعا باتىپ، ءدىن بەسىگىنىڭ تەربەتۋىن ىزدەيدى. تاعدىرىنا باس ءيىپ، ءۇمىت، تىلەككە قوش ايتىپ، جارىق ساۋلەنى ول دۇنيەدەن كۇتەدى.
ولەڭنىڭ ماعىناسى مەن ۇلگىسى وزگەلەردەن جات بولسا دا، ءالتىنساريننىڭ وزگە زار زامان اقىندارىمەن جالعاساتىن جەلىسى بار. ول جەلىسى جاڭاعى ايتقان كوڭىل كۇيىندە، تۇپكى سارىنىندا، زار زامان اعىمىنىڭ ءبىر سالاسى وسى بەتپەن، وسى كۇيمەن كەتكەن.
وسى ايتىلعان زار زامان اقىندارىنىڭ سارىنى ءجۇز جىلدان ارتىق ءداۋىردىڭ ىشىندە ءومىر سۇرگەن قازاق اقىنىنىڭ بارلىعىنا دا كۇي، سارىن بولدى. زار زاماننىڭ ارتقى اقىنى XIX عاسىر مەن XX عاسىردىڭ جاپسارىندا ءومىر ءسۇرىپ، سول كەزدە ولەڭ ايتقان نارمانبەت. زامان زارىنىڭ ەڭ اقىرعى كۇيىن شەرتىپ، توقتاعان وسى اقىن.
وسىنىڭ زامانىمەن، وسىدان كەيىنگى داۋىردە زار، كۇي قازاق ادەبيەتىنەن بىتەدى. نارمانبەت مەزگىلىندە زار كۇيىنىڭ باسىن شەرتىپ، العاشقى تولقىنىن شىعارعان تولعاۋشى جىراۋ، اقىلشى قاريا دا جوعالعان. بۇنىڭ تۇسىندا بۇقار جىراۋدىڭ ءوز ءداۋىرى دە ارمان قىلاتىن قىزىق داۋرەن سياقتى كورىنگەن.
قالىڭ ەلدىڭ قامىن تۇتاس ويلاپ، تۇتاس جوقتايتىن قامقوردىڭ ءبارى بىتكەن. زاماننىڭ وزگەرىسى مەزگىل سايىن قۇبىلا كەلىپ، اياعىندا تانىماستىق بولىپ باسقارعان. ەندى كارى كۇيدى جوقتاۋدىڭ ءوزى دە ەسكىرگەن سارىن بولىپ، ول جايلى ءسوز قىلاتىن الجىعان شال سياقتى بىرەن-ساران عانا بولىپ قالعان. ەلدىڭ جاقسى دەگەن كىسىسىنەن ابىلاي زامانىنىڭ كۇيىن كۇيلەۋ تۇگىل، كەنەسارى، يساتايدىڭ دا ءىسى مەن ماقساتىن بىلەتىندەر دە بىرەن-ساران-اق بولعان. قالىڭ ەل، بۇرىنعى كوپ تىلەكتى كەمىتىپ، بويۇسىنىپ بولىپ، جاڭا زامان جەتەگىنە جۇرۋگە ىنتىق بولا باستاعان، قۇلدىققا، قورلىققا، تارشىلىق پەن زورلىققا ەلدىڭ ەتى ۇيرەنىپ، دەنەسى ۋلانىپ، ءولىپ كەتكەن. ەندى زار زاماندى ماحامبەتشە ايتىپ، جاڭالىققا قارسى بولسا، اقىندى ەلدىڭ ءوزى دە تىڭدامايتىن، ۇقپايتىن سياقتى بولعان.
نارمانبەت وسى ءداۋىردىڭ ىشىندە تۋعان اقىن بولعان سوڭ، زار زاماننىڭ بارلىق باعىت، ماقساتىن ۇعىپ وتىرسا دا، سولار ايتقان كۇيدى قايتا شەرتۋدىڭ مەزگىلى ءوتىپ كەتكەنىن سەزگەن. ءبىراق اقىن جۇرەگى بۇل كۇنگە سولارداي ىرزا ەمەس، سولارشا قۇسالانىپ، قايعىرىپ، شەرلەنەدى. قيالى سولاردىڭ زامانىندا، كوڭىلىنىڭ كۇيى سولارمەن تۋىستىرادى. ءبىراق ولاردىڭ ۇلگىسى ءوتىپ كەتكەنىن كۇندەگى ءومىر مەن كۇندەگى تىرشىلىك ماقساتتارى كوپ دالەلمەن ميلاندىرىپ، ۇقتىرىپ وتىر. سوندىقتان بار زار زامان داۋىرىندە "سارىارقا" دەگەن ولەڭمەن قوش-قوش ايتادى. زار كۇيىنىڭ اقىرعى تولعاۋى مەن اقىرعى ىرعاعى وسى ولەڭمەن كەلىپ بىتەدى.
"سارىارقانىڭ" باسى زار زامانشىلاردىڭ ەسكى قۇلاق كۇيىنەن باستالادى. اقىن الدىڭعى سوزدە زامان بۇزىلعان سوڭ تابيعات تا بۇزىلىپ، بۇرىنعى كوركىنەن، بۇرىنعى جاراستىق قىزىعىنان ايىرىلادى دەيدى:
سارىارقا، سارقىراعان سۋىڭ قايدا،
تۇندە شىق، كۇندىز مۇنار بۋىڭ قايدا؟
ناجاعاي جارق-جۇرق ەتىپ نوسەر قۇيعان،
كوك-جاسىل كەمپىرقوساق تۋىڭ قايدا، –
دەگەن سوزدەر بۇگىنگى كۇننىڭ تابيعاتىنا دا نارازى بولعان كوڭىلدى بىلدىرەدى. زار زامان نارمانبەتكە كەلگەندە جوقتاۋ بولىپ كەتكەن، ەسكى كۇنگە قوش ايتۋىمەن بىرگە سول ەسكىنىڭ قاسيەتىن ايتىپ، جوقتاۋ ارالاستىرادى. بۇندا بۇرىنعىلارداي ەم ايتىپ، ەل دەرتىنەن شىعارلىق جول ىزدەۋ جوق، ءوزىنىڭ ماقساتى ەسكىنى جوقتاۋ بولعاندىقتان، سول ۇلگىدەن اۋىسپاي وتىرىپ:
باي بار ما باياعىداي بارقىلداعان
اسى مول، اتى تەگىن تارتىلماعان؟
الدىڭنان اتىڭدى ۇستاپ قۇرمەت ەتكەن،
جايدارى جەڭگەڭ بار ما جارقىلداعان؟
پايدالى بالىعى كوپ دارياڭ بار ما؟
سىبىرسىز سىر ايتاتىن جارياڭ بار ما؟
اۋزىنان ايا تولىم قاقىرىق تاستاپ،
باتاگوي باسالقى ايتقان قارياڭ بار ما؟ –
دەيدى.
زار زاماننىڭ ارتقى اقىنى بۇرىنعى زارلى مۇڭنىڭ بارىنە اقىرعى كۇمبەزدى تۇرعىزىپ، ادەبيەتتىڭ ءبىر عاسىرلىق ءداۋىرىن وسى جوقتاۋمەن تىندىرادى. ءبىز زار زامان ءداۋىرىن وسى سانالعان اقىندارمەن بىتىرەمىز. بۇل داۋىرگە اتى بەلگىلى اقىنداردان كىرەتىن كوپ بولۋعا كەرەك ەدى. ويتكەنى ارعى زاماننىڭ سىپىرا جىراۋى، قازتۋعانى، بەرگىنىڭ الاشا بايتوق جىراۋى، بازار جىراۋى، دوسقوجاسى بولسىن – بارلىعى دا زار زامان داۋىرىنەن ۇلكەن ورىن الاتىن اقىندار. كوبىنىڭ ءسوز ساپتاۋى مەن كۇي سارىنى وسى شەڭبەردىڭ ىشىندەگى ۇلگىمەن كەلەدى. ءبىراق ازىرشە قوسا الماۋىمىزدىڭ ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، كوبىنىڭ ولەڭى باسىلىپ جارىققا شىقپاعاندىق، شىقسا دا، ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسپەگەندىگى، ەكىنشى سەبەپ، قازىرگى ادەبيەت تاريحىندا بەتكە ۇستاپ وتىرعان ماقساتىمىزدان تۋادى. بۇگىنگى ماقسات – قازاق ەلىنىڭ ادەبيەت جۇرناقتارىن سىرتقى ءتۇرى مەن ماعىناسىنا قاراپ ارناۋلى جىكتەرگە ءبولىپ، ءار ءتۇرىنىڭ ورنىن كورسەتۋ. بۇل كىتاپتىڭ ءتۇپ ماقساتى سول بولعان سوڭ، ءبىر داۋىردە ءبىر ءتۇرلى ولەڭ ايتقان اقىننىڭ ءبارىن ساناۋدىڭ ورنىنا، سولاردىڭ ىشىنەن مىسال بولارلىق بىرنەشەسىن الىپ، وسىلاردىڭ ولەڭ مىسالىن تەكسەرۋمەن ادەبيەت تاريحىنىڭ جەلىسىن تارتىپ الماقشىمىز. ءار جەردە شاشىلىپ قالعان بەلگىلەرگە قاراپ، ادەبيەت تاريحىنىڭ ۇزىن جولىنان قالعان سۇرلەۋدى تاۋىپ الۋدى تالاپ ەتىپ وتىرمىز.
وسى ماقساتپەن قاراساق، جاڭاعى سانالعان اقىنداردىڭ ءبىرتالايى، بۇقار جىراۋ، نە ماحامبەت، نە مۇرات سياقتى اقىنداردىڭ كۇي سارىنىن ەكىنشى رەت قايتارىپ، قايتالاپ ايتقان اقىن بولىپ شىعادى.
سوندىقتان بۇل كىتاپتىڭ ىشىندە بارىنە بىردەي بولەك-بولەك توقتاۋدى قاجەت كورگەنىمىز جوق. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى زار زامان داۋىرىنەن سوڭ ابايعا كەلىپ تىرەلەدى. سول سەبەپتى ەندى ابايعا كوشەمىز.
You Might Also Like
-
نەگىزى بۇل سىرقاتقا باس كيىمنىڭ قاتىسى جوق جانە ونىمەن تەك بالالار عانا اۋىرمايدى.
-
وتكەن عاسىردا ورىن العان زۇلمات زاماندا قازاقتىڭ باس كوتەرەر زيالى قاۋىمىنىڭ كوپشىلىگى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنا اينالدى. قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتپەگەن زۇلمات كەمدە-كەم. جۋىردا ونەر ا...
