وزەگىن ءورت جالاعان شىعارمالار
اەگەر بiز بۇگiنگi ۇلكەن كەڭiستiك پەن ۋاقىتتىڭ ءوزiندەي قازاق ادەبيەتi دەپ اتالاتىن ۇلكەن ۇعىمنىڭ قابىرعاسى قالىڭ، iرگەسi بەرiك، ورتادان ويىپ تۇرىپ شاڭىراق كوتەرگەن دۋلات يسابەكوۆ شىعارمالارىن زامان مەن ۋاقىت قۇرساعىندا پايدا بولعان شىعارمالار دەسەك، وندا بiزدiڭ بۇل ءسوزiمiزگە ەشكiم داۋلاسا الماس ەدi. ولاي بولسا، بiز دە وقىرمان رەتiندە دۋلات يسابەكوۆ شىعارمالارى جايىندا از-كەم پiكiر بiلدiرگەندi ءجون كوردiك. و باستا-اق توقسان توراپتى، قىرىق شيىرلى ادام مiنەزi مەن قۇلقى، ونىڭ پەيiلi مەن پيعىلى ارقىلى الەۋمەتتiك ءومiردiڭ قاتپار-قاتپار استارلارىنا ءۇڭiلiپ كەلە جاتقان جازۋشى بۇل «اي-پەتري اقيقاتى» كعiتابىندا دا سول شىعارماشىلىق كونسەپسياسىنان بiر ەلi تايماپتى. قايتا، ونى بۇرىنعىدان دا شيرىقتىرىپ، بۇرىنعىدان دا شيراتىپ جiبەرiپتi. ادام جانى مەن الەۋمەتتiك قاتپار استارلارىنان بۇرىنعىدان دا ءورiستi، بۇرىنعىدان تەرەڭ ءمان مەن گاپ تاۋىپتى. تاعى دا، جازۋشى ول تەرەڭ ءمان مەن گاپتi شىم-شىتىرىق وقيعا، الىس-جۇلىس ارپالىستان ەمەس، كۇندەلiكتi قاراپايىم ءومiردەن، تiپتi، كەرەك دەسەڭiز، قارابايىر تiرشiلiكتiڭ ءوزiنەن iزدەيدi. كۇردەلi وي ايتۋ ءۇشiن كۇردەلi كومپوزيسيا دا، تiپتi، كۇردەلi سويلەم دە قۇراپ جاتپايدى. كەيبiر جازۋشىلارداي وقىرمانىن شانا سۇيرەتكەندەي ازاپقا سالىپ قويمايدى. نە بiر استارلى اۋىر ويلاردىڭ ءوزiن سiزگە سونشالىقتى وڭاي ۇعىندىرىپ، جەڭiل قابىلداتقىزادى.
كiتاپ ەسiگiن اشقان بويدا كوزگە تۇسەتiن «وكپەك جولاۋشى» دەپ اتالاتىن شىعارماسىمەن از-كەم سۇحباتتاسىپ، ونىڭ ايتار ويىنا ءۇڭiلiپ كورەيiكشi. ءومiردiڭ ءوزiندەي قاراپايىم وسى بiر شىعارمادا بiردە بiر ارتىق قيمىل، بiردە بiر جاساندى ارەكەت جوق. شىعارمانىڭ تiگiلگەن كيiمi دە، تۇرعىزىلعان قۇرىلىمى دا كۇندەلiكتi تiرشiلiكتەن كوشiرiلiپ العانداي تابيعي.
اسىلى، شىن جازۋشى جۇرت ايتا بەرمەيتiن ويدى، جۇرت كورسەتە المايتىن ارەكەتتi ەشكiم ءمان بەرiپ، ەشكiم دەن قويمايتىن ساتتەردەن تابا السا كەرەك. ويتكەنi جۇرتتىڭ ءبارiن جالت قاراتقان وقيعادان جۇرتتىڭ ءبارiنە بەلگiلi ويدى ايتۋ تۇك ەمەس. مىقتى بولساڭ، جۇرتتىڭ ءبارi ءمان بەرمەيتiن تۇستان، جۇرتتىڭ ءبارi دەن قويا بەرمەيتiن ساتتەن گاپ iزدە. ءومiردiڭ تىلسىم قاتپارلارىنا ءۇڭiلۋ دەگەن، مiنە، سول بولسا كەرەك.
«وكپەك جولاۋشى»... ۇلكەن قالانىڭ ەجەلگi اۋداندارىنىڭ بiرiندەگi كونە ءۇيدiڭ ەكi بولمەلi پاتەرiندە ەندi عانا زەينەت دەمالىسىنا شىققان زەينەپ اتتى جەسiر ايەل ءومiر ءسۇرiپ جاتتى.بۇكiل عۇمىرىن ءومiردiڭ ىزعارلى ءوتiندە وتكiزiپ كەلە جاتقان بۇل ايەلدiڭ ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلi، بەينەتiنiڭ قالىڭدىعى بەس باتپان. كۇيەۋiنەن ايرىلىپ، باۋىرىنان ورگەن ءتورت بالانى ادام قاتارىنا قوسام دەپ، ونىڭ كورمەگەن قورلىعى، كوتەرمەگەن جۇگi جوق. ءومiر ءسۇرۋدi ول تiپتi راحات دەپ، باقىت دەپ ۇقپاعان. ءومiر ءسۇرۋدى ول عۇمىر بويى كۇرەس، تiرنەكتەپ ءجۇرiپ ءناسiپ تەرۋ دەپ ۇققان. قايىرىمى جوق بۇل تiرشiلiكتiڭ قاڭتارداي قاتال قاباعىنىڭ استىندا ءجۇرiپ، شيەتتەي ءتورت بالانى اياعىنان تۇرعىزىپ، قاتارعا قوسۋ ءومiرلiك مۇراتىم، پەندەلiك پارىزىم دەپ بiلگەن. سول ءۇشiن ول بويىنداعى بار قۋاتىن سارپ ەتiپ، قانىنداعى بار قىزۋدى سارقىپ بەرگەن. ونسىز دا ءومiرi وكسiكپەن وتكەن، اقىرىندا ءتورت بالاسى ءتورت جاققا كەتiپ، سوقا باسى عانا قالعانسوماداي ايەلدiڭ كۇنiن كورەر عانا تام-تۇم ىرىزداعى بولعانمەن، كورەر قىزىعى ءبارi بiر بولماي شىقتى. جاراتقان قۇداي، ەڭ بولماسا، ءتورت بالاعا نە بەرەكە، نە ءباتۋا بەرمەي قويدى. ەندi، مiنە، سولاردىڭ كۇيiگiنە ورتەنiپ، تاعدىردىڭ تاباسىنا شىجعىرىلىپ وتىرىسى مىناۋ.
كۇندەلiكتi ءومiرi كۇيiك پەن كۇيزەلiستەن تۇراتىن وسى ايەلدiڭ ءۇيiنە كۇندەردiڭ كۇنiندە اياق استىنان سوناۋ قىرىمنان ساقا ەلiنە ۇشىپ بارا جاتقان وكپەك /ترانزيتتi/ جولاۋشى ايتورە ساپ ەتە قالسىن. ول الماتى اەروپورتىنان ۇشار الدىنداعى ءۇش ساعاتتى پايدالانىپ، ءوز ءومiرiنiڭ ەڭ قىزىقتى دا، قاسiرەتتi شاعى وتكەن، بۇدان جيىرما جىل بۇرىنعى شاڭىراعىنىڭ بوساعاسىنا بiر سىعالاپ كەتپەك بولدى. ول پاتەر زەينەپ تۇرعان پاتەر بولىپ شىعادى. ايتورە مiنەزi اشىق، جانى كەڭ زەينەپپەن سويلەسە كەلە تەز تiل تابىسادى. اۋا رايىنىڭ قورلايسىزدىعىنا بايلانىستى ۇشاعىنىڭ ۇشۋى كەيiنگە قالدىرىلعان ايتورە زەينەپپەن ۇزاق اڭگiمەلەسiپ، شەر تارقاتادى. بۇرىنعى پاتەرiندەگi بۇل وتىرىس جيىرما جىل بۇرىنعى اۋىر ازاپتى كەزەڭدەردi ونىڭ ەسiنە ەرiكسiز سالادى.
ايتورە زەينەپكە بيلiك دەسە، ادامدىق پەن يماندىلىقتى اتتاپ، ار-وجداندى اياق استى ەتiپ كەتە بەرەتiن، قولىنا باقان الىپ، باس جارار باقاستىققا عانا ەمەس، قارسىلاسىن قاسiرەتكە ۇرىندىرار ارەكەتكە بارۋعا ءجۇزi جانبايتىن قورقاۋ حايۋاندىقتى جانى ەزiلە وتىرىپ اڭگiمەلەپ بەرەدi. سول بيلiككە تالاس جولىنداعى قورقاۋ حايۋاندىق اقىرىندا ونىڭ جالعىز بالاسىن مەرت ەتەدi. تاعى دا ول قورقاۋ حايۋاندىق بالاسىن حايۋاندىقپەن ءولتiرگەن بولىپ شىعادى.
وسى جەردە جازۋشىنىڭ ءومiرلiك ۇلكەن فيلوسوفياسىنا دەن قويماۋ مۇمكiن ەمەس. تاعدىر قاتىگەزدiگiنiڭ قۇربانى بولعان زەينەپ ءبارi بiر ءوزiنiڭ تۋعان جەر، تۋعان ەلiنەن كەتپەي قالعان. تابان اۋدارماعان. ال ادام قاتىگەزدiگi تاعدىر قاتىگەزدiگiنەن الدەقايدا قاتەرلi، الدەقايدا قانقۇيلى ەكەن. سول ادام قاتىگەزدiگiنiڭ تەپكiنi ايتورەنi جەردiڭ شەتi — ءتۇۋ ياكۋتيادان بiر-اق شىعارادى دا، ايەلiن جىنداندىرىپ، اقىرىندا ونى، ارتىندا مولا دا قالدىرماي، اداستىرىپ ءولتiرەدi. ادام قاتىگەزدiگiنiڭ قانشالىقتى سويقاندى قۇبىلىس ەكەنiن وسىدان-اق بiلە بەرiڭiز.
وسى تاعدىر مەن ادام قاتىگەزدiگiمەن قاتار ءورiلەتiن زەينەپ بالالارىنىڭ بويىنان كورiنەتiن، جالعىز قالعان اناسىنا دەگەن مەيiرiمi جوق قاتىگەزدiك بار. بۇل — اسا قاتەرلi قاتىگەزدiك. ويتكەنi ول ۇرپاق بويىنداعى، ەرتەڭنiڭ بويىنداعى قاتىگەزدiك قوي. ۇرپاق بويىنداعى ول قاتىگەزدiك قايدان، نەدەن پايدا بولعان؟! قالاي پايدا بولعان؟ اپىر-اۋ، زەينەپ بالالارىنا انا ءسۇتiمەن بiرگە بۇكiل جانىنىڭ قۋاتىن، جۇرەگiنiڭ جىلۋىن بەرگەن جوق پا ەدi؟! ولاردى كوز الدىنان بiر ساتكە دە قاعىس قالدىرماي وتكiزگەن جوق پا؟! سولار ءۇشiن وتقا دا، سۋعا دا تۇسكەنi قايدا؟! سوندا ول قايدان شىققان قاتىگەزدiك؟ سويتسەك، ول قاتىگەزدiكتiڭ ءتۇپ تامىرى، وسكەن توپىراعى ءارiدە، ياعني ۇرپاقتى حالىقتىق داستۇردەن تىس، ۇلتتىق عۇرىپتان بولەك ءومiر سۇرگiزۋدە ەكەن. باعامداپ قاراساق، ءداستۇر مەن عۇرىپ دەگەنiمiز ءار ادام ساقتاۋعا تيiستi ادەپ جيناقتارى عانا ەمەس، حالىقتىق مەيiرiم مەن قايىرىمنىڭ قاسيەتi سiڭگەن قاستەرلi ۇعىمدار بولىپ شىقتى. بiر سوزبەن ايتقاندا،حالىقتىق مەيiرiم انالىق مەيiرiم قوسىلعاندا عانا تولىققاندى ۇرپاق ءوسiپ شىقپاق. ونسىز وسكەن ۇرپاق ءبارi بiر رۋحاني مۇگەدەك، رۋحاني جارتىكەش بولىپ قالماق. بiراق مۇنى زەينەپ تىم كەش ۇققان. ول بۇگiندە بiر كەزدەگi اجەسiنiڭ ەكiقابات ايەلدەردi جولعا شىعارمايتىن ادەتiن، «ۇيدە تۋماعان ايەلدiڭ بالاسى مەيiرiمسiز بولادى» دەگەن قاتال ۇستانار قاعيداسىن قايتا-قايتا ەسكە الىپ قانا قويماي، ونىڭ ۇلكەن فيلوسوفيالىق ءمانi مەن ماعىناسىن ەندi عانا سەزگەندەي. ءداستۇردiڭ جورگەگiندە وسپەگەن، عۇرىپتىڭ بەسiگiندە تەربەلمەگەن بالا ءوز ۇلتىنا عانا ەمەس، اناسىندا دا جات، بوگدە بوپ وسەدi. مiنە، دۋلات يسابەكوۆ شىعارمالارىنىڭ تەرەڭ تاعىلىمى!
دۋلاتتىڭ كەلەسi «تىنىشتىق كۇزەتشiسi» اتتى شىعارماسى — دا ادەبيەت دەپ اتالاتىن قاسيەتتi عيماراتتىڭ بوساعاسىن يمەنبەي ەركiن اتتاعان، وعان ءوز ءۇن، ءوز تiرشiلiگiمەن ءوزiندiك بوياۋ ناقىشىمەن، ءوزiندiك توسىن الەمiمەن كiرگەن شىعارما. بۇل شىعارما دا ادام قولىمەن جاسالىناتىن قاتىگەزدiكتiڭ بۇكiل سۇمپايى بەينەسiن بۇكپەسiز اشىپ كورسەتەدi. سوندا «تىنىشتىق كۇزەتشiسi» دەگەن قاستەرلi ۇعىمعا قىزمەت ەتiپ، ۇلى ارەكەتكە بارىپ جۇرگەن كiم؟ ول — دەمەسiن، كادiمگi جىندى دەمەسiن. ول دا «وكپەك جەل» كەيiپكەرلەرiندەي قاتىگەزدiكتiڭ قۇربانى. بالا كەزiندە باسىنا اۋىر سوققى تيiپ، دەلق ۇلى بولىپ قالعان جان. سودان بەرi ونىڭ بويىنا تابيعات قۇدiرەتi مەن بۇكiل جاۋىزدىق پەن قاتىگەزدiك اتاۋلىعا قارسىلىق، جەككورiنiش سەزiمi ۇيا سالعان. ول تiپتi بالالارمەن سوعىس ويىنى كەزiندە دە شىن بەرiلiپ، دەلەبەسi قوزىپ، ونىڭ ويىن ەكەنiن ۇمىتىپ كەتiپ، ءمۇتاندى تاياققا جىعىپ سالادى. بويىنداعى قاتىگەزدiككە قارسى تۇرپايى دۇلەي كۇش ونى كەز كەلگەن ۋاقىتتا دورەكi، تiپتi قاتال ارەكەتتەرگە دەيiن بارعىزادى. بiراق سول قاتىگەزدiككە قارسى تۇرپايى دۇلەي كۇشتiڭ ءوزi وقىرمان جۇرەگiندە ءارi اياۋشىلىق، ءارi قۇرمەت سەزiمiن وياتارى ءسوزسiز. ويتكەنi قاتىگەزدiكتiڭ سويىلىنان جارىمەس بولىپ قالعان ول جان بارشا ادامزاتتى، بارشا تiرشiلiك اتاۋلىنى سوعىس زۇلماتىنان، جاۋىزدىق پەن قاتىگەزدiكتەن قورعاپ ءجۇرمiن دەپ ويلايدى. وعان ءوزi قاتتى سەنەدi. شاناعا ات جەگiپ، ءتۇنi بويى اۋىلدى اينالىپ جۇرەدi دە قويادى. ونىڭ قولىنا مىلتىق الىپ، كۇزەتكە شىققان مۇنداي ارەكەتiنەن ۇركiپ قالعان جۇرت سوڭىنان تىنىش ۇيىقتايتىن بولادى. ويتكەنi ول سۋىق قولدى ۇرى-قارىلاردى دا اۋىلعا بەتتەتپەي قويادى. اقىرىندا ول قانقۇيلى قاتىگەزدiكتiڭ قولىنان وپات بولادى. تىنىشتىق كۇزەتشiسi دەگەن ۇلى ۇعىمعا قىزمەت ەتiپ، سونىڭ جولىندا جانىن پيدا ەتەدi. دەلق ۇلى، اۋمەسەر جاننىڭ وسىنشالىقتى iرi ارەكەتi كiم كiمدi بولسىن بەي-جاي قالدىرماسى ءسوزسiز.
مەنiڭ ۇعىمىمشا، دۋلات يسابەكوۆ — قازiرگi قازاق ادەبيەتiندەگi ەڭ ءۇزدiك اڭگiمەشiلەردiڭ بiرi. ولاي دەيتiنiمiز، ونىڭ شاعىن اڭگiمەلەرiنiڭ ءوزi ۇلكەن قابىرعالى شىعارمالار كوتەرۋگە تيiس جۇكتەردi كڭتەرiپ تۇرادى.
ماسەلەن، «ەسكi ۇيدەگi جاڭا قونىستى» وقىپ شىعىڭىز. سوۆحوز ورتالىعىنان ءبولiمشەگە موتوريست بولىپ كەلگەن ەسiركەپ، بiر كۇننiڭ iشiندە-اق بۇتىنا تولىپ، تالتاڭداپ جۇرە الماي قالادى. بۇكiل بiر اۋىلدىڭ جارىعى قولىنا قاراپ قالعان سوڭ وڭا ما؟.. كوكiرەگi iسiپ، اينالاسىنىڭ ءبارiنە اسپانداپ قاراپ، كوپسiپ سويلەيتiن بولىپ الادى. ءالi كەلمەيتiن جەردە دە تىراشتىق كورسەتiپ، كۇلكiگە قالادى... بiراق ول كۇلكiنi دە «ماعان جاسالىنعان قىساستىق» دەپ ۇعىپ، بولىپ جاتقان تويدىڭ قىزىعىن بۇزىپ، جارىق بەرiپ تۇرعان دۆيگاتەلدi ءوشiرiپ تاستادى. ءوزiنiڭ تىراش شامشىلدىعىنىڭ توياتىن تابام دەپ، بiرەۋدiڭ قىزىعىن قاراڭعىدا قالدىردى. مiنە، دۋلات يسابەكوۆ وسىنداي بەرەكەسiز جاندى وقىرمانىن كۇلدiرە وتىرىپ اشكەرە ەتەدi.
ال ونىڭ «ەسكەرتكiش» اڭگiمەسi ۇلكەن الەۋمەتتiك جۇك ارقالاپ تۇر. ول بۇل اڭگiمەسi ارقىلى جالعاندىق پەن ءوتiرiك توپىراعىندا ءوسiپ-ونگەن، تiرشiلiگi ازىپ-توزا باستاعان قوعامنىڭ بار بولمىس-بiتiمiن اشىپ كورسەتەدi. قاراپايىم تiرشiلiك يەسiن اسقاقتاتىپ، مەرەيiن ءوسiرەتiن قوعامنىڭ، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ونى ءجابiرلەيتiن وزبىر قوعام ەكەنiن بiر دەتال ارقىلى جەرiنە جەتكiزە سۋرەتتەپ بەرەدi. قاراپايىم ەڭبەك ادامىن اسقاقتاتامىز دەگەن يدەولوگيا بار بولعانى كوبiك اۋىز دوگما ەكەنiن، ونىڭ بۇكiل بولمىسى، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە قاراپايىم ەڭبەك ادامىن، ياعني ادامدى قورلاۋ ەكەنiن ۇقتىرادى.
جازۋشىنىڭ، سونداي-اق، «كونفرونتاسيا»، «قاراسپان پروسەسi» جانە باسقا اڭگiمەلەرi دە — ادام مەن قوعام بويىن جايلاپ بارا جاتقان بويكۇيەزدiك پەن سالعىرتتىققا، شامشىلدىق پەن جالعان نامىسقويلىققا قارسى سويلەپ تۇرعان شىعارمالار. سول بiر كەلەڭسiز قاسيەتتەردi ول ۇتىمدى دەتال، ءساتتi سيتۋاسيالار ارقىلى ءاجۋالاپ كورسەتە بiلەدi. ول شىعارمالاردى وقىعان وقىرمان كۇلە وتىرىپ — تiكسiنەرi، تiكسiنە وتىرىپ — تاعلىم الارى ءسوزسiز.
دۋلات يسابەكوۆتىڭ «تالاحان-186»، «اي-پەتري اقيقاتى» شىعارمالارىن كلاسسيكالىق دەڭگەيدەگi شىعارمالار دەسەك، تۇكتە قاتەلەسپەيمiز.
مەن ءوز باسىم، وسى ۋاقىتقا دەيiن، ادامدار بويىن جايلاپ العان كۇيكi ۇساقتىقتىڭ تابيعاتىن ءدال وسى «تالاحان-186» شىعارماسىنداي كورسەتiپ بەرگەن شىعارمانى بiلمەيمiن.
كۇندەردiڭ بiر كۇنiندە اۋىل ادامدارىنىڭ بiرi اپاندا ءوسiپ تۇرعان پوميدوردى كورە قالادى عوي. بۇكiل جان دۇنيەسiن، رۋحاني بولمىسىن، ەل مەن جەرگە دەگەن بيiك ماحابباتىن توناتىپ العان كiلەڭ بiر كۇيكi ادامدار سول بiر اپانداعى پوميدوردىڭ قالاي پايدا بولعانىنا، ونىڭ قالاي وسكەنiنە، قانداي سورتقا جاتاتىنىنا باستارىن اۋىرتىپ، جۇيكەسiن توزدىرىپ، الەككە تۇسەدi. ەندi ولار ءۇشiن تۇزگە وتىرعان بiرەۋدiڭ تەزەگiنەن ءوسiپ شىققان پوميدوردىڭ سورتىن انىقتاۋدان وتكەن ۇلكەن ماسەلە، ۇلاعاتتى شارۋا بولماي قالادى. ەڭ سۇمدىعى سول، تاعى دا بۇل ۇساق كۇيكiلiك دەرتiنە بiرەر ادام عانا ەمەس، بۇكiل اۋىل شالدىققان. مiنە، قاسiرەتتiڭ ۇلكەنi قايدا جاتىر؟!
ادام جانىنىڭ قۋىس-قۋىسىنا تۇگەل ۇيا سالعان بۇل ۇساق كۇيكiلiك ەل قامىن، جەر ۋايىمىن قىلعىتىپ، بۇگiن مەن ەرتەڭنiڭ قامىن قامداستىرار پاراساتتى وتاپ تاستاعان.
ونداي كۇيكi بەيشارالىق ورىن العان جەردە دالانىڭ توزاڭىن شىعارىپ جاتقان سەمەيدەگi جارىلىس تا، يران مەن يراك اراسىنداعى كونتوگiس تە تۇك ەمەس. بۇنداي كەزدە پiكان سياقتى سورلىلار «ءاي، وتتاماي، اۋزىڭدى ءجاپشى-اي! نە iستەرگە بiلمەي جۇرتتىڭ باسى قاتىپ تۇرسا، قايداعىنى ايتىپ قاقساي بەرەتiنi نەسi؟» بۇل — پوميدوردىڭ سورتىن انىقتاي الماي تۇرعان پiكان بايعۇستىڭ بەكتۇردىڭ يادرولىق جارىلىس پەن قانتوگiس تۋرالى ايتقان حابارىنا جاۋابى. اسىلى، ادام جانىنىڭ ازىپ-توزۋى وسىنداي كۇيكi ۇعىم مەن ۇساق مۇددەدەن باستالسا كەرەك.
كەزiندە باسپا ءسوز بەتتەرiندە ءوزiنiڭ تيiستi باعاسىن العان «اي-پەتري اقيقاتى» اڭگiمەسi دە ادام باسىنا قونار باقتىڭ قانشالىقتى بايانسىزدىعى مەن وعان كەلەر سوردىڭ سونشالىقتى وڭاي ەكەنiن كورسەتەر كوركەم دۇنيە.