قازاق حالقىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى
قوستاناي قالاسى №5 ورتا مەكتەبىنىڭ تاريح ءمۇعالىمى
كوكەيەۆا امانگۇل سابىرجان قىزى
9-سىنىپ.
ساباق تاقىرىبى:
"قازاق حالقىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى"
ماقساتى:
بىلىمدىلىك ءمانى:“بىلگەن سايىن كەلەدى بىلە بەرگىم، بىلە بەرۋ ەمەس پە تىلەگى ەلدىڭ”- دەمەكشى، تۋعان جەردىڭ تاريحىن، سونىڭ ىشىندە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ سەبەپتەرى، سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرىمەن تانىستىرۋ.
دامىتۋشىلىق ءمانى:وقۋشىلاردىڭ وسى ساباققا دەگەن بەلسەندىلىگىن، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ويلاۋ، سويلەۋ، تانىمدىق، ىزدەمپازدىق قاسيەتىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك ءمانى:“تۋعان جەردى ءسۇيۋ پارىز، ءسۇيۋ ءۇشىن تاريحىن ءبىلۋ پارىز” – دەگەندەي، ءوز وتانىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ قويماي تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە، “بابالار ەرلىگى - ۇرپاققا ۇلگى”، - دەپ ايتىپ وقۋشىلاردى ءوز ەلىنىڭ بابالارى سياقتى ەلىن قورعاۋعا، ەرلىككە، وتانىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتيپى:جاڭا ءبىلىم بەرۋ
قولداناتىن ادىستەر:تىرەك-سحەما، تابليسا، تەست، بايانداۋ، كارتا، سۇراق-جاۋاپ.
جوسپار:
1. 1. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنداعى قازاقستان ( 1914-1918 جج).
2. كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرى جانە باستالۋى.
3. قازاق دەموكراتتارىنىڭ ساياسي كوزقاراستارى.
4. قوزعالىستىڭ سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرى.
5. جەتىسۋداعى، تورعايداعى كوتەرىلىس
6. قوزعالىستىڭ قورىتىندىلارى جەڭىلۋ سەبەپتەرى جانە تاريحي ماڭىزى
16-شى جىلىندا،
26ء-شى ماۋسىمدا،
دالانى قارا ءتۇن باستى،
نايزاعاي ويناپ وت شاشتى.
جارلىعى شىعىپ پاتشانىڭ
ەل ساندالدى، ەر ساستى.
ەجەلگى كەك ويانىپ،
كوتەرىلىپ جۇرت دۋلاستى –وسى ولەڭ جولىمەن بۇگىنگى ساباعىمىزدى باستايمىز.
بايانداۋ جانە تاقتاداعىنى جىلجىتۋ
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 1914 جىلعى 19 شىلدەدە (1 تامىزدا) باستالدى. وعان 38 مەملەكەت تارتىلدى. سوعىسقا قاتىسۋشى باستى ەلدەر (وداقتار):
ۇشتىك وداق (گەرمانيا، اۆستريا-ۆەنگريا، يتاليا).
انتانتا (انگليا، فرانسيا، روسسيا).
سوعىستىڭ سيپاتى - باسقىنشىلىق، اگرەسسيالىق، يمپەرياليستىك سوعىس بولدى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا روسسيا دايىندىقسىز، اسكەري - ونەركاسىپتىك الەۋەتى (پوتەنسيال) تومەن، كولىگى ناشار دامىعان جاعدايدا كىرىستى، ارميا اسكەري-تەحنيكالىق جاعىنان ناشار قامتاماسىز ەتىلگەن ەدى.
بۇل سوعىس (يمپەرياليستىك) بارلىق حالىقتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا دا اسا اۋىر زارداپتارىن تيگىزدى. قازاقستان مايداندى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتەتىن ءىرى وڭىرلەردىڭ بىرىنە اينالدى. سوعىس قاجەتىنە جەرگىلىكتى حالىقتان الىناتىن سالىق 3-4 ەسە كوبەيدى. روسسيانىڭ دۇنيەجۇزىلىك يمپەرياليستىك سوعىسقا كىرىسۋى قازاقستاندى توناۋدى كۇشەيتتى.
1917 جىلى شاڭىراق سالىعى 100209 سوم بولدى. وسىنىڭ ءبارى ەگىستىك جەردىڭ قىسقارۋىنا، ءىرى قارا مال باسىنىڭ ازايۋىنا اكەپ سوقتى.
وسى جىلدارى (سوعىس جىلدارى) جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. ءبىر كۇندىك ورتاشا جالاقى – 20 تيىن. جۇمىس كۇنىنىڭ ۇزاقتىعى – 12-14 ساعات. قىمباتشىلىق ارتتى: ۇن-70%، قانت-50%، سابىن-200%-عا ءوستى. كەن ءوندىرۋ، مۇناي، كومىر ءوندىرۋ قۇلدىرادى. وندىرىستەگى ماماندىعى بار جۇمىسشىلار ۇلەسى كۇرت ازايدى. ەلدىڭ ونەركاسىبىندەگى جالپى كۇيزەلىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراپ كۇيزەلۋى قازاقستان ەكونوميكاسىن قۇلدىراتتى، وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ دەڭگەيى بىرتە-بىرتە كەمي بەردى.
سونىمەن قاتار قازاقستان جەرىنە ۇشتىك وداقتىڭ اسكەري تۇتقىندارى ورنالاستىرىلدى. ولار، نەگىزىنەن، پاۆلودار، سەمەي، اقمولا قالارىنا ورنالاستىرىلدى. مىسالى، ومبىدا - 20000 اسكەري تۇتقىن، اقمولادا 8612 تۇتقىن، ال تۇركىستان ولكەسىندە 200مىڭ-عا جۋىق اسكەري تۇتقىن بولعان. سوعىس جىلدارى اۆستريا-ۆەنگريا، گەرمانيا تۇتقىندارىنىڭ قازاق جەرىنە اكەلىنۋى ولكەنىڭ قوعامدىق – ساياسي جاعدايىنا اسەر ەتتى.
قازاق ولكەسىندە ەرلەردىڭ مايدانعا شاقىرىلۋى شارۋاشىلىق جاعدايى داعدارىسقا ۇشىراتتى. مىسالى، سەمەي، اقمولا وبلىستارىندا جۇمىسشىلاردىڭ 50%-ى، ورىنبوردا 40%-ى، جەتىسۋدا - ۇشتەن ءبىرى شاقىرىلدى. سوندىقتان پاتشا ۇكىمەتى اسكەري تۇتقىنداردى جۇمىسقا پايدالانا باستادى. قازاقستان جەرىندە بولعان اسكەري تۇتقىنداردىڭ جاعدايى قيىن بولدى. 1915 جىلى ريددەردە اۋىر تۇرمىستىق جاعدايعا بايلانىستى اسكەري تۇتقىنداردىڭ ەرەۋىلى بولدى. سوعىس جىلدارىندا اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان چەليابى مەن قوستاناي ارالىعىندا ورنالاسقان ترويسك لاگەرى «ولىلەر لاگەرى» دەپ اتاندى. ءسويتىپ، سوعىس ەلدەگى جالپى ۇلتتىق داعدارىستى تەرەڭدەتىپ، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە الىپ كەلدى.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس.
قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ازاتتىق قوزعالىسىن XIX عاسىردىڭ اياعىنداعى - XX عاسىردىڭ باسىنداعى كوپ ۇلتتى روسسيا تاريحىنىڭ بۇكىل بارىسى ازىرلەگەن بولاتىن. مۇنىڭ ءوزى پاتشا وكىمەتى داعدارىسىنىڭ ناتيجەسى ەدى.
كوتەرىلىستىڭ سيپاتى. كوتەرىلىس وتارشىلدىققا قارسى سيپاتتا بولدى. قازاقستانداعى كوتەرىلىس پاتشا اكىمشىلىگى ءۇشىن دە، سونداي-اق جەرگىلىكتى ۇستەم فەودالدار توبى ءۇشىن دە كۇتپەگەن جەردەن باستالدى.
كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى:
1. جەردىڭ تارتىپ الىنۋى (قونىستاندىرۋ ساياساتى)؛
2. سالىقتار مەن الىمداردىڭ كوبەيۋى؛
3. ەڭبەكشىلەردى ۇستەم فەودال-بايلار توبىنىڭ قاناۋىنىڭ كۇشەيۋى؛
4. ۇلتتىق ارازدىقتىڭ ءورشىتىلۋى؛
5. سوعىسقا بايلانىستى بۇقارا جاعدايىنىڭ كۇرت ناشارلاۋى؛
6. ورىستاندىرۋ ساياساتى.
كەستە تولتىرۋ
جالپى ۇلتتىق داعدارىستىڭ پىسىپ-جەتىلۋىنە اسەر ەتكەن جاعدايلار
كوتەرىلىستىڭ العىشارتتارى
جەر سالىعى قونىستاندىرۋ ساياساتى سوعىس سالىعى
كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرى
1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «تۇركىستان مەن دالا ولكەسىنەن 19-43 جاس ارالىعىنداعى 500 مىڭ ادامدى قارا جۇمىسقا الۋ تۋرالى» جارلىعى حالىقتىڭ شىدامىن تاۋىسىپ، ولاردى وتارلاۋ ەزگىسى مەن ورتاعاسىرلىق قاناۋعا قارسى كوتەرىلۋىنە تۇرتكى بولدى. بۇل جاعداي قازاق دالاسىنا ۇلكەن قوبالجۋ تۋعىزدى. م. دۋلات ۇلى ايتقانداي: " جۇرت سەڭدەي سوعىلدى، تۇندە ۇيقىدان، كۇندىز كۇلكىدەن ايىرىلدى".
1916 جىلعى 23 تامىزدا گەنەرال - گۋبەرناتور ا. كۋروپاتكيننىڭ قۇپيا بۇيرىعىمەن قارا جۇمىسقا شاقىرۋدان بوساتىلعاندار: بولىستىق، اۋىلدىق باسقارمالاردىڭ لاۋازىمدى ادامدارى؛ جەرگىلىكتى بۇراتانالاردان شىققان تومەنگى پوليسيالىق شەندىلەر؛ يمامدار، مولدالار مەن مۇدارىستەر؛ ۇساق نەسيە مەكەمەلەرىندەگى جوعارى لاۋازىمدى جەرگىلىكتى بۇراتانالار؛ دۆوريان جانە اتا – باباسىنان باستاپ، سونداي –اق جەكە باسى قۇرمەتتى ازامات قۇقىقتارىن پايدالاناتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى.
مايدان جۇمىسىنا قازاق جاستارىن الۋ تۋرالى جارلىق قازاق حالقىنىڭ زور نارازىلىعىن تۋدىردى. ەلدە بولىستىق باسقارمالاردى تالقانداۋ، اۋىل ستارشىندارىن، قاتىگەز، جاعىمسىز بايلاردى ءولتىرۋ، ءىرى فەودالداردىڭ يەلىكتەرىنە شابۋىل جاساۋ، جەر ساتۋ جونىندەگى قۇجاتتاردى، الىم سالىق قاعازدارىن جويۋ، پاتشا اسكەرىمەن قاقتىعىس سياقتى اشۋ-ىزا ارەكەتتەرى كەڭ ورىن الدى. سويىل، كەتپەن، شالعى، وراق، مىلتىق، قىلىشپەن قارۋلانعان ەل ادامدارى بايلاردىڭ اۋىلدارىن ورتەپ، مالدارىن ايداپ اكەتۋى جيىلەي ءتۋستى.
ولكەنى تالان-تاراجعا سالۋ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا بۇرىنعىسىنان دا جەدەلدەتە جۇرگىزىلىپ، اۋقىمدى سيپات الدى. قازاق دالاسىنان ارزان باعامەن وراسان كوپ مولشەردە مال ساتىپ الىندى. پاتشا ارمياسى ءۇشىن كيىز ءۇي مەن بۇيىمدار جينالدى. سالىق مولشەرى ءوسىپ، سوعىس سالىعى ەنگىزىلدى، مەملەكەتتىك زاەمدار تاراتىلدى، باج سالىعىن تولەۋ مىندەتتەلدى، جەرگىلىكتى حالىق سوعىسقا ارنالعان جۇكتەردى(نەگىزىنەن، ازىقتى)تەمىرجول ستانسياسىنا تاسۋعا ءماجبۇر بولدى.
كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى ريەۆوليۋسياشىل – دەموكراتياشىل زيالىلار وكىلدەرى:
ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق زيالىلار - ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ پاتشا ۇكىمەتىمەن كەلىسىمپازدىق (كومپروميستىك) باعىت ۇستاندى.
ولاردىڭ ماقساتتارى:
- قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا شاقىرۋدى دايىندىق جۇمىستارىنان كەيىن جۇزەگە اسىرىپ، ۋاقىت ۇتۋ.
- قارۋسىز حالىقتى پاتشا جازالاۋىنىڭ قۇربانى ەتپەۋ.
- ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ.
ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى باستاعان قازاقتىڭ ليبەرال-دەموكراتيالىق زيالى قاۋىمى باسقا باعىت ۇستاندى. ولار قازاقتاردى "رەسەي مەملەكەتىنىڭ بوداندارى، وتتاننىڭ پەرزەنتى" دەپ سانادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى: "قازاق سەكىلدى ىرگەلى جۇرت وزگەلەر قاتارىندا سوعىس مايدانىندا قارۋ-جاراق اسىنىپ، مەملەكەتتى قورعاۋعا لايىق ەدى. قاتاردا جوق قارا جۇمىسقا بايلانۋىن كەمشىلىك سانايمىز"، - دەپ جازدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى وزدەرى قول قويعان ۇندەۋدە ەكى بالامانى العا تارتتى:"ءبىرى - بارسا، الىنعان جىگىتتەر قازاعا، بەينەتكە از ۇشىرايدى، ەكىنشىسى -"بارمايمىن"دەپ قارسىلىق قىلسا، ەلگە زور بۇلىنشىلىك كەلەدى.. . "
ولار:"قارۋسىز حالىق ۇكىمەتتىڭ جازالاۋ شارالارىنىڭ قۇربانى بولادى"، - دەپ جازدى ولار 1916 جىلعى قازانداعى ۇندەۋ حاتىندا. قازاق حالقىنىڭ ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق ويشىل وكىلدەرى وتارشىل يمپەريامەن پاراساتى ىمىرلاستىق ءتاسىلىن جۇرگىزۋدى، حالىقتىڭ اماندىعىن ج/ە ونىڭ ەتنوستىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ يدەياسىن ءبىرىنشى ورىندا ۇستادى. تاريح وسى باعىتتىڭ دۇرىس بولعانىن دالەلدەدى.
قازاق دالاسىندا پاتشا جارلىعىنا كوزقاراس ءارتۇرلى بولدى:
1. فەودالدىق باسشى توپتار جانە جەرگىلىكتى اكىمشىلىك جارلىقتى قولدادى.
2. ريەۆوليۋسياشىل توپ وكىلدەرى - ءا. جانگەلدين، ءا. يمانوۆ، ت. بوكين، ب. اشەكەيەۆ، ج. مامبەتوۆ قارا جۇمىسقا بارۋدان باس تارتىپ، حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىردى.
ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا ريەۆوليۋسياشىل-دەموكراتياشىل زيالىلاردىڭ ت. رۇسقىلوۆ، ت. بوكين، ءا. مايكوتوۆ، س. سەيفۋللين، س. مەندەشيەۆ، ءا. جانگەلدين، ب. المانوۆ سياقتى وكىلدەرى دە قاتىستى. كۇرەس بارىسىندا الەۋمەتتىك جانجالداردى شەشۋدە ءار ءتۇرلى توپتاردىڭ بەلگىلى ءبىر كوزقاراستارى سىناقتان ءوتتى.
كارتامەن جۇمىس
كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى ريەۆوليۋسياشىل – دەموكراتياشىل زيالىلار وكىلدەرى:
1. جەتىسۋدا – ت. رىسقۋلوۆ، ت. بوكين، ب. اشەكەيەۆ، ۇ. ساۋرىقوۆ، ك. مامبەتوۆ، ا. قوساكوۆ.
2. ءتورعايدا - ءا. جانگەلدين، ا. يمانوۆ.
3. ورال وبلىسى مەن بوكەي ورداسىندا – س. مەندەشيەۆ، ءا. ايتييەۆ.
4. ماڭعىستاۋدا – ج. مىڭبايەۆ.
5. اقتوبەدە - ءا. مايكوتوۆ.
15-فليپچارت كەستەنى سايكەستەندىرۋ، قالام ارقىلى جىلجىتىپ ورنىنا اپارۋ.
"جىلدار سويلەيدى" ىزدەنۋشىلىك تاپسىرما.
جىل بولعان وقيعا
1916 جىلعى 25 ماۋسىم پاتشا جارلىعى بويىنشا، قارا جۇمىسقا 19-43 جاسقا ەڭبەككە جارامدى بارلىق ەر ادامدار الىنۋعا ءتيىس بولدى.
1916ج. پاتشا اكىمشىلىگى رەسەيلىك وتارشىلدار ءۇشىن جاڭادان جەر تارتىپ الۋدى ويلاستىردى.
1913 ج. "قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالدى" - دەپ جازعان ا. بايتۇرسىن ۇلى
1907-1912جج. قازاقستانعا رەسەيدەن 2 ملن 400 مىڭ ادام قونىستاندىرىلدى
1916ج. قازاقستان جەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى جارتى ميلليونعا جۋىق كەمىدى
16-فليپچارت سوزدەردى بىر-بىرىنە باعىتتاۋ
قوزعالىستىڭ سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرى. 1916 جىلعى قوزعالىس بۇكىل قازاقستاندا، ورتا ازيانى، ءسىبىر مەن كاۆكازدىڭ ءبىر بولىگىن قامتىدى. ول ستيحيالى تۇردە باستالدى ج/ە الەۋمەتتىك قۇرامى جاعىنان بىرتەكتى بولعان جوق. وعان كومىر كەنىشتەرىنىڭ، مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنىڭ، ەرتىس كەمشىلىكتەرىنىڭ، ومبى، ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولىنىڭ قازاق جۇمىسشىلارى قاتىستى. ولاردىڭ اۋىلمەن ج/ە شارۋا قوجالىقتارىمەن بايلانىستى قوزعالىسقا ستيحيالى شارۋالار قوزعالىسى سيپاتىن بەردى.
قوزعالىستىڭ باستى كۇشى تۇتاستاي حالىق بۇقاراسى بولاتىن.
كەستە تولتىرۋ وقۋشىلار بولعان كوتەرىلىستى اڭگىمەلەۋ بارىسىندا تولتىرادى
قوزعالىستىڭ جەتىسۋداعى ورتالىعى قوزعالىستىڭ تورعايداعى ورتالىعى
ت. بوكين قوزعالىستىڭ
باسشىلارى
1916 جىلعى شىلدە-تامىزدا جەتىسۋ وبلىسىنداعى قارۋلى كوتەرىلىس بۇقارالىق سيپات الدى.
1916 جىلى 11 تامىزدا لەپسى ۋەزىندە ماسلوۆتىڭ جازالاۋشى وتريادتارى 220-عا جۋىق كوتەرىلىسشىلەردى وققا ۇشىردى.
نەگىزگى وقيعالار 1916 جىلى قىركۇيەكتە كوتەرىلىسشىلەر سانى – 20 مىڭعا جەتسە، ال 26 قاراشادا – 50 مىڭعا جەتتى.
1916 جىلى 22 قازاندا امانكەلدى باسشىلىعىمەن 15 مىڭ كوتەرىلىسشى ءتورعاي قالاسىن قورشادى.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى فولباۋم ۇلتارالىق قاقتىعىستار تۋعىزۋ ءۇشىن ارانداتۋ شارالارىن قولداندى
پاتشا وكىمەتىنىڭ
قوزعالىستى باسۋ ءۇشىن
قولدانعان شارالارى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى باسىپ – جانىشتاۋ بارىسىندا پاتشا وكىمەتى ءوزىنىڭ دالا ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىردى.
1916 جىلعى قازان ايىندا جەتىسۋ كوتەرىلىسى تالقاندالدى.
ناتيجەسى 1917 جىلى تورعاي كوتەرىلىسى تالقاندالدى
جەتىسۋداعى كوتەرىلىس.
1916 جىلعى شىلدە-تامىزدا جەتىسۋ وبلىسىنداعى قارۋلى كوتەرىلىس بۇقارالىق سيپات الدى.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى فولباۋم ۇلتارالىق قاقتىعىستار تۋعىزۋ ءۇشىن ارانداتۋ شارالارىن قولداندى:
1. قونىستانۋشىلار اۋىلدارىنداعى ورىس كۋلاكتارىن قارۋلاندىردى قاپال، لەپسى، جاركەنت، پرجيەۆالسك ۋەزد باستىقتارىنان جەرگىلىكتى حالىققا ويران سالۋدى ۇيىمداستىرۋدى تالاپ ەتتى.
2. قىرعىزداردىڭ توپتاسىپ، باس قوسۋىن بۇلىك دەپ ساناپ، باسىپ – جانىشتادى.
3. كوتەرىلىس باسشىلارىن تۇتقىنداپ دالا سوتىنا بەرىپ، دەرەۋ دارعا اسۋدى ۇيىمداستىردى.
ۇلتارالىق ارازدىقتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا تۇركىستان ارحيەپيسكوپى پراۆوسلاۆيە حالقىن قازاق جانە قىرعىز ەڭبەكشىلەرىن جازالاۋعا شاقىردى.
وسىعان قاراماستان كوتەرىلىس ۇدەي ءتۇسىپ، شۋ وزەنى مەن ىستىق كولگە جاقىن بۇكىل ايماقتى قامتىدى. 10 مىڭنان استام قىرعىز جانە قازاق كوتەرىلىسشىلەرى توقماقتى قورشادى. جاركەنت ۋەزىندە كوتەرىلىسشىلەر تاۆريا، ۆلاديسلاۆ، مەششەرى، كراسنودار، نوۆيكوۆ قونىستارىن باسىپ الدى.
ريەۆوليۋسيانىڭ ءىرى وشاعى-قارقارا ايماعى بولدى. 5مىڭ كوتەرىلىسشىلەر قارقارا جارمەڭكەسىن قورشاپ، كراۆچەنكونىڭ جازالاۋ وتريادتارىن تالقاندادى. 1916 جىلى 11 تامىزدا لەپسى ۋەزىندە ماسلوۆتىڭ جازالاۋشى وتريادتارى 220-عا جۋىق كوتەرىلىسشىلەردى وققا ۇشىردى.
جەتىسۋداعى كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى ت. بوكين ۇگىت جۇمىسىنا باسشىلىق ەتىپ، سوعىستىڭ حالىققا قارسى سيپاتىن ءتۇسىندىردى. فەودالدىق توبىنىڭ ساتقىندىق ءرولىن اشكەرەلەپ، پاتشا جارلىعان ورىنداماۋعا شاقىردى. ول 1916 جىلعى تامىزدا ريەۆوليۋسيالىق قىزمەتى ءۇشىن قاماۋعا الىنىپ، تۇرمەدە اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن وتىردى. جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى باسۋعا پاتشا ۇكىمەتى جازالاۋ ەكسپەديسياسىن جىبەردى. 14 باتالون، 33 جۇزدىك، 42 زەڭبىرەك، 97 پۋلەمەت كومانداسى. جەتىسۋ كوتەرىلىسشىلەرى پاتشا اسكەرىنە تاباندىلىقپەن قارسىلىق كورسەتتى، ءبىراق كۇش تەڭ بولماعاندىقتان جەڭىلدى.
كوتەرىلىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بەكبولات اشەكەيەۆتى 1916 جىلى 9 قىركۇيەكتە جازالاۋشىلار بورالداي اسۋىندا دارعا استى. پرجيەۆالسكىدە جۇڭگو ازاماتتىعىن العان 400 ادام قازا تاپتى.
ءسويتىپ، 1916 جىلعى قازان ايىندا جەتىسۋ كوتەرىلىسى تالقاندالدى.
زارداپتارى: 1)جەتىسۋ گۋبەرنياسى 53 مىڭ شارۋاشىلىققا كەمىدى. 2)مال ازايىپ، 1/3 بولىگى عانا قالدى.
تورعايداعى كوتەرىلىس.
تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىس ەڭ بۇقارالىق، ەڭ ۇزاققا سوزىلعان، ەڭ تاباندى جانە بيلىك ءبىر ورتالىقتان جۇرگىزىلىپ، ۇيىمداسقان كوتەرىلىس بولدى. بۇل تورعايداعى كوتەرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى ەدى. كوتەرىلىس بارلىق ۋەزدەردى: تورعاي، ىرعىز، اقتوبە، قوستاناي ۋەزدەرىن قامتىدى. وبلىستا كوتەرىلىس قامتىماعان اۋىل نەمەسە ەلدى مەكەن بولمادى. كوتەرىلىسكە، سونداي-اق سىرداريا، اقمولا، سەمەي بولىستارىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرى دە قاتىستى.
تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى م. م. ەۆەرسمانعا قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ قارۋ الىپ، جاپپاي كوتەرىلگەندىگى تۋرالى حابارلار كۇنبە-كۇن ءتۇسىپ جاتتى. كوتەرىلىسشىلەر پوشتاعا شابۋىل جاسادى، تەمىر جول تابانىن بۇزىپ، بولىس باسقارمالارىن ويراندادى، بولىستاردى ءولتىردى. كوتەرىلىس بۇكىل وبلىستى قامتىدى. 1916 جىلى تورعايدا بولعان كوتەرىلىسكە جۇرت اراسىندا تانىمال حالىق باتىرى امانكەلدى يمانوۆ باسشىلىق ەتتى. ول 1873 جىلى تورعاي ۋەزىنىڭ قايداۋىل بولىسىنداعى اۋىلداردىڭ بىرىندە كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا تۋعان ەدى. اكەسىنەن ەرتە ايرىلعان امانكەلدى بايلاردىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ، بالا كۇنىنەن – اق جوقشىلىق پەن مۇقتاجدىق كورىپ ءوستى.
امانكەلدى يمانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى حالىق كوتەرىلىسىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق ايقىن كورىندى. وعان تورعاي وبلىسىنداعى ۋەزدەردەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىرداريا، اقمولا، سەمەي وبلىستارىنان كوتەرىلىسشىلەر اعىلىپ كەلىپ جاتتى. ەگەر 1916 جىلى قىركۇيەكتە كوتەرىلىسشىلەر سانى – 20 مىڭعا جەتسە، ال 26 قاراشادا – 50 مىڭعا جەتتى.
1916 جىلى 22 قازاندا امانكەلدى باسشىلىعىمەن 15 مىڭ كوتەرىلىسشى تورعاي قالاسىن قورشادى. وعان قارسى گەنەرال ا. د. لاۆرەنتيەۆتىڭ 9 مىڭ ادامدىق جازالاۋشى توبى جىبەرىلدى. كورپۋستىڭ كەلە جاتقانى تۋرالى دەرەكتەر العاننان كەيىن كوتەرىلىسشىلەر تورعايدى قورشاۋدى قويىپ، قاراشادا ءتۇنقويما پوچتا ستانسياسىنىڭ ماڭىندا پودپولكوۆنيك كاتوميننىڭ وتريادىنا شابۋىل جاسادى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى بولىگى امانگەلدىنىڭ شتابىنا ورنالاسقان باتىس قارا جازىعى مەن اققۇم قۇمىنىڭ ماڭىنا شوعىرلانىپ، پارتيزاندىق كۇرەس ادىسىنە كوشتى. 1916 جىلعى قاراشاسى – 1917 جىلعى اقپانى ارالىعىندا، امانكەلدىنىڭ سەرىگى، اتاقتى مەرگەن كەيكى باتىر جاساعى ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. تورعاي دالاسىندا ا. يمانوۆپەن بىرگە كوتەرىلىسكە باسشىلىق ەتىپ، ونىڭ دۇنيەتانى مەن قالىپتاستىرۋعا زور ىقپال ەتكەن بولشيەۆيك ءالىبي جانگەلدين (1884-1953 جج. ) بولدى.
نەگىزگى شايقاستار – تاتىر، شوشقالى قوپا، كۇيىك قوپا، دوعال – ۇرپەك، اقشىعىن ماڭىندا بولدى. تاتىر شايقاسىندا 300 كوتەرىلىسشى، 3 جازالاۋشى قازا تاپتى. جازۋشى ل. سوبوليەۆ: «بۇل اڭىزدار مەن ەرتەگىلەردەن شىققانداي عاجاپ اسكەر ەدى.. . امانكەلدى ورتاعاسىرلىق جاساقتارىمەن زەڭبىرەكتەر مەن وققا تولى ۆينتوۆكالارى بار جازالاۋشىلارعا قارسى شىقتى» دەپ جازدى. تورعاي كوتەرىلىسى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن سوزىلدى. 1917 جىلى تورعاي كوتەرىلىسى تالقاندالدى.
سالدارى:
-3 مىڭ ادام جاۋاپقا تارتىلدى ونىڭ 201ء-ى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.
-161ء-ى كاتورگاعا اينالدى.
- جۇزدەگەن اۋىلدار تونالىپ، ورتەلدى، جازىقسىز ادامدار اتىلدى.
1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋىنىڭ سەبەپتەرى:
1. كوتەرىلىس بىتىراڭقى بولدى.
2. كوتەرىلىستىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن باسقارىلۋى دۇرىس جۇرگىزىلمەدى.
3. اسكەري قارۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى.
4. پاتشا ۇكىمەتى جەرگىلىكتى جەردەگى رۋارالىق، ۇلتارالىق ءدىني تارتىستار مەن قايشىلىقتاردى شەبەر پايدالاندى.
5. كۇنى بۇرىن بەلگىلەنگەن جوسپاردىڭ بولمادى.
6. ۇلتتىق زيالىلار اراسىندا بىرلىك بولمادى.
7. بايلار، فەودالدار كوتەرىلىسشىلەر مۇددەسىن ساتىپ كەتىپ وتىردى.
سالدارى: قازاقتاردىڭ سانى:
- قازاق ولكەسىندە – 446 مىڭعا؛
- ورتا ازيادا – 121، 7 مىڭعا؛
- استراحان گۋبەرنياسىندا – 51، 8 مىڭعا؛
- روسسيا يمپەرياسىندا – 617، 5 مىڭعا ازايدى.
كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزى
1. قازاق حالقىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق تاپتىق ساناسى ءوستى.
2. قازاقستان حالىقتارى ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ ورتاقتىعىن ۇعىندى.
3. قوزعالىس بارىسىندا وكىمەت قۇرىلىمى، قارۋلى كۇشتەر، باسقارۋ اپپاراتى قۇرىلدى.
4. روسسيا يمپەرياسىنداعى ازاتتىق كۇرەستىڭ شىرقاۋ شىڭى بولدى.
5. قازاق حالقىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسە الاتىن كۇش ەكەنىن كورسەتتى.
6. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس يمپەرياعا قارسى كوتەرىلىستەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى بولدى.
بەكىتۋ: تەست
1. 1916 كوتەرىلىسشىلەردى قارۋمەن، وق-دارىمەن جابدىقتاۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىسقان اسكەري كەڭەس قايدا قۇرىلدى؟
ا) تورعاي وبلىسىندا
ۆ) ورىنبوردا
س) جەتىسۋدا
د) قاراقۇمدا
ە) سىرداريا وبلىسىندا
2. 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى:
ا) قازاق بايلارى
ۆ) قازاق ينتنلليگەنسياسى
س) قازاق بولىستارى
د) قازاق شارۋالارى مەن قولونەرشىلەرى
ە) قازاق سۇلتاندارى
3. 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە بايلانىستى ورىس پاتشاسى قاي گەنەرالدى تۇركىستان ولكەسىنە گەنەرال – گۋبەرناتور ەتىپ سايلاندى:
ا) كيروۆتى
ۆ) كۋروپاتكيندى
س) كۋرنوسوۆتى
د) كونستانتينوۆتى
ە) كيريۋحيندى
4. 1916جىلعى كوتەرىلىستىڭ سيپاتى
ا) بۋرجۋازيالىق
ۆ) ۇلت-ازاتتىق
س) دەموكراتيالىق
د) ليبەرالدىق
ە) سوسياليستىك
5. 1916 ج. قارقاراداعى كوتەرىلىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، بي، بولىس، ءادىل، ەرجۇرەك باتىر
ا) امانگەلدى
ۆ) ءالىبي
س) بەكبولات
د) كەيكى
ە) ۇزاق
6. «قازاق» گازەتىندە باسىلعان «تاعى سوعىس» ماقالاسىنىڭ اۆتورى؟
ا) ا. بايتۇرسىنوۆ
ۆ) ش. قۇدايبەردييەۆ
س) ءا. بوكەيحانوۆ
د) ج. ايماۋىتوۆ
ە) م. دۋلاتوۆ
7. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق سوعىستىڭ قامتىعان جەرلەرى:
ا) بۇكىل قازاقستان.
ۆ)تورعاي وبلىسى.
س) اقمولا وبلىسى.
د) سەمەي وبلىسى.
ە)جەتىسۋ.
8. 1916 ج. تامىزدا 5000 استام كوتەرىلىسشىلەر جازالاۋشى وتريادىن تالقانداپ، باسىپ العان جارمەنكە؟
ا) توقماق
ۆ) بىشكەك
س) ىستىقكول
د) قارقارا
ە) ۇزىناعاش
9 تورعايداعى كوتەرىلىس سارداربەگى، امانگەلدىنىڭ سەرىگى، مەرگەن. . . .
ا) مۇناي
ۆ) ءا. جانبوسىنوۆ
س) ە. كۋريەۆ
د) كەيكى باتىر
ە) ۇ. ساۋرىقوۆ
10. 1916ج. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كەزىندە جانە جازالاۋ ناتيجەسىندە قازاقستان جەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى كەمىدى.
ا) 200 مىڭعا
ۆ)2 ميلليونعا جۋىق
س) 0، 5 ملن جۋىق
د) 1 ملن
ە) 800 ادام
قورىتىندىلاۋ.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەڭىسكە ۇشىراسا دا، ونىڭ اسا زور تاريحي ماڭىزى بولدى. حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان، ەلىن جەرىن سۇيگەن امانگەلدى، بەكبولات ءتارىزدى قاھارمان، ەرجۇرەك باتىرلاردى شىعاردى. قازاق حالقىنىڭ كىم ەكەنىن دۇنيە ءجۇزى تانىتا ءبىلدى.
"ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتسەڭ، حالقىن سۇيمەك،
ءبىز ءۇشىن وتقا، سۋعا ءتۇسىپ ءجۇر دەپ.
ەر ولسە دە ەرلىگىن ەل ولتىرمەس،
نەشە مىڭ جىل وتسە دە تاريح بىلمەك".
حالىق ءۇمىتى ورىندالدى - قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى، ەگەمەندىككە قولى جەتكىزدىك.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1) قوزىبايەۆم.، نۇرپەيىس ك.، جۇكەشيەۆ ق.، -2009 ج.
2)قازاقستان تاريحى «وچەركتەر» الماتى «ءداۋىر» باسپاسى 1994 ج.
3)ينتەرنەت «Google».
كوكەيەۆا امانگۇل سابىرجان قىزى
9-سىنىپ.
ساباق تاقىرىبى:
"قازاق حالقىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى"
ماقساتى:
بىلىمدىلىك ءمانى:“بىلگەن سايىن كەلەدى بىلە بەرگىم، بىلە بەرۋ ەمەس پە تىلەگى ەلدىڭ”- دەمەكشى، تۋعان جەردىڭ تاريحىن، سونىڭ ىشىندە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ سەبەپتەرى، سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرىمەن تانىستىرۋ.
دامىتۋشىلىق ءمانى:وقۋشىلاردىڭ وسى ساباققا دەگەن بەلسەندىلىگىن، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ويلاۋ، سويلەۋ، تانىمدىق، ىزدەمپازدىق قاسيەتىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك ءمانى:“تۋعان جەردى ءسۇيۋ پارىز، ءسۇيۋ ءۇشىن تاريحىن ءبىلۋ پارىز” – دەگەندەي، ءوز وتانىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ قويماي تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە، “بابالار ەرلىگى - ۇرپاققا ۇلگى”، - دەپ ايتىپ وقۋشىلاردى ءوز ەلىنىڭ بابالارى سياقتى ەلىن قورعاۋعا، ەرلىككە، وتانىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتيپى:جاڭا ءبىلىم بەرۋ
قولداناتىن ادىستەر:تىرەك-سحەما، تابليسا، تەست، بايانداۋ، كارتا، سۇراق-جاۋاپ.
جوسپار:
1. 1. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنداعى قازاقستان ( 1914-1918 جج).
2. كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرى جانە باستالۋى.
3. قازاق دەموكراتتارىنىڭ ساياسي كوزقاراستارى.
4. قوزعالىستىڭ سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرى.
5. جەتىسۋداعى، تورعايداعى كوتەرىلىس
6. قوزعالىستىڭ قورىتىندىلارى جەڭىلۋ سەبەپتەرى جانە تاريحي ماڭىزى
16-شى جىلىندا،
26ء-شى ماۋسىمدا،
دالانى قارا ءتۇن باستى،
نايزاعاي ويناپ وت شاشتى.
جارلىعى شىعىپ پاتشانىڭ
ەل ساندالدى، ەر ساستى.
ەجەلگى كەك ويانىپ،
كوتەرىلىپ جۇرت دۋلاستى –وسى ولەڭ جولىمەن بۇگىنگى ساباعىمىزدى باستايمىز.
بايانداۋ جانە تاقتاداعىنى جىلجىتۋ
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 1914 جىلعى 19 شىلدەدە (1 تامىزدا) باستالدى. وعان 38 مەملەكەت تارتىلدى. سوعىسقا قاتىسۋشى باستى ەلدەر (وداقتار):
ۇشتىك وداق (گەرمانيا، اۆستريا-ۆەنگريا، يتاليا).
انتانتا (انگليا، فرانسيا، روسسيا).
سوعىستىڭ سيپاتى - باسقىنشىلىق، اگرەسسيالىق، يمپەرياليستىك سوعىس بولدى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا روسسيا دايىندىقسىز، اسكەري - ونەركاسىپتىك الەۋەتى (پوتەنسيال) تومەن، كولىگى ناشار دامىعان جاعدايدا كىرىستى، ارميا اسكەري-تەحنيكالىق جاعىنان ناشار قامتاماسىز ەتىلگەن ەدى.
بۇل سوعىس (يمپەرياليستىك) بارلىق حالىقتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا دا اسا اۋىر زارداپتارىن تيگىزدى. قازاقستان مايداندى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتەتىن ءىرى وڭىرلەردىڭ بىرىنە اينالدى. سوعىس قاجەتىنە جەرگىلىكتى حالىقتان الىناتىن سالىق 3-4 ەسە كوبەيدى. روسسيانىڭ دۇنيەجۇزىلىك يمپەرياليستىك سوعىسقا كىرىسۋى قازاقستاندى توناۋدى كۇشەيتتى.
1917 جىلى شاڭىراق سالىعى 100209 سوم بولدى. وسىنىڭ ءبارى ەگىستىك جەردىڭ قىسقارۋىنا، ءىرى قارا مال باسىنىڭ ازايۋىنا اكەپ سوقتى.
وسى جىلدارى (سوعىس جىلدارى) جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. ءبىر كۇندىك ورتاشا جالاقى – 20 تيىن. جۇمىس كۇنىنىڭ ۇزاقتىعى – 12-14 ساعات. قىمباتشىلىق ارتتى: ۇن-70%، قانت-50%، سابىن-200%-عا ءوستى. كەن ءوندىرۋ، مۇناي، كومىر ءوندىرۋ قۇلدىرادى. وندىرىستەگى ماماندىعى بار جۇمىسشىلار ۇلەسى كۇرت ازايدى. ەلدىڭ ونەركاسىبىندەگى جالپى كۇيزەلىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراپ كۇيزەلۋى قازاقستان ەكونوميكاسىن قۇلدىراتتى، وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ دەڭگەيى بىرتە-بىرتە كەمي بەردى.
سونىمەن قاتار قازاقستان جەرىنە ۇشتىك وداقتىڭ اسكەري تۇتقىندارى ورنالاستىرىلدى. ولار، نەگىزىنەن، پاۆلودار، سەمەي، اقمولا قالارىنا ورنالاستىرىلدى. مىسالى، ومبىدا - 20000 اسكەري تۇتقىن، اقمولادا 8612 تۇتقىن، ال تۇركىستان ولكەسىندە 200مىڭ-عا جۋىق اسكەري تۇتقىن بولعان. سوعىس جىلدارى اۆستريا-ۆەنگريا، گەرمانيا تۇتقىندارىنىڭ قازاق جەرىنە اكەلىنۋى ولكەنىڭ قوعامدىق – ساياسي جاعدايىنا اسەر ەتتى.
قازاق ولكەسىندە ەرلەردىڭ مايدانعا شاقىرىلۋى شارۋاشىلىق جاعدايى داعدارىسقا ۇشىراتتى. مىسالى، سەمەي، اقمولا وبلىستارىندا جۇمىسشىلاردىڭ 50%-ى، ورىنبوردا 40%-ى، جەتىسۋدا - ۇشتەن ءبىرى شاقىرىلدى. سوندىقتان پاتشا ۇكىمەتى اسكەري تۇتقىنداردى جۇمىسقا پايدالانا باستادى. قازاقستان جەرىندە بولعان اسكەري تۇتقىنداردىڭ جاعدايى قيىن بولدى. 1915 جىلى ريددەردە اۋىر تۇرمىستىق جاعدايعا بايلانىستى اسكەري تۇتقىنداردىڭ ەرەۋىلى بولدى. سوعىس جىلدارىندا اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان چەليابى مەن قوستاناي ارالىعىندا ورنالاسقان ترويسك لاگەرى «ولىلەر لاگەرى» دەپ اتاندى. ءسويتىپ، سوعىس ەلدەگى جالپى ۇلتتىق داعدارىستى تەرەڭدەتىپ، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە الىپ كەلدى.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس.
قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ازاتتىق قوزعالىسىن XIX عاسىردىڭ اياعىنداعى - XX عاسىردىڭ باسىنداعى كوپ ۇلتتى روسسيا تاريحىنىڭ بۇكىل بارىسى ازىرلەگەن بولاتىن. مۇنىڭ ءوزى پاتشا وكىمەتى داعدارىسىنىڭ ناتيجەسى ەدى.
كوتەرىلىستىڭ سيپاتى. كوتەرىلىس وتارشىلدىققا قارسى سيپاتتا بولدى. قازاقستانداعى كوتەرىلىس پاتشا اكىمشىلىگى ءۇشىن دە، سونداي-اق جەرگىلىكتى ۇستەم فەودالدار توبى ءۇشىن دە كۇتپەگەن جەردەن باستالدى.
كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى:
1. جەردىڭ تارتىپ الىنۋى (قونىستاندىرۋ ساياساتى)؛
2. سالىقتار مەن الىمداردىڭ كوبەيۋى؛
3. ەڭبەكشىلەردى ۇستەم فەودال-بايلار توبىنىڭ قاناۋىنىڭ كۇشەيۋى؛
4. ۇلتتىق ارازدىقتىڭ ءورشىتىلۋى؛
5. سوعىسقا بايلانىستى بۇقارا جاعدايىنىڭ كۇرت ناشارلاۋى؛
6. ورىستاندىرۋ ساياساتى.
كەستە تولتىرۋ
جالپى ۇلتتىق داعدارىستىڭ پىسىپ-جەتىلۋىنە اسەر ەتكەن جاعدايلار
كوتەرىلىستىڭ العىشارتتارى
جەر سالىعى قونىستاندىرۋ ساياساتى سوعىس سالىعى
كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرى
1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «تۇركىستان مەن دالا ولكەسىنەن 19-43 جاس ارالىعىنداعى 500 مىڭ ادامدى قارا جۇمىسقا الۋ تۋرالى» جارلىعى حالىقتىڭ شىدامىن تاۋىسىپ، ولاردى وتارلاۋ ەزگىسى مەن ورتاعاسىرلىق قاناۋعا قارسى كوتەرىلۋىنە تۇرتكى بولدى. بۇل جاعداي قازاق دالاسىنا ۇلكەن قوبالجۋ تۋعىزدى. م. دۋلات ۇلى ايتقانداي: " جۇرت سەڭدەي سوعىلدى، تۇندە ۇيقىدان، كۇندىز كۇلكىدەن ايىرىلدى".
1916 جىلعى 23 تامىزدا گەنەرال - گۋبەرناتور ا. كۋروپاتكيننىڭ قۇپيا بۇيرىعىمەن قارا جۇمىسقا شاقىرۋدان بوساتىلعاندار: بولىستىق، اۋىلدىق باسقارمالاردىڭ لاۋازىمدى ادامدارى؛ جەرگىلىكتى بۇراتانالاردان شىققان تومەنگى پوليسيالىق شەندىلەر؛ يمامدار، مولدالار مەن مۇدارىستەر؛ ۇساق نەسيە مەكەمەلەرىندەگى جوعارى لاۋازىمدى جەرگىلىكتى بۇراتانالار؛ دۆوريان جانە اتا – باباسىنان باستاپ، سونداي –اق جەكە باسى قۇرمەتتى ازامات قۇقىقتارىن پايدالاناتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى.
مايدان جۇمىسىنا قازاق جاستارىن الۋ تۋرالى جارلىق قازاق حالقىنىڭ زور نارازىلىعىن تۋدىردى. ەلدە بولىستىق باسقارمالاردى تالقانداۋ، اۋىل ستارشىندارىن، قاتىگەز، جاعىمسىز بايلاردى ءولتىرۋ، ءىرى فەودالداردىڭ يەلىكتەرىنە شابۋىل جاساۋ، جەر ساتۋ جونىندەگى قۇجاتتاردى، الىم سالىق قاعازدارىن جويۋ، پاتشا اسكەرىمەن قاقتىعىس سياقتى اشۋ-ىزا ارەكەتتەرى كەڭ ورىن الدى. سويىل، كەتپەن، شالعى، وراق، مىلتىق، قىلىشپەن قارۋلانعان ەل ادامدارى بايلاردىڭ اۋىلدارىن ورتەپ، مالدارىن ايداپ اكەتۋى جيىلەي ءتۋستى.
ولكەنى تالان-تاراجعا سالۋ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا بۇرىنعىسىنان دا جەدەلدەتە جۇرگىزىلىپ، اۋقىمدى سيپات الدى. قازاق دالاسىنان ارزان باعامەن وراسان كوپ مولشەردە مال ساتىپ الىندى. پاتشا ارمياسى ءۇشىن كيىز ءۇي مەن بۇيىمدار جينالدى. سالىق مولشەرى ءوسىپ، سوعىس سالىعى ەنگىزىلدى، مەملەكەتتىك زاەمدار تاراتىلدى، باج سالىعىن تولەۋ مىندەتتەلدى، جەرگىلىكتى حالىق سوعىسقا ارنالعان جۇكتەردى(نەگىزىنەن، ازىقتى)تەمىرجول ستانسياسىنا تاسۋعا ءماجبۇر بولدى.
كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى ريەۆوليۋسياشىل – دەموكراتياشىل زيالىلار وكىلدەرى:
ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق زيالىلار - ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ پاتشا ۇكىمەتىمەن كەلىسىمپازدىق (كومپروميستىك) باعىت ۇستاندى.
ولاردىڭ ماقساتتارى:
- قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا شاقىرۋدى دايىندىق جۇمىستارىنان كەيىن جۇزەگە اسىرىپ، ۋاقىت ۇتۋ.
- قارۋسىز حالىقتى پاتشا جازالاۋىنىڭ قۇربانى ەتپەۋ.
- ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋ.
ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى باستاعان قازاقتىڭ ليبەرال-دەموكراتيالىق زيالى قاۋىمى باسقا باعىت ۇستاندى. ولار قازاقتاردى "رەسەي مەملەكەتىنىڭ بوداندارى، وتتاننىڭ پەرزەنتى" دەپ سانادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى: "قازاق سەكىلدى ىرگەلى جۇرت وزگەلەر قاتارىندا سوعىس مايدانىندا قارۋ-جاراق اسىنىپ، مەملەكەتتى قورعاۋعا لايىق ەدى. قاتاردا جوق قارا جۇمىسقا بايلانۋىن كەمشىلىك سانايمىز"، - دەپ جازدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى وزدەرى قول قويعان ۇندەۋدە ەكى بالامانى العا تارتتى:"ءبىرى - بارسا، الىنعان جىگىتتەر قازاعا، بەينەتكە از ۇشىرايدى، ەكىنشىسى -"بارمايمىن"دەپ قارسىلىق قىلسا، ەلگە زور بۇلىنشىلىك كەلەدى.. . "
ولار:"قارۋسىز حالىق ۇكىمەتتىڭ جازالاۋ شارالارىنىڭ قۇربانى بولادى"، - دەپ جازدى ولار 1916 جىلعى قازانداعى ۇندەۋ حاتىندا. قازاق حالقىنىڭ ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق ويشىل وكىلدەرى وتارشىل يمپەريامەن پاراساتى ىمىرلاستىق ءتاسىلىن جۇرگىزۋدى، حالىقتىڭ اماندىعىن ج/ە ونىڭ ەتنوستىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ يدەياسىن ءبىرىنشى ورىندا ۇستادى. تاريح وسى باعىتتىڭ دۇرىس بولعانىن دالەلدەدى.
قازاق دالاسىندا پاتشا جارلىعىنا كوزقاراس ءارتۇرلى بولدى:
1. فەودالدىق باسشى توپتار جانە جەرگىلىكتى اكىمشىلىك جارلىقتى قولدادى.
2. ريەۆوليۋسياشىل توپ وكىلدەرى - ءا. جانگەلدين، ءا. يمانوۆ، ت. بوكين، ب. اشەكەيەۆ، ج. مامبەتوۆ قارا جۇمىسقا بارۋدان باس تارتىپ، حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىردى.
ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا ريەۆوليۋسياشىل-دەموكراتياشىل زيالىلاردىڭ ت. رۇسقىلوۆ، ت. بوكين، ءا. مايكوتوۆ، س. سەيفۋللين، س. مەندەشيەۆ، ءا. جانگەلدين، ب. المانوۆ سياقتى وكىلدەرى دە قاتىستى. كۇرەس بارىسىندا الەۋمەتتىك جانجالداردى شەشۋدە ءار ءتۇرلى توپتاردىڭ بەلگىلى ءبىر كوزقاراستارى سىناقتان ءوتتى.
كارتامەن جۇمىس
كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى ريەۆوليۋسياشىل – دەموكراتياشىل زيالىلار وكىلدەرى:
1. جەتىسۋدا – ت. رىسقۋلوۆ، ت. بوكين، ب. اشەكەيەۆ، ۇ. ساۋرىقوۆ، ك. مامبەتوۆ، ا. قوساكوۆ.
2. ءتورعايدا - ءا. جانگەلدين، ا. يمانوۆ.
3. ورال وبلىسى مەن بوكەي ورداسىندا – س. مەندەشيەۆ، ءا. ايتييەۆ.
4. ماڭعىستاۋدا – ج. مىڭبايەۆ.
5. اقتوبەدە - ءا. مايكوتوۆ.
15-فليپچارت كەستەنى سايكەستەندىرۋ، قالام ارقىلى جىلجىتىپ ورنىنا اپارۋ.
"جىلدار سويلەيدى" ىزدەنۋشىلىك تاپسىرما.
جىل بولعان وقيعا
1916 جىلعى 25 ماۋسىم پاتشا جارلىعى بويىنشا، قارا جۇمىسقا 19-43 جاسقا ەڭبەككە جارامدى بارلىق ەر ادامدار الىنۋعا ءتيىس بولدى.
1916ج. پاتشا اكىمشىلىگى رەسەيلىك وتارشىلدار ءۇشىن جاڭادان جەر تارتىپ الۋدى ويلاستىردى.
1913 ج. "قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالدى" - دەپ جازعان ا. بايتۇرسىن ۇلى
1907-1912جج. قازاقستانعا رەسەيدەن 2 ملن 400 مىڭ ادام قونىستاندىرىلدى
1916ج. قازاقستان جەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى جارتى ميلليونعا جۋىق كەمىدى
16-فليپچارت سوزدەردى بىر-بىرىنە باعىتتاۋ
قوزعالىستىڭ سيپاتى، قوزعاۋشى كۇشتەرى. 1916 جىلعى قوزعالىس بۇكىل قازاقستاندا، ورتا ازيانى، ءسىبىر مەن كاۆكازدىڭ ءبىر بولىگىن قامتىدى. ول ستيحيالى تۇردە باستالدى ج/ە الەۋمەتتىك قۇرامى جاعىنان بىرتەكتى بولعان جوق. وعان كومىر كەنىشتەرىنىڭ، مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنىڭ، ەرتىس كەمشىلىكتەرىنىڭ، ومبى، ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولىنىڭ قازاق جۇمىسشىلارى قاتىستى. ولاردىڭ اۋىلمەن ج/ە شارۋا قوجالىقتارىمەن بايلانىستى قوزعالىسقا ستيحيالى شارۋالار قوزعالىسى سيپاتىن بەردى.
قوزعالىستىڭ باستى كۇشى تۇتاستاي حالىق بۇقاراسى بولاتىن.
كەستە تولتىرۋ وقۋشىلار بولعان كوتەرىلىستى اڭگىمەلەۋ بارىسىندا تولتىرادى
قوزعالىستىڭ جەتىسۋداعى ورتالىعى قوزعالىستىڭ تورعايداعى ورتالىعى
ت. بوكين قوزعالىستىڭ
باسشىلارى
1916 جىلعى شىلدە-تامىزدا جەتىسۋ وبلىسىنداعى قارۋلى كوتەرىلىس بۇقارالىق سيپات الدى.
1916 جىلى 11 تامىزدا لەپسى ۋەزىندە ماسلوۆتىڭ جازالاۋشى وتريادتارى 220-عا جۋىق كوتەرىلىسشىلەردى وققا ۇشىردى.
نەگىزگى وقيعالار 1916 جىلى قىركۇيەكتە كوتەرىلىسشىلەر سانى – 20 مىڭعا جەتسە، ال 26 قاراشادا – 50 مىڭعا جەتتى.
1916 جىلى 22 قازاندا امانكەلدى باسشىلىعىمەن 15 مىڭ كوتەرىلىسشى ءتورعاي قالاسىن قورشادى.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى فولباۋم ۇلتارالىق قاقتىعىستار تۋعىزۋ ءۇشىن ارانداتۋ شارالارىن قولداندى
پاتشا وكىمەتىنىڭ
قوزعالىستى باسۋ ءۇشىن
قولدانعان شارالارى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى باسىپ – جانىشتاۋ بارىسىندا پاتشا وكىمەتى ءوزىنىڭ دالا ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىردى.
1916 جىلعى قازان ايىندا جەتىسۋ كوتەرىلىسى تالقاندالدى.
ناتيجەسى 1917 جىلى تورعاي كوتەرىلىسى تالقاندالدى
جەتىسۋداعى كوتەرىلىس.
1916 جىلعى شىلدە-تامىزدا جەتىسۋ وبلىسىنداعى قارۋلى كوتەرىلىس بۇقارالىق سيپات الدى.
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى فولباۋم ۇلتارالىق قاقتىعىستار تۋعىزۋ ءۇشىن ارانداتۋ شارالارىن قولداندى:
1. قونىستانۋشىلار اۋىلدارىنداعى ورىس كۋلاكتارىن قارۋلاندىردى قاپال، لەپسى، جاركەنت، پرجيەۆالسك ۋەزد باستىقتارىنان جەرگىلىكتى حالىققا ويران سالۋدى ۇيىمداستىرۋدى تالاپ ەتتى.
2. قىرعىزداردىڭ توپتاسىپ، باس قوسۋىن بۇلىك دەپ ساناپ، باسىپ – جانىشتادى.
3. كوتەرىلىس باسشىلارىن تۇتقىنداپ دالا سوتىنا بەرىپ، دەرەۋ دارعا اسۋدى ۇيىمداستىردى.
ۇلتارالىق ارازدىقتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا تۇركىستان ارحيەپيسكوپى پراۆوسلاۆيە حالقىن قازاق جانە قىرعىز ەڭبەكشىلەرىن جازالاۋعا شاقىردى.
وسىعان قاراماستان كوتەرىلىس ۇدەي ءتۇسىپ، شۋ وزەنى مەن ىستىق كولگە جاقىن بۇكىل ايماقتى قامتىدى. 10 مىڭنان استام قىرعىز جانە قازاق كوتەرىلىسشىلەرى توقماقتى قورشادى. جاركەنت ۋەزىندە كوتەرىلىسشىلەر تاۆريا، ۆلاديسلاۆ، مەششەرى، كراسنودار، نوۆيكوۆ قونىستارىن باسىپ الدى.
ريەۆوليۋسيانىڭ ءىرى وشاعى-قارقارا ايماعى بولدى. 5مىڭ كوتەرىلىسشىلەر قارقارا جارمەڭكەسىن قورشاپ، كراۆچەنكونىڭ جازالاۋ وتريادتارىن تالقاندادى. 1916 جىلى 11 تامىزدا لەپسى ۋەزىندە ماسلوۆتىڭ جازالاۋشى وتريادتارى 220-عا جۋىق كوتەرىلىسشىلەردى وققا ۇشىردى.
جەتىسۋداعى كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى ت. بوكين ۇگىت جۇمىسىنا باسشىلىق ەتىپ، سوعىستىڭ حالىققا قارسى سيپاتىن ءتۇسىندىردى. فەودالدىق توبىنىڭ ساتقىندىق ءرولىن اشكەرەلەپ، پاتشا جارلىعان ورىنداماۋعا شاقىردى. ول 1916 جىلعى تامىزدا ريەۆوليۋسيالىق قىزمەتى ءۇشىن قاماۋعا الىنىپ، تۇرمەدە اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن وتىردى. جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى باسۋعا پاتشا ۇكىمەتى جازالاۋ ەكسپەديسياسىن جىبەردى. 14 باتالون، 33 جۇزدىك، 42 زەڭبىرەك، 97 پۋلەمەت كومانداسى. جەتىسۋ كوتەرىلىسشىلەرى پاتشا اسكەرىنە تاباندىلىقپەن قارسىلىق كورسەتتى، ءبىراق كۇش تەڭ بولماعاندىقتان جەڭىلدى.
كوتەرىلىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بەكبولات اشەكەيەۆتى 1916 جىلى 9 قىركۇيەكتە جازالاۋشىلار بورالداي اسۋىندا دارعا استى. پرجيەۆالسكىدە جۇڭگو ازاماتتىعىن العان 400 ادام قازا تاپتى.
ءسويتىپ، 1916 جىلعى قازان ايىندا جەتىسۋ كوتەرىلىسى تالقاندالدى.
زارداپتارى: 1)جەتىسۋ گۋبەرنياسى 53 مىڭ شارۋاشىلىققا كەمىدى. 2)مال ازايىپ، 1/3 بولىگى عانا قالدى.
تورعايداعى كوتەرىلىس.
تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىس ەڭ بۇقارالىق، ەڭ ۇزاققا سوزىلعان، ەڭ تاباندى جانە بيلىك ءبىر ورتالىقتان جۇرگىزىلىپ، ۇيىمداسقان كوتەرىلىس بولدى. بۇل تورعايداعى كوتەرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى ەدى. كوتەرىلىس بارلىق ۋەزدەردى: تورعاي، ىرعىز، اقتوبە، قوستاناي ۋەزدەرىن قامتىدى. وبلىستا كوتەرىلىس قامتىماعان اۋىل نەمەسە ەلدى مەكەن بولمادى. كوتەرىلىسكە، سونداي-اق سىرداريا، اقمولا، سەمەي بولىستارىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرى دە قاتىستى.
تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى م. م. ەۆەرسمانعا قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ قارۋ الىپ، جاپپاي كوتەرىلگەندىگى تۋرالى حابارلار كۇنبە-كۇن ءتۇسىپ جاتتى. كوتەرىلىسشىلەر پوشتاعا شابۋىل جاسادى، تەمىر جول تابانىن بۇزىپ، بولىس باسقارمالارىن ويراندادى، بولىستاردى ءولتىردى. كوتەرىلىس بۇكىل وبلىستى قامتىدى. 1916 جىلى تورعايدا بولعان كوتەرىلىسكە جۇرت اراسىندا تانىمال حالىق باتىرى امانكەلدى يمانوۆ باسشىلىق ەتتى. ول 1873 جىلى تورعاي ۋەزىنىڭ قايداۋىل بولىسىنداعى اۋىلداردىڭ بىرىندە كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا تۋعان ەدى. اكەسىنەن ەرتە ايرىلعان امانكەلدى بايلاردىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ، بالا كۇنىنەن – اق جوقشىلىق پەن مۇقتاجدىق كورىپ ءوستى.
امانكەلدى يمانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى حالىق كوتەرىلىسىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق ايقىن كورىندى. وعان تورعاي وبلىسىنداعى ۋەزدەردەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىرداريا، اقمولا، سەمەي وبلىستارىنان كوتەرىلىسشىلەر اعىلىپ كەلىپ جاتتى. ەگەر 1916 جىلى قىركۇيەكتە كوتەرىلىسشىلەر سانى – 20 مىڭعا جەتسە، ال 26 قاراشادا – 50 مىڭعا جەتتى.
1916 جىلى 22 قازاندا امانكەلدى باسشىلىعىمەن 15 مىڭ كوتەرىلىسشى تورعاي قالاسىن قورشادى. وعان قارسى گەنەرال ا. د. لاۆرەنتيەۆتىڭ 9 مىڭ ادامدىق جازالاۋشى توبى جىبەرىلدى. كورپۋستىڭ كەلە جاتقانى تۋرالى دەرەكتەر العاننان كەيىن كوتەرىلىسشىلەر تورعايدى قورشاۋدى قويىپ، قاراشادا ءتۇنقويما پوچتا ستانسياسىنىڭ ماڭىندا پودپولكوۆنيك كاتوميننىڭ وتريادىنا شابۋىل جاسادى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى بولىگى امانگەلدىنىڭ شتابىنا ورنالاسقان باتىس قارا جازىعى مەن اققۇم قۇمىنىڭ ماڭىنا شوعىرلانىپ، پارتيزاندىق كۇرەس ادىسىنە كوشتى. 1916 جىلعى قاراشاسى – 1917 جىلعى اقپانى ارالىعىندا، امانكەلدىنىڭ سەرىگى، اتاقتى مەرگەن كەيكى باتىر جاساعى ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. تورعاي دالاسىندا ا. يمانوۆپەن بىرگە كوتەرىلىسكە باسشىلىق ەتىپ، ونىڭ دۇنيەتانى مەن قالىپتاستىرۋعا زور ىقپال ەتكەن بولشيەۆيك ءالىبي جانگەلدين (1884-1953 جج. ) بولدى.
نەگىزگى شايقاستار – تاتىر، شوشقالى قوپا، كۇيىك قوپا، دوعال – ۇرپەك، اقشىعىن ماڭىندا بولدى. تاتىر شايقاسىندا 300 كوتەرىلىسشى، 3 جازالاۋشى قازا تاپتى. جازۋشى ل. سوبوليەۆ: «بۇل اڭىزدار مەن ەرتەگىلەردەن شىققانداي عاجاپ اسكەر ەدى.. . امانكەلدى ورتاعاسىرلىق جاساقتارىمەن زەڭبىرەكتەر مەن وققا تولى ۆينتوۆكالارى بار جازالاۋشىلارعا قارسى شىقتى» دەپ جازدى. تورعاي كوتەرىلىسى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن سوزىلدى. 1917 جىلى تورعاي كوتەرىلىسى تالقاندالدى.
سالدارى:
-3 مىڭ ادام جاۋاپقا تارتىلدى ونىڭ 201ء-ى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.
-161ء-ى كاتورگاعا اينالدى.
- جۇزدەگەن اۋىلدار تونالىپ، ورتەلدى، جازىقسىز ادامدار اتىلدى.
1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋىنىڭ سەبەپتەرى:
1. كوتەرىلىس بىتىراڭقى بولدى.
2. كوتەرىلىستىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن باسقارىلۋى دۇرىس جۇرگىزىلمەدى.
3. اسكەري قارۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى.
4. پاتشا ۇكىمەتى جەرگىلىكتى جەردەگى رۋارالىق، ۇلتارالىق ءدىني تارتىستار مەن قايشىلىقتاردى شەبەر پايدالاندى.
5. كۇنى بۇرىن بەلگىلەنگەن جوسپاردىڭ بولمادى.
6. ۇلتتىق زيالىلار اراسىندا بىرلىك بولمادى.
7. بايلار، فەودالدار كوتەرىلىسشىلەر مۇددەسىن ساتىپ كەتىپ وتىردى.
سالدارى: قازاقتاردىڭ سانى:
- قازاق ولكەسىندە – 446 مىڭعا؛
- ورتا ازيادا – 121، 7 مىڭعا؛
- استراحان گۋبەرنياسىندا – 51، 8 مىڭعا؛
- روسسيا يمپەرياسىندا – 617، 5 مىڭعا ازايدى.
كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزى
1. قازاق حالقىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق تاپتىق ساناسى ءوستى.
2. قازاقستان حالىقتارى ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ ورتاقتىعىن ۇعىندى.
3. قوزعالىس بارىسىندا وكىمەت قۇرىلىمى، قارۋلى كۇشتەر، باسقارۋ اپپاراتى قۇرىلدى.
4. روسسيا يمپەرياسىنداعى ازاتتىق كۇرەستىڭ شىرقاۋ شىڭى بولدى.
5. قازاق حالقىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسە الاتىن كۇش ەكەنىن كورسەتتى.
6. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس يمپەرياعا قارسى كوتەرىلىستەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى بولدى.
بەكىتۋ: تەست
1. 1916 كوتەرىلىسشىلەردى قارۋمەن، وق-دارىمەن جابدىقتاۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىسقان اسكەري كەڭەس قايدا قۇرىلدى؟
ا) تورعاي وبلىسىندا
ۆ) ورىنبوردا
س) جەتىسۋدا
د) قاراقۇمدا
ە) سىرداريا وبلىسىندا
2. 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى:
ا) قازاق بايلارى
ۆ) قازاق ينتنلليگەنسياسى
س) قازاق بولىستارى
د) قازاق شارۋالارى مەن قولونەرشىلەرى
ە) قازاق سۇلتاندارى
3. 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە بايلانىستى ورىس پاتشاسى قاي گەنەرالدى تۇركىستان ولكەسىنە گەنەرال – گۋبەرناتور ەتىپ سايلاندى:
ا) كيروۆتى
ۆ) كۋروپاتكيندى
س) كۋرنوسوۆتى
د) كونستانتينوۆتى
ە) كيريۋحيندى
4. 1916جىلعى كوتەرىلىستىڭ سيپاتى
ا) بۋرجۋازيالىق
ۆ) ۇلت-ازاتتىق
س) دەموكراتيالىق
د) ليبەرالدىق
ە) سوسياليستىك
5. 1916 ج. قارقاراداعى كوتەرىلىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، بي، بولىس، ءادىل، ەرجۇرەك باتىر
ا) امانگەلدى
ۆ) ءالىبي
س) بەكبولات
د) كەيكى
ە) ۇزاق
6. «قازاق» گازەتىندە باسىلعان «تاعى سوعىس» ماقالاسىنىڭ اۆتورى؟
ا) ا. بايتۇرسىنوۆ
ۆ) ش. قۇدايبەردييەۆ
س) ءا. بوكەيحانوۆ
د) ج. ايماۋىتوۆ
ە) م. دۋلاتوۆ
7. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق سوعىستىڭ قامتىعان جەرلەرى:
ا) بۇكىل قازاقستان.
ۆ)تورعاي وبلىسى.
س) اقمولا وبلىسى.
د) سەمەي وبلىسى.
ە)جەتىسۋ.
8. 1916 ج. تامىزدا 5000 استام كوتەرىلىسشىلەر جازالاۋشى وتريادىن تالقانداپ، باسىپ العان جارمەنكە؟
ا) توقماق
ۆ) بىشكەك
س) ىستىقكول
د) قارقارا
ە) ۇزىناعاش
9 تورعايداعى كوتەرىلىس سارداربەگى، امانگەلدىنىڭ سەرىگى، مەرگەن. . . .
ا) مۇناي
ۆ) ءا. جانبوسىنوۆ
س) ە. كۋريەۆ
د) كەيكى باتىر
ە) ۇ. ساۋرىقوۆ
10. 1916ج. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كەزىندە جانە جازالاۋ ناتيجەسىندە قازاقستان جەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى كەمىدى.
ا) 200 مىڭعا
ۆ)2 ميلليونعا جۋىق
س) 0، 5 ملن جۋىق
د) 1 ملن
ە) 800 ادام
قورىتىندىلاۋ.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەڭىسكە ۇشىراسا دا، ونىڭ اسا زور تاريحي ماڭىزى بولدى. حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان، ەلىن جەرىن سۇيگەن امانگەلدى، بەكبولات ءتارىزدى قاھارمان، ەرجۇرەك باتىرلاردى شىعاردى. قازاق حالقىنىڭ كىم ەكەنىن دۇنيە ءجۇزى تانىتا ءبىلدى.
"ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتسەڭ، حالقىن سۇيمەك،
ءبىز ءۇشىن وتقا، سۋعا ءتۇسىپ ءجۇر دەپ.
ەر ولسە دە ەرلىگىن ەل ولتىرمەس،
نەشە مىڭ جىل وتسە دە تاريح بىلمەك".
حالىق ءۇمىتى ورىندالدى - قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى، ەگەمەندىككە قولى جەتكىزدىك.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1) قوزىبايەۆم.، نۇرپەيىس ك.، جۇكەشيەۆ ق.، -2009 ج.
2)قازاقستان تاريحى «وچەركتەر» الماتى «ءداۋىر» باسپاسى 1994 ج.
3)ينتەرنەت «Google».
You Might Also Like
-
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى، №100 ورتا مەكتەبىنىڭ
-
«قوستاناي قالا اكىمدىگى ءبىلىم ءبولىمىنىڭ №5 ورتا مەكتەبى» مم
