قاسيەتتى قارا شاڭىراق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قاسيەتتى قارا شاڭىراق
ساباقتىڭ ەپيگرافى: جاقسى دا بولسا - ءوز ءۇيىم، جامان دا بولسا - ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم.
ساباقتىڭ ماقساتى: ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاۋ، بالالاردىڭ تۋعان تىلىنە، ەلىنە، تۋعان جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
- بالالاردىڭ ءسوز شەبەرلىگى مەن سويلەۋ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ؛
- حالقىمىزدىڭ مادەني، تاريحي ەسكەرتكىشتەرىنە دەگەن ايالى كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ؛
- تانىمدىق كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ءتىلىن دامىتۋ، ويلارىن اۋىزشا، جازباشا ساۋاتتى جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: تانىم ساباعى؛
ساباقتىڭ ءادىسى: اڭگىمە - سۇحبات، ءتۇسىندىرۋ، كورنەكى جانە تەحنيكالىق قۇرالدار كومەگىنە سۇيەنۋ؛
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تاقىرىپقا بايلانىستى دايىندالعان سلايد.
- بالالار، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى وزدەرىڭ تاقتادان كورىپ وتىرعانداي «قاسيەتتى قارا شاڭىراق» دەپ اتالادى. ساباعىمىزدىڭ ەپيگرافىنا نازار اۋدارايىق، سونىمەن بۇگىنگى ساباعىمىز نە تۋرالى بولماق؟
- قارا شاڭىراق دەگەندى كىم قالاي تۇسىنەدى؟
- ونى نەگە قاسيەتتى دەيمىز؟
- سەندەردىڭ ىشتەرىڭدە قارا شاڭىراقتا تۇرىپ جاتقاندارىڭ بار ما؟
- قارا شاڭىراققا يە بولىپ وتىرعان ۇلعا قانداي سىي قۇرمەت كورسەتىلەدى؟
وسىنداي سۇراقتار بەرە وتىرىپ، بالالاردىڭ نازارىن بۇگىنگى ساباققا اۋدارىپ العان سوڭ، ءمۇعالىم قازاق ۇعىمىنداعى «قارا شاڭىراق» ءسوزىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرەدى.
قازاق حالقى كيىز ءۇيدى «قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز» دەپ دارىپتەيدى، ويتكەنى ول – حالقىمىزدىڭ مىڭداعان جىلعى باسپاناسى، مادەنيەتى، ماقتانىشى، تابىسى ءارى تاريحي ەسكەرتكىشى. مۇندا اتا - بابالارىمىزدىڭ تۇسىنىك - تۇيسىگى، ۇعىمى، تانىمى، تالعامى، ونەر تاجىريبەسىنىڭ تۇتاس ۇلگىسى، كورىنىسى جاتىر. ءبىر عانا كيىز ۇيدەن ساۋلەت، قۇرىلىس، سۋرەت، قولونەر، مادەنيەت سياقتى بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قۇرايتىن عاجايىپ تۋىندىنى كورە الامىز.
كيىز ءۇي – ورتالىق جانە ورتا ازيا كوشپەندىلەرىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى بولعان. ول تەز جىعىپ، شاپشاڭ تىگۋگە ىڭعايلى، كوشىپ - قونۋعا لايىقتى. كيىز ءۇي قولا داۋىرىندە پايدا بولعان (ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءۇش مىڭ جىل). كوشپەندىلەردىڭ كيىز ءۇيى – بۇل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءبىرىنشى ارحيتەكتۋرالىق، جىلجىمالى قۇرىلىس. باسقا ەلدەردەگىدەي ەمەس، ءبىزدىڭ كيىز ءۇيىمىز اعاش، كيىز، شي، ءىشىنارا كۇمىستەن قۇراستىرىلادى. دالا تۇرعىندارىنىڭ تاپقىرلىق شەشىمىن وسى تۇرعىدان قاراپ باعالاعان الەم عىلىمى، مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ءبىلىمپاز ساراپشىلارى دۇنيەجۇزىلىك، حالىقارالىق ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە قازاقتىڭ وسى ونەرىنە ءارقاشان جوعارى باعا بەرىپ وتىرعان.
مىسالى، 1861 جىلى الماس دەگەن كىسى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، ەۋروپالىقتاردى تاڭقالدىرىپ، بايگە العان. 1876 جىلى مەيرام قاجى جانايدار ۇلى پەتەربۋرگكە، 1890 جىلى يبرايم ءادىلوۆ قازانداعى كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، قازاق مادەنيەتىن ەۋروپاعا پاش ەتكەن. جازۋشى ش. ايتماتوۆ باتىس ەۋروپاداعى بەلگىلى ءبىر مۇراجايلاردىڭ بىرىنەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن كورگەندىگىن جازدى. سونداي - اق گەرمانيانىڭ گامبۋرگ، ماينداعى فرانكفۋرت قالالارىنداعى مۇراجايلاردا دا قازاق كيىز ۇيلەرى بار.
كوكشەتاۋداعى ابىلايدىڭ اق ورداسى، شىڭعىس تورەنىڭ 24 قانات ورداسى، جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ ورداسى، ىرعىزداعى سامىرات بايدىڭ ءۇيى، اقمولاداعى پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ ءۇيى سياقتى ەلگە اڭىز بولعان ۇيلەر كوپ بولعان.
كيىز ءۇي ءۇشىن جابدىقتاۋعا قازاق ازاماتتارى بايلىعىن اياماعان جانە سول ارقىلى قازاق داۋلەتى مەن مادەنيەتىن تانىتا بىلگەن. قازاقتىڭ بايلىعى مەن ءسان - سالتاناتىنىڭ كۋاسى بولعان كيىز ۇيلەر تاركىلەۋ، سوعىس، اشتىق، كولحوزداستىرۋ سياقتى جاۋىزدىق ارەكەت سالدارىنان قۇرىپ كەتتى. ونىڭ ورنىنا كەڭەستىك تاسىلمەن قالاي بولسا سولاي جاسالعان، ءبىر - ەكى جىلدان ارتىق تىگۋگە كەلمەيتىن ساپاسىز بىردەڭەلەر كوپتەپ شىعارىلدى دا، ول كيىز ءۇي اتتى قاسيەتتى، قۇتتى ورىننىڭ قۇنىن ءتۇسىردى.
كيىز ءۇيدىڭ ارتىقشىلىعىن ءبىز 1988 جىلى جەلتوقسان ايىندا ارمەنياداعى جەر سىلكىنىسىندە تاعى دا بايقادىق. سول قايعىلى كۇندەرى ءۇيسىز قالعان ادامدارعا قازاقستاننان مىڭداعان كيىز ۇيلەر جەتكىزىلدى. ول ۇيلەر باسپاناسىز قالعان تالاي كىسىلەردى قىستىڭ ايازىنان ساقتاپ قالدى. بۇل – كيىز ءۇيدىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دا پايدالى ەكەندىگىنىڭ دالەلى.
ساباقتىڭ ەپيگرافى: جاقسى دا بولسا - ءوز ءۇيىم، جامان دا بولسا - ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم.
ساباقتىڭ ماقساتى: ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاۋ، بالالاردىڭ تۋعان تىلىنە، ەلىنە، تۋعان جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
- بالالاردىڭ ءسوز شەبەرلىگى مەن سويلەۋ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ؛
- حالقىمىزدىڭ مادەني، تاريحي ەسكەرتكىشتەرىنە دەگەن ايالى كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ؛
- تانىمدىق كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ءتىلىن دامىتۋ، ويلارىن اۋىزشا، جازباشا ساۋاتتى جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: تانىم ساباعى؛
ساباقتىڭ ءادىسى: اڭگىمە - سۇحبات، ءتۇسىندىرۋ، كورنەكى جانە تەحنيكالىق قۇرالدار كومەگىنە سۇيەنۋ؛
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تاقىرىپقا بايلانىستى دايىندالعان سلايد.
- بالالار، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى وزدەرىڭ تاقتادان كورىپ وتىرعانداي «قاسيەتتى قارا شاڭىراق» دەپ اتالادى. ساباعىمىزدىڭ ەپيگرافىنا نازار اۋدارايىق، سونىمەن بۇگىنگى ساباعىمىز نە تۋرالى بولماق؟
- قارا شاڭىراق دەگەندى كىم قالاي تۇسىنەدى؟
- ونى نەگە قاسيەتتى دەيمىز؟
- سەندەردىڭ ىشتەرىڭدە قارا شاڭىراقتا تۇرىپ جاتقاندارىڭ بار ما؟
- قارا شاڭىراققا يە بولىپ وتىرعان ۇلعا قانداي سىي قۇرمەت كورسەتىلەدى؟
وسىنداي سۇراقتار بەرە وتىرىپ، بالالاردىڭ نازارىن بۇگىنگى ساباققا اۋدارىپ العان سوڭ، ءمۇعالىم قازاق ۇعىمىنداعى «قارا شاڭىراق» ءسوزىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرەدى.
قازاق حالقى كيىز ءۇيدى «قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز» دەپ دارىپتەيدى، ويتكەنى ول – حالقىمىزدىڭ مىڭداعان جىلعى باسپاناسى، مادەنيەتى، ماقتانىشى، تابىسى ءارى تاريحي ەسكەرتكىشى. مۇندا اتا - بابالارىمىزدىڭ تۇسىنىك - تۇيسىگى، ۇعىمى، تانىمى، تالعامى، ونەر تاجىريبەسىنىڭ تۇتاس ۇلگىسى، كورىنىسى جاتىر. ءبىر عانا كيىز ۇيدەن ساۋلەت، قۇرىلىس، سۋرەت، قولونەر، مادەنيەت سياقتى بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قۇرايتىن عاجايىپ تۋىندىنى كورە الامىز.
كيىز ءۇي – ورتالىق جانە ورتا ازيا كوشپەندىلەرىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى بولعان. ول تەز جىعىپ، شاپشاڭ تىگۋگە ىڭعايلى، كوشىپ - قونۋعا لايىقتى. كيىز ءۇي قولا داۋىرىندە پايدا بولعان (ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءۇش مىڭ جىل). كوشپەندىلەردىڭ كيىز ءۇيى – بۇل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءبىرىنشى ارحيتەكتۋرالىق، جىلجىمالى قۇرىلىس. باسقا ەلدەردەگىدەي ەمەس، ءبىزدىڭ كيىز ءۇيىمىز اعاش، كيىز، شي، ءىشىنارا كۇمىستەن قۇراستىرىلادى. دالا تۇرعىندارىنىڭ تاپقىرلىق شەشىمىن وسى تۇرعىدان قاراپ باعالاعان الەم عىلىمى، مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ءبىلىمپاز ساراپشىلارى دۇنيەجۇزىلىك، حالىقارالىق ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە قازاقتىڭ وسى ونەرىنە ءارقاشان جوعارى باعا بەرىپ وتىرعان.
مىسالى، 1861 جىلى الماس دەگەن كىسى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، ەۋروپالىقتاردى تاڭقالدىرىپ، بايگە العان. 1876 جىلى مەيرام قاجى جانايدار ۇلى پەتەربۋرگكە، 1890 جىلى يبرايم ءادىلوۆ قازانداعى كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، قازاق مادەنيەتىن ەۋروپاعا پاش ەتكەن. جازۋشى ش. ايتماتوۆ باتىس ەۋروپاداعى بەلگىلى ءبىر مۇراجايلاردىڭ بىرىنەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن كورگەندىگىن جازدى. سونداي - اق گەرمانيانىڭ گامبۋرگ، ماينداعى فرانكفۋرت قالالارىنداعى مۇراجايلاردا دا قازاق كيىز ۇيلەرى بار.
كوكشەتاۋداعى ابىلايدىڭ اق ورداسى، شىڭعىس تورەنىڭ 24 قانات ورداسى، جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ ورداسى، ىرعىزداعى سامىرات بايدىڭ ءۇيى، اقمولاداعى پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ ءۇيى سياقتى ەلگە اڭىز بولعان ۇيلەر كوپ بولعان.
كيىز ءۇي ءۇشىن جابدىقتاۋعا قازاق ازاماتتارى بايلىعىن اياماعان جانە سول ارقىلى قازاق داۋلەتى مەن مادەنيەتىن تانىتا بىلگەن. قازاقتىڭ بايلىعى مەن ءسان - سالتاناتىنىڭ كۋاسى بولعان كيىز ۇيلەر تاركىلەۋ، سوعىس، اشتىق، كولحوزداستىرۋ سياقتى جاۋىزدىق ارەكەت سالدارىنان قۇرىپ كەتتى. ونىڭ ورنىنا كەڭەستىك تاسىلمەن قالاي بولسا سولاي جاسالعان، ءبىر - ەكى جىلدان ارتىق تىگۋگە كەلمەيتىن ساپاسىز بىردەڭەلەر كوپتەپ شىعارىلدى دا، ول كيىز ءۇي اتتى قاسيەتتى، قۇتتى ورىننىڭ قۇنىن ءتۇسىردى.
كيىز ءۇيدىڭ ارتىقشىلىعىن ءبىز 1988 جىلى جەلتوقسان ايىندا ارمەنياداعى جەر سىلكىنىسىندە تاعى دا بايقادىق. سول قايعىلى كۇندەرى ءۇيسىز قالعان ادامدارعا قازاقستاننان مىڭداعان كيىز ۇيلەر جەتكىزىلدى. ول ۇيلەر باسپاناسىز قالعان تالاي كىسىلەردى قىستىڭ ايازىنان ساقتاپ قالدى. بۇل – كيىز ءۇيدىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دا پايدالى ەكەندىگىنىڭ دالەلى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ارحايزمدەر. ەرتەگى، جۇمباق، جاڭىلتپاشتار. ماقال - ءسوزدىڭ مايەگى
