InfoHub Logo

ءسوز باسى:

جۇدىرىقتاي جۇرەگىڭدى مىڭ سان ارمان ايالاعان قايران جاستىق شاق... مەنى دە اينالىپ وتپەگەنىڭ انىق ەدى. بىردە تۇكتى كىلەمنىڭ تۇگىن تۇسىرگەن قاجىمۇقان تەكتەس پالۋان بولسام، بىردە باۋىرجان تەكتەس قاھارلى قاھارمان اسكەرباسى بولسام دەپ ارمانداۋمەن كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ءبىراق بالالارمەن بەلدەسە ءجۇرىپ ءوزىمنىڭ تىپتەن ءالجۋاز ەكەنىمە، بىرەۋ قاتتى اقىرىپ قالسا قالتىراپ، دىرىلدەپ جۇرەگىمدى  توقتاتا الماي قالاتىن قورقاق ەكەنىمدى  اڭعاردىم.

سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە جۋرناليست جازۋشى بولسام دەگەن ساۋلەلى وي سانامدى شارپىپ وتكەندەي ەدى. سوعان تابان تىرەدىم. ول ءۇشىن وقۋ كەرەك ەكەندىگى تالاس تۋدىرمايتىن. ازداپ ولەڭ جازا باستادىم. سول ساتتەن باستاپ تەك ادەبي كوركەم شىعارمالارعا زەر سالۋمەن شەكتەلمەي، «قازاق ادەبيەتى»، «جۇلدىز» جۋرنالدارىن قىزىعا، قۇمارتا وقىدىم.

تەك ورىس تىلىندەگى گازەت- جۋرنالدارعا كوپكە دەيىن ءتىسىم باتپاي، جىگەرىم قۇم بولدى. اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتكەن ءۇش جىلدا بوس ۋاقىتىمنىڭ كوبىن «لەنين بولمەسىندە»، پولك كىتاپحاناسىندا ورىس تىلىندەگى گازەت-جۋرنالداردى وقۋىم، تۇسىنبەگەن جەرىمدى كىتاپحاناشىلاردان سۇراپ الۋىم، اقىر سوڭىندا، ءوزىنىڭ جەمىسىن بەردى.

مەن ەندى وقىعانىمدى تولىق تۇسىنەتىن حالگە جەتتىم. اسكەردەن قايتىپ كەلگەن سوڭ العاش رەت پروستور جۋرنالىن جازدىرتىپ الىپ وقي باستادىم. سول تۇستا «پروستوردا» رەسپۋبليكادا تۇراتىن ورىس ءتىلدى اقىن- جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىمەن قاتار، قازاق اقىن - جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلاتىن. ال نومەر سايىن شەتەل جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەرى، فانتاستيكالىق پوۆەستەرى، روماندارىنا  كولەمدى ورىن بەرىلەتىن.

ءسويتىپ، جۋرنال وقىرماندارىن الەمدىك ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىن تانىستىرۋ ارقىلى تالعامدارىن تاربيەلەپ، تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن. اراگىدىك بولسىن سول جۋرنالدا پاۆلودارلىق اقىن - جازۋشىلار ۆيكتور گاۆريلوۆيچ سەمەريانوۆ، سەرگەي پاۆلوۆيچ شيەۆچەنكو، ۆورونوۆ نيكولاي نيكولايەۆيچتەردىڭ، ولەڭدەرى مەن پروزالىق شىعارمالارى باسىلاتىن. سان الۋان تاقىرىپتى قامتىعان اتالعان اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسى ءار قيلى بولاتىن.

ارينە، «جۇيرىكتە دە جۇيرىك بار الىنە قاراي جۇگىرەر» دەمەكشى بۇل تۇسىنىكتى ەدى. تەك سوسياليستىك رەاليزم سالقىنىنا شالدىققان سول شىعارمالارعا ورتاق ءبىر كەمشىلىك – سوۆەت ادامى، ماركسيزم، لەنينيزم يدەياسى، كوممۋنيستىك ار-وجدان، سوۆەتتىك پاتروتيزم تولىپ جاتقان ساياسي تىركەستەر اۆتوردىڭ ويىن تۇساپ، شىعارما اجارىنىڭ باسەڭدەۋىنە اكەپ سوعاتىن. 

بۇل تەك سول اۆتورلارعا عانا ءتان ەدى دەۋگە كەلمەس. قازاقستاندى بىلاي قويىپ، وداق ادەبيەتىنە ءتان سيپات ەدى. جوعارىدا اتالعان اۆتورلارعا اقىن ولگا نيكالايەۆنا. مەن جازۋشى يۋريي دميترييەۆيچ كەلىپ قوسىلدى.  

«پروستور» جۋرنالىمەن قاتار 1991 جىلدان اقمولا قالاسىندا «نيۆا» جۋرنالى جارىق كوردى. ەندى ءبىزدىڭ ايماقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى وسى جۋرنالدا  باسىلا باستادى. ولاردىڭ قازاقستان جازۋشىلارىن بىلاي قويىپ، الەم جازۋشىلارىمەن قاتار باسىلۋى ءوز باسىمدى اسقان ريزاشىلىق سەزىمىنە بولەيتىن.

ءبىز دە سول تۇستا ەپتەپ «سارىارقا» جۋرنالىنان بوي كورسەتە باستادىق.  سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە «سارىارقا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى نۇرعوجا ورازوۆ اعا ماعان:

— سەن «نيۆا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى  گۋنداريەۆ ۆلاديمير رومانوۆيچكە  كىرىپ شىق، تانىس،— دەدى.

— اعا، مەن ورىسشا...

— بار، سەنى كۇتىپ وتىر.

قابىلداۋ بولمەسىنە ەنگەن تۇستا:

— كىم سوڭى؟- دەي بەرگەنىمدە حاتشى قىز:

— فاميلياڭىز كىم؟-دەپ سۇرادى. ىلە ورنىنان كوتەرىلىپ:

— ول ءسىزدى كۇتىپ وتىر،- دەپ كابينەتكە باستادى. مەنىڭ قوبالجىڭقىراپ تۇرعانىمدى بايقاعان بولار.

— كورشىمىزگە كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە بىزگە باس سۇقپاۋىڭ قالاي؟— دەپ ازىلدەدى.

— مەن ورىسشا... -دەي بەرىپ ەدىم .

— ونىڭ شەشىمىن تابۋعا بولادى.

— اۋدارما...

— اۋدارماشى جوق. ءسىز اسقار لەكەروۆتى بىلەسىز عوي. سىزگە ودان ارتىق قانداي اۋدارماشى كەرەك؟— دەپ جىميا كۇلدى.

— بىلسەم نە دەيسىز؟

— ال ول جاپون اقىندارىنىڭ ۇلگىسى مەن ءۇش تارماقتان تۇراتىن ولەڭ جازادى. ورىس تىلىندەگى ونىڭ ولەڭدەرىن ءبىز  وسىندا ءبىر كەلگەندە ولجاس سۇلەيمەنوۆكە كورسەتتىك. ولەڭنىڭ جاپون پوەزياسىنىڭ ۇلگىسىمەن جازىلعانىن ءبىز سول كىسىدەن ەستىدىك. ءسىز اسقارعا شىعارماڭىزدى اۋدارتىپ، بىزگە سالىپ جىبەرىڭىز.

وسى ءبىر قاس قاعىم ساتتىك كەزدەسۋ مەنى شىعارماشىل ورىس ينتەللەگەنسياسىمەن بۇرىنعىدان دا جاقىنداستىرا تۇسكەنىن سەزگەن جوق ەدىم. ال «نيۆا» جۋرنالى ءبىزدىڭ ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ونان ءارى ۇزبەي باسىپ جاتتى. بىردە كەزەك اسقار ەكەۋمىزگە دە كەلىپ جەتكەن ەدى. كىمدى دە، نەنى دە بولسىن ورنىنا قوياتىن ۋاقىت تورەشى كىمنىڭ كىم ەكەنىن، كىمنىڭ نەگە تۇراتىنىن ايقىنداپ بەرگەن ەدى. ءبىز اتتارىن اتاعان ورىس اقىن-جازۋشىلاردىڭ اراسىنان ءار جىلدارى ۆيكتور گاۆريلوۆيچ سەمەريانوۆ.

پومينوۆ يۋريي دميترييەۆيچ، 2017 جىلى گريگوريەۆا ولگا نيكاليەۆنا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى اتاندى. بىرتە-بىرتە ولار قازاقستاندىق ورىس قالامگەرلەرى اراسىندا وزدەرىنىڭ ورنەكتى قولتاڭبالارىمەن تانىلدى. ولاردىڭ ءىزىن الا شىققان ەلەنا يگناتوۆسكايا ارىپتەستەرىنىڭ تابىستارىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى.  

 

             جۋرناليست

1977 جىلى وبلىستىق «زۆەزدا پرييرتىشيا» گازەتىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمىنە كاز مۋ-دىڭ جۋرناليستىك فاكۋلتەتىن جاڭا عانا بىتىرگەن جاس جۋرناليست ءتىلشى بولىپ ورنالاستى. بۇل يۋريي دميترييەۆيچ ەدى.

وندىرىستىك تاجىريبەگە كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە ءوزىن بولاشاق ارىپتەستەرىنە جازۋ-سىزۋ ونەرىنە قالامى توسەلگەن ىزدەنىمپاز جاس رەتىندە تانىتقان ونى مۇنداعىلار جىلى قابىلدادى. دەگەنمەن وقىرماندارعا ونىمەن جاقىنىراق تانىسۋ ارتىق بولماس. ول ءبىزدىڭ وبلىسقا قاراستى جەلەزينكا اۋدانىنىڭ ميحايلوۆسكيي سوۆحوزىندا جۇمىسشى وتباسىندا ومىرگە كەلگەن.

اتالعان اۋدانىنىڭ «لەنينسكايا زناميا» گازەتىندە ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىن باستاعان، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن جاقسى تانىس بولاتىن. ءتىپتى ستۋدەنت كەزىندە ميحايلوۆسكيي سوۆحوزىنىڭ تىڭ يگەرۋ جىلدارىنداعى تاريحي تۋرالى ماتەريال جيناپ، «تىڭ وسىلاي باستالدى» اتتى كولەمدى وچەرك جازىپ ونى گازەتتىڭ ءۇش نومەرىنە باستىرتقانىن ايتا كەتسەك ارتىق بولماس. ءبىر سوزبەن، ول ءوزى تۋىپ - وسكەن ءوڭىردىڭ تاريحىن، ادامدارىن جاقسى ءبىلدى.

ولار جايلى جازىپ، وزگەلەرمەن وي بولىسۋگە قۇمار ەدى. ال بۇل ونى بارا-بارا وزىمەن قاناتتاس، قاتارلاس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ونداعان ادامداردىڭ ومىرىنە تاعدىرىنا سەرگەك قاراۋعا، ال قاجەتتى كەزىندە ءبىردىڭ ەمەس، كوپشىلىكتىڭ پايداسىنا شەشىم قابىلداۋعا ۇيرەتتى. جاستىققا ءتان جىگەر-قۇلشىنىس تال بويىندا جەتىپ ايرىلاتىن.

تىڭ تاقىرىپتارعا قالام تارتىپ، وي تولعاۋى. تەك جۋرناليستيكامەن شەكتەلمەي ادەبي جانرلارعا دا ەركىن بارۋى ونى بىردەن-اق وزگە ارىپتەستەرىنەن ەرەكشەلەگەنى تالاسسىز. سونىمەن قاتار وسى ءبىر  تالانتتى جىگىت كەيبىر جاستارعا ءتان ۇشقالاقتىق، قىزبالىق ،ءوزىم بىلەم دەۋشىلىك، اسىعىس شەشىم قابىلداۋ سياقتى ءتۇپتىڭ تۇبىندە جارعا جىعاتىن ادەتتەردەن ادا ەدى.

سوندىقتان دا بولار ارادا ون جىل وتكەندە ول 1988 جىلى  ءوزى قىزمەت ىستەيتىن وبلىستىق پارتيا گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدى. ال بۇل گورباچيەۆتىڭ سوۆەت ەلىنىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرىنا قولى جەتىپ، توقىراۋ كەزەڭى اياقتالدى، قايتا قۇرۋ باستالدى دەپ جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ تۇرعان شاعى.

1986-1987 جىلدار گورباچيەۆ جانە ونىڭ جاقتاستارى ءوز جۇمىستارىن بۇقارانىڭ ينيسياتيۆاسىن ارتتىرۋعا جاريالىلىقتى جانە قوعام ءومىرىن دەموكراتيالاندىرۋعا باعىتتالدى.

ادەتتە جاريالىلىق بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ داستۇرىندە ءسوز بوستاندىعى رەتىندە ەمەس «سىندارلى» (ادال) سىن جانە ءوزارا سىن رەتىندە قابىلداناتىن. الايدا قايتا قۇرۋ جىلدارىندا جاريالىلىق.  

يدەياسى پروگرەسسيۆتى جۋرناليستەردىڭ جانە رەفورمانىڭ راديكالدى جاقتاۋشىلارىنىڭ ىقپالى مەن ءسوز بوستاندىعى رەتىندە دامىدى، كپسس – تىڭ ءحىح پارتيا كونفەرەنسياسى جاريالىق تۋرالى رەزوليۋسياسى قابىلداندى. ال 1990 جىلى «باسپا ءسوز تۋرالى زاڭ» جارىق كوردى.

ءسويتىپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ب ا ق - قا پارتيالىق باقىلاۋ شەكتەلگەن ەدى.  ەندىگى جەردە ورتالىق گازەتتەردىڭ بەتى ءارتۇرلى اشكەرەلەۋشى، ۇلت ارازدىعىن قوزدىراتىن ماتەريالدارعا تولىپ كەتتى. تبيليسيدە، باكۋدە، ريگادا، ۆيلنيۋستە ۇلت ارالىق قاقتىعىستار ورىن الدى.  قاقتىعىستاردى كۇش قولدانۋ ارقىلى توقتاتۋ ناتيجە بەرمەدى. 1990 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا كوپتەگەن وداقتاس رەسپۋبليكالار وزدەرىنىڭ ەگەمەندىكتەرىن جاريالادى.

بۇل تۇستا گورباچيەۆتىڭ قايتا قۇرۋ جاريالىلىق قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن دەموكراتيالاندىرۋ تۋرالى باستامالارىنا كۇنى كەشە يمانداي ۇيىعان جۇرتتىڭ نارازىلىعى ارتا ءتۇستى. ءوندىرىس ورىندارى توقتاپ، جۇمىسسىزدىقتىڭ ەتەك الۋى، دۇكەندەردىڭ قاڭىراپ بوس قالۋى قايتا قۇرۋدىڭ پرورابىنىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن قاتتى ءتۇسىردى. ەندى ونى قاتاڭ سىنعا الۋشىلار سانى ارتا ءتۇستى. وسى ءبىر اۋمالى- توكپەلى كەزەڭنەن قالايدا الدىرماي دا، شالدىرماي دا امان شىعۋ ءۇشىن ارەكەت ەتۋ قاجەت ەكەندىگىن جۇرت جاقسى ءتۇسىندى.

بۇل تۇستا كۇنكورىستىڭ قامىمەن شاقشاداي باستارى شاراداي بولىپ جۇرگەن ەلدى وزدەرىن تاۋەلسىز گازەت دەپ اتاپ ۇلگەرگەن ۇلكەن-كىشى گازەتتەر جاريالىلىقتى جەلەۋ ەتىپ. اشكەرەلەۋدى باستاپ كەتكەن ەدى. ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىراتىن ماقالالاردى تولاسسىز جاريالادى. 1991 جىلى قازاقستان ەگەمەندىگىن الدى.

وداقتىڭ تولىق ىدىراۋى كۇنى كەشەگە دەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنە الدەبىر سەنىممەن قاراپ جاعداي وسىلاي كەتە بەرمەس، بىرتىندەپ تۇزەلەر ءومىر ءباز-باياعى قالپىنا كەلەر، ۇكىمەت ولتىرەر دەيمىسىڭ دەگەن سەنىممەن كەلگەن ادامداردى شوق باسقانداي شوشىندىردى. وبلىستا كاسىپكەرلەر فەرمەرلەر پايدا بولا باستادى.

ولاردى تۋرا ماعىناسىندا «زۆەزدا پرييرتىشيا» قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ازدى- كوپتى تابىستارىن جارقىراتا جازا باستادى. ال وبلىس اۋداندارىنداعى بارلىق شارۋاشىلىقتاردىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، ىدىراپ بىتكەندە شارباقتى اۋدانىندا «پوبەدا»، پاۆلودار اۋدانىنداعى «كيروۆ»، «تەلمان» اتىنداعى ۋسپەنكاداعى گاليسكوە، ەرتىستەگى اباي اتىنداعى شارۋاشىلىقتاردىڭ قىلشىعى قيسايماستان ۋاقىت داۋىلىنا توتەپ بەرۋى يۋريي دميترييەۆيچ باستاعان گازەت ۇجىمىندا ەڭبەك ەتەتىن جۋرناليستەردىڭ قالامىنا قانات بىتىرگەندەي ەدى. ولار جايلى جازىلعان ماتەريالداردى، گازەت وقىرماندارى قىزىعا وقىدى.

اقسۋ اۋدانىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى قۋات ەسىمحانوۆ وبلىستا ءبىرىنشى بولىپ جەكەشەلەندىرۋ ءىسىن قولعا الدى. وسى اۋداننىڭ ماي اۋدانى مەن شەكارالاس جاتقان سەليننىي سوۆحوزى ارتتا قالعان شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى ەدى. ەسىمحانوۆ جەكەشەلەندىرۋدى مىنە وسى شارۋاشىلىقتان باستادى. سوۆحوز ەڭبەككەرلەرىنە ەڭبەك وتىلدەرىنە سايكەس شارۋاشىلىق داۋلەتى ۇلەستىرىپ تاراتىلىپ بەرىلدى. اركىم تيىسىنشە ەڭبەك وتىلدەرىنە سايكەس جەكەشەلەنگەن مالعا، تەحنيكاعا يە بولدى.

بۇل شارا وسى اۋداننىڭ بارلىق شارۋاشىلىقتارىن قامتىدى. وكىنىشكە وراي، رەفورماتور قۋات ەسىمحانوۆتىڭ  ۇلگى بولۋعا   تۇرارلىق باستاماسى وبلىستاعى باسقا اۋدانداردا لايىقتى قولداۋ تاپپادى. تالاي جىلدار بويى تەر توگىپ، تىرنەكتەپ جيناعان ەل داۋلەتى سول داۋلەتتىڭ   نەگىزىن قالاۋشىلارعا ەمەس،  بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان ات توبەلىندەي پىسىقتار مەن جىلپوستارعا بۇيىردى. ءسويتىپ، ەلدىڭ ەن داۋلەتى  ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ تىسىندە كەتتى.    گازەت بۇل تۋرالى سان رەت دابىل قاعىپ ماسەلە كوتەرسە دە، لايىقتى قولداۋ تاپپادى.

وداق ىدىراعانمەن، جۇرتتىڭ ساناسىنا سىزات تۇسىرگەن جاريالىلىق «جاراسى» كەيبىر اسىرە بەلسەندىلەردىڭ جارعاق قۇلاعىن جاستىققا تيگىزبەي اتقا قوندىردى. ولار كوتەرگەن ماسەلە ۋاقىت تالابى ەكەندىگى تالاسسىز ەدى. ماسەلەن ەرماك قالاسىنداعى كازاك اتامانى، ورىس مەملەكەتى ءۇشىن ءسيبيردى جاۋلاپ الۋشى بولىپ ەسەپتەلەتىن جەرگىلىكتى حالىقتى قىناداي قىرعان قانىشەر ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشىن قۇلاتىپ، قالانىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ دەر كەزىندە كوتەرىلگەن شارالاردىڭ ءبىرى ەدى.  بۇلاي ەتۋدى قولداۋشىلار دا، قارسى شىعۋشىلار دا كوپ ەدى. سولاردىڭ ءبىرى يۋريي دميترييەۆيچكە كەلىپ: «گازەت ءبىزدى قولدايدى دەپ سەنەمىز»،- دەي كەلىپ رەداكتوردىڭ تامىرىن باسىپ، ءتىپتى ءدوڭ ايبات تانىتۋعا تىرىسقان.

— ماعان، گازەت رەداكتورىنا، دەدى ول قايداعى جوق ەسكەرتكىشتى قورعاعاننان گورى ەل ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگىن قورعاۋ، ناقتىراق ايتار بولسام، ادامداردىڭ قانى تۇگىل، كوز جاسىنىڭ توگىلمەۋىن قامتاماسىز ەتۋ الدەقايدا ماڭىزدىراق،- دەپ كۇتپەگەن قوناعىمەن سالقىن قوشتاسقان.  بۇل ونىڭ شىنايى كوڭىلىنەن شىققان ازاماتتىق شەشىمى بولاتىن. ايتسە دە كۇنى ەرتەڭ ماسەلە جۇرت نازارىنا ۇسىنىلعاندا جاعدايدىڭ قالاي بەت بۇرارىنا كوز جەتكىزە الماي  ءبىرشاما تولقۋلى دا ەدى.

ال ەسكەرتكىش داعدىرىن شەشۋگە ارنالعان كونفەرەنسياعا كەلۋشىلەردىڭ بىر-بىرىمەن  ەمەن-جارقىن جۇزدەسىپ، ساليقالى اڭگىمە ءوربىتۋى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ سارا ساياساتىنىڭ وزەگىنە اينالعان بىرلىك، ىنتىماق سىندى جۇرت كوڭىلىنەن شىققان ۇستانىمىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇددەلى جاندار كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىندا از ەمەس ەكەندىگى ونىڭ كوڭىلىنە ءۇمىت ۇيالاتقان.

ولار ەسكەرتكىشتىڭ الىنۋىن، قالانىڭ  اتىنىڭ وزگەرتىلۋىن ءبىر اۋىزدان  ماقۇلداعان. قارسى پىكىر بىلدىرۋشىلەر  دە بولماي قالعان جوق. تەك ولاردىڭ سانى از ەدى.  وسى كونفەرەنسيادان جازعان ەسەبىندە يۋريي دميترييەۆيچ  ەكى جاقتىڭ دا  پىكىرىن تولىق بەرۋمەن شەكتەلگەن. ءتىلشى تۇسىنىكتەمەسى اتىمەن جوق ەدى. ءسويتىپ، ەرماك ەسكەرتكىشى ىڭ-شىڭسىز الىندى. 1993 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوۆەتىنىڭ جارلىعىمەن ەرماك اقسۋ قالاسى اتاندى.

1993 جىلى باياناۋىلدا مويىلدى القابىندا سۇلتانماحمۇت  تورايعىروۆتىڭ 100 جىلدىعى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى.وعان رەسپۋبليكا وبلىستارىن بىلاي قويعاندا  الىس- جاقىن شەتەلدەردەن كوپتەگەن قوناقتار كەلدى.

بۇل مىنا جارىق دۇنيەدە بار بولعانى 27 جىل عانا ءومىر ءسۇرىپ، ارتىنا ولمەس  وشپەس مۇرا قالدىرعان ۇلى اقىننىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ بولسا، ەكىنشىدەن، سانداعان جىلدار بويى ءبىر قۇدىقتان سۋ ءىشىپ، ءبىرى اۋىلدا ءبىرى قالادا تۇرىپ  جاتسا دا، قازاقتىڭ تاريحىنان، ۇلى تۇلعالارىنان بەيحابار بولىپ كەلگەن ورىس ءتىلدى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىن ەل ەسىمىنە يە حالىقتىڭ وتكەنىمەن جاقىن تانىستىرۋعا نەگىزدەلگەن شارا ەدى.

كوز قۋانتىپ، كوڭىل تاسىتقان سول شارادا يۋريي دميترييەۆيچتى كورگەن كورمەگەنىم ەسىمدە قالماپتى. ءبىر نارسە انىق ەدى. اقىن تويىنىڭ قارساڭىندا جىل بويى جاريالانعان ماتەريالدار وسى تويعا قاتىسۋعا كەلگەن «زۆەزدا پريرتىشيانىڭ» جۇزدەگەن، مىڭداعان وقىرماندارى قازاقتار تۋرالى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن تىڭ مالىمەتتەرگە قانىققاندارى ءسوزسىز ەدى.

گازەتى م.ءجۇسىپ كوپەيەۆ، شوڭ، شورمان بي، قانىش ساتبايەۆ باستاعان وبلىس وڭىرىنەن شىققان عالىمدار تۋرالى قىزىقتى ماتەريالداردى ۇزبەي جاريالادى. ال سول ماتىندەردىڭ ورىس ءتىلدى وقىرمانداردىڭ قازاقتار تۋرالى تانىمىن ارتتىرعانى تالاسىز.    

ال بۇل  تۇستا ساۋدا- ساتتىقتىڭ قىزىعىنا بەرىلگەن الىپساتارلار باياناۋىل اۋدانىنىڭ  شالعاي ۋچاسكەرلەرىندە  ءبىر قاپ ۇندى، ءبىر قاپ قانتتى ءبىر تايعا، ءبىر قاشارعا ايىرباستاپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ جاتتى. وسى حابار قۇلاعىنا تيىسىمەن يۋريي دميترييەۆيچ ءتىلشى  كۇلپاش  قوڭىروۆانى ءىسساپارعا جىبەرە تۇرىپ، ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋدى قاتتى تاپسىردى.

رەسپۋبليكادا ءبىرى شىعىپ، ءبىرى جابىلىپ جاتاتىن تاۋەلسىز گازەتتەردىڭ بىرىنەن ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس قاجەت پە ەدى؟ جەڭىس كۇنى قازاقتار ءۇشىن قارالى كۇن ەمەس پە؟ -دەگەن ساۋالعا تولى ماقالانى وقىعان جەرلەستەرىمىزدىڭ ءبىرى جوعارىداعى ساۋالدارعا وزىنشە جاۋاپ بەرە كەلىپ جەڭىس كۇنى قارالى كۇن تويلانباسىن دەگەن وي تۇيىندەپ ماقالا جازعان ەكەن.

سونى يۋريي دميترييەۆيچكە الىپ كەلىپ، وقىپ بەرىپ: «گازەتكە دەرەۋ باسىڭدار، ايتپەسە...»- دەپ قورقىتا سويلەدى.

— جوق، باسپايمىز. ءسىز ايتتى ەكەن دەپ ونداعان جۇزدەگەن سوعىس ارداگەرلەرىن رەنجىتە المايمىز. ءسىز دەموكراتيامەن دەماگوگيانى شاتاستىرماڭىز،- دەپ شىعارىپ سالدى.

ال بىرنەشە كۇننەن سوڭ جەڭىس مەيرامىن اتاپ وتۋگە الاڭعا جينالعان جەڭىمپاز جاۋىنگەرلەردىڭ جۇزدەرىنەن شالقىعان نۇردى  كورگەندە جۇرەگىن قۋانىش سەزىمى ايالاعان. سول قۋانىش سەزىمى قاناتىندا ۇمىتكە سەنىمگە تولى تالاي جىلدار ارتتا قالدى. بىردە مەنى وسى جولداردىڭ اۆتورىن پاۆلوداردا وتەتىن جۋرناليستەردىڭ حالىقارالىق جيىنىنا قاتىسۋعا شاقىردى. بۇل تۇستا الدەبىر سەبەپتەرمەن «سارىارقا سامالى» گازەتىنەن كەتىپ، كراسنوارمەيكا ورتا مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەيتىنمىن.

اتالعان جيىنعا ومبى، نوۆوسيبيرسك، التاي ولكەسىنىڭ وبلىستىق، ولكەلىك گازەتتەرىنىڭ باس رەداكتورلارى شاقىرىلعان ەكەن. زالعا كىرە بەرگەندە توپ ورتاسىندا تۇرعان ەسكى تانىسىم بەلگىلى اقىن «نيۆا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى  گۋنداريەۆ ۆلاديمير رومانوۆيچكە كوزىم ءتۇستى. قالاي جولىقسام ەكەن...

سول ءسات ەسىكتەن يۋريي دميترييەۆيچ كىرىپ كەلە جاتتى. اماندىقتان كەيىن: «گۋنداريەۆ ۆلاديمير رومانوۆيچكە جولىقسام دەپ ەدىم»،- دەدىم. ول مەنى جەتەكتەي جونەلدى. الدەن سوڭ ۆلاديمير رومانوۆيچپەن اڭگىمەلەسىپ تۇردىق.

ارادا سانداعان جىلدار وتسە دە، ول مەنى بىردەن تانىدى. «جۋرنالعا اتسالىسىپ تۇر»،- دەپ جاتتى. جينالىس باستالىپ كەتتى.

مەن بۇرىندا ەتەك (ەكىباستۋز جىلۋ ەنەرگەتيكالىق كەشەنى) ، «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنە ارنالعان بۇكىل وداقتىق لەتۋچكالارعا قاتىسقان ەدىم. مىنا جيىنمەن ولاردىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەدى. بۇرىنعى لەتۋچكالاردا ءسوز الۋشىلاردىڭ سوزدەرىنىڭ جارتىسى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ سوۆەت جۋرناليستەرىنە جاساپ وتىرعان اكەلىك قامقورلىعىنا ارنالاتىن.

باس حاتشىنىڭ سەزدە، پلەنۋمدا سويلەگەن سوزدەرىنەن ۇزىن- سونار ۇزىندىلەر كەلتىرىلەتىن. ال مىنا جيىندا ءار باس رەداكتور وزدەرى باسقاراتىن رەداكسيادا اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە گازەت پەن وقىرمان اراسىنداعى بايلانىستى قالاي قالىپتاستىرىپ وتىرعاندارى تۋرالى تاجىريبەلەرىن ورتاعا سالىپ، ناقتىلى  مىسالدار كەلتىرىپ، قىزىقتى اڭگىمە ءوربىتتى.

مىنبەگە كوتەرىلگەن كەزەكتى شەشەن: «بۇل جيىن سىزدەردىڭ وبلىستارىڭىزدا ەكىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىر. ءبارىمىزدىڭ سۇيىكتى اقىنىمىز   گۋنداريەۆ ۆلاديمير رومانوۆيچتىڭ، جيىننىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولۋى ءبىزدىڭ باس قوسۋمىزدىڭ ماڭىزىن ارتتىرىپ، مارتەبەسىن كوتەرگەنى ءسوزسىز»،- دەگەن ەدى.

«كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپ كورگەننەن سۇرا» دەگەن قاناتتى قاعيدا يۋريي دميترييەۆيچكە ارنالعان دەسە دە بولادى ەكەن. ولاي دەۋگە ءوز باسىم ماقالالارىن قىزىعا وقىپ جۇرەتىن تەسس تاتيانا نيكولايەۆنا، پەسكوۆ ۆاسيليي ميحايلوۆيچ، جۋكوۆ يۋريي نيكولايەۆيچ، بورودين لەونيد يۆانوۆيچ،   پولتورانين ميحايل نيكيفوروۆيچ سىندى جۋرناليستەرمەن يۋريي دميترييەۆيچ جۇزدەسىپ قانا قويماي تىلدەسكەن.

ال مۇنداي كەزدەسۋلەردىڭ، موسكۆالىقتاردىڭ ۇعىمىمەن ايتساق، پروۆينسيا بولىپ سانالاتىن پاۆلودارلىق جۋرناليستكە از ولجا ەمەس ەكەندىگى تالاسسىز. كەزىندە يۋريي دميتريۆيچ وبلىستا رەسپۋبليكالىق جاس جۋرناليستەرگە بەرىلەتىن باۋبەك بۇلقىشيەۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ بىردەن ءبىر يەگەرى اتاندى.

كەيىننەن بۇل اتاققا قاراماعىندا ىستەيتىن ءاسيا بايعوجينا يە بولدى. سونىمەن قاتار كۇلپاش قوڭىروۆا، التىنگۇل ساعيتوۆا، يۋريي دميترييەۆيچ پاۆلودار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتقان شاكىرتى اسەم ساعيتوۆا وزدەرىن ءىس ۇستىندە تانىتا ءبىلدى.

گازەت، وقىرمان، تارالىم – بۇلار مەن ءۇشىن گازەتتىڭ وقىرماندار اراسىنداعى بەدەلىن ايقىندايتىن ءبىر تۇتاس ۇعىم. يۋريي دميترييەۆيچ باسقارا باستاعان 1988 جىلى گازەت تارالىمى 150 مىڭعا، ال 1997 جىلى 165 مىڭعا جەتتى.

بۇل سول جىلداردا رەسپۋبليكاداعى وبلىستىق گازەتتەردىڭ اراسىنداعى جوعارعى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى ەدى. وسى دەرەكتەردى كەلتىرمەس بۇرىن وبلىسقا تانىمال جۋرناليست ارىپتەسىمىز وسكەنباي تاستەمحانوۆقا  قوڭىراۋ شالىپ، جوعارىدا ايتىلعان  گازەت تارالىمىنا بايلانىستى: «بۇل پارتيا، سوۆەت ورگاندارىنىڭ ىقپالى ەمەس پە ەكەن، قارىنداستارىمىز شەتىنەن سونشالىقتى تالاپتى ما ەدى؟»- دەپ سۇراعان ەدىم.

-جوق دەدى ول. -بۇل ارادا الدەبىر ىقپالدان گورى گازەتتىڭ وقىرماندار الدىنداعى بەدەلىن مويىنداعان ءجون بولار. گازەت وتە قىزىقتى شىعاتىن. ال قارىنداستارىمىزعا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ قارىم- قابىلەتتەرىنە ءوز باسىم تىپتەن دە ءشۇبالانبايمىن. الدارىندا يۋريي دميترييەۆيچ سىندى تالانتتى تالاپ قويعىش تالىمگەر وتىرعاندا جاستاردا تالپىنادى عوي دەگەن ەدى...

 

جازۋشى

ونىڭ «جيۆۋ» اتتى جيناعىنىڭ العاشقى بەتىندە بەرىلگەن «سلوۆو ك چيتاتەليۋ» اتتى ارناۋىن وقي وتىرىپ، ءبىرشاما ويعا قالعان ەدىم. وقىرمانداردان كەشىرىم وتىنە وتىرىپ، اۆتوردىڭ ارناۋىن ورىس تىلىندە قاز-قالپىندا بەرۋدى ءجون كوردىم.

«ۆسيۋ سۆويۋ جيزن يا پيشۋ ودنۋ كنيگۋ و سۆوەي جيزني» ،-دەگەن ەكەن. سوندا بۇل نوۆەللالاردا تاپتىق تارتىس، ءومىر ءۇشىن كۇرەس، وتانشىلدىق، پاتريوتتىق سەزىم، شىندىق ءۇشىن كۇرەس شىعارما شىرايىن اشاتىن ت. ب. ادەبيەت تەورياسى تالاپتارى ساقتالماي ما قىزىق ەكەن دەگەن ويمەن كىتاپتى وقي باستادىم. ونىڭ اجەسى ماريا پەتروۆنا 14 قۇرساق كوتەرىپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە سولاردىڭ ءبارىن جەر-انا قۇشاعىنا بەرگەن ەكەن.

كورگەن قايعى-قاسىرەتى كوپ بولسا دا «اننەنكوۆ وترياد» (ءوزى سولاي اتايدى ەكەن). سوۆەت ۇكىمەتىن جاقتاۋشىلاردى اننەنكوۆتىقتار دەريەۆنيانىڭ سىرتىنداعى ورمانعا اپارىپ قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىپ، ىشتەرىن جارىپ وعان بيداي تولتىرىپ جەڭدەر قىزىل قارىندار» دەگەنىن ەسىندە ساقتاعان. 96-عا كەلگەنشە ءوزىنىڭ ۇيىندە تۇرىپ شارۋاسىن ءوزى رەتتەگەن. ءوزىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن اقىل- ەسىنەن ايرىلماي، ومىرگە دەگەن شەكسىز قۇشتارلىعىن ساقتاعان. ول ءوزىنىڭ ءومىر بويى قالىپتاسقان داعدىسىنا مەيلىنشە ادال بولعان. تەمەكى يىسكەپ، روجدەستۆودا ريۋمكا اراق تالاپ ەتەتىن.

ال شەشەسىنىڭ اكەسى تيموفەي مەن اجەسى اكۋلينانىڭ تاعدىرلارى وتە قيىن قالىپتاسقان جاندار. جاس كەزىندە اتا-اناسى اجەسىن ناعاشى اتاسىنا بەرمەي كورشى دەريەۆنياداعى بىرەۋگە ۇزاتادى.  ال ول اكۋلينانى الدەكىمنەن  سەبەپسىز قىزعانىپ، ەكىقابات كەزىندە جەتەككە بايلاپ، اتىن جەلدىرتە جونەلەدى. قىستىڭ كۇنى ەكەن، بەيشارا تىزەسىن ءۇسىتىپ، بىرنەشە كۇننەن سوڭ ايى-كۇنىنە جەتپەگەن بالاسى ءولى تۋادى.

تۋىستارى ونى كۇيەۋىنەن ايىرىپ الادى. ناعاشىم اكەسىنە اكۋليناعا ۇيلەنگىسى كەلەتىنىن ايتادى. الايدا نەگە ەكەنى بەلگىسىز ول رۇقسات ەتپەيدى. سوندا تيموفەي قيقارلانىپ بەس جىل بويى ۇيلەنبەپتى. «ءسويتىپ، ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتكەن ەكەن،- دەپ جازادى اۆتور. ال وسى كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەر جازۋشىنىڭ قيالىنان تۋماعان ءومىر شىندىعى . بۇگىنگى جاس ۇرپاق ۇلگى الار جايلار بار ما؟ ارينە، بار.

اننەنكوۆتىڭ قاندى قىرعىنىن كوزىمەن كورگەن، كوتەرگەن باۋىر ەتى بالالارىن كۇيەۋىن ءوز قولىمەن جەرلەگەن كەيۋانانىڭ  ومىرشەڭدىگى، ءوزىن-وزى ساقتاۋى، تيموفەيدىڭ اكۋليناعا دەگەن شەكسىز ماحابباتى كىمگە دە بولسىن ۇلگى-ونەگە ەمەس پە؟ اۆتوردىڭ انا تۋرالى ءسوزىن تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. «بارلىق وتباسى مەنىڭ انامنىڭ ارقاسىندا ءتىرى قاپتى»،- دەپ ەسكە الادى جازۋشى. وعان مىنا ءبىر ءۇزىندى دالەل بولاتىنداي. قىستا «پايدالى» جۇمىس ۆاگوننان كومىر ءتۇسىرۋ ەكەن. ءتورت ايەل سوۆحوزعا جاقىن مىڭكولگە ۇزاقتى كۇن كومىر تۇسىرۋگە بارادى ەكەن. ەلۋ توننالىق ۆاگونعا ارتىلعان كومىردى تۇسىرگەندەرى ءۇشىن ءار ايەلگە التى سوم قىرىق تيىن ساناپ بەرەتىن. بۇل ولاردىڭ ادەتتەگى ءۇش كۇندىك ەڭبەك اقىلارى جۇمىس اياقتالعان ساتتە ولاردى ۇيلەرىنە جەتكىزەتىن.

ماشينا كەلمەي قالدى. قاي-قايسىنىڭ بولماسىن ۇيلەرىندە جاس بالالارى قالعان بولاتىن. كۇنى بويى جۇمىستان قالجىراعاندارىن، وتىز گرادۋس اياز ەكەنىن قارسى الدارىنان ازىناپ سوققان جەلدى ەسەپكە الماستان ولار وسى ارادان 15 شاقىرىم جەردەگى ۇيلەرىنە جاياۋ-جالپى بەت الادى. جارتى جولعا جەتكەن تۇستا ونە بويلارىنان ءال كەتكەنىن، قالجىراي باستاعان ولار وزدەرىنىڭ جەتە الماۋلارى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنگەنىمەن، كەرى قايتۋعا كەش ەدى. قۇلاپ قالماۋ ءۇشىن ءبىرىن-بىرى قولتىقتاپ، دەمەپ ەڭىرەگەندە ەتەكتەرى تولىپ، شاما- شارىقتارى جەتكەنشە العا جىلجىدى.

تاڭ اتار تۇستا اقىرى ۇيلەرىنە كەلىپ جەتتى-اۋ. جوعارىدا ايتىلعان ءومىر ءۇشىن كۇرەس، وتانشىلدىق (وتان وتباسىنان باستالادى). اقىر سوڭىندا، «ادام-ادامعا دوس جانە باۋىر»  دەگەن ۇعىم ەسكە  تۇسەدى. مەن جوعارىدا اتاپ وتكەن كوركەم شىعارماعا قويىلاتىن تالاپتاردى يۋريي دميترييەۆيچتىڭ ءوزى جايلى جازىپ وتىرعان جالعىز كىتابىنا باسىلعان شاعىن عانا نوۆەللالارىنان تاپقان سايىن وزىمىزبەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامدار جايلى وسىنشالىقتى ادەمى، ەڭ باستىسى، تەرەڭ مازمۇندى قوسپاسىز شىنايى شىعارما جازۋعا بولادى ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالدىم.

اكەسى دميتريي ۇلى وتان سوعىسىن شىعىس پرۋسسيادا اياقتاپ، جەڭىستەن سوڭ ەلگە ءۇش باستى ولجامەن ورالعان ەكەن. ولارى اتىنا بەرىلگەن پيستولەت، ارتيللەريستىك بينوكلى جانە قىناپقا سالىنعان سابى اشەكەيلەگەن فينكا. مىنە، وسى اتالعان سىيلىقتار ونىڭ قانداي بارلاۋشى بولعانىن ايقىنداپ –اق تۇرسا كەرەك.

مينالانعان ايماققا  بايقاۋسىزدا شىعىپ كەتكەن گەنەرالدى امان-ەسەن الىپ شىققان. ول ءۇشىن جۋكوۆ ۇلى ساردار،  ال پولكوۆنيك برەجنيەۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى اۋىزعا الىپ ايتۋعا تۇرعىسىز. ءتىپتى اۋىزەكى اڭگىمەدە برەجنيەۆتى «وردەنپروسەس» دەپ اتاعان.

بىردە ۇلكەن ۇلى: «اكە، ءسىز نەگە بارلىعىنا كوڭىلىڭىز تولمايدى؟ الەمدە بىزگە قارسى تۇرا الاتىن امەريكادان باسقا بىردە-بىر قارسىلاسىمىز قالدى ما؟ الدەبىر جاعداي بولا قالسا، ءبىز جەڭە المايدى دەپ ويلايسىز با؟»- دەپ كەيىپ سۇراعاندا:  «ءيا، ۇلىم، ولار ءبىزدى ەشقانداي سوعىسسىز- اق دامبالسىز قالدىرادى»،- دەگەن ەدى. جازۋشى كەيىپكەرىنىڭ سوعىس قاھارمانى عانا ەمەس، ىسىنە دە، سوزىنە دە جاۋاپ بەرە الاتىن ونىڭ ءوز تۇرعىسىندا تۇلعا ەكەنى تالاس تۋدىرمايدى.

ءبىز ءسوز ەتكەن شاعىن نوۆەللاداعى شاعىن دەتالدار جازۋشىنى پروزا ايدىنىنا الىپ شىعار قۋاتتى قۇرالعا اينالعان. ال ونىڭ ەرتە مە، كەش پە جازۋشىنى پروزالىق تىڭ بيىك بەلەستەرىنە الىپ شىعارى ءسوزسىز.

سونىمەن يۋريي دميترييەۆيچ  جۋرناليست، باس رەداكتور، جازۋشى تۋرالى ازدى- كوپتى ويىمىزدى قاعاز بەتىنە تۇسىردىك.

سول ءسات «يۋريي دميترييەۆيچ قانداي ادام؟!» دەگەن ساۋال ءتىل ۇشىما ورالعانى. كەنەت ەسىمە ماسكەۋ، كۇنى ەرتەڭگى اۋىر وپەراسيا، تولعانىس ۇستىندەگى يۋريي دميتريەۆيچ...

ەرتەڭگى كۇنى نە بولارىن بىلمەي قاتتى تولقىپ سەندەلىس ۇستىندە،  حالىق  شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرىنىڭ كورمەسىنە ەنىپ كەلە جاتتى. ول بىردەن  ءار جىلدارداعى پاۆلودار وبلىسىنىڭ كورمەگە قويىلعان  جەتىستىكتەرىن تەرىپ جازىپ الا باستادى. كەنەت  وپەراسيا جاساتپاي پاۆلودارعا قايتىپ ورالۋعا شەشىم قابىلداعانى تۋرالى ونىڭ قالامىنان تۋعان عاجاپ وچەركى ەسىمە ءتۇستى.

ول ءومىردى، جانۇياسىن  شەكسىز  ءسۇيىپ، قىزمەتتەستەرىمەن ءتىل تابىسا بىلەتىن جەكە باسىن ەل قۇرمەتتەگەن ازامات. 

          سۇلەيمەن بايازيتوۆ

 

 

---