قازاق تاريحىنداعى بي - شەشەندەر مۇراسى
بروشيۋرا شىعارۋعا دايىنداعان ماتەريالى
قازاق تاريحىنداعى بي - شەشەندەر مۇراسى
سايىن دالا توسىندە مال - جان، تىرشىلىك قامىمەن كوبىنەسە اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كوشىپ - قونىپ جۇرگەن دارىندى حالقىمىز كورشىلەس باتىس - شىعىس ەلدەرىنە قاراعاندا جازۋ - سىزۋ مادەنيەتى كەنجەلەۋ دامىعانىمەن، مازمۇنى مەن ساپاسى، كولەمى جاعىنان العاندا قاي حالىقتىكىنەن بولسا دا كەم تۇسپەيتىن، ولقى سوقپايتىن وراسان باي اۋىز ادەبيەتىن جاسادى. تۋمىسىنان ويشىل، دانا حالقىمىز ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتا، سايالى تابيعات، تۇرمىس - تىرشىلىك بولمىسىن، ەل - جۇرت اراسىنداعى قارىم - قاتىناس، ەل باسىنان وتكەن قيلى - قيلى كەزەڭدەردى، جاقسى - جامان جاعداياتتاردى وي - سانا ەلەگىنەن وتكىزىپ، وعان دەگەن ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىردى. حالىقتىڭ ءومىرى، تاريحى، ەلدىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگى قازاق كوكىرەگىنەن جىر - داستان، ولەڭ - ءان، ەرتەگى - اڭىز، كۇمبىرلەگەن كۇي بولىپ توگىلەدى. تابيعاتىنان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ءوزىنىڭ كەڭ جازيرا تۋعان دالاسىنداي دارقان دارىندى ويىن - ساۋىقشىل حالقىمىز وسى باعا جەتپەس قازىنانى كيەلى دۇنيەدەي قاستەرلەپ، ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، بولاشاققا ماڭگى ولمەيتىن مۇرا ەتىپ قالدىرادى. بارشا قازاق مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ قازىعى سانالاتىن وسى تەڭدەسى جوق قازىنا بۇگىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني سۋسىندايتىن شالقىعان شالقار دارياسىنا اينالىپ وتىر.
حالقىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان قازاقتىڭ كونە اۋىز ادەبيەتىنىڭ ارادا تالاي عاسىرلار وتسە دە ۇرپاقتان - ۇرپاققا تاراپ، ەل زەردەسىندە مىقتاپ ورنىققان، تانىمدىق ءمانىن، تاربيەلىك مازمۇنىن استە جويماعان، زامان اعىمىنا قاراي قايتا جاسارىپ، ايرىقشا كوپشىلىك ءىلتيپاتىنا يە بولىپ وتىرعان ءتۇرى شەشەندىك سوزدەر، تاعىلىمدار. قازاق - تابيعاتىنان ءدىلمار، شەشەن حالىق. بىزدە ەجەلگى گرەك، ريم مەملەكەتتەرىندەگىدەي شەشەندەر تاربيەلەيتىن ارناۋلى مەكتەپتەر بولماعان، ايتسە دە ءسوز ءقادىرىن بىلگەن حالقىمىز ەل ىشىنەن شىققان تۋما دارىن شەشەندەردى، اقىلگوي قاريا، كۇمىس كومەي ءانشى - جىرشىلاردى ايرىقشا كوتەرمەلەگەن. ءتىلى قىلىشتىڭ جۇزىندەي وتكىر، ويى ساليقالى، تەرەڭ، قىسىلشاڭدا قيىننان قيىستىرىپ جول تاباتىن شەشەندەردىڭ ءادىل تورەلىگىنە توقتاي دا بىلگەن. حالىق تۋعانىنا، قارىنا تارتپاي تۋرا بيلىك ايتقان شەشەندەردى حاننان بەتەر باعالاعان.
بۇرىن سوتى، قارالاۋشىسى مەن اقتاۋشىسى جوق زاماندا ەل ىشىندەگى جەر، جەسىر، قۇن داۋى، ەكى ەل اراسىنداعى ۇلكەن داۋ - جانجالداردى دا بيلەر ەكى - اق اۋىز سوزبەن ورنىقتى كەسىمىن ايتىپ، ءادىل شەشىپ وتىرعان. قازاق تاريحىندا ەلدىڭ ەلدىگىن، حالقىنىڭ بىرلىگىن، بۇتىندىگىن كوكسەگەن، ەلدى ادالدىققا، ادامگەرشىلىككە، جاقسىلىققا ۇندەپ، حالقىنىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن، مۇددەسىن كوزدەپ عۇمىر كەشكەن ءدىلمارلار كوپتەپ سانالادى. تولە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەر - زامانىندا قوعامدىق قايراتكەرلەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ءىرى تاريحي تۇلعالار، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل شەشەندەر.
قازاقتار ىقىلىم زاماننان – اق شەشەندىكتى ونەردىڭ ەڭ بيىك ساتىسى دەپ جوعارى باعالاعان. ويتكەنى، شەشەندىك سوزدەر - ونەردىڭ شىڭى عانا ەمەس، ەلدىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندە، تۇرمىس - تىرشىلىگىندە اسا ماڭىزدى رول اتقارعان.
شەشەندىك ناقىلدار مەن تولعاۋلار - ءدىلمارلار اتا - بابالارىمىزدىڭ التىننان سوققان ءسوز سارايى، ءتىل مارجانى، اقىل - ويدىڭ دارياسى، قاسيەتتى اتا - بابامىزدىڭ كەلەر ۇرپاققا ايتىپ كەتكەن كىر شالماس عۇمىرلىق وسيەتى.
قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرەكشە ءبىر جانرى – شەشەندىك ونەر. حالقىمىزدىڭ دانالىعىنىڭ ۇلگىسى شەشەندىك سوزدەر – عاسىرلار بويى حالىق سىنىنان ەرەكشەلەنىپ وتكەن قۇندى مۇرا، اسىل قازىنا. شەشەندىك ونەرىنە ەرتە زامانداردان - اق، ۇلكەن ءمان بەرىلگەن. ەجەلگى گرەك، ريم ەلدەرىندە شەشەندىك ونەردى "ريتوريكا" دەگەن اتپەن جەكە ءپان رەتىندە وقىعان. دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ەرتە زامان شەشەندەرى پراتوگور، دەموسسفەن، سيسەرون، كۆينتيليان سياقتى ءوز زامانىنىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ەل اۋزىنا قاراعان ويشىلدارى بولعان. "ريتوريكا" عىلىمى ونەردىڭ پاديشاسى رەتىندە ەرەكشە باعالانعان.
قازاقتىڭ شەشەندىك ءسوز تاريحى مايقى بي مەن اياز بيلەردەن باستالىپ (XII - XIII عع.)، جيرەنشە شەشەن، اسان قايعى (XIV - XV عع.) ەسىمدەرىمەن قاتىستى قالىپتاسىپ، وركەندەي ءتۇستى. شالگەز، بۇحار (XV - XVIII عع.)، شورتانباي، دۋلات، مۇرات، تولە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكەلەرگە جالعاستى. شەشەندىك ونەرىنىڭ كەڭىنەن دامىپ بيىكتەگەن كەزەڭى – XV - XVIII عع. بۇل كەز قازاق حالقىنىڭ جوڭعار، قالماق، جۇڭگو باسقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ جولىنداعى كۇرەس جىلدارى ەدى.
شەشەندىك سوزدەردىڭ العاشقى ۇلگىلەرىن حالىق اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارىنان، ەرتەگى، اڭىز اڭگىمەلەردەن، ولەڭ - جىر، داستانداردان ۇشىراتامىز. وسى ءسوز ونەرىنىڭ كەڭ قانات جايىپ، ورنىعىپ دامۋىندا تاپقىرلىق پەن شەشەندىكتىڭ تاماشا نۇسقالارى – جىراۋلار تولعاۋلارى، ايتىستار مەن ماقال - ماتەلدەردىڭ ورنى ەرەكشە.
قازاقتىڭ شەشەندىك سوزدەرىن وزگە جۇرتتىڭ اتاقتى ادامدارى، عالىمدارى جوعارى باعالادى. شەشەندىك سوزدەر نۇسقالارىن اكادەميك ۆ. ۆ. رادلوۆ (XIX ع.) زەرتتەپ جيناعان. ول: "قازاقتار... مۇدىرمەي، كىدىرمەي، ەرەكشە ەكپىنمەن سويلەيدى. ويىن ءدال، ايقىن ۇعىندىرادى. اۋىز ەكى سويلەپ وتىرعاننىڭ وزىندە سويلەگەن سوزدەر ۇيقاسپەن، ىرعاقپەن كەلەتىندىگى سونشالىق، بەينە ءبىر ولەڭ ەكەن دەپ تاڭ قالاسىن"، – دەپ كورسەتە وتىرىپ، اسىرەسە قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى مەن تابيعيلىعىن دۇرىس اڭعارىپ، قازاقتاردىڭ سوزگە تاپقىرلىعى مەن شەشەندىگى وزىنە ەرەكشە اسەر ەتكەنىن جازعان. سونداي - اق، قازاقتىڭ شەشەندىك، تاپقىرلىق، ناقىل سوزدەرىن جيناپ جاريالاعانداردىڭ ءبىرى – ىبىراي التىنسارين. ول حالىق دانالىعىنىڭ جاس وسپىرىمدەردى تاپقىرلىققا، وتكىرلىككە، ادامگەرشىلىككە باۋليتىن تاربيە قۇرالى ەكەنىن جەتە تانىپ، ءوز ەڭبەكتەرىنە ورنىمەن ەنگىزىپ، پايدالانا ءبىلدى.
شەشەندىك سوزدەردى العاش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى – م. اۋەزوۆ. "قازاق ادەبيەتى تاريحى" (1927 ج.) ەڭبەگىندە "بيلەر ايتىسى" دەگەن ارناۋلى تاقىرىپپەن شەشەندىك سوزدەردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە مىسالدار كەلتىرەدى. اۋىز ادەبيەتىندە الاتىن ورنى مەن حالىقتىق سيپاتىنا دالەلدى عىلىمي تۇجىرىمداما بەرەدى. اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن زەرتتەپ، جيناپ، ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم - لينگۆيست ا. بايتۇرسىنوۆ شەشەندىك ونەردى جەكە الىپ قاراستىرىپ، قۇندى پىكىرلەر ءبىلدىردى (1926 ج.). شەشەن ءسوز، كوسەمسوز، دارىندى ءسوز دەپ ءۇش توپقا ءبولىپ، ءارقايسىسىن قولدانىس ورنىنا قاراي (ساياساتقا قاتىستى، سوتتا سويلەۋ، قوشەمەت سوزدەر، عالىمداردىڭ عىلىمي تاقىرىپتاعى ءسوزى، ءدىني ۋاعىز سوزدەر) ىشتەي تاعى بەسكە ءبولىپ، ءارقايسىسىنا قىسقاشا تۇسىنىكتەر، تىڭ انىقتامالار بەرگەن.
شەشەندىك ءسوز تەرەڭ ويعا، ۇتقىر شەشىمگە، تاپقىر لوگيكاعا قۇرىلادى. حالىق ماقالدارىندا: "تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى"، "باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق"، "قىلىش جاراسى بىتەدى، ءتىل جاراسى بىتپەيدى"، "اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتامايدى"، – دەپ ءسوزدى ايتۋشىعا دا، وعان قۇلاق قويۋشىعا دا بيىك تالاپ قويعان. دەمەك، شەشەننىڭ ەڭ نەگىزگى قۇرالى – ءسوز. ول تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىنە جەتىپ، ەرەكشە سەزىمگە بولەگەن.
ءسوز تۋرالى بولتىرىك شەشەن: "سوزدەن ءتاتتى نارسە جوق. سوزدەن اششى نارسە جوق. ءسوزىڭدى تىلىڭە بيلەتپە، اقىلىڭا بيلەت. اقىلىڭدى، ءسوزىڭدى اقىلسىزعا قور ەتپە، اقىلدىعا ايت، كىمگە، قاي جەردە، قاي كەزدە، قالاي سويلەيتىنىڭدى ءبىل"، – دەپ تولعايدى. بۇلار – "ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرەتىن، جاۋلاسقان ەلدىڭ اراسىنا ءبىتىم ايتاتىن، كۇلگەندى جىلاتىپ، جىلاعاندى جۇباتا الاتىن دانالىق سوزدەر يەسى". مۇنداي ءسوز بىلەتىن، ءجون بىلەتىن ادامعا ەل ىسىنە ارالاسۋعا، حالىق اتىنان سويلەۋگە قۇقىق بەرىلگەن. شەشەندىك ونەر — كورگەن - بىلگەندى كوكەيگە توقىپ، كوپ ۇيرەنىپ ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا تالاي ايتىس - تارتىسقا ءتۇسىپ، جالىقپاي جاتتىعۋ ارقىلى جەتىلەتىن ونەر. شەشەندىك ونەردىڭ قيىندىعى تۋرالى بۇقار جىراۋ:... كوش باستاۋ قيىن ەمەس – قوناتىن جەردە سۋ بار. قول باستاۋ قيىن ەمەس – شاباتىن جەردە جاۋ بار. شارشى توپتا ءسوز باستاۋ قيىن – شەشىمىن تاپپاس داۋ بار، – دەپ دۇرىس اڭعارتادى. ناعىز شەشەن ءۇشىن سوزگە شەبەر بولۋ جەتكىلىكسىز. تاباندا تاۋىپ سويلەيتىن تاپقىر، توپ الدىندا تايسالماي، مۇدىرمەي ءسوز باستايتىن باتىل، ءسوز سايىسىندا ساسپايتىن سابىرلى بولۋى قاجەت.
شەشەندىك سوزدەرگە ءتان ەرەكشەلىكتەر. بىرىنشىدەن، قازاق شەشەندەرىنىڭ سوزدەرى جازباشا ەمەس، اۋىزشا ايتىلىپ دۇنيەگە كەلەدى دە، ودان كەيىن بىردەن - بىرگە جاتتالىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتەدى. ەكىنشىدەن، ايتىلا كەلە باستاپقى نۇسقا قالىپ وزگەرتىلىپ وتىرۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، شەشەندىك سوزدەر كەيىنگى ايتۋشىلار تاراپىنان قاجەتىنە قاراي وزگەرىپ قولدانىلىپ وتىرعان. شەشەندىك ءسوز اقىندار ايتىسى سياقتى ءسوز تارتىسى داۋ ۇستىندە، ەل تاعدىرى تالقىلانعان ۇلى جيىن كەڭەس كەزىندە، وڭاشا وي تولعاۋ نە سۇحبات، اڭگىمە - دۇكەن بارىسىندا ارناۋ، سالەم، وسيەت تۇرىندە دە ومىرگە كەلگەن.
شەشەندىك سوزدەر كوبىنەسە تۇسىنىك سوزدەن باستالادى. تۇسىنىك سوزدە ايتىلمىش شەشەندىك ءسوزدىڭ نەمەن بايلانىستى، قانداي جاعدايدا تۋعاندىعى مەن كىم ايتقاندىعى باياندالادى. شەشەندىك ءسوزدىڭ، ايتىلار ويدىڭ نەگىزى – مازمۇن. ءسوز ناقتىلى، نەنى ايتسا دا سەندىرەتىندەي، يلاندىرىپ قارسىلاسىن مويىنداتاتىنداي دالەلدى ايتىلعان. جازبا ادەبيەتىمىز دامىعان كەيىنگى داۋىردە شەشەندىك سوزدەر ساپتان شىققان جوق. زامانعا ساي جاڭا مازمۇن، جاراسىمدى تۇر تاپقان شەشەندىك ءسوز نۇسقالارى كوبەيدى. شەشەندىك ءسوزدىڭ شىنى – ايتىس. مۇندا اۋىز ادەبيەتىنە ءتان بارشا قاسيەتتەر توعىسقان. شەشەندىك سوزدەر ءمان - ماعىناسىنىڭ تەرەڭدىگىمەن عانا ەمەس، سونداي - اق تاقىرىبىنىڭ كەڭدىگىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. شەشەندەر ءسوزى – حالقىمىزدىڭ تىلدىك قازىناسى. ول كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ قالىپتاسىپ دامۋىنا بەلگىلى دارەجەدە ۇلەس قوسقان اقىن - جىراۋلاردىڭ ارناۋ، تولعاۋ سوزدەرىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى.
قازاق تاريحىنداعى بي - شەشەندەر مۇراسى
سايىن دالا توسىندە مال - جان، تىرشىلىك قامىمەن كوبىنەسە اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كوشىپ - قونىپ جۇرگەن دارىندى حالقىمىز كورشىلەس باتىس - شىعىس ەلدەرىنە قاراعاندا جازۋ - سىزۋ مادەنيەتى كەنجەلەۋ دامىعانىمەن، مازمۇنى مەن ساپاسى، كولەمى جاعىنان العاندا قاي حالىقتىكىنەن بولسا دا كەم تۇسپەيتىن، ولقى سوقپايتىن وراسان باي اۋىز ادەبيەتىن جاسادى. تۋمىسىنان ويشىل، دانا حالقىمىز ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتا، سايالى تابيعات، تۇرمىس - تىرشىلىك بولمىسىن، ەل - جۇرت اراسىنداعى قارىم - قاتىناس، ەل باسىنان وتكەن قيلى - قيلى كەزەڭدەردى، جاقسى - جامان جاعداياتتاردى وي - سانا ەلەگىنەن وتكىزىپ، وعان دەگەن ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىردى. حالىقتىڭ ءومىرى، تاريحى، ەلدىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگى قازاق كوكىرەگىنەن جىر - داستان، ولەڭ - ءان، ەرتەگى - اڭىز، كۇمبىرلەگەن كۇي بولىپ توگىلەدى. تابيعاتىنان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ءوزىنىڭ كەڭ جازيرا تۋعان دالاسىنداي دارقان دارىندى ويىن - ساۋىقشىل حالقىمىز وسى باعا جەتپەس قازىنانى كيەلى دۇنيەدەي قاستەرلەپ، ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، بولاشاققا ماڭگى ولمەيتىن مۇرا ەتىپ قالدىرادى. بارشا قازاق مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ قازىعى سانالاتىن وسى تەڭدەسى جوق قازىنا بۇگىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني سۋسىندايتىن شالقىعان شالقار دارياسىنا اينالىپ وتىر.
حالقىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان قازاقتىڭ كونە اۋىز ادەبيەتىنىڭ ارادا تالاي عاسىرلار وتسە دە ۇرپاقتان - ۇرپاققا تاراپ، ەل زەردەسىندە مىقتاپ ورنىققان، تانىمدىق ءمانىن، تاربيەلىك مازمۇنىن استە جويماعان، زامان اعىمىنا قاراي قايتا جاسارىپ، ايرىقشا كوپشىلىك ءىلتيپاتىنا يە بولىپ وتىرعان ءتۇرى شەشەندىك سوزدەر، تاعىلىمدار. قازاق - تابيعاتىنان ءدىلمار، شەشەن حالىق. بىزدە ەجەلگى گرەك، ريم مەملەكەتتەرىندەگىدەي شەشەندەر تاربيەلەيتىن ارناۋلى مەكتەپتەر بولماعان، ايتسە دە ءسوز ءقادىرىن بىلگەن حالقىمىز ەل ىشىنەن شىققان تۋما دارىن شەشەندەردى، اقىلگوي قاريا، كۇمىس كومەي ءانشى - جىرشىلاردى ايرىقشا كوتەرمەلەگەن. ءتىلى قىلىشتىڭ جۇزىندەي وتكىر، ويى ساليقالى، تەرەڭ، قىسىلشاڭدا قيىننان قيىستىرىپ جول تاباتىن شەشەندەردىڭ ءادىل تورەلىگىنە توقتاي دا بىلگەن. حالىق تۋعانىنا، قارىنا تارتپاي تۋرا بيلىك ايتقان شەشەندەردى حاننان بەتەر باعالاعان.
بۇرىن سوتى، قارالاۋشىسى مەن اقتاۋشىسى جوق زاماندا ەل ىشىندەگى جەر، جەسىر، قۇن داۋى، ەكى ەل اراسىنداعى ۇلكەن داۋ - جانجالداردى دا بيلەر ەكى - اق اۋىز سوزبەن ورنىقتى كەسىمىن ايتىپ، ءادىل شەشىپ وتىرعان. قازاق تاريحىندا ەلدىڭ ەلدىگىن، حالقىنىڭ بىرلىگىن، بۇتىندىگىن كوكسەگەن، ەلدى ادالدىققا، ادامگەرشىلىككە، جاقسىلىققا ۇندەپ، حالقىنىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن، مۇددەسىن كوزدەپ عۇمىر كەشكەن ءدىلمارلار كوپتەپ سانالادى. تولە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەر - زامانىندا قوعامدىق قايراتكەرلەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ءىرى تاريحي تۇلعالار، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل شەشەندەر.
قازاقتار ىقىلىم زاماننان – اق شەشەندىكتى ونەردىڭ ەڭ بيىك ساتىسى دەپ جوعارى باعالاعان. ويتكەنى، شەشەندىك سوزدەر - ونەردىڭ شىڭى عانا ەمەس، ەلدىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندە، تۇرمىس - تىرشىلىگىندە اسا ماڭىزدى رول اتقارعان.
شەشەندىك ناقىلدار مەن تولعاۋلار - ءدىلمارلار اتا - بابالارىمىزدىڭ التىننان سوققان ءسوز سارايى، ءتىل مارجانى، اقىل - ويدىڭ دارياسى، قاسيەتتى اتا - بابامىزدىڭ كەلەر ۇرپاققا ايتىپ كەتكەن كىر شالماس عۇمىرلىق وسيەتى.
قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرەكشە ءبىر جانرى – شەشەندىك ونەر. حالقىمىزدىڭ دانالىعىنىڭ ۇلگىسى شەشەندىك سوزدەر – عاسىرلار بويى حالىق سىنىنان ەرەكشەلەنىپ وتكەن قۇندى مۇرا، اسىل قازىنا. شەشەندىك ونەرىنە ەرتە زامانداردان - اق، ۇلكەن ءمان بەرىلگەن. ەجەلگى گرەك، ريم ەلدەرىندە شەشەندىك ونەردى "ريتوريكا" دەگەن اتپەن جەكە ءپان رەتىندە وقىعان. دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ەرتە زامان شەشەندەرى پراتوگور، دەموسسفەن، سيسەرون، كۆينتيليان سياقتى ءوز زامانىنىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ەل اۋزىنا قاراعان ويشىلدارى بولعان. "ريتوريكا" عىلىمى ونەردىڭ پاديشاسى رەتىندە ەرەكشە باعالانعان.
قازاقتىڭ شەشەندىك ءسوز تاريحى مايقى بي مەن اياز بيلەردەن باستالىپ (XII - XIII عع.)، جيرەنشە شەشەن، اسان قايعى (XIV - XV عع.) ەسىمدەرىمەن قاتىستى قالىپتاسىپ، وركەندەي ءتۇستى. شالگەز، بۇحار (XV - XVIII عع.)، شورتانباي، دۋلات، مۇرات، تولە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكەلەرگە جالعاستى. شەشەندىك ونەرىنىڭ كەڭىنەن دامىپ بيىكتەگەن كەزەڭى – XV - XVIII عع. بۇل كەز قازاق حالقىنىڭ جوڭعار، قالماق، جۇڭگو باسقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ جولىنداعى كۇرەس جىلدارى ەدى.
شەشەندىك سوزدەردىڭ العاشقى ۇلگىلەرىن حالىق اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارىنان، ەرتەگى، اڭىز اڭگىمەلەردەن، ولەڭ - جىر، داستانداردان ۇشىراتامىز. وسى ءسوز ونەرىنىڭ كەڭ قانات جايىپ، ورنىعىپ دامۋىندا تاپقىرلىق پەن شەشەندىكتىڭ تاماشا نۇسقالارى – جىراۋلار تولعاۋلارى، ايتىستار مەن ماقال - ماتەلدەردىڭ ورنى ەرەكشە.
قازاقتىڭ شەشەندىك سوزدەرىن وزگە جۇرتتىڭ اتاقتى ادامدارى، عالىمدارى جوعارى باعالادى. شەشەندىك سوزدەر نۇسقالارىن اكادەميك ۆ. ۆ. رادلوۆ (XIX ع.) زەرتتەپ جيناعان. ول: "قازاقتار... مۇدىرمەي، كىدىرمەي، ەرەكشە ەكپىنمەن سويلەيدى. ويىن ءدال، ايقىن ۇعىندىرادى. اۋىز ەكى سويلەپ وتىرعاننىڭ وزىندە سويلەگەن سوزدەر ۇيقاسپەن، ىرعاقپەن كەلەتىندىگى سونشالىق، بەينە ءبىر ولەڭ ەكەن دەپ تاڭ قالاسىن"، – دەپ كورسەتە وتىرىپ، اسىرەسە قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى مەن تابيعيلىعىن دۇرىس اڭعارىپ، قازاقتاردىڭ سوزگە تاپقىرلىعى مەن شەشەندىگى وزىنە ەرەكشە اسەر ەتكەنىن جازعان. سونداي - اق، قازاقتىڭ شەشەندىك، تاپقىرلىق، ناقىل سوزدەرىن جيناپ جاريالاعانداردىڭ ءبىرى – ىبىراي التىنسارين. ول حالىق دانالىعىنىڭ جاس وسپىرىمدەردى تاپقىرلىققا، وتكىرلىككە، ادامگەرشىلىككە باۋليتىن تاربيە قۇرالى ەكەنىن جەتە تانىپ، ءوز ەڭبەكتەرىنە ورنىمەن ەنگىزىپ، پايدالانا ءبىلدى.
شەشەندىك سوزدەردى العاش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى – م. اۋەزوۆ. "قازاق ادەبيەتى تاريحى" (1927 ج.) ەڭبەگىندە "بيلەر ايتىسى" دەگەن ارناۋلى تاقىرىپپەن شەشەندىك سوزدەردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە مىسالدار كەلتىرەدى. اۋىز ادەبيەتىندە الاتىن ورنى مەن حالىقتىق سيپاتىنا دالەلدى عىلىمي تۇجىرىمداما بەرەدى. اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن زەرتتەپ، جيناپ، ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم - لينگۆيست ا. بايتۇرسىنوۆ شەشەندىك ونەردى جەكە الىپ قاراستىرىپ، قۇندى پىكىرلەر ءبىلدىردى (1926 ج.). شەشەن ءسوز، كوسەمسوز، دارىندى ءسوز دەپ ءۇش توپقا ءبولىپ، ءارقايسىسىن قولدانىس ورنىنا قاراي (ساياساتقا قاتىستى، سوتتا سويلەۋ، قوشەمەت سوزدەر، عالىمداردىڭ عىلىمي تاقىرىپتاعى ءسوزى، ءدىني ۋاعىز سوزدەر) ىشتەي تاعى بەسكە ءبولىپ، ءارقايسىسىنا قىسقاشا تۇسىنىكتەر، تىڭ انىقتامالار بەرگەن.
شەشەندىك ءسوز تەرەڭ ويعا، ۇتقىر شەشىمگە، تاپقىر لوگيكاعا قۇرىلادى. حالىق ماقالدارىندا: "تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى"، "باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق"، "قىلىش جاراسى بىتەدى، ءتىل جاراسى بىتپەيدى"، "اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتامايدى"، – دەپ ءسوزدى ايتۋشىعا دا، وعان قۇلاق قويۋشىعا دا بيىك تالاپ قويعان. دەمەك، شەشەننىڭ ەڭ نەگىزگى قۇرالى – ءسوز. ول تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىنە جەتىپ، ەرەكشە سەزىمگە بولەگەن.
ءسوز تۋرالى بولتىرىك شەشەن: "سوزدەن ءتاتتى نارسە جوق. سوزدەن اششى نارسە جوق. ءسوزىڭدى تىلىڭە بيلەتپە، اقىلىڭا بيلەت. اقىلىڭدى، ءسوزىڭدى اقىلسىزعا قور ەتپە، اقىلدىعا ايت، كىمگە، قاي جەردە، قاي كەزدە، قالاي سويلەيتىنىڭدى ءبىل"، – دەپ تولعايدى. بۇلار – "ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرەتىن، جاۋلاسقان ەلدىڭ اراسىنا ءبىتىم ايتاتىن، كۇلگەندى جىلاتىپ، جىلاعاندى جۇباتا الاتىن دانالىق سوزدەر يەسى". مۇنداي ءسوز بىلەتىن، ءجون بىلەتىن ادامعا ەل ىسىنە ارالاسۋعا، حالىق اتىنان سويلەۋگە قۇقىق بەرىلگەن. شەشەندىك ونەر — كورگەن - بىلگەندى كوكەيگە توقىپ، كوپ ۇيرەنىپ ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا تالاي ايتىس - تارتىسقا ءتۇسىپ، جالىقپاي جاتتىعۋ ارقىلى جەتىلەتىن ونەر. شەشەندىك ونەردىڭ قيىندىعى تۋرالى بۇقار جىراۋ:... كوش باستاۋ قيىن ەمەس – قوناتىن جەردە سۋ بار. قول باستاۋ قيىن ەمەس – شاباتىن جەردە جاۋ بار. شارشى توپتا ءسوز باستاۋ قيىن – شەشىمىن تاپپاس داۋ بار، – دەپ دۇرىس اڭعارتادى. ناعىز شەشەن ءۇشىن سوزگە شەبەر بولۋ جەتكىلىكسىز. تاباندا تاۋىپ سويلەيتىن تاپقىر، توپ الدىندا تايسالماي، مۇدىرمەي ءسوز باستايتىن باتىل، ءسوز سايىسىندا ساسپايتىن سابىرلى بولۋى قاجەت.
شەشەندىك سوزدەرگە ءتان ەرەكشەلىكتەر. بىرىنشىدەن، قازاق شەشەندەرىنىڭ سوزدەرى جازباشا ەمەس، اۋىزشا ايتىلىپ دۇنيەگە كەلەدى دە، ودان كەيىن بىردەن - بىرگە جاتتالىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتەدى. ەكىنشىدەن، ايتىلا كەلە باستاپقى نۇسقا قالىپ وزگەرتىلىپ وتىرۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، شەشەندىك سوزدەر كەيىنگى ايتۋشىلار تاراپىنان قاجەتىنە قاراي وزگەرىپ قولدانىلىپ وتىرعان. شەشەندىك ءسوز اقىندار ايتىسى سياقتى ءسوز تارتىسى داۋ ۇستىندە، ەل تاعدىرى تالقىلانعان ۇلى جيىن كەڭەس كەزىندە، وڭاشا وي تولعاۋ نە سۇحبات، اڭگىمە - دۇكەن بارىسىندا ارناۋ، سالەم، وسيەت تۇرىندە دە ومىرگە كەلگەن.
شەشەندىك سوزدەر كوبىنەسە تۇسىنىك سوزدەن باستالادى. تۇسىنىك سوزدە ايتىلمىش شەشەندىك ءسوزدىڭ نەمەن بايلانىستى، قانداي جاعدايدا تۋعاندىعى مەن كىم ايتقاندىعى باياندالادى. شەشەندىك ءسوزدىڭ، ايتىلار ويدىڭ نەگىزى – مازمۇن. ءسوز ناقتىلى، نەنى ايتسا دا سەندىرەتىندەي، يلاندىرىپ قارسىلاسىن مويىنداتاتىنداي دالەلدى ايتىلعان. جازبا ادەبيەتىمىز دامىعان كەيىنگى داۋىردە شەشەندىك سوزدەر ساپتان شىققان جوق. زامانعا ساي جاڭا مازمۇن، جاراسىمدى تۇر تاپقان شەشەندىك ءسوز نۇسقالارى كوبەيدى. شەشەندىك ءسوزدىڭ شىنى – ايتىس. مۇندا اۋىز ادەبيەتىنە ءتان بارشا قاسيەتتەر توعىسقان. شەشەندىك سوزدەر ءمان - ماعىناسىنىڭ تەرەڭدىگىمەن عانا ەمەس، سونداي - اق تاقىرىبىنىڭ كەڭدىگىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. شەشەندەر ءسوزى – حالقىمىزدىڭ تىلدىك قازىناسى. ول كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ قالىپتاسىپ دامۋىنا بەلگىلى دارەجەدە ۇلەس قوسقان اقىن - جىراۋلاردىڭ ارناۋ، تولعاۋ سوزدەرىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
