قىر بالالارى
بايلاعان بيەنىڭ باس ساۋىمىن ساۋىپ العان كەزدە، "تايجۇزگەن" قۇدىعىنىڭ باسىنداعى ءتورت اۋىلدىڭ اتقا مىنەر كارى، جاس، قاتىن-قىزدارىنىڭ اتتارى ەرتتەلىپ بولدى. ۇلكەندەر ماڭىزدانىپ قىمىزى بار ۇيلەردەن قىمىز ءىشىپ، قىز-بوزبالالار، باي بالالارى ءساندى كيىمدەرىن كيىپ، جاقسى اتتارىن كۇمىستەگەن ەر-توقىمدارىمەن ەرتتەپ، كەدەيدىڭ بالالارى دا بارىن كيىپ، قاتىنداردىڭ بايى بايشا، كەدەيى كەدەيشە تازاراق كيىمدەرىن كيىپ، ءبارى ءبىر ءتۇرلى اسىعىپ لەپىرۋدە.
كۇن ىستىق. شىبىنداپ، توپتانىپ، شاپتارى تەرلەگەن جىلقىلار ۇيمەلەپ جىلى جەلى ماڭايىندا تۇر. قاپ-قارا بولىپ كۇنگە كۇيگەن، بۇتتارىندا ءجۇنىن سىرتىنا اينالدىرىپ كيگەن شالبارلارى عانا بار جاپ-جالاڭاش مالايلار ارپالىسىپ ساۋعان بيەلەردىڭ ءسۇتىن شەلەكتەرىمەن قولداسىپ كەلە جاتىر.
قۇرعاق اپانداردىڭ، ءام جارلاردىڭ كولەڭكەلەرىندە قوزىلار ۇيمەلەپ، جۇرگەندەرى ءجۇرىپ، جاتقاندارى جاتىر. قارا مال ورىسكە كەتكەن. اۋىلدىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى سورتاڭدا ساعىمنان بۇلدىراپ تورت-بەس تۇيە ءجۇر...
"تايجۇزگەننەن" ءۇش-تورت شاقىرىم جەردەگى اۋىل — جۇگەربايدىكى. تويعا ءبىرسىپىرا ايەل شاقىرىلعان. بۇل تويعا بارايىن دەپ جاتقان "تايجۇزگەننىڭ" باسىنداعى اتاقتى سالكەڭ اۋىلدارى. سالكەڭە قاراعان ون شاقتى اۋىلدىڭ "تايجۇزگەننىڭ" باسىنداعى اۋىلداردان باسقالارى ءۇش شاقىرىم جەردەگى بەلدىڭ استىنداعى ءساتباي قۇدىعىنىڭ باسىندا. سول ءساتباي قۇدىعىندا سالكەننىڭ ورتانشى بالاسىنىڭ اۋلى. وعان نەمەرە سالمەن دەگەن جىگىت جۇگەربايدىڭ قىزىن الايىن دەپ جاتىر.
مىنە، ەندى تايجۇزگەندەگى سالكەننىڭ تورتاۋىلىنان توپتانىسىپ ۇزدىكتى-سوزدىقتى تويشىلار جونەلىستى. الدىڭعى توپ ۇلكەندەر. سالكەڭ، جانتايبەك، اساۋتاي دەگەن بولىس، بي بالالارى. قاستارىندا اقساقالدارى، اۋىلداستارى، قوڭسىلارى بار ءام اتقا جەككەن اعاش اربادا ۇكىلەگەن قارا سابا قىمىزعا تولى. ەكىنشى توپ پاۋەسكەلى ءام سالت اتتى قىز-قاتىندار، ءۇشىنشى توپ جاس جىگىتتەر... ءۇشىنشى توپتاعىلاردىڭ ءبارى بىركەلكى، الدى جيىرمانىڭ ىشىندە. ارتى ون سەگىز، ون توعىز جاستاردا. ءبارىنىن جاراۋلى اتتارى تويدى كورگەن سوڭ ەلىرىپ ءام شىبىننان قاعىنىپ تەرلەپ، ۇرىنىپ، لەپىرىپ جەلدەي ەسىپ كەلەدى. ولاردىڭ ۇستىندە سامبىرلاي سويلەسىپ قارشىعاداي ىڭعايلى سالكەڭ اۋىلدارىنىڭ جىگىتتەرى كەلەدى. بۇلاردىڭ سانى ون ەكى. قاستارىندا قۇيرىقتارى ءسۇزىپ ۇكىلەگەن ەكى قۇنانداعى بالامەن ون ءتورت. ءىستىقتاپ تەرشىپ، كۇلىسىپ، سويلەسىپ جىگىتتەر كەلەدى.
ورتاداعى اساۋتايدىڭ بالاسى قۇرمان، قيىلعان قارا مۇرتتى، قىر مۇرىندى، شۇڭىرەكتەۋ قارا كوزدى، قارا تورى جىگىت، سالكەننىڭ وزگە بالالارىنان كەدەي بولسا دا، اكەسى دە، قۇرمان دا باي تۋىسقاندارىنان وزدەرىن وزدەرى كەم ۇستامايدى. قۇرمان سالكەن بالالارىنىڭ كەيىنگى جاستارىنىڭ باستىعى، جاسى كىشى نەمەرە- شوبەرە ىنىلەرىنە اعا: نەمەرە-شوبەرەلەر قۇرماندى اعا دەپ قادىرلەپ، قۇرماننىڭ ايتقانىمەن جۇرەدى. قۇرمان ءبىلىمدى. نە ىستەسە دە اقىلمەن ىستەيدى، ىستەيمىن دەگەن نارسەسىن الدىندا تاۋداي بوگەت تۇرسا دا ەلەمەي ىستەيدى. ءوزى ءبىر ءسوزدى، ۋاعداشىل. قىردىڭ بايلارىنا، بولىس، ءبيدىڭ تاكاپپارلىعىنا قاس. ولاردىڭ الدىندا ءوزىن ءبىر ءتۇرلى جوعارى ىزبارمەن ۇستاپ، ناشارلارعا كەلگەندە ءبىر ءتۇرلى جايدارى. قۇرمان گازەت الىپ وقيدى. ايەلدى سۇيگەنىنە بەرۋ كەرەك دەگەن ءسوزدى جايىپ، اكە-شەشە، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ بەرەتىن جەرلەرىنە نارازى بولعان قىزدارعا تالاي قورعان بولىپ، حالىق كوزىنە ىلىنگەن. قۇرماننىڭ اتى قىز- كەلىنشەك اراسىندا كوبىرەك ايتىلادى. سوندىقتان قۇرمانعا ىنتىق قىردىڭ سۇلۋلارى كوپ. اسىرەسە جاپسار ەلدىڭ، بوتەن ەلدىڭ سۇلۋلارى ىنتىق. قۇرمان — قۇربى-جاستاردىڭ تۋى. دومبىراشى، ءانشى، مەرگەن ءام ونىڭ شىعارعان ولەڭدەرىن جاستار جاتتاپ الىسىپ، انگە سالىپ ايتىپ جۇرەدى. ءقازىر تويعا كەلە جاتقان قۇرماننىڭ قاسىنداعى جىگىتتەردىڭ كوبى قۇرمانعا شوبەرە ءام ودان گورى قاشىعىراق اعايىن. قۇرماننىڭ وڭ جاعىنداعى بارىنەن جاسى ۇلكەن، كۇرماننان ايىرىلماي جۇرەتىن جولداسى ايتجان دەگەن اعايىنى. ەر، قاجىرلى جىگىت. ونىڭ ءار جاعىنداعى قۇرمانمەن نەمەرە جانتاي بولىستىڭ بالاسى مۇسا، جەردە - بالۋان، ات ۇستىندە، كوكپاردا تاقىمكەش جىگىت. قۇرماننىڭ بەرگى جاعىنداعى مۇزدىبەك پىسىق، ويىنشىل، ايتقان جەردەن شىعاتىن جىگىت. ونىڭ بەرگى جاعىنداعى قۇرمانمەن شوبەرە بەكتىڭ بالاسى ءالدى، بۇل دا بالۋان، تاقىمكەش، قىسقاسى سالكەڭنىڭ شوبەرەلەرىنىڭ ءبارى بالۋان، تاقىمكەش، ەر، وتكىر. كۇرەستە، كوكپاردا سول ايماقتا بۇلارعا پارا-پار كەلەتىن جىگىت از. سالكەننىڭ نەمەرە- شوبەرەلەرىنىڭ باقىتىنا اتتاردا جۇيرىك كەلەدى، ءقازىر تويعا كەلە جاتىپ بۇلار كوكپاردى ءام كۇرەس بايگەسىن المايمىز دەگەن ويلارى جوق. ءبارى ىڭعايلى، بىرىنەن-بىرى وتەدى. قۇنان بايگەسىن دە الامىز دەر ەدى، ءبىراق اكەلە جاتقان قۇناندارى باپسىز بولدى دەسىپ كەلە جاتىر. قايسىلارىنىڭ كوكپار تارتىساتىنى، قايسىلارىنىڭ كوكپار الىپ قاشاتىنى وزدەرىنە بەلگىلى. ءبىراق سالكەننىڭ جاستارىنا ۇلكەندەرى بايگە تىككەن كۇرەسكە ءتۇسۋدى تىيىڭقىراپ ءجۇر. سوندىقتان ءبىر اسا قىزعان جەردە بولماسا، كۇرەسكە قاستارىندا بىرگە جۇرەتىن ءام ءقازىر دە بىرگە كەلە جاتقان ايدار دەگەن جىگىتتى كۇرەستىرەتىن بولىپ ءجۇر. جىگىتتەر لەپىرە، اڭگىمەلەسىپ، استارىنداعى اتتارى تىپىرشىسا دا ۇلكەندەردىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ وتىرىپ جۇگەرباي اۋىلىنا تاياندى.
جۇگەرباي اۋىلى - باي اۋىل. قاسىندا تورت-بەس اۋىل جاقىن اعايىندارى وتىرعان. مىنە، اناۋ ورتاداعى اق ۇيلەر، كوك ءتۇتىن جەر وشاعىنان شىعىپ، اتتى-جاياۋ قىبىرلاسىپ جۇرگەن جۇگەرباي اۋىلى. مىناۋ اۋىلدىڭ جەلى باسىنداعى توپ جىلقىسى. انە، جان-جاقتان توپ-توپ اعىتىلىپ، كەلىپ جاتقان تويشىلار.
سالكەڭنىڭ اۋىلىنىڭ كىسىلەرى جۇگەرباي اۋىلىنا تايانعاندا الدارىنان داياشىلار شىعىپ امانداسىپ، قاتىنداردى جۇگەربايدىڭ ءوز ۇيىنە اپارىپ ءتۇسىرىپ، قىزداردى كۇيەۋ-قىزدار وتىرعان ۇيگە اپارىپ ءتۇسىرىپ، ۇلكەندەردى جۇگەربايدىڭ، اعاسىنىكىنە ءتۇسىردى. ءبىر قىرقىلجىڭ مەن ءبىر جاس جىگىت قۇرمانداردىڭ الدىنان شىعىپ كولدەنەڭدەپ-كەسكەستەپ كەلىپ: "اسسالاۋماعالەيكۋم!" دەدى.
قۇرماندار:
— ۋاعالەيكۋماسسالام، امانسىزدار ما، قۇدالار! تويلارىڭ تويعا ۇلاسسىن! — دەستى.
— ايتقاندارىڭىز كەلسىن، مال-جان امان با؟ مال-جان امان با؟ — دەپ اتتارىن اۋىلعا قاراي بۇرىپ الىپ، قاتارلاسىپ توقتاماي ءجۇرىپ كەلە جاتقان قۇرماندارعا قىرقىلجىڭ دايارشى: — كانە، بولەك ۇيگە تۇسەسىڭدەر عوي، قۇرمان؟ — دەدى.
— ارينە، بولەك ۇيگە تۇسەمىز.
دايارشى قاسىنداعىسىنا:
بار... باكەڭنىڭ ءۇيىن دايارلاتا بەر، — دەپ قۇرمانعا قاراپ، قالجىڭداپ، — سابالارىڭ جوق قوي؟ — دەدى.
قۇرمان:
— سابا جوق، — دەگەندە ايتجان كۇلىپ:
— سابا نەگە كەرەك، قىمىزعا ءارقايسىمىزدىڭ سابامىز تولىق! — دەدى. دايارشى كۇلىپ: — ولاي بولسا جارايدى، ءبىراق انا بولىستاردىڭ قىمىزىنان ىشەرسىڭدەر، — دەپ، قۇرمانداردىڭ اتتارىنا، قۇناندارىنا قاراپ، — ياپىرىم-اي، كوكپارى مەن قۇنان بايگەسى تاعى سەندەردىكى ەكەن، — دەدى.
قۇرماندار كۇلىسىپ:
— كىم بىلەدى؟ كورەمىز، — دەسىپ دايارلاعان باكەن ءۇيىنىڭ سىرتىنا كەلگەن سوڭ دايارشى: — كانى، اتتان ءتۇسىپ، قونا قالىڭىزدار وسى جەرگە! — دەپ ۇيدەن شىققان اۋىل جىگىتىنە:
— ءاي، تازا ما ءۇي ءىشى؟.. مىنا كىسىلەردى ەسىك اشىپ ەنگىزىپ، قىزمەت قىلىڭدار، — دەپ اتتارىن بايلاستىرىپ جاتقان قۇرماندارعا:
— مەن ەندى اس جابدىقتارىن دايارلايتىن جەرگە بارايىن، وزدەرىڭىز كىرىپ وتىرا بەرەسىزدەر قۇرمان، ايتەۋىر سىن تاعاتىن كىسى ەمەس، ءوز تويلارىڭ عوي؟ — دەدى.
قۇرمان، ايتجان، مۇسا ءام وزگەلەر دە كۇلىسىپ: — ارينە، باسقالاردى كۇتە بەرىڭدەر. ءبىزدى نەعىلاسىڭ، — دەدى.
تازالاپ كيىز، سىرماق، ءتوردىڭ الدىنا كىلەم توسەپ، كورپەلەر سالىنعان. باكەڭنىڭ وتاۋىنا قۇرماندار كىرىپ، جەلپىنىپ، بورىكتەرىن، جاز كيەتىن جەڭىل تىماقتارىن الىپ، تەرلەرىن ءسۇرتىپ وتىردى. كەشىكپەي ەكى جىگىت، ءبىر كەلىنشەك، ءبىر بالا وتاۋعا ساماۋىر مەن شاي جابدىعىن الىپ كىردى. شاي اكەلگەن جىگىتتەر قۇرماندارمەن امانداسىپ، جىلدام شايدى جاساپ، كەلىنشەك قولىنداعى باۋىرساقتى، ورىك-مەيىزدى داستارحاننىڭ ۇستىنە توگىپ، قىزىل شىنى اياقتارمەن شايدى قۇيىپ بەرە باستادى...
كۇن ىستىق. جۇگەربايدىڭ اعايىندارى، بەس اۋىلدىڭ بار ەركەگى ات ۇستىندە. جاراتىپ بار جاقسى اتتارىن مىنگەن. بارىن كيگەن. ادامدارىنىڭ كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى. اۋىلدارى ابىگەر، ايقاي-ۇيقاي. شاڭ-شۇڭ. ءدۇسىر-شابىس. كەلگەن كىسىلەردىڭ الدارىنان شىعۋ، كۇتىپ الۋ، جابدىقتارىن دايارلاۋ.
قۇرماندار شايدى ءىشىپ وتىرعان كەزدە ۇيگە جۇگەربايدىڭ كىشى شەشەسىنەن تۋعان باكەڭنىڭ كەلىنشەگى، جۇگەربايدىڭ قىزى جانە ءبىر قىز، ءبىر كەلىنشەك كىرىپ كەلدى. ۇيدەگىلەر كۇلىمدەپ:
— ءا، مال-جاندارىڭىز امان با، قۇداشا، قۇداعيلار. تويلارىڭىز تويعا ۇلاسسىن. تويلارىڭىز قۇتتى بولسىن، — دەسەدى.
وزگەلەرى: — شۇكىر... شۇكىر... ايتسىن... — باكەڭنىڭ كەلىنشەگى: — ايتسىن، وزدەرىڭىز دە امان-ەسەنسىزدەر مە؟ — دەدى.
قۇرمان: "جوعارى شىعىڭىزدار" دەدى. باكەڭنىڭ كەلىنشەگى: "جوق، اللا ريزا بولسىن، اشەيىن امانداسىپ شىعايىق دەپ كەلىپ ەدىك" دەگەندە، ايتجان، مۇسا، مۇزدىبەك ءبارى: "جوعارى شىعىڭىزدار، مىنا شايعا كەلىڭىزدەر" دەپ قوزعالىپ ارالارىن اشقان سوڭ ايەلدەر جوعارى شىعىپ، جىگىتتەردىڭ اراسىنا كىرىپ وتىردى. ايەلدەرگە شاي قۇيدى. قوس ەتەكتى جىبەك كويلەگى سۋدىرلاپ، شولپىسى سىلدىرلاپ، شايى كامزولىنىڭ سىرتىنا بارقىت بەشپەنتىن جەلبەگەي كيگەن جۇگەربايدىڭ قىزى ىپ-ىستىق بولىپ قۇرماننىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى.
قۇرمان كۇلىمدەپ:
— قۇداشا، كۇيەۋلەر انا جەكە تۇرعان ۇيدە مە؟ — دەدى.
جۇگەرباي قىزى كۇلىمسىرەپ:
— يە، سول ۇيدە، كۇيەۋ... ءسىزدىڭ اعاڭىز بولۋشى ما ەدى؟
— ءبىر جاسى ۇلكەن... ونى نەگە سۇرادىڭىز؟ — دەدى.
— جايشا.
قۇرمان كۇلىمدەپ:
— وسى تويعا كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەر سوندا بارىپ جاتىر ما؟
— ءيا، سىزدەر دە باراتىن شىعارسىز؟
— بارامىز... ابدەن بارامىز... ارينە بارامىز... — دەپ قۇرمان، ايتجان، مۇزدىبەك ءام مۇسا جاۋاپ قايىردى. ايەلدەر ءبىر-بىر اياقتان شايدى ءىشىپ بولىپ، قۇرمانداردان رۇقسات سۇراپ، سىزىلا تۇرىپ، شولپىلارى شىلدىرلاي شىعىپ، كۇيەۋ، قىزدار وتىرعان ۇيگە كەتتى.
قۇرماندار شايدى ءىشىپ بولعاندا اۋىل جىگىتتەرى جابدىقتارىن جيناپ الىپ كەتكەن سوڭ جۇگەرباي، عالىم-اقماد دەگەن پىسىق اعايىنمەن سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدى.
قۇرماندار سالەم الىپ، عالىم سالەم بەرىپ تويعا قۇتتى بولسىن ايتتى.
جۇگەرباي دا جىگىتتەردىڭ باس-باسىمەن امانداسىپ، ويناپ: "قىمىزدارىڭ جوق ەكەن، ءبىز ەندى قىمىزى بار ۇيگە بارىپ وتىرايىق" — دەپ، تىزەلەرىن بۇگە سالىپ شىقتى.
كەشىكپەي تاباقشىلار ەت الىپ كىردى دە داستارقان جايدى. ەتتى اپىل-عۇپىل جەپ تە بولدى.
كۇن ءالى ىستىق، جەل جوق. جۇگەربايدىڭ ءۇيىنىڭ سول جاعىندا جەروشاق قاسىنداعى ەتكە تىككەن ءۇي مەن تاباق تارتقان ۇيلەردىڭ اراسىندا كۇنگە كۇيىپ، تەرشىپ، ىستىقتاپ، تۇتىگىپ، اسىعىپ، دابىرلاسا سويلەپ، اياعى اياعىنا جۇقپاي جۇرگەن تاباقشىلار. تايعا، قۇنانعا ءام ارىقتاعان توعىرلارعا دا ءمىنىپ، توپتانىسا شۋىلداپ، ويناپ جۇرگەن بالالار. شىنى اياقتاردى، شاي جەمدەرىن داستارقانعا ءتۇيىپ، ءبىر قولدارىمەن تاس شاينەكتەردى ۇستاپ، ەكەۋ-ەكەۋدەن قولداسىپ ساماۋىرلاردى كوتەرىپ جۇگىرىسىپ جۇرگەن جاياۋ قىزمەتكەرلەر.
ۇشتەن-تورتتەن بىرىگىپ قاتار تۇزەپ، بارىن كيىپ، بارىن ءمىنىپ اۋىلداردى ارالاپ، ءۇي-ۇيدىڭ ارالارىندا جۇرگەن بوزبالا سىماقتار. جۇگەرباي ءۇيى مەن ەتكە تىككەن ءۇيدىڭ اراسىنداعى جەروشاقتىڭ باسىندا كۇنگە شاعىلىسقان ساماۋىر جانىندا شۇپىرلەسكەن قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، مالايلار. كوكالا ءتۇتىنى اسپانعا بۋداقتاعان ون شاقتى جەروشاق. ونىڭ قاسىندا ون شاقتى ساماۋىر. ۇيمەلەگەن، ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن ادام. جۇگەربايدىڭ ۇيىنەن كيمەشەكتەرى كولەڭدەپ تىسقا كىرىپ، شىعىپ جۇرگەن تويشى قاتىندار، بالا-شاعالار. تويشىلار تۇسكەن ۇيلەردىڭ قاسىندا شىبىنداپ تۇرعان توپ-توپ اتتار. ءبىر ۇيدەن ءبىر ۇيگە اتپەن كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان كىسىلەر.
ءار ءۇيدىڭ جانىندا قىبىرلاسىپ. كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن جاياۋ كىسىلەر. سامبىرلاي، اسىعا سويلەگەن سوزدەر. بىرەۋدى-بىرەۋ شاقىرعان داۋىس، ويناعان، كۇلگەن كۇلكى، ەرسىلى- قارسىلى ءجۇرىس، شابىس، ىن-جىڭ داۋىس.
قۇرماندار اتتارىنا ءمىنىپ كۇيەۋ، قىزدار وتىرعان ۇيگە كەلدى.
قۇرماندارعا ەكىدەن، ۇشتەن كەلىپ امانداسقان جىگىتتەر دە قۇرماندارمەن كۇيەۋ ۇيىنە بىرگە كەلدى.
اتتاردى ءۇيدىڭ الدىنا بايلاستىرىپ تاستاپ، كۇيەۋ-قىزدار وتىرعان ۇيگە ايتجاندار الدىنا قۇرماندى سالىپ، ونىڭ سوڭىنان جىگىتتەر سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدى.
ەسىكتەن تورگە شەيىن كيىز، كىلەم توسەگەن التى قانات اق ۇيدە جاعالاي وتىرعان قىزدار، ونىڭ ارالارىندا بىرەن-ساران جاس كەلىنشەكتەر ءام كۇيەۋ مەن تورت-بەس جىگىت. ءبارى قۇرمانداردىڭ سالەمىن الىپ، قيمىلداسىپ، سالمەن كۇيەۋ مەن ۇلكەن جولداسى اقمەديا قۋانىسىپ، كۇلىسىپ:
— ا، جوعارى شىعىڭدار، جوعارى شىعىڭدار، جىگىتتەر!.. — دەدى.
قۇرماندار ارالارىن اشىپ، ورىن بەرگەن قىزداردىڭ ارا- اراسىنا كىرىپ وتىردى. اركىم وتىرعاندا بەت الدىنا وتىرماي، لايىقتى ورىندارىنا وتىردى.
امانداسىپ بولعان سوڭ كۇيەۋدىڭ باس جولداسى اقمەدياعا قاراپ ايتجان:
— قانە، اقمەديا، ۇندەمەس ويناپ وتىر ما ەدىڭدەر، جوق، ويناپ وتىرعان ويىندارىڭ بار ما ەدى؟ - دەدى. اقمەديا كۇلىمسىرەپ، جالتاقتاپ: — "جالعىز جان" ويناپ وتىر ەدىك، — دەدى.
مۇزدىبەك: "جالعىز جان"... — قوي "جالعىز جاندى": "تۇتپاي" وينايىق، سولاي ما، بالالار؟ — دەپ وڭ جاعىنداعى توردە قۇرمان مەن ايتجاننىڭ قاسىندا وتىرعان ساۋلىمدەرگە قارادى. ساۋلىمدەر: — دۇرىس، "تۇتپاي" بولسا، بولسىن، — دەدى.
مۇزدىبەك قۇرمانعا ءام ايتجانعا: — كىم باستايدى؟ — دەگەن سوڭ، قۇرمان: — ايتجان ەكەۋىڭ باستاڭدار، — دەدى.
"تۇتپايدى" مۇزدىبەك پەن ايتجان باستادى.
ويىننىڭ باسىندا ساۋلىمدەردىڭ ءام جىگىتتەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ۇيلىڭقىراپ، قورعانشاقتاڭقىراسا دا، ارتىنان ءبارى توسەلىپ ويىن قىزا باستادى.
ويىن قىزعان كەزدە جۇمان اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى دۇسىرلەپ، سامبىرلاپ كەلىپ ات ۇستىندە ءۇيدى اينالا تۇرا قالىپ، ءۇيدىڭ جابدىعىن جان-جاعىنان ءتۇرىپ جىبەرىپ "اۋجار" ايتقان بولدى. قۇرماندار شاقىرعان سوڭ ۇيگە كىرىپ، ونسىز دا ىستىقتاپ وتىرعان ۇيدەگىلەردى قاپالاتىپ، سىعىلىسىپ كەلىپ وتىردى. قۇرمان — توردە، سەيىتتىڭ قىزى گۇلجاننىڭ قاسىندا. قۇرمانعا تاياۋ ايتجان وتىر دومبىرا تارتىپ. گۇلجان كوپ ءساۋلىمنىڭ سۇلۋى. اقىلدى. اشىق مىنەزدى. قۇرمانعا كوپتەن قۇمار. ءبىراق بۇرىن اۋىلدارىنىڭ قونىستارى شالعاي بولعان سوڭ، ايىندا، جىلىندا ءبىر كورىسسە دە، سويلەسە الماي جۇرەتىن.
ءقازىر گۇلجان مولدىرەگەن كوزدەرىمەن قاراپ، قۇرمانمەن سويلەسىپ وتىر.
كەيبىر ساۋلىمدەر كوزدەرىنىڭ استىمەن قاراسىپ، قۇرماننىڭ ءسوز اراسىندا گۇلجانعا جىميىپ كۇلگەندەرىن كورىپ، ازىراق. ىشتەرىنەن كۇندەپ تە وتىر. ءسويتىپ وتىرعاندا تۇسىرلەگەن، سامبىرلاعان دىبىستار كوبىرەك ەستىلىپ "ات شابار! ات شابار! ات شابار! ات شابار!!!" دەگەن ايقاي شىعىپ قالدى. جىگىتتەر ويىندى قويا سالىپ، دۇركىرەپ، اسىعىپ تىسقا شىعىپ، اتتارىنا ءمىنىپ، قولعا قاراقشى الىپ "ات شابارلاپ؛ جۇرگەن اۋىل كىسىسىنىڭ سوڭىنان جونەلدى.
* * * * *
سونىمەن توي ءبىتتى... جۇرت اۋىلدارىنا قايتتى. جالعىز-اق قۇرماندار سەگىز جىگىت جۇگەرباي اۋىلىنا قوندى. جانە ۇزاتاتىن قىزدىڭ قاسىندا جاقىن وتىرعان اۋىلدارىنىڭ قىزدارى قالدى. كەشكە كۇيەۋ، قىزدار وتىرعان بولەك تىگىلگەن اشەكەيلەگەن ۇيگە قۇرماندار كەلدى... جىگىتتەر مەن ساۋلىمدەر ارالاسا وتىردى.
"قانە، ەندى ويىن باستاڭىزدار... سىزدەر باستاڭىزدار، جوق، سىزدەر باستاڭىزدار، قانە، قانە..." دەپ ءبىراز ءازىلدى سوزدەردەن سوڭ "حان جاقسى ما؟" دەگەن ويىن باستالدى.
قۇرمان تور الدىندا سەيىتتىڭ قىزىنىڭ قاسىندا. ەكى-ەكىدەن وتىرعان جىگىتتەر، ساۋلىمدەر "حان جاقسى ما؟"، "حان جاقسى ما؟" دەپ كەلىپ "جاساۋىل" سۇراعانشا كوكىرەكتە ساقتاۋلى ايتىلماي جۇرگەن سوزدەرى بولسا نۇسقالاسىپ ايتىسىپ، سىپايى ازىلدەسىپ وتىردى، اقىرىن دومبىرانى شەرتىپ گۇلجانمەن سويلەسىپ قۇرمان وتىر، سىبىرلاپ، كۇڭكىلدەپ كۇلىپ، سويلەسىپ ءبارى وتىر، سىرتتان بايقاعان كىسى كورەر ەدى كوپ ساۋلىمدەردىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ، قارا كوزدەرىمەن، اندا-ساندا قۇرمانعا قاراپ قويىپ وتىرعاندارىن.
"حان جاقسى ما؟" ءبىتتى. جۇرت حان مەن جاساۋىلعا قاراي قالدى. قۇرماننىڭ سول جاعىندا وتىرعان مۇزدىبەك "حاننان" بۇرىلىپ كەلىپ ءجاميلا "جاساۋىل"، "كىمنەن زورلىق، كىمنەن زومبىلىق كوردىڭىز" دەگەندە مۇزدىبەك قۋلانىپ كارى كىسىشە: - وي-بوي- اۋ! وي-بوي-اۋ كارىلىگى قۇرعىر-اۋ، — دەگەندە وتىرعان جاستار ءبارى تەگىس دۋ كۇلدى. ەگەردە سول ۋاقىتتا قىردىڭ ساۋلىمدەرى، جىگىتتەرى كىرشىكسىز تىستەرىن جارقىراتىپ، جازعى تاڭداي جايناسىپ كۇلگەن كەزدە، كوتەرگەن ءتىستى، بەتتەرىنە بوياۋلار جاققان قالانىڭ قىزدارى تۇرسا، "اھ!" دەپ تاڭ قالار ەدى: - "تاماشا، قىردىڭ ساۋلىمدەرى مەن جىگىتتەرىنىڭ تىستەرى تىزگەن مەرۋەرتتەي بولادى ەكەن. ەرىندەرى قابىسقان، البىراعان قىزىل گۇلدەي بولادى ەكەن، قاستارى قارا بارقىتتاي، شىركىن-اي" دەر ەدى: "حان جاقسى ما؟"دان كەيىن "ورامال تاستاماق" ويناپ، ساۋلىمدەر، جىگىتتەر ورامال تاستاسىپ اۋىزدارىنىڭ ءدامىن الىستى! بۇل سۇيىسكەندەردىڭ ىشىندە كوكىرەكتەرى كەرنەگەن، ماحابباتپەن، بىر-بىرىنە جاندارىن قيارلىق ىنتىقتاردىڭ لەپتەرى قوسىلدى. ناعىز بۇل قىردىڭ ساۋلىمدەرىنىن، جىگىتتەرىنىڭ بۇرالىپ تۇرا كەلىپ ءسۇيىسىپ تۇرعاندارىن كورسە قىزدارىن ساتپاي، سۇيگەندەرىنە قوساتىن ونەرلى جۇرتتىڭ ادامى: "قازاق قىزىن قالىڭ مال دەپ مالعا ساتادى، شالعا ساتادى" دەسە نانباس ەدى.
"ورامال تاستاماقتان" كەيىن "جالعىز حان" ويناپ "ۇرى" تۇسكەندەرى ولەڭ ايتپاق بولدى. ورتەندى كەڭ دالادا، قۇستارى مەن قۇبىلىپ ءتۇرلى انگە سالاتىن كولدەردە، كۇمىستەي سۋلارى سىلدىرلاپ اققان كەڭ ولكەلى وزەندەردە، ورماندى تاس بۇلاقتى، شىڭدى تاۋلاردا ەركىن بۇلا وسكەن كەڭ كوكىرەكتى قىردىڭ جاستارى شىرقاسىپ قۇبىلتىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ ءان سالىستى. اندەرىنە، ولەڭدەرىنەن ەستىلدى قازاق حالقىنىڭ كەڭشىلىك تۇرمىسىنىڭ قىزىقتى كۇيلەرى. قازاقتىڭ قورلىق كورگەندەرىنىڭ قاسىرەتى، ءھام كەڭشىلىكتە ءجۇرىپ كورگەن تارشىلىق كۇيلەرى. گۇلجان "ۇرى" ءتۇسىپ، قولىن ۇستاعان جاساۋىلعا قاراماي قۇرمانعا بالاشا جىميىپ كۇلىپ قاراپ:
"مەن ءۇشىن ولەڭدى ءسىز ايتساڭىز قايتەدى؟" دەدى، قۇرمان كۇلىمسىرەپ:
— مەن ايتايىن ءسىز ءۇشىن، ءبىراق "حان" نە دەيدى ەكەن، — دەدى.
"حاننان" بۇرىن ايتجان كۇلىپ: "نەسى بار ونىڭ؟.. گۇلجان قۇرماننىڭ بەتىنەن تۇرەگەلىپ ءبىر ءسۇيسىن، قۇرمان ءۇش اۋىز ءان سالسىن دەيدى. حان بۇل ءسوزدى ۇناتتى.
جۇرت گۇلجانعا، قۇرمانعا قاراي قالدى... گۇلجان بۇرالىپ تۇرىپ، سىمباتتى كوك ورىمدەي كوركەم بويىن، ەكى قاتار ورگەن ارتىندا سالبىراعان قوپ-قويۋ ۇزىن قارا جىبەكتەي شاشىن كورسەتىپ، قابىسقان قىزىل گۇلدەي ەرىندەرىمەن ماناپتاي بولىپ تۇرەگەلىپ تۇرعان قۇرماندى ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى... قۇرمان وتىرىپ، گۇلجان ءۇشىن دومبىرانى كۇيلەندىرىپ، تولعان اشىق داۋىسپەن ىرعالتىپ ءاندى سىزىلتىپ قويا بەردى:
ءاندى مەندەي كىم سالار باياۋلاتىپ،
جىلى ەسكەن جەلدەي جاياۋلاتىپ،
قىرعا شىعىپ ءان سالسام شىرقاپ، تولعاپ،
ءداتىڭ قايتىپ شىدايدى، شىركىن، وياۋ جاتىپ؟
ساعىندىم، ساۋلەم، بەرمەن كەل،
كەلمەسەڭ ەگەر قاسىما.
مەيلىڭ، شىركىن ءوزىڭ ءبىل!..
جاستار قۇرماننىڭ انىنە ءبىر ءتۇرلى ءسۇيىنىپ، ساۋلىمدەر كوزدەرىنىڭ استىمەن ءتۇپسىز تەرەڭنەن قاراي جۇرەكتەرىنىڭ تامىرلارى ءىسىنىپ، اقىرىن-اقىرىن سىزىلىپ ونىڭ كۇشى بارلىق دەنەلەرىنە جايىلىپ وتىردى. ءان سالىپ بولعان سوڭ گۇلجان اقىرىن قۇرماننىڭ قولىن قىسىپ: "بۇل ءان ءوز ءانىڭىز، ءوز ولەڭدەرىڭىز عوي!.. كىمگە ايتقان ولەڭدەرىڭىز؟" — دەدى. قۇرمان اقىرىن كوزى، ەرىندەرى كۇلىمدەپ: — "ءالى ايتارمىن وزىڭىزگە!" دەدى. ويىن تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا قويىلدى. كۇندەر ءوتتى. ايلار ءوتتى. جىلدار ءوتتى، پاتشا ءتۇسىپ، سوۆەت ءبىراز تۇرىپ ودان كولچاك شىققان كەزدە سالكەڭ اۋىلدارى ەسەن دەگەن وزەننەن كوشىپ، قىستاۋىنا قايتا بەت الىپ قاراوزەككە جاڭا قونعان. ەرتەڭ قاسقىردىڭ بولتىرىگىن قۋماققا قۇرمان، ايتجان، مۇزدىبەك، مۇسا، ايدار، ءىىىاعىر التاۋى اتتارىن كۇتىپ، باپتاپ كورمەگە بايلاپ، وزدەرى كۇن ەڭكەيىپ تاۋدان اسۋعا سالبىراعان مەزگىلدە اۋىلدىڭ سىرتىنداعى توبەنىڭ ۇستىندە وتىردى. اۋىل قالادان وتە الىس. قالامەن قاتىناس ۇزىلگەن. ۋاقىت، جەر سونى. قاراوزەكتىڭ ماڭايى — اينالاسى ادىر، تاۋ، مال بۇرىنعىدان از. جىلقىلار، قويلار، سيىرلار، تۇيەلەر اۋىلداردىڭ اينالاسىندا ءھام ارا اراسىندا جاتىر. جۇرت كوشىپ قونعان سوڭ جاڭا عانا شارۋالارىن جايلاپ بولسا دا، تىستا قىبىرلاپ جۇرگەن ادام كوپ. ءھام مالداردىڭ، ادامداردىڭ ءار ءتۇرلى داۋىستارى بەت-بەتىمەن شىعىپ قوسىلىسىپ ەستىلەدى. اساۋ تايدىكىنە ءبىر كىسى كەلىپ ءتۇسىپ، قايتا اتىنا ءمىنىپ قىردا وتىرعان قۇرماندارعا كەلدى. بۇل كەلگەن حاميت دەگەن جاس جىگىت. ساعيتتىڭ اعاسىنىڭ اۋىلىنداعى ءمۇعالىم. ءوزى قۇرمانداردىڭ ەلىنىڭ جىگىتى ەمەس، باسقا كەرەكۋ دەگەن قالاعا قارايتىن ەلدىكى. "اسسالاۋماعالەيكۋم!" دەپ اتتان ءتۇسىپ قۇرمانمەن قول ۇستاسىپ امانداستى. اۋىل جىگىتتەرى دە امانداستى. قۇرمان: "امان-ەسەن عوي. جولىڭىز بولسىن ەندى؟" حاميت: "الەي بولسىن. جاي، انشەيىن، اۋىلشىلاپ ءجۇر ەدىم، جانە سىزدە ءبىر شارۋا بار ەدى"... دەدى.
قۇرمان: "نە شارۋا؟ ايتىڭىز؟.."
حاميت: "وڭاشا شىعىپ كەتسەڭىز؟.." — دەپ ورنىنان قوزعالدى.
قۇرمان: "جارايدى..." — دەپ مۇعالىممەن وڭاشا شىعىپ ءبىراز سويلەسىپ، قولىنا ءبىر حاتتى ۇستاپ جولداستارىنا كەلىپ سەندەرگە ءبىر تاماشا حات وقيىن، دەپ وقىدى.
حات
"باۋىرىم قۇرمان! ءۇشبۋ حاتتى سۋ تۇبىنە كەتىپ بارا جاتقان سوڭ جازىپ وتىرمىن ساعان. ەشكىمنەن جاردەم جوق، سەنەن بولماسا. كوڭىلىم كولدەي بولىپ جۇرگەندە، مۇرشامدى تولعانۋعا كەلتىرمەي بايلاعانداي قىلىپ، كەشە كەلگەن التاي سابالاقتىڭ قاتىنى ءولىپ، قىز ىزدەپ كەلگەن بالاسىنا مەنى بەرمەك بولىپ جاتىر. الدى-ارتقا قاراتپاي ەرتەڭ جونەلتپەك. تۇندە قاشىپ كەتتى قىلىپ. دۇنيەدە ادام بالاسىنا قيىندىق كەلەتىن بولسا، سول ءقازىر ماعان كەلىپ وتىر. باسىما تاۋداي پالە ورنادى، باۋىرىم. ءبىر لاجىن تاپ، قول ۇستاسىپ بىرەۋمەن كەتۋگە بارمىن. سابالاق بالاسىنا كەتكەنشە، ەندىگى ءسوزدى مىنا ءمۇعالىم اۋىزشا ايتار. سەنەن نەسىن جاسىرايىن، جاردەم قىلساڭ وسى حاميتپەن كەتەمىن، قايدا الىپ كەتسە دە، انىقتاپ جاۋابىن قايىر، باۋىرىم.
1919 جىل، 20 اۆگۋست گۇلجان "
حاتتى وقىپ بولىپ قۇرمان: "مۇنى قالاي قىلدىق ەندى، جىگىتتەر؟.."
ايتجان: "قايدان بىلەيىن؟.." — دەگەندە، مۇسا: "قايدام؟ ءوزىڭ ءبىل..." — دەدى قۇرمانعا.
قۇرمان مۇعالىمگە قاراپ ءھام جىگىتتەردىڭ بارىنە قاراپ: "قوي! بىزگە ادام دەپ، جىگىت دەپ، بۇل بيشارا حات جازىپ ولەردەگى ءسوزىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ ەش نارسە ىستەمەي قالۋىمىز ۇيات. ءمۇعالىم، سەن ەلىڭ سالىپ كەتە الامىسىڭ بۇل گۇلجاندى؟.." دەدى. حاميت: "سىزدەر جاردەم قىلساڭىز تاۋەكەل قىلايىن".
قۇرمان: "جارايدى ەندەشە!.. مىناۋ ەندى جىگىتتەر: نە ىسپەن بولسا دا تاۋەكەل دەپ بۇعان كىرىسەيىك!
گۇلجانداي قىزدى سابالاقتىڭ مالىنا ساتقىزبايىق. جالعىز بۇل ەمەس، ءبىزدىڭ تالاي ءىسىمىزدى ۇلكەندەردىڭ كوبى تەرىس كورىپ ەدى عوي، بۇل دا سولاردىڭ بىرىندەي-اق بولار. بۇعان ازاماتتىق قىلايىق! ءسوز ءبىر عوي!؟.." ايتجان، مۇسا، ايدار، مۇزدىبەك، شاعىر ءبارى ءبىر اۋىزدان: — "دۇرىس" — دەدى. "قولدان كەلگەندى ايامايىق. ءبىراق قالاي قىلماقشىمىز؟ قۇرمان ويلاپ تۇردى دا: "قالاي قىلۋدى مەن تاپتىم! الىپ جۇرگەندە وسى ءبىزدىڭ ماڭايدى باسىپ جۇرەدى عوي، ول قىز الۋشىلار وزدەرى قانشا كىسى؟"
ءمۇعالىم: سەگىز كىسى.
قۇرمان: گۇلجاندى قاشىپ كەتتى قىلىپ، ساعيت اۋىلدارىنىڭ ەشقايسىسى بىلمەي قالعان بولماق پا؟.. جوق. "ءتۇنسات" قىلىپ ۇزاتىپ شىعارىپ سالاتىن كىسىلەر بولا ما؟..
ءمۇعالىم: "ءتۇنسات" قىلماق. ساعيتتىڭ. كىشى شەشەسىنەن تۋعان كەنجەبەك دەگەن بالا ءھام قىستاۋباي دەگەن جىگىت، — دەدى. ءسىزدىڭ قىستاۋباي گۇلجاننىڭ ءتىلىن الا ما؟
ءمۇعالىم: — الار... الادى.
قۇرمان قۋانىپ: — ايتجان، جىگىتتەر! تاماشا تابىلدى رەتى! مىنە ءمۇعالىم، ءسىز ەرتەڭ مىناۋ تۇرعان شوقپار تاستىڭ تۇبىندە اقشام ۋاقىتىندا بولىڭىز، ابدەن جۇرۋگە دايار بولىپ ونان سوڭ ءسىزدىڭ الگى قىستاۋبايىڭىز الگى التايلاردى، گۇلجانداردى ەرتىپ جۇرگەندە، سول مىناۋ شوقپاق تاستىڭ جانىنان جۇرگىزسىن!
— دۇرىس پا؟ — دەدى، ءمۇعالىم ءھام جىگىتتەر: جارايدى دەدى. قۇرمان گۇلجانعا حات جازىپ بەردى، ءمۇعالىم قايتتى.
قۇرماندار اقىلداسىپ الداعى ىستەيتىن ىستەرىنىڭ ابدەن انىقتاپ رەتىن قۇردى. ەرتەڭىندە بيە بايلاعان سوڭ بولتىرىك قۋۋعا قۇرماندار اتقا ءمىندى. ءبارىنىڭ ۇكىمەتتەن جاسىرىپ ساقتاپ-ساقتاپ ءجۇرىپ، ەندى شىعارعان سايماندارىن الدى. مىنگەندەرى، انەۋگى تويعا مىنگەن اتتارى. قۇرمان قولعا نايزا الىپ، قونشىنا التىاتار مىلتىعىن سالىپ الدى. مۇسا قوس اۋىز بەردەڭكەسىن الىپ، وڭگەلەرى سويىل الدى، ءبارى اتتانىپ جامان ايماناق دەگەن تاۋعا قاراي جونەلدى. اتتارى جاراۋ. جىگىتتەر قاتارلاسىپ سويلەسىپ بارىمتاعا اتتانعاندارشا قۇنتيىپ، اتتارىن سىلاندىرىپ، قۇلپىرتىپ جەلدەي ەسىپ جورتىپ كەلەدى. قارشىعاداي سەستەنىپ وزدەرى اتتارىنا، اتتارى وزدەرىنە جاراسىپ، اتتار سولار ءۇشىن، وزدەرى اتتارى ءۇشىن جاراتىلعانداي اتتاردىڭ ۇستىنە قۇيىپ قويعانداي وتىرىپ قۇنتيىپ قىر بالالارى كەتتى. جامان ايماناق، سالكەن اۋىلدارىنىڭ كۇنباتىس-وڭتۇستىك جاعىندا جىگىتتەر شوقپار تاستىڭ جانىنان ءوتىپ، شوقپار تاستان تورت-بەس شاقىرىم جەردەگى قۇرمانداردان بوتەن ەل قيىرباي اۋىلدارىنا كەلىپ، قيىربايدىڭ بالاسىنىكىنە ءتۇستى. قيىربايدىڭ بالاسىنىكىنە قۇرمانداردى كۇتىپ، ابىگەرلەنىپ، كورپە سالىپ اۋىلدىڭ ەركەكتەرى جينالىپ، بالا-شاعا شۋلاپ، بىرەن-ساران قىز-كەلىنشەك ءۇيدىڭ ماڭايىنا جينالىپ، ەسىكتىڭ و جەر، بۇ جەرىنەن سىعالاسىپ سىبىرلاسىپ قالدى. قيىربايدىڭ بالاسى ۇيىندە جوق ەكەن، قاتىنى بۇيىعىلاۋ نانعا وكپەلەگەن بالا ءتارىزدى بولىپ بەت-اۋىزى بۇلتيعانداۋ بولسا دا، شاي قويعىزباق بولىپ ءھام تەز مال سويعىزباق بولىپ ەدى. جىگىتتەر راحمەت ايتىپ مال سويدىرۋعا كىدىرمەدى. ايتجان قيىربايدىڭ بالاسىنىڭ قاتىنىنا:
— جەڭگەي، بىزگە قىمىز بەرسەڭىز بولادى. قۇداي قالاسا قايتاردا تۇسەرمىز، اسىقپاي وتىراتىن بولىپ، — دەدى.
قاتىن: "ەندەشە، ءاي توقشىلىق، تەگەنەدەگى قىمىزدى اكەل!" — دەپ ءوزى تۇرەگەلىپ الدىنا داستارقان جايىپ، توستاعاندارىن، كەسەلەرىن، وجاۋىن الىپ، توقشىلىق تەگەنەمەن اكەپ قويعان قىمىزدى ساپىرىپ جىگىتتەرگە بەرە باستادى... قاتىن ۇيگە توپىرلاعان بالا-شاعاعا قاراپ قاباعىن ءتۇيىپ:
— ءاي، بالالار، بار شىعىڭدار. نەمەنە اينالىپ تولىپ كەتكەندەرىڭ، تاپ كىسى كورمەگەن اۋىلدىڭ بالالارىنشا، بارىڭدار! — دەپ ەدى، بالا-شاعا شىقتى. ۇيگە كىرگەن اۋىل كىسىلەرىنىڭ بىرەۋى، امانداسقان سوڭ جىگىتتەرگە، جولدارىڭىز بولسىن، — دەدى.
ايتجان: "الەي بولسىن، مىنا جامان ايماناققا بارامىز، بورىلەرى، ۇرىلارى بولسا شوشىتۋعا" دەدى.
اۋىلدىڭ ەكىنشى كىسىسى: — وسى كۇنى قاسقىردا، ۇرى دا ءبىلىنىپ تۇر عوي!.. — ول ارادا جۇكتىڭ ۇستىندە تۇرعان دومبىرانى مۇزدىبەك الىپ، قۇلاقتارىن بۇراپ شەرتىپ، كۇيگە كەلتىرىپ ويناتىپ وتىردى. قىمىز ءىشىپ، جىگىتتەر اتتارىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. اۋىلدىڭ يتتەرى ءۇرىپ، كەيبىر قاتىن-قالاشتار، بالا-شاعالار شىعىپ قاراسىپ قالدى. جامان ايماناققا كەلىپ جىگىتتەر قالىڭ قاراعاندى، بۇتالى، قيا جارتاستى شاتتارىن ارالاپ، سايلارىن ارالاپ، ورلەپ اتتارىن ەنتەلەتىپ بيىككە شىقتى. بيىكتىڭ باسىندا ءبىراز قاراۋىل قاراپ تۇرىپ كۇنشىعىس جاقتاعى قىرقاداعى قالىڭ قاراعانداردى قاعۋعا تاۋدان ءتۇستى. جىگىتتەر تاۋدان ءتۇسىپ، قىرقانىڭ "ۇيالى ساي" دەگەن قالىڭ قاراعانىن دارا-دارا ءبولىپ قاز- قاتار ءجۇرىپ ارالاپ كەلە جاتقاندا ورتادا كەلە جاتقان مۇسا ايقايدى الىپ، استىنداعى قۇلا تورى اتتى ورعىتىپ تۇرا شاپتى. جىگىتتەر، كوزدەرى شاتىناپ ءجىعىلۋ-سۇرىنۋدى، مەرتىگۋ-ولۋدى ويلاماي، قالىڭ، بيىك قاراعانداردان، بۇتالاردان ورعىتىپ، اپانداردان، جىرالاردان ورعىتىپ وقتاي زۋلاپ، مۇسانىڭ قاسىنا كەلىپ، ايتجان، مۇسا، ايدار ۇشەۋى ءبىر بولتىرىكتى قۋىپ كەتتى. قۇرمان، مۇزدىبەك ەكەۋى ءبىر بولتىرىكتى قۋىپ كەتتى، ءھام ولارعا اتىن باسقا-كوزگە توپەلەپ شاعىر كەلىپ قوسىلدى. اقىرىپ، ايقايلاپ، كۇرىلدەپ تاۋلاردى،دالانى جاڭعىرتىپ، كۇڭىرەنتىپ، وردى- جاردى تىڭداماي اتتارىن ورعىتىپ ءجۇرىپ كوز اشىپ-جۇمعانشا وپىر-توپىر قىلىپ ەكى بولتىرىكتى ۇرىپ الدى، ەكى بولتىرىكتىڭ بىرەۋىن مۇزدىبەك، بىرەۋىن شاعىر بوكتىرىپ الىپ، ءبىرازدان سوڭ جىگىتتەر كۇلىمسىرەپ، ومىراۋلارىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىسىپ، جەلپىنىپ ساۋ اياڭداپ قايتتى.
بەسىن اۋىڭقىراعان كەزدە تاعى دا قيىربايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، بالاسىنىكىنە جىگىتتەر ءتۇستى.
بالا-شاعا ءھام اۋىلدىڭ ەركەكتەرى باياعىدان دا كوبىرەك جينالدى. قيىربايدىڭ بالاسى ۇيىنە كەلگەن ەكەن. جىگىتتەرگە وتىرىپ امانداسقان سوڭ، كۇلىپ: "ءا، ساۋعا؟!" — دەدى. قۇرمان كۇلىمسىرەپ: "الىڭىز" — دەدى. قيىرباي بالاسى: "نەمەنە بولتىرىك قاعۋعا كەتتى دەپ ەدى، ەشتەڭە تاپتىڭدار ما؟" — دەدى. قۇرمان: "ءبىر- ەكى بولتىرىك كورىنىپ ەدى، سوعىپ اكەلدىك!" -دەدى.
قيىربايدىڭ بالاسى: "ءا؟.. قانجىعالارىندا تۇرعان شىعار؟.. ءاي، ورازالى! مىنا كىسىلەردىڭ جانىنداعى بولتىرىكتەرىن شەشىپ الىپ كەلشى، ىرىم قىلايىق!" — دەدى كۇلىپ...
ساماۋىر قويىلىپ، مال سويىلىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ىشىندە كىسى تولى. تىستا قىز-كەلىنشەك، سىلدىرلاسىپ، سۋدىرلاسىپ، سىبىرلاسىپ، ءۇيدى اينالىپ سىعالاسىپ ءجۇر. قۇرمان كىسىلەرمەن سويلەسىپ وتىر. مۇسا بىلقىلداتىپ، سارناتىپ، ەنتەلەتىپ دومبىرانى شەرتىپ وتىردى... اۋىل كىسىلەرى تارقاعان سوڭ شايدى جىگىتتەر ءىشىپ بولعان سوڭ ۇيگە ءبىر دوڭگەلەك قارا تورى قاتىن باستاپ ون شاقتى قىز-كەلىنشەك ەنىپ كەلدى.
جىگىتتەر: "امانسىزدار ما؟.. ەسەنسىزدەر مە؟.. جوعارى شىعىڭىزدار"، — دەپ ەدى، باستاپ كەلگەن قاتىن امانداسىپ: "مىنا جاقتا بولادى عوي" — دەپ، قيىربايدىڭ بالاسىنىڭ قاتىنى وتىرعان جاققا بارىپ ءبارى وتىردى.
قيىربايدىڭ بالاسى قارا تورى قاتىنعا قاراپ كۇلىپ: "سەندەر ادەيى جينالىپ كەلگەن سوڭ، مىنا جىگىتتەردىڭ قاستارىنا، ارا- اراسىنا نەگە وتىرمادىڭدار؟" — دەدى.
قاراتورى قاتىن: "وسى جەردە بولادى عوي... اشەيىن جاقسىنى كورمەك ءۇشىن دەپ، مىنا جىگىتتەردى كورەيىك دەپ، جانە جاقسىدا جاتتىق جوق دەپ، دومبىراعا قوسىپ سالاتىن لەبىزدەرىن ەستيىك دەپ كەلىپ ەدىك" — دەدى.
ايتجان قالجىڭداپ: "ءا، ولاي بولسا اۋەلى وزدەرىڭ اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتساڭدار ەكەن" — دەدى.
قاتىن: "كەمەشى كەلسە، قايىقشى سۋدان شىعادى دەگەن، ءبىزدى نە قىلاسىز، ونان دا وزدەرىڭىز لەبىزدەرىڭىزدى ەستىرتىڭىزدەر" دەدى. ايتجان كۇلىپ مۇسا مەن قۇرمانعا قاراپ ەدى، قۇرمان سىبىرلاپ: "مۇسا مەن مۇزدىبەك ايتسىن" دەدى.
مۇسا مەن مۇزدىبەك شىرقاپ، بىلقىلداتىپ "ساعىندىم ساۋلەمگە" سالىپ قويا بەردى. جۇرت ولەڭگە قاتتى قۇلىقتانىپ تىڭداپ، اۋىلداعى ءھام ماڭايداعى جان ۇيگە تولىپ ەنتەلەپ، مۇسالار ايتىپ بولعان سوڭ قۇرماننىڭ لەبىزىن ەسىتۋگە تىلەك قىلىپ بولماعان سوڭ ايتجان مەن قۇرمان ەكەۋى قوسىلىپ، قۇرمان دومبىرانى سارناتىپ قويا بەردى. ەكەۋى داۋىستارىن كەرنەپ، ىرعالىپ، تومەن ءتۇسىرىپ قۇلپىرتىپ سالعاندا، جۇرتتىڭ ءبارىنىن اندەرى وزگەرىپ، ءبارى ءاننىڭ اۋەنىنە ءتۇسىپ ەرىپ كەتتى...
ەت جەپ بولىپ، ەتتىڭ ارتىنان قىمىز ءىشىپ جىگىتتەر كۇن تاۋدان اسىپ باتىپ كەتكەندە اتتارىنا ءمىندى. قيىرباي اۋىلىنىڭ ەركەك-ۇرعاشىلارى تىسقا شىعىپ جىگىتتەردى اتتاندىرىپ قالا بەردى.
سويىلدارىن سۇيرەتىپ، مىلتىعىن اسىنىپ، نايزاسىنىڭ جەلىگىن جەلبىرەتىپ جىگىتتەر اتتارىن جايتاڭداتىپ ساۋ اياڭداتىپ اۋىلدان شىعا بەرە قۇرمان مەن ايتجان ەكەۋى قوسىلىپ شىرقاپ "ارداق" دەگەن انگە سالىپ جونەلدى.
كۇن باتىسىمەن دوڭگەلەك سارى التىنداي بولىپ جارقىراپ اي دا تۋعان. اسپاندا بۇلت جوق. توڭىرەك تىنىش. قۇرمان مەن ايتجاننىڭ سالعان ءانى توڭىرەكتى جاڭعىرتىپ، قۇيقىلجىپ شارىققا شىعىپ اۋەنى دىڭىلداپ، دىرىلدەپ، قالقىپ، تولىقسىپ جايىلىپ كەلەدى... اقشام جامىراپ بارا جاتقاندا ۋادەلى جارتاستىڭ تۇبىنەن جىگىتتەر كۇتىپ وتىرعان ءمۇعالىمدى تاپتى. قۇرمان مۇعالىمگە اقىرىن سويلەپ "ءا ءا جولدىم"، نەمەسە، بۇگىن "جونەلتەتىن بولدى ما؟" دەدى.
ءمۇعالىم: "ەل جاتا جونەلتەدى، قۇداي قالاسا قىستاۋباي ولاردى وسى جارتاستىڭ سولتۇستىك جاعىمەن، مىنا جەرمەن الىپ وتپەك؟" — دەدى.
جىگىتتەر كوڭىلدەسىپ سويلەسىپ، اتتارىنان ءتۇسىپ، جارتاستىڭ كولەڭكەسىنە بايلاستىرىپ تاستادى. شاعىردى تاسقا شىعارىپ قاراۋىلعا قويىپ، وزگەلەرى جينالىپ كوڭىلدەسىپ سويلەسىپ وتىردى. سونىمەن ۋاقىت ءوتتى. قاراۋىلعا مۇزدىبەك كەلىپ وتىردى.
ەل جاتاتىن ۋاقىت بولدى، ەش دىبىس جوق. جىگىتتەر ەلەڭدەپ شىدامسىزداندى. ايداردى قۇرماننىڭ اق سۇر اتىنا مىنگىزىپ، مۇزدىبەكتى ءوزىنىڭ اق، كوك اتىنا مىنگىزىپ ەكەۋىن التايلاردىڭ كەلەتىن جاعىنا جىبەردى... ءبىرازدان سوڭ ولار قايتىپ كەلدى: "ەشتەڭە ەستىلمەيدى" دەپ، ءتۇن ورتاسى اۋدى. ءتۇن قىسقا. جىگىتتەر كۇڭكىلدەسىپ ايدار مەن مۇزدىبەكتى تاعى دا جىبەردى... ءبىر ۋاقىتتا جىگىتتەر كوزدەرىن تىگىپ قاراپ وتىر ەدى، ايدار مەن مۇزدىبەك اق سەلەۋدەي بولىپ اتتارىن سۋماڭداتىپ جەتىپ كەلدى.
وتىرعان جىگىتتەر سىبىرلاسىپ: "نەمەنە ەشتەڭە بىلىنە مە؟"- دەدى.
ايدار مەن مۇزدىبەك سىبىرلاپ: "كەلە جاتىر، ەداۋىر جەردە، تۋرا كەلە جاتىر" — دەدى.
قۇرمان سىبىرلاپ: "سەندەردى كورىپ قالعان جوق پا؟" — دەدى.
ايدار مەن مۇزدىبەك اقىرىن: "جوق. كورگەن جوق" — دەدى.
جىگىتتەر تەز اتتارىنا ءمىنىسىپ الدى. قۇرمان ايداردىڭ استىنداعى ءوز اتىن ءمىندى. ءبارى جارتاستىڭ تۇمسىعىنان قيىلىپ كوزدەرىن تىگىپ قاراپ وتىردى. الدەن ۋاقىتتا الىستان دۇبىرلەگەن دىبىس ەستىلدى. دىبىس بىرتە-بىرتە انىعىراق ەستىلىپ جاقىنداپ، ادامداردىڭ شوعىرماقتانعان قاراسى كورىندى. قۇرمانداردىڭ اتتارى، قۇلاقتارىن تىگىپ قايشىلاپ، كوزدەرىن تىگىپ تىنىشسىزدانىپ ەلەڭدەپ تۇر. وزدەرى دە شۇعىلدانىپ ءتونىپ كوزدەرىن تىگىپ قاراپ تۇردى.
قۇرمان التىاتارىن الىپ قاراپ دايارلاپ، مۇسا قوساۋىز بەردەڭكەسىن دايارلاپ، وزگە جىگىتتەر سويىلدارىن كولدەنەڭ ۇستاپ الدى.
اي جارىق. قۇرماندار جارتاستىڭ تاساسىندا. التايلار كۇبىرلەسىپ سويلەسىپ، اتتارى پىسقىرىپ ساۋ اياڭداتىپ، ءجۇرىپ كەلىپ، جارتاستىڭ سولتۇستىك جاعىنان وتە بەردى. قۇرمان جولداستارىنا سىبىرلاپ: "ايتقان ءسوزدى ۇمىتپاڭدار... دايارلان... ال ۇمتىل!.."
— دەپ اتتى تەبىنىپ تۇرا ۇمتىلىپ:
"قايدا-ا-ا! اتىپ تاستا! ءا-اي! قىر-را-رام!!" دەپ لاپ بەردى. جىگىتتەردىڭ ءبارى: قايدا-اا، قايدا-ا! شانشىپ تاستا! اتىپ تاس- تا! قايدا-ا-ا! — دەپ سويىلدارمەن قاعىسىپ، قۇرمان مەن مۇسا ۇستى-ۇستىنە مىلتىقتارىن "اح!"، "باح"، "ءدۇمپ"، "ءدۇمپ!" ەتكىزىپ اتىپ-اتىپ جىبەرگەندە تاۋلار، دالا، اسپان، جەر توڭىرەك كۇڭىرەنىپ جاڭعىرىپ كەتتى. ەسىنەن اداسىپ قويداي ايىرىلىپ ساسقان قىز الۋشىلار، ءبارى تىرقىراپ بەزىپ جونەلدى. تابان جەرىندە ەكەۋى ءتۇسىپ قالدى. بىر-ەكەۋى، گۇلجان مەن قىستاۋباي شابا الماي قالدى. وزگەسى بەزگەن بويىمەن كەتە باردى. تاعى دا ءبىراز قۋعان بولىپ مىلتىق اتىپ، قاشقانداردىڭ ابدەن قاراسى وشكەندە قۇرمان، ايتجان، مۇسا، ايدار تورتەۋى وراعىتىپ، قۇستاي ۇشىرىپ جارتاستىڭ تۇبىندە جينالىپ كۇتىپ تۇرعان جولداستارىنا، گۇلجاندارعا كەلدى. كەلىسىمەن قۇرمان: "گۇلجان، امانسىڭبا؟" دەگەندە قالشىلداپ، دىرىلدەگەن گۇلجان: "اعا-كە-اي! ەندى قالاي قىلامىز؟.." — دەپ ەدى.
قۇرمان: "قوي ءوزدى، جۇرىڭدەر!" — دەپ بەرى كۇنشىعىس پەن سولتۇستىكتىڭ اراسىنا قاراي جونەلدى...
ءجۇرىپ كەلىپ ءبىر جەرگە توقتادى. تاڭ دا اتىپ قالدى. جىگىتتەر اتتان ءتۇستى.
قۇرمان: "قانە، گۇلجان قاراعىم، ەندى قوشتاسايىق. قۇداي بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن. قوش، قاراعىم!" — دەپ قولىن ۇستادى.
گۇلجان جىلاپ: "قۇرمان، ريزامىن جىگىتتەرىڭە، ولە- ولگەنىمشە ۇمىتپاسپىن سەنى! ءبىراق، ءبىراق،.. ءبۇيتىپ كەتەمىن دەپ ويلاعان جوق ەدىم... باسىما قارا تۇمان، قاسىرەت ورناعان سوڭ امال بار ما، قۇداي ىسىنە؟ كونەمىن-داعى! تەڭ-قۇربىعا، قۇلىن-تايداي بىرگە وسكەن قۇربىلارعا مىڭ قايتا سالەم ايت، سالەم ايت!" - دەپ قۇرماندى قۇشاقتاپ جىلادى.
قۇرمان ءھام ءبارى دە قولىن ۇستاپ: "قوي جىلاما، گۇلجان، جىلاما! مۇنىڭ نەسى بار! مۇندايدىڭ ءبارىن دە كورگەن جاقسى. ءالى ءبارىن ۇمىتارسىڭ مۇنىڭ. قانە قوش، بەتىڭنەن جارىلقاسىن. قوش، ءمۇعالىم!" — دەپ ءبارى امانداسىپ بولسا دا قۇرمان گۇلجاندى قولتىقتاپ اتتاندىرىپ: "قوش، گۇلجان، الدىڭنان اي، ارتىڭنان كۇن تۋسىن، قاراعىم! قوش!" -دەگەندە، گۇلجان جىلاپ: "قوش، باۋىرىم، قوش، باۋىرلارىم. بىرگە وسكەن قۇربىلارعا، باۋىرلارعا سالەم. كۇللى ەلگە سالەم. قوش، قايران ەل... قو-و-ش، تۋىپ وسكەن جەر، سۋلار، قوش!.." - دەپ جىلاپ ءجۇرىپ كەتتى. تاڭ اتىپ كەلەدى. ءتۇن جالتىر، اي جارىق. ازىراق ءشوپتىڭ باسىن تەڭسەلتىپ سىبىرلاتىپ مايدا ەسكەك تۇردى. كوزدەن تامعان جاستاي قارا جەرگە، شوپتەرگە مولتىلدەپ مەرۋەرتتەي شىق تۇسكەن. توڭىرەكتە ءۇن جوق. اسپانداعى جۇلدىزداردادا، ايدا دا ءۇن جوق. سۋىق ءجۇز. سۋىق بەت. جالعىز-اق كۇنشىعىستان ەسكەن مايدا جەل شوپتەردى قوزعايدى. شوپتەر، بۇتالاردىڭ جاپىراقتارى اقىرىن-اقىرىن قوزعالىسىپ، تەڭسەلىسىپ سىبىرلاسقانداي عانا بولادى...
كۇنشىعىستان ەسكەن وتكىر مايدا جەلدەن بۇتالار، شوپتەر قىزىل كۇننىڭ تايانىپ كەلە جاتقانىن سەزىپ سىبىرلاسقانداي... كۇن كۇلەدى... كۇن كەلەدى.
وڭدەرى قاشىپ، قاباقتارىن ءتۇيىپ، اتتارىن ورتەكەدەي ەنتەلەتىپ، ۇندەمەي تۇرعان دالانى دۇبىرلەتىپ، كەڭ دالادا دۇبىرلەرى جەر جارىپ، شوقىتا باسىپ ورعىتىپ، قىر بالالارى قايتتى. سويىلدارىن سۇيرەتكەن، مىلتىعىن اسىنىپ، نايزاسىنىڭ جەلەگىن جەلبىرەتكەن. تۇستەرى سۋىق، تەرەڭ ويعا كەتكەن سارىارقا دا تەرەڭ ۇيقىعا باتىپ جاتقاندا، ورتەكەدەي ورعىتىپ قىر بالالارى كەلە جاتتى...
You Might Also Like
-
شىلدەنىڭ ورتا شەنى بولاتىن. ەلگە دەمالىسقا بارىپ ەدىم. كۇن بويى كىتاپ وقىپ، جالىققان سوڭ، كەش باتا، مال كەلەر شاقتا، ەسىك الدىنا شىعاتىن ادەتىم بويىنشا بۇگىن دە دالاعا شىقتىم. كۇننىڭ اپتابى كايتىپ،...
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعادييەۆ شەتەلدەگى قازاق بالالارىنا بولىنەتىن وقۋ گرانتتارىنىڭ سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانىن ءمالىم ەتتى.
