قورقاۋلىق قورشاۋى
اسا قامقور، ەرەكشە مەيىرىمدى
اللانىڭ اتىمەن باستايمىن!
نۇرجاۋ وڭ قولىنىڭ جۇدىرىعىن تۇيگىسى كەلگەن. قايدان؟ بىلەگى قوسپاسىنان قيىلعاندىقتان، جۇمىلا قالار بەس ساۋساق جوق قوي. جۇرەگى شانشىپ-شانشىپ كەتتى. «قولىم-اي!.. وسى قالاعا ءتانىمنىڭ ءبىر كەسەك ەتىن كەستىرۋگە كەلىپ پە ەدىم؟ تاپقان پايدام قانە؟ جازعان باسىم-اي، بۇل جاققا قايدان عانا تاپ بولدىم؟!» ول بۇل سوزدەردى ىشتەي كۇبىرلەپ ايتقان. ويتكەنى، پالاتاداعى وزگە ناۋقاستارعا ىشتەگى وكسىكتى وكىنىشىن سەزدىرگىسى جوق. اسىرەسە، اۋرۋحاناعا وزىمەن قاتار ءتۇسىپ، ەكى اياعىن تىزەدەن كەستىرگەن، جانارىن جاسپەن شىلاپ، كۇرسىنۋمەن ورىلەر ءومىرىنىڭ العاشقى كۇندەرىن ەندى باستاعان جاس جىگىتتىڭ الدىندا بورداي ەزىلۋدى ءجون كورمەدى...
******
تامىزدىڭ سوڭعى اپتاسى. تاپ مىناداي اپتاپ ىستىق شىلدەنىڭ وزىندە دە كەزدەسە قويماس. قۋىرىپ بارادى. تاس توبەدەن ساۋلەسىن تىكەندەي قاداعان كۇن تۇرعان ورنىنا ماڭگىگە قاتىپ قالعانداي تاپجىلار ەمەس.
كوشەدە ارى-بەرى اعىلعان ماشينالاردىڭ زۋىلداعان ەكپىنى، شيقىلداعان، گۇرىلدەگەن، تىرىلداعان داۋىسى جۇيكەڭە تيەدى. اياق جولدارمەن اسىعا باسقان، ايالدامالاردا سارىلىپ اۆتوبۋسىن كۇتكەن ادامداردىڭ جۇزىنە تىكتەپ قاراۋ قيىن. ءبارىنىڭ دە قاباقتارى قاتۋلى.
جاستار جاعىنىڭ ەكى قۇلاعى قارا تۇيمەمەن بەكىتۋلى. بىرەۋلەرى وزىنە ءوزى داۋىستاپ سويلەپ بارادى. بايعۇس، ءقايتسىن ەندى سونداي «كەسەلگە» ۇشىراپ قالعان عوي. تىلەپ الدى دەيسىڭ بە؟..
اناداي جەردە ۇلكەندىگى مىسىقتاي سابالاق ءجۇندى يتسىماعىن قۇشاعىنا قىسىپ، ونىسىنا بەتىن جالاتىپ اينالاسىنا «مەيىرىمدىلىكتىڭ وزىق ۇلگىسىن» كورسەتىپ تۇرعان ادامسىماق — بەلى قىلدىرىقتاي، كەلتە شاشىن قىپ-قىزىل ەتىپ بوياعان، دۇرىسى بىلعاعان، اناسى قىرقىنان شىعارعاننان كەيىن، شاماسى تىرناعى الىنباعان، «كىرپىگى» كوككە شانشىلعان، كوزىنىڭ اينالاسىن كوك تۇسپەن ايعىزداعان الباستى تەكتەس بۇگىنگىنىڭ ارۋى تۇر. عايىپتان تايىپ بۇرىنعىنىڭ قازاعى مىنا تىرشىلىك يەسىن كورە قالسا، شايتانعا تاپ كەلگەندەي، ءبىسسىمىللاسىن ايتىپ، جاعاسىن ۇستاپ، قۇتى قاشارى انىق.
شاۋجايىنا جارماسقان شارۋاسى دەگبىرىن العان تالايلار سارىلىپ اۆتوبۋس كۇتپەستەن، جول جيەگىندە تاكسيگە قول كوتەرىپ اۋرە.
ساپىرىلىسقان جۇرت. شىجىعان كۇن.
ادامىنان ماشيناسى كوپ، پىسىقتار مەن ولەرمەندەردى جاقسىلار مەن جايساڭداردىڭ تىزىمىنە ەنگىزىپ، تورىنە وزدىرعان، ال، كۇنكورىستىڭ قامىنا كۇيلەگەن، نەسىبەسىن تام-تۇمداپ تەرىپ جەگەنىنە ءماز، مارتەبەلىلەردىڭ دارگەيىنە قول قۋسىرىپ، قۇنجىڭداپ، وزىندە جوقتى قيالداپ، قولىندا باردى قومسىنىپ جۇرگەن جوق-جۇتاڭدى تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى دەمەي دەدەكتەتكەن اسەم دە ۇسقىنسىز، اڭعال دا ساق، سىرتقى ءپىشىنى اشىق-جارقىن كورىنگەنىمەن قۋلىعى مەن ايارلىعىن ىشىنە بۇككەن، بەدىرەيگەن، سازارعان ءوڭىن وتىرىك جىميىسىمەن بۇركەمەلەگەنسىگەن قازىرگىنىڭ سۇلۋلارىنداي ءۇ. قالاسىنىڭ تىرشىلىگى ازان-قازان.
جاھانعا قۇشاعىن ايقارا اشقان، كىم كەلىپ، كىم كەتىپ جاتقانىمەن ءىسى جوقتاي كورىنەتىن شاھاردىڭ رەڭ-باسى سانا كوزىنە مىڭ قۇبىلىپ كورىنەدى. حامولەون. قالانىڭ ءون بويىنان سۇلۋلىقتىڭ كومەسكىلەنگەن، جۇقارعان، ارزانداعان كەسكىنىن، ءوزى ءوسىپ شىققان تامىرىنان باس تارتىپ، باسقانىڭ ولپى-سولپى، اشىق-شاشىق بولمىسىنا ەلجىرەگەن ەسسىزدىگىن بايقاي الاسىز. ال، ونىڭ ءمولدىر باستاۋىن كومىپ، تابيعي بولمىسىن الدەقاشان جەرلەپ، وكسىگى مەن كۇرسىنىسىنىڭ دىبىسىن شىعارۋعا ال-دارمەنى جەتپەي جىنىككەن، ايارلىق پەن جالداپتىقتىڭ جارشىسى — جەڭىلتەكتىك پەن ارزان كۇلكىنى جۇماقتى ءومىردىڭ دالەلى دەپ تانىعان، اقيقاتقا تۋرا قاراۋدىڭ نە ەكەنىن ۇمىتقاندىقتان جانارى سەمگەن كەيپىن بايقاپ قالساڭىز جانىڭىز تۇرشىگەدى. ءبىراق، مۇنىڭ ءبارىن وڭاي اڭعارا المايسىز. ويتكەنى، جانارىڭدى قارىقتىرار، ىشكى سارايىڭدى سايقالداندىرار جىلتىراعان دۇنيە، قىم-قۋات قوزعالىس، شۋلى-دۋلى تىرشىلىك بازارى ەسىڭنەن اداستىرىپ، ساناڭ قانشا جەردەن ساۋ ءارى سەرگەك بولسا دا ءسىزدى ءوزىنىڭ الەمىنە يدىرەدى، يسىندىرەدى. كوزىڭ بايلانادى. سودان سوڭ الگىندەي سۇرىقسىز كەيىپ-كەسكىندى كورۋ سىزگە قالاي جازسىن؟! «ءبارى جۇتىنىپ تۇر، قولمەن قويعانداي» دەپ شىعا كەلەسىز... ويتپەسىڭىزگە امالىڭىز جوقتاي.
******
نۇرجاۋ ساپارجايدىڭ قارسى بەتىنە ورنالاسقان ايالداماعا اۋىلىنان الىپ شىققان بازارلىق تولى الا سومكەسى مەن كيىم-كەشەگى سالىنعان بوقشاسىن مىقشىڭداي كوتەرىپ جەتىپ الدى. ايەلى جارقىنايدىڭ: «باجاڭ مەن بالدىزىڭنىڭ ۇيىنە كۇندە بارىپ جاتقان جوقسىڭ، اۋىلدان كوشىپ كەتكەلى ءبىر ىزدەپ بارۋعا جارامادىق، ءدۇيىم ەلدىڭ باسىن قوسىپ جالعىز ۇلىنىڭ سۇندەت تويىن دۇركىرەتىپ جاساعاندا دا اتاپ شاقىرعانىمەن، قارجىنىڭ قول بايلاپ تۇرعانىن جاسىرىپ، جولدىڭ قاشىقتىعىن سىلتاۋ ەتىپ ءبىرىمىز دە بارمادىق، ەندى «باجەكە، جان قيناماي-اق مول قارجى تاباتىن جۇمىسقا ورنالاستىرامىن» دەپ شاقىرعاندا جەردىڭ شالعايلىعىن قاپەرگە الار ەمەسپىز... قىسقاسى، باسقا ەمەس، ءوزىڭنىڭ جالعىز ءارى تۋعان باجاڭ مەن بالدىزىڭنىڭ ۇيىنە سىباي-سىلتاڭ، قۇرى قول بارعانىڭ جارامايدى» دەپ بار تاپقانىن تىقپىشتاعان الا سومكەنىڭ سالماعىن ايتساڭشى. نۇرجاۋ جارقىنايدىڭ مىناداي كول-پالدىعىنا قارسى ەشتەڭە دەمەگەن. وزدەرى سويىپ جەۋگە قيماي وتىرعان، بەس-التى ۋاق مالىنىڭ الدى — سەمىز ىسەكتى جايراتقىزىپ، بارلىق ەتىن سۇرلەپ سالعاندا دا الارىپ قاراعاننان وزگە ارتىق مىنەز كورسەتپەگەن. «ءقايتسىن، جالعىز سىڭىلىسىنەن نە اياسىن؟ اۋىلدىڭ ءدامىن تاتسىن دەگەنى عوي».
ول كوشەدە ارى-بەرى ءوتىپ جاتقان ادامداردىڭ ءبارى مۇنىڭ سومكەلەرىن اڭدىپ، كوزى تايسا ولاردى الا قاشاتىنداي دەگبىرسىزدەنۋمەن بولدى. اناداي جەردەگى دۇكەننەن سۋسىن ساتىپ الىپ كەلۋ مۇڭعا اينالعانداي. قوس سومكەنى ارقالاپ دۇكەننىڭ قىلداي ەسىگىنەن ىشكە قالاي ەنبەك؟ «مىناعان قاراي تۇر» دەپ كىمگە جالىنسىن؟ مەيلى، الدەكىمگە سەنىپ تاپسىرا قويسىن، ءبىراق ونىسى اشكوزدىڭ ناق ءوزى بولسا شە؟
نۇرجاۋ وراشالاق، جاڭبىر جاۋماي سۋ بولىپ جۇرەتىن ولپى-سولپى ادام ەمەس. ىسىنە تياناقتى، شارۋاسىنا تاستاي جان. تەك، قالا كورمەگەنىنە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بولعاندىقتان ءسال-پال بويى ۇيرەنبەي تۇرعانى عوي. ايتپەسە، قياندى اۋدانىنا قاراستى قيىقتى اۋىلىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قالادا وقىپ، جوعارى ءبىلىم العان، اناۋ-مىناۋ ەمەس، بىلدەي مالدارىگەرى ماماندىعىن مەڭگەرگەن، قىسقاسى سوناۋ شالعايداعى اۋىلدان شاھارعا تۇرەن سالعان نۇرجاۋ عوي بۇل. كەڭەس زامانىندا اۋىلىنان وبلىس ورتالىعىنا سان مارتە ىس-ساپارمەن بارىپ، ول جاقتان جەرلەستەرىنە نەشە ءتۇرلى جاڭالىقتار ايتا كەلەتىن دە نۇرجاۋ بولاتىن.
الايدا، نۇرجاۋ كورگەن قالالار بۇگىنگىدەي ەمەس، مۇلدە باسقاشا ەدى. ول كەزدەگىلەر قازىرگىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جۇپىنى دا جۋاس بولاتىن. ال، بۇگىنگىنىڭ قالاسىنا تاڭدانىپ تا، ۇرەيلەنىپ تە قارايسىڭ.
نۇرجاۋ العاشقىداي ەمەس، الاق-جۇلاق ەتۋدەن تىيىلايىن دەدى. اينالاسىنا سابىرمەن قارادى. جان-جاعىنداعىلاردىڭ ءبارىن وزىنە دۇشپان ساناۋدان ارىلا باستاعانداي...
اۆتوبۋستان تۇسكەن بەتتە اينالاسىنا سونشالىقتى ۇركە قاراۋىنىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس ەدى. ويتكەنى، نۇرجاۋدىڭ ءۇ. قالاسىنا باراتىنى بەلگىلى بولعان كۇننەن باستاپ دامدەس-تۇزداس جۇرگەن اۋىلداستارى مەن اعايىندارى ءبىر-بىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي بۇل جاققا كەلگەندە مەيىلىنشە ساق ءجۇرۋىن، اباي بولۋىن قايتا-قايتا ايتىپ، ساناسىنا ساقتىق پەن ۇرەيدىڭ ءدانىن قاتار ەگىپ، ابدەن پىسىقتاعان-دى. مۇنىڭ العاشقىداعى اسىپ-ساسۋىنا وسىنىڭ دا اسەرى بولماي قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ايەلىنىڭ كەڭەسى دە مۇنى ءتاستۇيىن ەتكەن.
اۋدان ورتالىعىنا شىعارىپ سالعاندا ايەلى قولىنداعى دۇنيە-مۇلكىنە ىقتيات بولۋىن تاپسىرىپ تۇرىپ: «بۇگىندە ادال ەڭبەگىمەن ەمەس، بىرەۋدىڭ زار يلەپ ءجۇرىپ تاپقان دۇنيەسىن جىمقىرۋمەن كۇن كورەتىن كەزبەلەر مەن كەرى كەتكەندەر كوشە-كوشەدە سەڭدەي سوعىلىسىپ جۇرگەنىن بىلەسىڭ. سولاردىڭ بىرەۋ-مىرەۋىنە ارانداپ قالما. اۋزىڭدى كۇن شىعىسقا قاراتىپ كەتپەسىن. مىنا سومكەدەگى سالەمدەمەلەردى بالا-شاعانىڭ اۋزىنان جىرىپ سالىپ وتىرمىن. اسىرەسە، ىرىمشىك، قۇرت-مايدى كورشى-قولاڭنان «اكە، جاكەلەپ» ازەر سۇراپ العانىمدى ايتساڭشى... وزدى-وزىڭە پىسىق بول. امان-ەسەن جەتكىز. ءبىر قولىڭ سومكەنىڭ باۋىنان اجىراماسىن. وي-ساناڭنان مۇنداعى دۇنيەلەردىڭ وڭاي كەلمەگەنى كەتپەسىن...» دەپ قايتا-قايتا ايتىپ، قۇلاعىن مۇجىگەنى نۇرجاۋدى قالاي عانا جايباراقات كۇي كەشتىرسىن؟
نۇرجاۋعا الا سومكەنىڭ ۋايىمى بارىنەن دە جول بويىندا قاتتى باتتى. اۋدان ورتالىعىنان اۆتوبۋسقا مىنگەندە جۇرگىزۋشى مۇنىڭ «سومكەمدى ءوزىمنىڭ قاسىما الىپ وتىرامىن» دەپ قارسىلىق ەتكەنىنە قاراماستان الىپ شىققان دۇنيەسىن جۇك سالعىشقا ورنالاستىرعانى ونى ابدەن ابىگەرگە سالدى. اۆتوبۋس ءبىر جەرگە ايالداسا بار دۇنيەسىن الدەكىم الا قاشاتىنداي كورىندى. ءبىر تاۋلىكتەن استام ۋاقىت جول جۇرگەن اۆتوبۋس قانشا رەت توقتاسا، بۇل دا سونشا مارتە كولىكتەن جالما جان تۇسە قالىپ، جۇك سالعىشتىڭ اۋزىن كۇزەتۋمەن بولدى. بۇل ارەكەتىن جول سەرىكتەرىنە بىلدىرمەۋ ءۇشىن تەمەكى شەگەتىنىن سىلتاۋ ەتكەنسيدى. ايتپەسە، قاسىنداعىلار مۇنى دۇنيەقوڭىز، تۇككورمەگەن جانعا بالاپ ءجۇرۋى مۇمكىن عوي.
ءشول قىسىپ بارادى. مۇزداي سۋسىنعا تولى دۇكەن قول سوزىم جەردە. كوزدى جۇمىپ، تاۋەكەل دەپ زاتتارىن تاستاي سالا سۋسىن اكەلەيىن دەسە، بارىنان ايىرىلىپ قالارمىن دەپ سەسكەنەدى. ول وسىلايشا ءارى-سارى كۇي كەشىپ تۇرعاندا قالتا تەلەفونى بەبەۋلەپ قويا بەردى. كۇتكەنى دە سول ەدى.
ۇلكەن ۇلىنا دوستارى سىيلاعان قالتا تەلەفونىن الا شىققانى قانداي وڭدى ءىس بولعان. بۇل: «مۇنى قالاي پايدالانۋدى دا بىلمەيمىن، قىمبات دۇنيەنى ءبىر جەردە جوعالتىپ الارمىن، قاجەتى جوق» دەپ ازار دا بەزەر قارسىلىق ەتسە دە ايەلى: «قالادا تەلەفونسىز كۇنىڭ جوق. مىنا جۇرت سول «ويىنشىقتى» ەرىككەننەن ۇستاپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ بۇگىندە ونسىز كۇن كورۋ قيىن. ۇيدە دە، تۇزدە دە قولىنان تاستامايتىندار اقىماق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر ءححى عاسىر ەكەنىن ۇمىتپا. باجاڭ مەن بالدىزىڭ مۇندايدىڭ نەشە ءتۇرىن ۇستايتىن كورىنەدى، ال سەن سىمپيىپ تەلەفونسىز بارساڭ كۇلىپ جۇرەر، ودان دا ءسوزدى دوعار دا قالتاڭا سال» دەپ ۇيالى تەلەفوندى وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرۋىن بۇيىرعان. ال، جولعا شىعاردان ءبىر كۇن بۇرىن ۇلكەن ۇلى بۇعان الگى قۇرالدى قالاي قولدانۋ كەرەكتىگىن تاپتىشتەپ، التى جاسار بالاعا الىپپە ۇيرەتكەندەي ءار تەتىگىن ەجىكتەي تۇسىندىرگەنى بولەك اڭگىمە. ۇلىنىڭ ايتقاندارى ساناسىنا ءبىرى كىرسە، ءبىرى سىڭبەي، ابدەن اۋرەلەنگەن-دى. ەندى مىنە، ايەلىنىڭ قالتاتەلەفونىن قوياردا قويماي الدىرعانى، بالاسىنىڭ ونى قالاي قولداناتىنىن شىر-پىرى شىعا ۇيرەتكەنى پايداعا استى.
— جەزدە، امان-ەسەنسىز بە؟
— شۇكىر، وزدەرىڭ... مەن اۆتوبۋستان ءقازىر ءتۇسىپ تۇرمىن.
— ويباي-اۋ، تاڭ ازاننان سىزگە قوڭىراۋ شالىپ جاتىرمىن، تەلەفونىڭىزدى قۇلاعىڭىزعا توسساڭىز نەتتى؟
— سول قۇرعىردىڭ شىرىلداعان ءۇنىن ەستىمەگەن شىعارمىن.
— جەزدە، باجاڭىز جۇمىسىنان قولى تيمەي، ءسىزدى كۇتىپ الۋدى ماعان تاپسىرعان ەدى. ءبىراق، مەن بارامىن دەگەنشە قاي ۋاقىت. كوشەدەگى كەپتەلىستەن ءوتىپ بارۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت. ەڭ دۇرىسى، تاكسيگە وتىرساڭىز اپ-ساتتە جەتكىزىپ سالادى. ءوزىم ەسىك الدىندا كۇتىپ الامىن.
— جارايدى، جارايدى.
ءشولدىڭ قىسقانى، كوننىڭ كەپكەنى ۇمىتىلعانداي. بالدىزىنىڭ ساڭقىلداي حابارلاسقانى جالعىزسىراپ، اينالانى وگەيسىنىپ، تانىمايتىن جەردە ءجۇنى جىعىلىپ تۇرعان نۇرجاۋدى ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى. جەتى اتاسى تۇگەل ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندى.
مۇنى توعىز قاباتتى قىزىل ءۇيدىڭ اۋلاسىندا بالدىزى ەمەن-جارقىن قارسى الدى. الايدا، جالعىز جەزدەسىن تۋعان اعاسىنداي سانايتىن قۇرالاي بۇرىنعىداي نازدانىپ، قىلىقتانىپ، جولىعا قالسا ەركەلەي كەتەتىن ادەتىن كورسەتپەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، تۋعان اپكەسىنىڭ حال-جاعدايىن دا سۇراي قويمادى. كورمەگەلى اجەپتاۋىر ۋاقىت وتكەندىكتەن اراعا جارىقشاق تۇسكەندەي مە، قالاي؟.. سالقىندىق سەزىلەدى. «جو-جوق، كۇندەلىكتى جۇزبە-جۇز كەزدەسپەسە دە ايىنا ەكى-ۇش رەت تەلەفون ارقىلى اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ تۇرعاندىقتان جىك-جاپپار بولا قويماعان شىعار. سوعان بولا بالدىزىما كىنا ارتپايمىن».
ۇزىنشا بويلى، تالدىرماش كەلگەن بالدىزىنىڭ سىرتقى پىشىنىندە وزگەرىس كوپ، تولىڭقىراپتى. اۋىلدا جۇرگەندە ۇشىپ-قونىپ، جەڭىل قيمىلدايتىن، ال ءقازىر ءجۇرىس-تۇرىسى ماڭعاز. رەڭى اعارعان، ەكى بەتى ماي جاققانداي جىلتىراپ تۇر. قىسىڭقىلاۋ كەلگەن قوي كوزدەرى عانا ەستەلىككە كەشەگى ەركە بالدىزدىڭ قىلىقتى دا ويناقى مىنەزىنەن تابارىك الىپ قالعانداي.
بۇلار قىسقاشا اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ ليفتىمەن لەزدە التىنشى قاباتتاعى پاتەرگە كوتەرىلدى. نۇرجاۋ كوتەرىپ كەلگەن الا سومكە پاتەردىڭ كىرە بەرىسىنەن ورىن الدى. ول ءتىپتى ەسكەرۋسىز قالعانداي...
ءتورت بولمەلى پاتەردىڭ ءىشى كوزدىڭ جاۋىن الادى. مۇنتازداي تازا. سالقىن. نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. بولمە سايىن جالت-جۇلت ەتكەن جيھاز، كومپيۋتەر. قابىرعاعا ىلىنگەن جالپاقتىعى دالاداي تەلەديداردى ايتساڭشى. اياقتىڭ استىندا قور بولعان جۇمساق كىلەم، تەرەزەلەردە اسەم پەردە. اسحانادا قابىرعانىڭ جارتىسىن جاۋىپ تۇرعان بيىك تە ەندى توڭازىتقىش ىڭىلداسا، دۋالعا قازداي تىزىلە ورنالاسقان شكافتار كوز تارتادى. مۇندايدى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن، وسىنشا دۇنيە وزگەنىكى ەمەس، كۇنى كەشە اۋىلدا اركىمنىڭ اسارىنان قولى تيمەي، اۋزى ىشىمدىكتەن بوساماي دالاڭداپ جۇرەتىن ءوزىنىڭ تۋعان باجاسىنىكى ەكەنىنە سەنە الماعان نۇرجاۋ اۋەستىكپەن بەينە ءبىر كورمە تاماشالاعانداي بارلىق بولمەنى تاڭىرقاي ارالاپ شىقتى. تۋمىسىنان پەيىلى كەڭ، اناۋ-مىناۋعا ءمان بەرە قويمايتىن سالقىنقاندى جان دەپ ەسەپتەلىنەتىن نۇرجاۋدى نە تۇلەن تۇرتكەنىن، ونىڭ ىشكى الەمىندە قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى ءتىسىن اقسيتقانداي بولدى.
ول بالدىزىمەن جولىققاندا اشىق-جارقىندىقتان گورى جاساندى سىپايىلىق پەن ءبىرتوعالىقتىڭ، سالقىندىقتىڭ قىلاڭ بەرگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى دە، مىنا باقۋاتتى تۇرمىستىڭ تابيعي تازا كوڭىل-كۇيگە سىنا قاققانىن ءتۇسىندى.
نۇرجاۋ:
— بالالار قايدا، كورىنبەيدى عوي... بۇگىن جەكسەنبى...
قۇرالاي:
— ولار كوبىنە ۇيدە بولا بەرمەيدى. تاناگۇل مەن جايناگۇل جۇزۋمەن شۇعىلدانادى. باسسەينگە كەتكەن. ال، ساپار اۋلادا دوپ قۋىپ ءجۇر.
ءبىر كەزدە سىرتقى ەسىك اشىلىپ، ىشكە تاناگۇل مەن جايناگۇل ەندى. جۇزىنە مەيىرىم ۇيالاپ شىعا كەلگەن نۇرجاۋ ورنىنان ەلپەڭدەي كوتەرىلىپ، كىشكەنتايىنان قولىندا وسكەن قوس قىزعا قۇشاعىن اشۋعا ىڭعايلانا بەردى. ءبىراق، ابدەن تولعان، رەڭ باستارى اپپاق، ماڭعاز قيمىلدى، تاناۋلارى اسپانداعان، ءجۇرىس-تۇرىستارىنان كەۋدەمسوقتىقتىڭ، تاكاپپارلىقتىڭ بەلگىسى سەزىلەتىن قىزدار بۇعان الارا قارادى دا باستارىن يزەگەنسىپ، ەرىندەرىن عانا جىبىرلاتا سالەمدەسكەن بولىپ ءوز بولمەلەرىنە وتە شىقتى. نۇرجاۋ ساسىڭقىراپ، ىڭعايسىزدانا كەرى شەگىنىڭكىرەپ، ەسىگى اشىق تۇرعان اسحاناداعى قۇرالايعا كوز تاستادى. ول بالدىزىنان: «بۇلارىڭ نە، وزدەرىڭدى تالاي ەركەلەتكەن كوكەلەرىڭدى تانىمادىڭدار ما، قانە جوندەپ امانداسىڭدار» دەپ قىزدارىنا كەيىس بىلدىرەر دەپ ويلاعان. ءبىراق، ول ءلام-ميم دەمەستەن ءوز ءىسىن جالعاستىرا بەردى. «بالا عوي، بۇلار اۋىلدان كەتكەلى بەس جىلدان اسىپتى. وسى ارالىقتا جاتسىنىپ قالعانى دا».
نۇرجاۋ تورگى بولمەنىڭ ەسىك تۇسىنا قويىلعان جۇمساق كرەسلودا مۇلدە جات، بوگدە، تانىمايتىن بىرەۋدىڭ ۇيىنە الدەبىر بۇيىمتايىن ايتا كەلگەن كىرىپتار جانداي كۇي كەشىپ وتىرىپ قالدى. مۇنداي كورىنىسكە تاپ بولۋ ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن-تىن.
قۇرالاي اسحانادا داستارحان ازىرلەپ ءجۇر.
نۇرجاۋ وتكەن شاقتىڭ يىرىمىنە از-كەم مالتىدى.
باجاسى مەن بالدىزى اۋىلدىڭ باتىس شەتىندەگى توقال تامدا ۇستىنە ىلەر كيىمىن، ىشىپ-جەرگە اس-سۋىن ازەر تاۋىپ كۇنەلتەتىن. قۇرالاي بالاباستىلىقپەن — ەكى قىزى مەن ۇلىنىڭ كۇتىمىمەن ۇيىندە وتىراتىن. جارقىناي ءبىرىن كورسەتىپ، ەكىنشىسىن بايقاتپاي دەگەندەي سىڭىلىسىنە تام-تۇمداپ ونى-مۇنى اپارىپ بەرىپ نە قۇرالاي كەلە قالسا، قۇر قول جىبەرمەي بايەك بولاتىن. ءقايتسىن، ءبىر تۋعان ءسىڭىلىسى عوي. نۇرجاۋدىڭ پەرزەنتتەرى دە وزدەرىنەن جاسى كىشى بولەلەرىن ويناتىپ، ەركەلەتىپ، جاقىن تارتاتىن. اسىرەسە، تاناگۇل مەن جايناگۇل نۇرجاۋعا تالاسا ەركەلەيتىن. اينالسوقتاپ قاسىنان شىقپاي، داستارحان باسىنا جينالعاندا مۇنىڭ قاسىنا جايعاسىپ الىپ، امىرلەرىن ورىنداتقىزىپ، دەگەنىن ىستەتكىزەتىن. سول كەزدەردە ولار التى-جەتى جاسار بولاتىن. ال، ءماجيتتىڭ جالعىز ۇلى ساپار بەسىكتەگى ءسابي ەدى. ءوزىنىڭ بالالارى ەرەسەك تارتىپ كەتكەندىكتەن نۇرجاۋ كوبىنە بۇلاردى كەۋدەسىنەن كەرى يتەرمەي، كەرىسىنشە ەركەلىكتەرىن كوتەرىپ، شولجاڭدى قىلىقتارىن قىزىقتاپ قارايتىن...
تۇراقتاپ تياناقتى ءبىر جۇمىس ىستەۋدى بىلمەيتىن، تابانى تايعاناقتاپ ءار نەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، تەك كەڭشاردىڭ ناۋقاندىق جۇمىستارىنا عانا ارالاسقانسىپ، ودان تاپقانىن ىشكىلىككە جۇمساپ، اۋىلدا قاي ۇيدە اسار بولسا، سول جەردەن تابىلاتىن، قولى بوستاردى جيناپ الىپ، اراق-شاراپتى مولىراق قۇيىپ تۇرىپ شارۋاسىن تىندىراتىن قۋلاردىڭ ماڭىنان شىقپايتىن ءماجيت نۇرجاۋدى كوپ اسا توڭىرەكتەي بەرمەيتىن. ويتكەنى، وزىنەن جاسى ۇلكەن، تىرلىگى تاپ-تۇيناقتاي باجاسى جولىعا قالسا، «اقىلىن ايتىپ باسىمدى اۋىرتادى» دەپ قاشقاقتاپ جۇرەتىن.
ءماجيت وتباسىن الىپ قالاعا كوشەردە نۇرجاۋ مەن جارقىناي جول قارجىلارىن قالتارىنا سالىپ، بالا-شاعالارىنىڭ ءۇستى-باسىن بۇتىندەپ بەرىپ شىعارىپ سالعان-دى. مىنە، سويتكەن ءماجيتتىڭ وتباسى عوي بۇل. وزىنەن شىقپاسا دا تۋعانىنداي كورگەن ەكى قىزدىڭ ەركەلەمەك تۇگىلى جوندەپ امانداسپاعانىنا كوڭىلى قالعان نۇرجاۋعا مىنا ءۇي مۇلدە جات بولىپ كورىندى. ءوزىنىڭ وسىندا ات باسىن بۇرعانىنا وكىنىپ قالدى. دەگەنمەن، «بالاعا بولا رەنجىپ، كوڭىلىمدى سۇتتەي ىرىتپەيىن» دەپ وزىنە باسۋ ايتتى.
بالدىزىنىڭ ۇسىنعان تۇسكى اسىنان كەيىن تورگى بولمەدەگى جۇمساق ديۆانعا جاتىپ ۇيقىعا باس قويعان نۇرجاۋ دابىر-دۇبىردان ويانىپ كەتتى. جۇمىستان ءماجيت كەلگەن ەكەن. تەرەزەگە قاراپ ەدى كۇن ساۋلەسىنىڭ قىزعىلت تارتقانىن اڭعاردى. ءبىر تاۋلىك بويى قاقايىپ اۆتوبۋس ىشىندە وتىرۋ وڭاي ما، سىلەسى قاتا ۇيىقتاپتى. دەنەسى دەل-سال.
باجالار كوپتەن بەرى كورىسپەگەندەرىن ەسەپكە الماعانداي بىر-بىرىمەن سالقىن امانداستى. كوڭىلى ءا دەگەننەن سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالعان نۇرجاۋ دا ەلپىلدەي قويمادى. موينى جۋانداپ، قارنى سالبىراڭقىراعان، كوزىن اشقالى كەڭسەگە كىندىگى بايلانعان شەنەۋنىكتەن اۋماي قالعان تاپەلتەك ءماجيت قوناقتىڭ قاسىنا جايعاستى. ءسپيرتتى ىشىمدىكتى ءبىرشاما سىلتەگەنى بەت الپەتىنەن، جانارىنان ءبىلىنىپ تۇر. ءاتىردى اياماي سەپكەندىكتەن، اراقتىڭ ءيىسى سەزىلمەيدى. جايشىلىقتا كىسىگە كەزەك بەرمەي سويلەيتىن لەپىرمە ءماجيت بويىنداعى اششى سۋدىڭ كۇشى قايتا باستاعاننان بولار، اھىلەپ-ۋھىلەپ، اۋىر دەمالىپ وتىر.
كەڭ بولمەنىڭ ءبىر شەتىنە قويىلعان ۇستەلدىڭ ۇستىنە كەلىستىرە جايىلعان داستارحاندا بوس جەر جوق. سارى باۋىرساق، ءتاتتىنىڭ نەشە ءتۇرى، ۇقىپپەن تۋرالعان قازى-قارتا، جال-جايا، شۇجىق، سىر، حرۋستال گرافيندەرگە قۇيىلعان قىمىز بەن شىرىن، اسىرەسە جاڭا عانا قازاننان تۇسكەن ۇيەمە تاباق ەت كوزدىڭ جاۋىن الادى. اس يەلەرىنىڭ وڭدەرىنەن «مىنە، بىزدەگى مولشىلىق وسىنداي» دەپ سىڭاي تانىتقاندارى انىق بايقالادى. نۇرجاۋ الدىنا قويعان استان تارتىنا الىپ، بارىنشا سىپايى وتىردى. ورتاق اڭگىمە تۇساۋىن كەسەر ءتۇرى جوق. كەنەت ءماجيت قارلىعىڭقى داۋىسپەن: «الىستان باجام كەلگەندە توماعا-تۇيىق وتىرعانىمىز جاراسپاس. داستارحان باسىنداعى اڭگىمەنى قىزدىرۋ ءۇشىن ازداپ اراق-شاراپقا كەزەك بەرەلىك»، — دەپ ورنىنان جەڭىل كوتەرىلدى دە، توڭازىتقىشتان ەكى-ۇش شولمەك اكەلدى.
قۇرالاي:
— مۇنىڭ ءبارىن جالعىز ءوزىڭ ءسىمىرىپ ولە قالماقپىسىڭ؟ جەزدەمنىڭ بۇرىننان ىشپەيتىنىن بىلەسىڭ، — دەدى.
ءماجيت:
— جەزدەڭ كەلگەن سوڭ كۇشىڭە ەنەيىن دەدىڭ بە؟ تىنىش وتىر، — دەپ ازىلگە جەڭدىرگەنسىپ، كۇلە سويلەدى.
— باجاڭنىڭ كەلگەنىن سىلتاۋراتىپ تاعى دا قىلقىتامىن دەسەڭشى.
جاعدايى كەلىڭكىرەمەي وتىرعان ءماجيت ەكى-ۇش ستاقان اراقتى كومەيىنەن وتكىزگەن سوڭ جايدارلانىپ، ماڭدايىنىڭ قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ شىعا كەلدى.
باعانالى بەرى توڭ-تەرىس وتىرعان باجالار بىر-بىرىنە جىلى شىراي تانىتقانسىدى. قىزىل ءتىلدى سۋماڭداتىپ، ورىندى-ورىنسىز لەپىرتەتىن شايتان سۋمەن ءناپسىسىن سۋارعان ءماجيت داستارحان تىزگىنىن قولىنا العان.
كەشەگىسى مەن بۇگىنىن سالىستىرا كەڭىنەن تولعاعان ول ءتىلى بۇراتىلا وتىرىپ اراقتىڭ بۋىمەن بار سىرىن جايىپ سالدى.
— مەنى كورە المايتىندار كوپ. ەبىن تابا اساپ جۇرگەنىمدى كورگەن سايىن دۇشپاندارىم ۇيقىسىنان ايىرىلىپ، قۇتى قاشادى. اينالدىرعان تورت-بەس جىلدا قوس-قوستان كولىك، پاتەر الىپ، ءزاۋلىم كوتتەدج سالدىم. مۇنىڭ ءبارى مىنا جامان باجاڭىزدىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. ارامنان الىستاپ، ادالعا جاقىنداعاندار اشتان قاتاتىن مىنا زاماندا ۇرلاي بىلمەسەڭ، جىمقىرىپ-قىمقىرىپ، كولدەنەڭ تابىستىڭ كوزىن تاپپاساڭ دالادا قالاسىڭ... ءبىزدىڭ كومپانيا وتە ۇلكەن. كىرىسى مەن شىعىسىندا قيساپ جوق. شەتىنەن كەرتىپ ال دا كەتە بەر. كومپانيانىڭ يەسى ماعان ابدەن سەنىپ العان. وسىنداعى شارۋاسىنىڭ تىزگىنى مەندە. قوجايىننىڭ قۇلقىنى وتە كەڭ، جەمساۋى تەرەڭ، ءتۇبى جوق. ونى تولتىرۋ مۇمكىن ەمەس. سول اشىلعان ارانعا دۇنيە تاسۋ مىنا باجاڭىزدىڭ «قاسيەتتى» بورىشى. ال، بۇل مىندەتتى اتقارىپ جۇرگەن ءبىز دە قاراپ قالمايمىز، ارينە. باستىق وتە ادۋىندى ادام. ونىڭ مىقتىلىعى سول، قۇلقىنىنان نە ءوتىپ جاتسا دا جارىقتىقتىڭ رەڭىنەن قۋانىشتىڭ، رازىلىقتىڭ تابىن دا كورە المايسىڭ. سازارىپ، مەلشيىپ تۇرا بەرەدى. ەگەر قالتاسىنان ۇساق-تۇيەك شىعىن شىعا قالسا، قالتىراپ-دىرىلدەپ، قىرىق كۇن قارا جامىلىپ، سونىڭ ورنىن تولتىرۋدىڭ قامىنان وزگە ەشتەڭە ويلامايدى. سونداي جاننىڭ قول استىندا قىزمەت ەتكەن ادام جامان بولمايدى. ايتىڭىزشى، مەن ءقازىر كىمنەن كەممىن؟ باسقانى بىلاي قويعاندا، مىنا ءۇي، مۇنداعى ءسان-سالتانات تالايدىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرماعان...
قۇرالاي كۇيەۋىنىڭ لەپىرمە ءسوزىن جاقتىرماعانداي راي تانىتىپ وزگە بولمەگە كىرىپ كەتتى.
— باجەكە، بالدىزىڭىزدىڭ قاباعىنداعى كىربىڭدى بايقادىڭىز با؟ ونىڭ مەنى اتارعا وعى جوق. جازىقتىمىن. ءبۇلدىردىم. سىزدەن نەسىن جاسىرامىن، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن توقال الدىم. ەشكىمگە ايتا كورمەڭىز. مۇنى ازىرگە اعايىن-تۋىسقا، قۇدا-جەكجاتقا بىلدىرمەۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. العاشقىدا قۇرالاي ءبىراز قارسى بولىپ، كەلىسپەگەن. ءبىراق، جۇرە كەلە جۋاسىپ، ءقازىر تىنىشتالدى. قايدا بارار دەيسىڭ؟ قولدان كەلىپ تۇرعاندا قونىشىمنان باسسام ايىپ پا؟
قارىنداسىنداي بولىپ كەتكەن قۇرالايدىڭ ۇستىنەن ايەل العان باجاسىنىڭ قىلىعىن ەستىگەندە نۇرجاۋ رەنجىڭكىرەپ قالدى. الايدا، بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ تىنعان ىسكە قاتىستى الدەنە دەۋدىڭ پايداسى جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ، جاق اشپادى.
— توقالىما كوتتەدج سالىپ بەردىم. ەرتەڭ تانىستىرامىن. حاس سۇلۋدىڭ ءوزى. باستىعىمنىڭ ءوزى سوعان ۇيلەنگەنىمدى قالاپ، ەمەۋرىن تانىتتى. اينالامداعىلار «قوجايىننىڭ قۇمارىن قاندىرىپ، توسەگىنەن شىققان قانشىقپەن وتاستى» دەپ داۋرىعىستى. ايتا بەرسىن. باسىما قونعان باقتى كورە الماعان قۋىسكەۋدەلەردىڭ وسەك-اياڭىنا ءمان بەرەتىن اقىماق ەمەسپىن. مەيلى، باستىقتىڭ ويناسى-اق بولسىن دەلىك. ويباي-اۋ، وندا تۇرعان نە بار؟ بۇگىندە بىرەۋدىڭ تاستاپ كەتكەن سالپى ەتەك قاتىنىن تاڭسىق كورىپ الىپ جۇرگەندەر از با؟.. ال، مەنىڭ العانىم حور قىزىنداي قۇلپىرعان ناق سۇلۋدىڭ ءوزى. ەرتەڭ كورەسىز دە، ءماجيتتىڭ تالعامى بيىك ەكەنىن مويىندايسىز.
ەرتەسىنە ءتۇس اۋا ەكى باجا قاقپاسىنىڭ قۇنى قىرىق قىزدىڭ قالىڭ مالىنا تەڭ كەلەتىن، شاتىرى قىزىل چەرەپيسامەن تۇڭكەلەنگەن، ءۇش قاباتتى كوتتەدجگە كەلدى. قاقپانى كۇزەتشى اشتى.
ءماجيت:
— بۇل كوتتەدجدىڭ قۇرىلىسىن التى ايعا جەتكىزبەي اياقتادىم. قول استىمدا ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ ارقاسىندا ءبىتىپ قالدى. قۇدايعا شۇكىر، بەدەلىم بار. جىگىتتەر ايتقانىمدى ەكى ەتكەن جوق. بوتەن مىنەز كورسەتەر بولسا، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەيتىندەرىن جاقسى بىلەدى عوي. ال ماتەريالداردى... بىلدەي قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ ءبىر فيليالىن باسقارىپ وتىرعان ماكەڭنىڭ ءوز ەسەبىنەن قيسىق شەگە ساتىپ الماسى بەلگىلى.
بۇلار ۇيگە كىرگەندە قارسى الدارىنان ابدەن بويانىپ-سىلانعان، ۇزىنشا كەلگەن، قىپشا بەل، جۇزىنە كۇلكى ۇيىرىلگەن، كيگەن كويلەگى وزىنە جاراسا قالعان، اۋىلدان قوناق كەلدى دەگەن سوڭ ادەپ ساقتاعانسىپ تاققان بولار، باسىندا قىزىل الا ورامالى بار اققۇبا ءوڭدى كەلىنشەك شىقتى. ەسىمى قىرمىزى ەكەن.
مۇندا دا داستارحان جايناپ تۇر. نۇرجاۋ دامنەن ازداپ اۋىز ءتيدى. ءماجيت ەكى-ۇش ستاقان اراقتى ارالارىن ۇزاتپاي كومەيىنە بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قۇيىپ، كوزى كۇلىمدەپ شىعا كەلدى. «جۇمىس ۋاقىتىندا اراق اتاۋلىنى اۋىزعا الا المايسىڭ، سوندىقتان سەنبى، جەكسەنبىدە ءبىر سىلتەسەم ارتىقتىق ەتپەس»، — دەپ اقتالعانسىدى.
از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءماجيت:
— باجەكە، داستارحانعا قايتا ورالارمىز، ەندى مىنا كوتتەدجدىڭ بولمەلەرىن كورسەتەيىن، — دەدى.
جيىرمادان استام بولمەسى بار ءۇش قاباتتى كوتتەدجدى ارالاپ شىعۋعا ەكى ساعاتقا جۋىق ۋاقىت كەتتى. اسەم جيھازدار، جالتىراعان ليۋسترالار، قابىرعالارعا ىلىنگەن كارتينالار، كىلەمدەر مەن پەردەلەر، كرەسلولار مەن ديۆاندار، كومپيۋتەرلەر مەن تەلەديدارلار، بىرنەشە جۋىنىپ-شايىناتىن ورىندار مەن اجەتحانالار... ءبارى، ءبارى اۋىلداعى قاراپايىم ورتادان كەلگەن ادامدى ءارى-سارى كۇي كەشتىرەرى ءسوزسىز. شىنىندا نۇرجاۋ ءوزىن مۇراجاي ارالاپ جۇرگەندەي سەزىندى.
بۇلار تاعى ءبىر بولمەگە ەنگەندە سوڭدارىنان پودنوسپەن ءجۇزىم، سالقىن سۋسىن جانە اراق-شاراپ كوتەرگەن قىرمىزى بۇرالا باسىپ كىردى.
جاساۋى جارقىراعان، شەتەلدىك قىمبات جيھازدارمەن جاسانعان، قابىرعالارىنا كىلەڭ اتاقتى پاتشالاردىڭ، جاھاندى بيلەگەن يمپەراتورلاردىڭ، قولباسشىلاردىڭ ۇلكەن-ۇلكەن كارتينكالارى ىلىنگەن، مونشاق شىنىلارى مىڭ قۇبىلعان، جالت-جۇلت ەتكەن ليۋستراسى كوز كىدىرتەر كەڭ بولمەنىڭ تورىنە قاتار قويىلعان بىلعارى كرەسلولارعا ەكى باجا جايعاستى. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا تۇرعان ۇستەل ۇستىنە قىرمىزى قولىنداعى پودنوسىن قويىپ بولا بەرگەندە ءماجيت ەشكىمنەن قىمسىنباستان ەرسى تۇردە ونىڭ بوكسەسىنە ساۋساقتارىن باتىرا وزىنە تارتتى. نۇرجاۋ ولاردان جانارىن تايدىرىپ اكەتتى. قىرمىزىنىڭ جۇزىندە قىسىلعاندىقتىڭ تابى ازداپ سەزىلگەنىمەن، ءماجيتتىڭ ىڭعايىنا كونگەنسىپ، كرەسلونىڭ جاڭتاۋىنا ءبىر جامباسپەن قيسايا وتىردى. ءسوز تىزگىنى ماجيتتە. نۇرجاۋدىڭ ىشىمدىك ىشپەيتىنىن بىلەتىن ول ەشكىمگە قاراپ جاتپاي، ەكى-ۇش ستاقان اراقتى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاعى دا وڭەشىنەن جۇگىرتىپ-جۇگىرتىپ جىبەردى. سالدەن كەيىن قىرمىزى ءماجيتتىڭ اراق-شاراپتىڭ بۋىمەن ءجون-جوسىقسىز ەكپىندەپ سويلەگەنىن ۇناتپاعانداي ءبىر شىنى شىرىندى ۇستاعان كۇيى بۇلاردى تاستاپ شىعىپ كەتتى. ول كەتكەن سوڭ ءماجيت تىپتەن ەركىنسي سويلەدى.
— باقىت دەگەن مىنە، وسى باجەكە! ءوزىڭىز كوردىڭىز عوي. جۇمىستان شارشاپ كەلگەندە مىڭ بۇرالعان سۇلۋىڭ الدىڭنان ەسىك اشىپ، ءىشى دۇنيەگە تولى كەڭ دە تازا بولمەگە باستاپ، تاعامنىڭ، سۋسىننىڭ، ىشىمدىكتىڭ نەشە ءتۇرىن ۇسىنىپ، بايەك بولىپ جاتسا، ءوزىڭدى قالاي باقىتتى سەزىنبەيسىڭ، ا؟ مەن كەشەگى جالاڭ اياق، جالاڭ بۇت ءماجيت ەمەسپىن. مەندە ءبارى بار. وزىمە كەلگەن قوناقتارىمنىڭ بارلىعىن وسى كوتتەدجدە كۇتەمىن. ويتكەنى، ولار كەشەگى جاقىباي ءماجيتتىڭ بۇگىنگى تۇرمىسىن كورسىن. كورسىن دە مىسى باسىلسىن. اقىرى اشىق اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز عوي، ايتا بەرەيىن. مەن ءوز قوناقتارىمدى بۇل جەرگە قۇرمەتتەگەندىكتەن ەمەس، ولارعا بايلىعىمدى كورسەتىپ، ماقتانىپ، ماساتتانۋ ءۇشىن، ەل-جۇرتقا، اعايىنعا ءماجيتتىڭ «قۇدىرەتىن» ايتىپ بارۋلارى ءۇشىن الىپ كەلەمىن. ارينە، ءسىز رەنجىمەڭىز...، — دەپ، كوپىرىپ كەتكەن ەزۋىن الاقانىمەن سۇرتكەن ول سوڭعى سوزدەرى ارتىقتاۋ كەتكەنىن اڭعارا قويىپ، نۇرجاۋعا تومەنشىكتەي قارادى.
مىناداي ءسان-سالتاناتتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن نۇرجاۋ بىلعارى كرەسلودا وتىرۋدى وزىنە لايىقتى كورمەگەندەي قيپاقتاپ، ءوزىن بارىنشا سىپايى ۇستاپ اۋرە. شىنىندا بايلىق يەسىنىڭ مىسى ونى جانشىپ تاستاعانداي. نۇرجاۋ باجاسىنىڭ ءار ءسوزىن زەيىن قويا تىڭداپ وتىرعانداي سىڭاي تانىتقانىمەن، كوڭىل دونەنى شارتاراپقا شاپقىلاپ، ويى شاشىراپ، ىشكى الەمى الەم-جالەم كۇي كەشۋمەن بولدى. كوبىنە ونىڭ كوز الدىنا جىڭعىل بۇتاقتارىمەن توقىلعان شارباقتارمەن قورشالعان ءوز ءۇيىنىڭ اۋلاسى، سىرتقى ەسىگى شيقىلداپ-قيقىلداپ اشىلار ەسكىلەۋ شاعىن ءۇيى، ونىڭ ىشكى كورىنىستەرى كولبەڭدەي بەردى. مىنا كوتتەدجبەن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيتىن ءوز ءۇيىن ويلاعاندا نۇرجاۋدىڭ جۇرەك تۇسى ءسال بۇلكىلدەگەندەي بولدى. الايدا، ول وسى ءبىر پەندەشىلىك ويدىڭ شىرماۋىنان تەز قۇتىلعىسى كەلگەندەي، «دانىشپان» ءماجيتتىڭ سوزدەرىن تىڭداعانسىپ وتىردى.
— وسى بولمەگە ءجيى باس سۇعامىن... ونىڭ ۇلكەن سەبەبى بار. مۇندا مەن ءوزىمدى تاۋەلسىز، ەركىن سەزىنەمىن. مىنا كارتينالاردا بەينەلەنگەن پاتشالار مەن قولباسشىلاردىڭ سۋرەتتەرىنە قاراپ وتىرىپ ءلاززاتتانامىن. بۇل يمپەراتورلارعا قاراعان ساتتە تۇلا بويىما ەرەكشە ءبىر كۇش قۇيىلىپ، ءوزىمدى بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا تۇرعانداي كورەمىن. وسىنداي سەزىمدى باستان وتكەرۋ مەن سياقتى ۇساق-تۇيەك پەندەگە جارتتى بايلىق ەمەس پە. اسەم مۋزىكانىڭ داۋىسىن باياۋ شىعارىپ قويىپ، ەدەنگە تيگەن ەتەگىنىڭ دىبىسى سۋدىراعان توقالىڭ كەلىپ ۇسىنعان جىلى-جۇمساقتان جەپ، ءشاربات، شاراپ ىشە وتىرىپ، قيالدارعا بەرىلۋ مەنىڭ ءومىرىمنىڭ وزەگى ىسپەتتى...
مىنا كارتينالاردا بەينەلەنگەن ەسكەندىر زۇلقارنايىن، يۋ́ليي سە́زار، ناپولەون، ەدىل، شىڭعىس حان، ابىلاي حان، دجوردج ۆاشينگتون، لەنين، اتا تۇرىك سىندى تۇلعالاردىڭ اتاق-داڭقىن قىزعانامىن. ارينە، ولارمەن تۇعىرلاس، دەڭگەيلەس بولۋ مەن سەكىلدى بەيباققا بۇيىرماسى انىق. ءبىراق، مەنىڭ ولاردان ارتىقشىلىعىم — مەن تاپ ءقازىر ءتىرىمىن، ال ولار ولىلەر قاتارىندا، — دەگەن ءماجيت اششى سۋدان تاعى ءبىر تارتىپ جىبەردى.
بۇلار «پاتشالار سارايىنداعى» اڭگىمەسىن تومەنگى قاباتتاعى ۇلكەن زالعا جايىلعان مول داستارحاننىڭ باسىندا جالعاستىردى. ءۇي قىزمەتشىلەرى بولار، ەكى ايەل زىر جۇگىرىپ قىزمەت كورسەتىپ ءجۇر. نۇرجاۋ وڭ جاق قابىرعاعا ىلىنگەن، ۇزىندىعى ءبىر قۇلاشتاي كارتيناعا بەينەلەنگەن كورىنىسكە ۇزاق قارادى. وندا تولقىنى بۋىرقانعان تەڭىز ۇستىندە قالىقتاعان شاعالالار، قۇمشاۋىت جاعالاۋ، اق ۇلپا بۇلتى كۇنمەن شاعىلىسقان اسپان، تەڭىز ايدىنىنا كوزىن كۇننەن كولەگەيلەي قاراپ تۇرعان، اق كويلەگىنىڭ ەتەگىن جەل جەلپىگەن قىز بەينەلەنىپتى. سۋرەت ءساتتى سالىنعان. اق كويلەك، اقشا بۇلت، اق شاعالا كۇمىستەي جىلتىراي كەلىپ جارتاسقا سوعىلعان تەڭىز تولقىنى بىر-بىرىمەن ۇندەسە كەتكەندەي. نۇرجاۋعا تەڭىز تولقىنىنىڭ شۋىلى، قىز ەتەگىنىڭ سىبدىرى ەستىلگەندەي بولدى. شاعالالار بەينە ءبىر قار ۇشقىندارىنداي...
بۇدان كەيىن بىرەر كۇن وتكەن سوڭ نۇرجاۋ ءماجيت قىزمەت ەتەتىن قۇرىلىس كومپانياسىنا جۇمىسقا ورنالاستى.
******
جەلتوقساننىڭ ىزعىرىعى جونىڭا تاسپا تىلەردەي قامشىسىن ءۇيىرىپ، كارىنە مىنگەن. وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن توبىقتان اسا جاۋعان اپپاق قار كۇرك-كۇرك جوتەلگەن كوكساۋ كولىكتەردىڭ تۇتىنىمەن كۇيەلەشتەنىپ، سالاق جاننىڭ ساۋىس-ساۋىسى شىققان حالاتىنداي رەڭگە ەنگەن.
قۇرىلىس جۇمىسى توقتاعانىنا ءبىر اپتاداي وتكەن قالا شەتىندەگى اشىق-شاشىق نىساننىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا باسشىلىقتىڭ وكىلىن وسىمەن بەسىنشى كۇن كۇتكەن جىگىتتەردىڭ تىستەرى قايراۋلى. العاشقىدا بۇلاردىڭ قاراسى الپىستاي بولاتىن. ءقازىر قاتارى سيرەي تۇسكەن.
سوڭعى ءۇش ايدىڭ ەڭبەكاقىسىن جارىتىپ تولەمەگەن ءارى بۇدان بىلاي ءىس بارىسى قالاي قاراي دوڭگەلەيتىنىن اشىپ ايتپاي قىستىڭ كوزى قىراۋدا سارساڭعا سالعان «عاجايىپ» قۇرىلىس كومپانياسى باسشىلارىنىڭ قاشقاقتاۋى جۇمىسشىلاردى تىعىرىققا تىرەگەن.
بۇلاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن تىڭداۋعا ات باسىن بۇرادى دەگەن ءپاتشاعار ءالى جوق. «انى-مىنە كەلەمىن» دەپ تەلەفون ارقىلى كۇندە ۋادەسىن بەرگەنىمەن، قارا كورسەتە قويماعان.
وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن اس-سۋلارىن ءتۇس الەتىندە تالقاجاۋ ەتتى دەمەسەڭىز، ءبارى دە اش. ءبىر جاعىنان اياز سورىپ، قالتىراتىپ بارادى. ءبىراق، بويلارىنداعى اشۋ-ىزا اسقازاننىڭ اش بورىشە ۇلىعانى مەن ايازدىڭ الەگىن ەلەتەر ەمەس.
ازىناعان جەل، اينالاداعى سۇرىقسىز كورىنىس، سۇر بۇلت ەڭسەنى ەزەدى.
مىنە، ساعات تۇستەن كەيىنگى تورتتەن استى. كۇتكەن ادامى بۇگىن دە كەلمەسىنە كوزدەرى جەتە باستاعان جىگىتتەر ارالارىنان وزدەرىنە باسشى ەتىپ سايلاپ العان كەڭ يىقتى، ۇزىن بويلى، بيداي ءوڭدى، جەر ورتاسىنا تاقاپ قالعان نۇرجاۋدىڭ اۋزىن باعىپ، وعان «ەندى نە ىستەيمىز؟» دەگەندەي سۇراۋلى پىشىنمەن قارايدى.
اراكىدىك قالتا تەلەفونىمەن كۇتكەن ادامىنا قوڭىراۋ شالىپ، ءبىراق جاۋاپ الا الماي كۇيىنگەن نۇرجاۋ مىنا ساندالىستارىنان ەشتەڭە ونبەيتىنىن ەندى ۇققانداي ءسوز باستاۋعا وڭتايلاندى. مۇنى باققان وزگەلەر ونىڭ قاسىنا وشارىلا قالدى.
— بۇگىنگە وسى سارىلعانىمىز دا جەتەر. تاعى دا الدادى. قانشا قارسىلىق تانىتقانىما كونبەي، وزدەرىڭە باسشى ەتىپ سايلادىڭدار. ەندەشە، مەنى تىڭدايسىڭدار، — دەدى نۇرجاۋ قارلىعىڭقى داۋىسپەن. — ءبارىمىز دە شالعايداعى اۋىلداردان كەلدىك. جولىمىزعا قاراپ ءارقايسىسىمىزدىڭ بالا-شاعامىز وتىر. جەتىسىپ جۇرگەن ەشكىم جوق... ماڭداي تەرىمىزدى بوستان-بوسقا توگىپ، قايداعى بىرەۋلەرگە جەم بولمايمىز دەسەك، ىزدەنەيىك...
— دۇرىس، ءجون ءسوز، قۇلداي بەينەت كەشكەنىمىز ازداي، ەندى كەسىلگەن اقىمىزدى الا الماۋىمىز ەزدىك، — دەدى وسىندا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت سىلاقشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن بايكەن ەزەۋرەي.
نۇرجاۋ:
— قانە، ءوز ويلارىڭدى ورتاعا سالىڭدار. كوپشىلىگىڭ قوس-قوستان ديپلومدارىڭدى ساندىق تۇبىنە ساقتاعان جوعارى بىلىمدىسىڭدەر. ارامىزدا ءمۇعالىم دە، دارىگەر دە، زاڭگەر دە، ينجەنەر دە بار.
كىرپىش قالاۋشى قالجان ءىلىپ اكەتتى:
— بۇل جەرگە باسشىلاردان ەشكىم كەلمەيدى. ودان دا كومپانيانىڭ باسشىلارى جايلى جايعاسقان عيماراتتىڭ الدىنا جينالايىق.
— وي، سەن دە... كەشەدەن بەرى مىنا جۇرت نە ايتىپ تۇر؟ ولار الدەقاشان تايىپ تۇرعان. ايتپەسە...، — بەتون قۇيۋشى سادىق ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويدى.
— سوتقا ارىزدانايىق، جۋرناليستەر شاقىرايىق. جوعارىداعىلار ەستىسىن، — دەدى كەزىندە پوليسيادان دەمالىسقا شىعۋىنا ەكى-ۇش جىل قالعاندا باستىعىنىڭ «دوعار» دەگەنىن تىڭداماي، ءوزىنىڭ تىك مىنەزىنە سالىپ، ءبىر جۋاننىڭ باسبۇزار ۇلىن قامايمىن دەپ اقىرى قىزمەتىنەن ءبىرجولا قۋىلىپ تىنعان توقتار.
— مەنىڭشە، الدىمەن تەلەديداردان ءتىلشى شاقىرىپ، ءىستىڭ بارىسىن جۇرتقا جايالىق. ەڭ دۇرىسى وسى. جوعارى جاقتا «عاجايىپتىڭ» قوجايىنىنا داڭعىل جول اشىپ بەرىپ تاسادا وتىرعان ءبىر دوكەيدىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ەڭ قۇرىعاندا سول ەستىسىن. ءبىلسىن. بالكىم تاسادا تۇرعان سول دوكەي «عاجايىپتىڭ» «تاماشاسىنان» حاباردار بولىپ، الگى كاززاپتاردىڭ مويىنىن بەرى بۇردىرار، — دەدى دانەكەرلەۋشى ساۋىقبەك.
— جۋرناليست قۇرعىرىڭ شاقىرتۋىمىزعا كەلە قويار ما ەكەن؟ ءبىزدى نەعىلسىن؟ ونى الدىرىپ، تەلەديدارعا دۇرىستاپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن دە اقشا كەرەك، اقشا! — دەدى قالجان كۇيگەلەكتەنىپ.
بۇعان جاۋاپ رەتىندە ساۋىقبەك:
— ۇكىمەتكە جۇلدىزى قارسى تەلەارنانىڭ تىلشىسىمەن حابارلاسساق، ءقازىر-اق جەتىپ كەلەدى. تيىن-تەبەن سۇراپ جاتسا، قالتامىزداعى سوڭعى باقىرىمىزدى ساناپ بەرسەك تە ءبىر نارسەسىن جاسارمىز، — دەدى.
باعانادان بەرى سوزگە ارالاسپاي شەتتەپ تۇرعان، جاسى وتىزعا ىلىككەن، قوي كوزدەرى ۇنەمى جىلمىڭ قاعا قۋلانىپ تۇراتىن سارجان ورتاعا كيمەلەي ەنىپ:
— سىزدەر قانشا داۋرىقساڭىزدار دا ەشتەڭە وندىرە المايسىزدار. سوتىڭ دا، ءجۋرناليستىڭ دە بىزگە پىسقىرعانى بار. «عاجايىپتىڭ» قوجايىندارى كىمدەر ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟ ولاردىڭ قۇرىعى ۇزىن، قىلىشى وتكىر، اۋزى دۋالى. ءبىزدىڭ ارەكەتىمىزدەن تۇك تە شىقپايدى. سوتتارىڭ دا، پوليسيالارىڭ دا، جۋرناليستەرىڭ دە «عاجايىپتىڭ» اسىراندىلارى. بۇل كومپانيانىڭ اتىن ەستىسە، بەزىپ كەتەدى...
سانجاردىڭ ءسوزى جىگىتتەردىڭ ءبىرازىن ويلاندىرىپ تاستادى. ولار «ەندى نە ىستەيمىز؟» دەگەن ساۋالعا تۇششىمدى جاۋاپ ىزدەگەندەي ءبىراۋىق ءۇنسىز قالدى.
شىن مانىندە، قۇرىلىسشى جىگىتتەر وزدەرىنىڭ قوعامىندا ادىلدىككە جەتۋ وڭاي ەمەسىن، ول ءۇشىن سان قيلى، سوقتىقپالى، بۇرالاڭدى سۇرلەۋلەردەن وتۋگە تۋرا كەلەتىنىن، سوڭىندا جەڭىستىڭ بۇيىرۋى نەعايبىل ەكەنىن تەرەڭ سەزىنەتىن. ولاردىڭ ءبىرازى مۇنداي تايعاقتى جولدارمەن ءجۇرىپ تە كورگەن بولار. ەگەر، سولاي بولسا، جۇيكەنى جۇندەي تۇتەر مىناداي كەساپاتتى كەدەرگىلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ، اقىرىندا قۇتى قاشىپ، ءتىسىن قايراپ كەرى قايتقانى انىق. ول قانداي كەساپاتتى كەدەرگىلەر؟
پروكۋرورلار، سوتتار، پوليسەيلەر نەمەسە «تۇرىمتايدان زورلىق كورەر بوزتورعايلاردىڭ» مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن تۇگەندەۋ ءۇشىن قۇرىلعانداي كورىنەتىن الەۋمەتشىل مەكەمەلەردەگى الدىلەر ادىلدىك ىزدەپ بارعان سىزگە العاشقىدا جانى اشىعانسىپ، ءمۇلايىمسىپ، ايتقاندارىڭدى شىن پەيىلدەرىمەن تىڭداعانسيدى. ولار ءاردايىم الدىنا كەلگەندەردىڭ ءسوزىن اياعىنا دەيىن ەسىتكەندى ءجون كورەدى. اسىرەسە، سوڭعى ءسوزىڭدى تاعاتسىزدانا كۇتەدى. ويتكەنى، ولارعا اڭگىمەڭنىڭ ءتۇيىنىن ءبىلۋ وتە قىزىق. نەگە دەيسىز بە؟ الگىلەردىڭ «قىزمەتتىك» تاجىريبەسىندە سان مارتە دالەلدەنگەندەي، ءسوزدىڭ توقەتەرىندە الدىنداعى كىرىپتار ادامنىڭ بەرەتىن «سىيلىعى» بەلگىلى بولادى. «سىيلىقتىڭ» كولەمىن بەلگىلەردە قىزمەت ورنى نە الدەبىر ىڭعايلى تاسا قىپ-قىزىل بازارعا اينالىپ جۇرە بەرەدى. ايتەۋىر، تىرلىگىڭدى ءبىتىرۋ ءۇشىن اۋىز جالاسا كەلىسىپ شىعاسىز. كەلىسۋ دە وڭاي ەمەس؟ الدىمەن نە ۇسىناتىنىڭدى، نەگە، قانشاعا شاماڭ كەلەتىنىن جەتكىزەسىڭ، ءبىراق اناۋ ازىرقانىپ، باسىن شايقايدى دا ءوزىنىڭ كەسىمدى ءسوزىن ايتادى. سونىكى ءجون. كونسەڭىز سول، ايتپەسە، كەتە بەرىڭىز. لاجسىزدان باس شۇلعيسىز. سودان سوڭ، قالتاڭا قاراي قيمىلدايسىز. ولار كەدەيسىز بە، بايسىز با تالعاپ جاتپايدى. تەك، «مىرزالىعىڭىزعا»، «جومارتتىعىڭىزعا» قارايدى. باسەكەلەسىن جولدان تايدىرىپ، اياعىنان شالۋ ءۇشىن ىزدەنگەن باقۋاتتىنىڭ قولىن ساراڭدىق، قۇقىعىن قورعاۋعا تالپىنعان كەدەيدىڭ قولىن جوقتىق بايلاسا، جۇگىنگەن تالتاڭبايلارىڭ ساسپاستان، ۇستىنەن ارىز ءتۇسىپ، بالەگە شاتىلعان قارسىلاس جاقپەن امپەي-جامپەي بولىسىپ، ولاردىڭ ول-پۇلىن الىپ، ايتەۋىر، ەكى ورتادان جەم جەمەي تىنبايدى. كەيبىر پىسىقتار تىپتەن سوراقى. مۇندايلار كوبىنە قۇرىعى قىسقا، قالتاسى جۇقا، ءبىراق، ءبىرازعا دەيىن دالباڭداي شاپقىلاۋىنا شاماسى جەتەر، تاپقانىن بەرەر الاوكپەلەر مەن ولەرمەندەردى ۇرشىقشا اينالدىرادى. الگى پىسىقايلار ادەپكىدە «جاۋىڭىزدى جەر جاستاندىرىپ، قارسىلاسىڭىزدىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتامىن» نەمەسە «بىتپەي جۇرگەن شارۋاڭىزدى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ تىندىرىپ بەرەمىن» دەپ ۋادەنى ۇيىپ-توگەدى دە، ىلە ۇيالعانسىپ، كۇمىلجىگەنسىپ، اۋزىن ارانداي اشسا جەمتىگى ۇركىپ كەتەتىنىن، بوسقا اۋا قارماپ قالاتىنىن ويلاپ، ساقتانا ازداپ سۇرايدى. شاتتانىپ كەتەسىز. اناۋ سىزگە سونداي قايىرىمدى، مەيىرىمدى، ءجىبى ءتۇزۋ جانداي، ءتىپتى، اكەڭىزدەي كورىنىپ كەتەدى. قۇشاقتاپ الىپ سۇيە بەرگىڭىز، سۇيە بەرگىڭىز كەلەدى. ءوزارا كەلىسىلگەن، كولەمى ەكەۋىڭە عانا بەلگىلى بەرەتىنىڭىزدى ونىڭ قالتاسىنا تىقپىشتاپ ءماز بولاسىز. ءيا، ءماز بولاسىز. ءبىراق، ول ءسىزدى وسىلايشا تۇزاققا ىلىندىرگەنىن كەشىرەك بىلگەنىڭىزدە، «اي، قاپ!» دەپ سانىڭىزدى ءبىر-اق سوعاسىز. نەگە؟ الگى نەمە العاشقى بەرگەنىڭىزدى قالتاسىنا سالىپ العان سوڭ، «اناۋ ەدى»، «مىناۋ ەدى»، «شارۋاڭىز بىتكەلى تۇر، تەك تاعى دا از عانا قارجى قۇرعۇرى...» دەپ ميىڭىزدى اشىتىپ، زىر جۇگىرتكىزەدى. ءسىز امالسىزدان «قىرقىنا شىداعاندا قىرىق بىرىنە دە كونەيىن» دەۋمەن سۇراعانىن قارىزدانا، قاۋعالانا تاۋىپ بەرۋمەن جاندالباسالايسىز. اناۋ الاقانىن جايۋدان شارشامايدى. شارت كەتىپ، «قارا باقىر دا بەرمەيمىن» دەسەڭىز، سىبايلاسىڭىز ايتقانداي، «انە، مىنە بىتكەلى تۇرعان ءىستى» ءبۇلدىرىپ الۋدان قورقىپ، ءسال سابىر ساقتاعاندى ءجون كورەسىز. «قايىرىمدى دوسىڭىز» بەرگەنىڭىزدى ءوزىم الىپ جاتىرمىن دەپ استە ايتپايتىنى تاعى بار. ويتكەنى، ونىڭ دا «ۇياتى» بار ەمەس پە؟ ول اۋەلگى العاندارىن جۇمىرىنا جۇقتىرعان سوڭ ەسىمى بەلگىلىلەۋ، شارۋاڭنىڭ بىتۋىنە تىكەلەي اسەر ەتۋشى رەتىندە تۇسىندىرىلگەن، جوعارىراق لاۋازىمدا وتىرعان «كوكەسىنىڭ» تاماعىنان بىردەڭە وتكىزۋ كەرەكتىگىن ايتادى. بەرەسىڭ. سودان كەيىن ءسىز ەستىمەگەن، بىلمەگەن، ءبىراق، «الاقان جايعىش» «كوكەلەردى» قاپتاتىپ جىبەرەدى. شىنىندا، سولار سۇراتىپ جاتىر ما، الدە، سىبايلاسىڭنىڭ قۋلىعى ما، بىلە المايسىز. ول جاعى اللاعا عانا ايان. كوڭىلىڭىز كۇدىك كىرەدى. انىقتاعىڭ كەلىپ، جاڭاعى مىڭ-سان «كوكەلەردىڭ» ءبىرىن ىزدەستىرىپ تابۋعا ءوز بەتىڭىزشە ارەكەتتەنۋدى دە ويلايسىز. الايدا، «ولار ەسىگىنەن سىعالاتا ما؟ تانىمايتىن ادامىنىڭ كوبىك ءسوزىن تىڭداي ما؟ پاراقور رەتىندە ۇستاتايىن دەپ جۇرگەن اۋمەسەر دەپ ءوزىمنىڭ كوزىمدى قۇرتقىزىپ جىبەرمەي مە؟» دەگەن كۇدىكپەن رايىڭىزدان قايتاسىز. وسىلايشا شارشايسىز، قالتاڭ جۇقارعان سايىن جۇيكەڭ دە جۇندەي تۇتە-تۇتەسى شىعىپ، دىڭكالايسىز. سودان بۇرقىلدايسىز. تاعى سۇراسا، ەشتەڭە تاۋىپ بەرە المايسىز. سودان «جان سەرىگىڭىز» «ءاي، اتتەگەن-اي، ەندى-ەندى بىتكەلى تۇرعاندا... مەنى سوگە جامانداماڭىز. ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز، جان امان بولسىن، سوعان شۇكىر دەلىك» دەپ جۇباتقانسىپ، بار كىنانى تابىلا قويماعان اقشاعا جاۋىپ، ءسوزىنىڭ استارىمەن شارۋانىڭ بىتپەۋىنە تىكەلەي ءوزىڭىزدى قاتىستى ەتىپ قايقاڭ باسا كەتە بارادى. مىنە، ءسىزدىڭ ارقا سۇيەپ، اقىڭدى الىپ بەرەدى دەگەن سەنگەندەرىڭىزدىڭ، ادىلەتشىل بيلەرىڭىزدىڭ ءتۇرى وسى. ال، ەشكىممەن جەڭ ۇشىنان جالعاسپاي، سىبايلاسۋعا نيەت تانىتپاي، قۇرى اق پاراققا بۇيىمتايىڭدى جازىپ تاستاپ كەتىپ، ودان تۇششىمدى جاۋاپ الامىن دەۋ مىلقاۋدان سىر سۋىرتپاقتاۋدان دا قيىن. ءتىل الا المايسىز. سولاي...
اراداعى از-كەم ۇنسىزدىكتى نۇرجاۋ ءبولدى. ول سارجانعا قاراپ:
— سونىمەن ءوز ويىڭدى ايتشى، — دەدى.
— مەنىڭشە، ءبۇيتىپ كۇندە جينالىپ الىپ بۇرسەڭدەگەنشە ءالىپتىڭ ارتىن باعالىق. ءبىر ءمانىسى بولار. جالاقىسىن الا الماي زار جىلاپ جۇرگەندەر ءبىز عانا ەمەسپىز... ەڭبەگىنىڭ اقىسىنان كۇدەرىن ۇزگەندەر از با وسى كۇندە؟ ايلىعىن جىلداپ كۇتىپ جۇرگەندەر قانشاما. ودان دا جاتاعىمىزعا بارىپ، اۋىرمايتىن جامباسىمىزبەن قيسايىپ جاتىپ الايىق. ايتپاقشى، ءبىز تۇنەپ جۇرگەن جاي «عاجايىپقا» تيەسىلى ەكەنىن دە ۇمىتپايىق. ءوزىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرمەگەندى كىم ماڭدايىنان سيپاپ، قۇداسىنداي تورىنە شىعارىپ قويادى دەيسىڭ؟ ەگەر، وسىلايشا ولارعا قارسى ءدوڭايباتىمىزدان تىيىلماساق، ءبارىمىزدى دە جاتاقحانادان تۇرە ايداپ شىعادى. مۇنى جاقسى بىلەسىزدەر. سوندا قايدا بارامىز؟» — دەپ قىزىنا، داۋىسىن كوتەرە سويلەگەننەن مويىن تامىرلارى بىلەۋلەنىپ كەتكەن سارجان «جاتاقحانا» دەگەن ءسوزدى ەرەكشەلەي سوزىڭقىراپ ايتتى.
انشەيىندە ەكى اۋىز ءسوز ايتسا، بىرىنە ءازىل ارالاستىرۋعا قۇمار، قيسىق سارجاننان ءدال مىناداي بەلسەندىلىك كۇتپەگەن جانىنداعىلار «دۇرىس»، «ءجون» دەپ ونى قوشتاي دابىرلاسىپ قالدى.
كەڭەس كەزىنىڭ كوزىن كورگەن، قالا شەتىندەگى اشىق-شاشىق، جاڭبىر جاۋسا توبەسىنەن تامشى ساۋلايتىن، سۋى مەن جارىعى بىردە بار، بىردە جوق، جازدا ىستىق، قىستا تاستاي سۋىق بولسا دا باستارىنا پانا ەتكەن جايلارىنىڭ اقىسى قالتالارىنا قولايلى كەلەتىندىكتەن قۋانا، «شۇكىرىن» ايتا تۇرىپ جاتقان قۇرىلىسشىلار جاتاقتارىنىڭ يەسى «عاجايىپ» ەكەنى جاڭا ەستەرىنە تۇسكەندەي جاپپاي باسىلىڭقىراپ، جۇندەرى شالعى تيگەن پىشەندەي جاتا قالدى. ءبارى «و-ھو، ءبىز كىممەن ەرەگەسكەلى ءجۇرمىز ءوزى؟» دەسىپ باستارىن سالبىراتتى. «جانعا جايسىز بولعانىمەن، اقىسى ارزان جاتاعىمىزدان ايىرىلساق، بۇدان بىلايعى كۇنىمىز نە بولادى؟» دەگەن كوپشىلىك شىنىندا تىعىرىققا تىرەلگەن. جەكە پاتەر جالداپ تۇرۋ وڭاي ما؟ جانباس پۇل ۋداي. شىداتپايدى. اۋا رايى بولسا مىناۋ. ۇنجىرعاڭدى تۇسىرەدى. شۇلعاۋىن سۇيرەتكەن جوق-جىتىكتى مازاق ەتەر قىستىڭ ارىنى قاتتى.
توقتار كىبىرتىكتەپ نۇرجاۋعا جاۋتاڭداي كوز تاستادى.
نۇرجاۋ:
— بۇل جەرگە جاتاقحانا جايىن تالقىلاۋعا كەلگەنىمىز جوق. جونگە كوشەلىك. باسشىلىقپەن بەتپە-بەت، كوز تۇيىستىرە سويلەسۋدىڭ ورايى كەلە قويماس. مىقتىمسىعاندار ءبىزدى ادام ەكەنسىڭ دەپ ەسكەرگىسى كەلمەيتىندەي. سوندىقتان ولارعا ءوزىمىزدىڭ ءتىرى ادام ەكەنىمىزدى دالەلدەۋىمىز كەرەك.
سارجان:
— قالايشا؟ — دەدى شىرت تۇكىرە.
سارجاننىڭ سۇراعىن قاپەرىنە الماعان نۇرجاۋ ودان ءارى:
— ارىزداناتىنىمىز دا، ءتىلشى شاقىراتىنىمىز دا باسى اشىق جايت. ءبىراق، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ بىرلىگىمىزدى ايرانداي ۇيىتپاي، ءبارىمىز جۇمىلا وسى ءىستىڭ اياعىنا دەيىن تىرەسپەي ناتيجەگە جەتەمىن، ماڭداي تەرىڭدى سەلدەي توگىپ ىستەگەن بەينەتىڭنىڭ قىزىعىن بالا-شاعاما كورسەتەمىن دەۋ كەبىر جەرگە ءدان ەككەنمەن بىردەي ەكەنىن ۇمىتپالىق، — دەدى.
نۇرجاۋدىڭ ءسوزىن قوشتاعان توقتار:
— ءبىزدى بۇلىك شىعارۋعا ۇندەپ تۇر دەپ ويلاماڭىزدار... بازبىرەۋلەرگە ماڭداي تەرىنىڭ وتەۋىن سۇراپ قولىن سوزعاندار بۇلىكشىل، بۇزاقى، قىلمىسكەر رەتىندە كورىنەتىنى راس. ءبىز ەشكىمگە قيانات جاساعىمىز جوق. تىلەگىمىز — ەڭبەگىمىزدىڭ ەسەسىن الۋ. سوندىقتان، بۇگىن وسى توبىمىزبەن بارىپ وتىنىش-تىلەگىمىزدى قاعازعا تۇسىرەيىك تە، ەرتەڭنەن باستاپ كىدىرمەي قاجەتتى ورىنعا شاعىمدانايىق، — دەدى.
سوزگە ارالاسقان ساۋىقبەك:
— باستاپقىدا قارامىز الپىستان استام ەدى. مىنە، ءقازىر جارتىمىز جوقپىز. راس، ولاردىڭ اراسىندا ارامىزدان تابىلعىسى كەلگەنىمەن تىرشىلىك ارقانى قولىن بايلاعاندار بار شىعار، تۇسىنەمىز. الايدا، كوبىسى جەلتوقساننىڭ ارامقاتىرار ازۋلى ارانىنىڭ وتىندە قالتىراعاننان گورى ءويتىپ-بۇيتىپ جىلىستاپ، «قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى» دەپ قۋلىعىن ىشىنە بۇككەندى ارتىق كورىپ، تاسادان باقىلاعاندار مەن «عاجايىپتىڭ» تاڭى قايتا اتىپ، تۇلەپ شىعا كەلسە، باسشىلارعا جاماناتتى بولىپ كورىنىپ قالارمىن دەپ ساقتانعان پىسىقايلار. ءيا، «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا سۋ ىشكەن كۇرمەكتەر» قاشاندا كەزدەسەدى. ولارعا جالتاقتاپ، بۇكىر پيعىلدارىنا كەك ساقتاپ، كەتەۋى كەتكەن نيەتتەرىن كورەگەندىك ساناپ اۋرەلەنبەيىك. ەندى ءبىز وسى توبىمىزبەن ىدىراماي، ءوزارا اۋىزبىرشىلىكپەن ارىزدانايىق، — دەدى.
— دۇرىس، قاتارىمىزدى سەلدىرەتپەي، سەتىنەتپەي، ءوزىمىزدى مەنسىنبەي، قور ساناعاندارعا قارسى ءبىر ارەكەت ەتپەسەك، ەركەك بولعانىمىز قايسى، — دەدى قالجان.
ءوزىن قولداعان سەرىكتەرىنىڭ ءسوزىن ءارى قاراي جالعاعان نۇرجاۋ:
— ءبىزدىڭ سوتقا تۇسىرەر ارىزىمىزدىڭ كۇشى، تەلەديدار ارقىلى جەتكىزبەك مۇڭىمىزدىڭ ءمانى بىرلىگىمىزگە بايلانىستى. ۇيىمشىل، ءبىراۋىزدى ءتاس-تۇيىن توپ — قارسى كەلگەندى قاقىراتار داۋىل. ءبىزدىڭ جۇمىلۋىمىز كىمدى دە بولسا ويلانتپاي قويمايدى. وسىنى قاپەرىمىزدەن شىعارمالىق. بۇلاي ەتپەي ەشبىر ۇشپاققا جەتە المايمىز. جولىمىزعا تەلمىرە قاراپ وتىرعان بالا-شاعانىڭ نەسىبەسىن ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ ەنشىلەي الماساق ەركەكسىنىپ ءۇي بەتىنە قالاي كورىنەمىز، — دەدى نۇرجاۋ داۋىسىن كوتەرە.
نۇرجاۋ ءسوزىن بىتىرەر-بىتىرمەس سارجان كيلىكتى:
— الدەقاشان جونىن كورسەتە قىر اسىپ، بۇگەجىكتەگەن مىسكىنىمىزگە قارق-قارق كۇلىپ ءجونىن تاپقان بىرلىكتى قايتا شاقىرىپ قۇرى بوسقا اۋرە بولۋدىڭ ءجونى قايسى؟ ايتىڭدارشى. ءقازىر جارتىمىز جوقپىز. ىنتىماعىمىزدىڭ ءتۇرى وسى ما؟ «بىرلىك، بىرلىك» دەپ ءسال ەرتەرەك دانىشپانسۋ كەرەك ەدى.
— سەن نەگە سونشا كەرى تارتا قالدىڭ؟ ويباي-اۋ، جوق جەردەن ارامىزعا جىك سالعاندا ۇتارىڭ بار ما؟ الدەبىر ويىڭ بولسا اشىپ ايتساڭشى. ايتپەسە، ءجونىڭدى تاپ، شىراق، — دەدى توقتار زىلدەنە. — ساپاسىز كوپتەن، ءبىر تىلەكپەن توپتاسىپ، ءبىر ماقساتتى كوزدەگەن از ارتىق. جارتىمىز اۋا جايىلىپ كەتتى دەپ باسقامىز بارماق تىستەۋدەن اسا الماي، جەرگە قاراساق اسپاننان بىرەۋ ءتۇسىپ ەزۋىمىزدى مايلاپ بەرمەيدى.
سارجان قىزىنىپ:
— توقا، ءسىز ءويتىپ ارتىق كەتپەڭىز. ءجونىمدى تابار-تاپپاسىمدا شارۋاڭىز بولماسىن. مەنىڭ دە ويىم، وسىنشاما جۇرتتىڭ قامى. سۇيەگىمىزدى سۇيرەتىپ سوتقا بارساق تا، وتقا بارساق تا تۇك ونبەيدى. دۇرىسى، قوجايىنداردىڭ الدىندا سەس كورسەتپەي، كىشىرەيە بىلەيىك. جالىنايىق، وتىنەيىك. كۇشتىمەن تىرەسەمىز دەپ قۇرت تۇسسە دە شايناڭداۋعا جارايتىن تىسىمىزدەن ايىرلامىز. ولاردى شىنداپ ەرەگىستىرسەك ەرىنىمىز ايازعا قاق-قاق جارىلعان كۇيى سوقىر تيىن دا بۇيىرماي سورلايمىز... ءيا، بىلەمىن، ساپاسىز كوپتەن ءبىر مۇددەنى مەجە ەتكەن ازشىلىق ارتىق بولار، ءبىراق، بىرەۋ «ەي» دەسە، تىراعايلاي قىر اسا قاشار، الدەكىم «ءتايت» دەسە، تىزەسى دىرىلدەپ، بۇتىن نامدەر سۋ جۇرەك توپ ەكەنىمىزدى قاپەردەن شىعارمالىق.
— ءاي، سەن قاي قياعا ورلەپ باراسىڭ؟ بايقاپ سويلە. جۇرتتىڭ ءبارى سەن سەكىلدى ەسەك قۇلاعىن جىمقىرسا انادايدان قالتىرار سۋجۇرەك دەيمىسىڭ. شاۋىپ الامىن دەگەن داڭعويىڭدى كورسەت، تىرسەگىن ءتىلىپ، تىرىدەي ىرەپ، تەرىدەي يلەيىن، — دەدى الپامساداي ساۋىقبەك جۇدىرىعىن ءتۇيىپ.
سارجان ساۋىقبەكتىڭ ىزعارلانا جۇدىرىعىن العا سوزا سويلەگەنىنەن سەسكەنىڭكىرەپ، ارتقا ءسال شەگىنىڭكىرەدى.
نۇرجاۋ:
— ماقۇل، سارجان، سەنىكى ءجون دەلىك. باسشىلارعا جالىنايىق، جالبارىنايىق. ال، ودان دا ەشتەڭە ونبەسە قايتپەكسىڭ؟ ەگەر ءالى ورتامىز ورتايماي تۇرعاندا ءوزىمىزدىڭ ءتىرى ەكەنىمىزدى بىلدىرمەسەك، ەرتەڭ كەش بولىپ قالماي ما؟ ءدال ءقازىر بەت-بەتىمىزبەن كەتسەك قايتىپ باسىمىز قۇرالمايدى. ءوز بەتىمشە اقىمدى ايىرىپ الامىن دەيتىندەرگە توسقاۋىل جوق، جول اشىق، — دەدى.
ساۋىقبەك:
— كۇننىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا قاراماي، تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى دەمەي، اۋىرىنا بەلدى تالدىرا، ازابىنا جاندى شىداتا قۇلشا ەڭبەكتەنىپ، ەندى سونىڭ وتەۋىن جالىنىپ-جالپايىپ، قايىرشىداي تىلەنىپ الۋدان ارتىق قورلىق بار ما؟ قارا توبەتتىڭ ايبارىنان قورىققاننان شالقالاي جاتا بارىن اشىپ تاستاپ، شىبىن جانى ءۇشىن جادىگويلەنە قىڭسىلايتىن يتارشىنىڭ كۇيىن كەشۋ ولگەنمەن ءبىر ەمەس پە؟ — دەدى.
ءسوزىن قايتا جالعاعان نۇرجاۋ:
— ءتۇبى تەكتى، ارى تازا ءاربىر ادام بىرىنشىدەن ءوز نامىسىن ويلاسا كەرەك. كوكىرەگىمىزدى الدەكىمنىڭ ماي تابانىنا باستىرىپ، مىج-مىجىمىز شىعا جەر قاۋىپ جاتۋدى ار كورمەسەك، بەت-بەتىمىزبەن كەتەلىك. مەنىڭ ءدال وسى ءۇش ايلىق جالاقىعا قاراپ قالعان كۇنىم جوق. ءيا، ەشكىم دە اشتان بۇراتىلا ءولىپ قالمايدى. ءبارىڭ دە تاعى ءبىر جەرگە ورنالاسىپ، بۇيىرعانىن تاباسىڭدار. ءبىراق، ءبىر مەزگىل، ىشكى الەمىمىزدەگى بارىمىز، ادامدىق قالپىمىزدىڭ باستى بەلگىسى — نامىسىمىزدى دا ويلايىق. ار-نامىسىن كوكتەي سولدىرىپ، مەزگىلسىز جەرلەگەندەر كوپ، مىڭ-ميلليون، ءبىراق، مەن سول توپقا قوسىلىپ، قاسيەتسىز توبىردىڭ قاراسىن كوبەيتكىم كەلمەيدى. مەنى وسىندا شىدەرلەپ تۇرعان ار-ۇياتىم جانە سەندەردىڭ ارتقان سەنىمدەرىڭ. ايتپەسە، بارىنە قولىمدى ءبىر-اق سىلتەپ، الدەقاشان ەلىمدى تاۋىپ، وتباسىما ورالار ەدىم، — دەدى.
نۇرجاۋ ءوزىن قورشاپ تۇرعان سەرىكتەرىنە بارلاي كوز تاستاعاندا ءبارىنىڭ جانارلارى جانىپ، باستارىن كەكجيتە كوتەرىپ، ەڭسەلەرى تىكتەلىپ، جالانىپ، وشىككەنىن ءولىمشى ەتەردەي جۇتىنىپ تۇرعانىن اڭعاردى.
تەك سارجان عانا باسىن شايقاي، ميىعىنان كۇلە بولەكشە تۇرگە ەنگەن. ول ايتارىن كەكەسىنمەن باستادى:
— نۇرەكە، نامىس سىزدە عانا بار دا، وڭگەمىزدە جوق دەيسىز بە؟ ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز جالعان نامىسقا ساياتىنىن ءبىلىڭىز. ادەمى ءسوزدىڭ شەبەرى ەكەنسىز. جارايدى، ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە باس ۇرايىق. ءبىراق، مىنا تۇرىڭىزبەن جىگىتتەردىڭ قولىنا قارۋ ۇستاتىپ، قان-قاساپقا ايداپ سالۋدان تايىنبايتىندايسىز. سەگىز سىنىپتىق ءبىلىمىم بولسا دا مەنىڭ دە ارنەدەن حابارىم بار. حالىقتى كوزسىز باتىرلىققا ۇندەپ، داۋىلعا قاراي ايتاقتاپ، ايداپ سالاتىندار جەمە-جەمگە كەلگەندە «قىزىقتىڭ» كورەرمەنىنە اينالىپ، تاسادا كەڭك-كەڭك ەتە راحاتتانا كۇلىپ قاراپ تۇراتىنىن دانىشپان تاريحتان وقىعانبىز. الگى ايداپ سالعىش قۋشىكەش مەرەيى ۇستەم بولعاننىڭ جەڭىسىنە قۋانعانسىپ، وعان دەگەن ءوزىنىڭ ادالدىعىن شىر-پىر ەتە دالەلدەپ كۇن كورەتىنىن، مايلى جىلىكتىڭ باسىن ءمۇجىپ، تاناۋى دەلديەتىنىن دە بىلەمىز.
جىگىتتەر ءۇنسىز. نۇرجاۋ سابىرىن سارى التىنداي ساقتاپ، سارجانعا جانارىن قاداپ تۇر.
سارجان ءسوزىن جالعاي بەرمەك ەدى توقتار بۇرق ەتتى.
— ءاي، تاريحشى مىرزا، سەن سوندا نۇرەكەڭدى ايتاقتاۋشى دەمەكپىسىڭ. ءبىز ءوزىمىز ەمەس پە بۇ كىسىنى ارامىزدان باسشى ەتىپ سايلاعان. سەن جۇرتتىڭ ميىن اشىتپا. الدە سەن ءبىزدى ايتاقتاسا شاۋىلدەپ ۇرە جونەلەتىن يت دەيسىڭ بە؟ بىلگىشسىنۋىن. ايتشى ءوزىڭ، نۇرەكەڭنەن الار نەندەي ءوشىڭ، قانداي كەگىڭ بار ا؟
— ەشكىمگە كەتكەن ءوشىم دە، كەگىم دە جوق. ءبىراق، مەن نۇرەكەڭە سەنبەيمىن.
— نەگە؟ — دەدى ساۋىقبەك پەن قالجان جارىسا.
— سەبەبىن تۇسىندىرەر بولسام، ول ۇزاق اڭگىمە.
— ءتۇسىندىر، جاسىرما. نەسىن قايمىعاسىڭ؟ — دەگەن بايكەن سارجانعا ودىرايا قارادى. — ايتارىڭنىڭ شەتىن قىلتيتقان سوڭ قالعانىن ىشىڭدە ساقتاپ قايتەسىڭ. ەسىتەيىك. اقتار ىشىڭدەگىنى.
— ەندەشە قۇلاق تۇرىڭىزدەر. وسىندا تۇرعان بارلىعىمىزدى جۇمىسقا قابىلداپ، كومپانيانىڭ «قوراسىنا قاماعان» كىم ەكەنىن جاقسى بىلەسىزدەر. ول — «عاجايىپتىڭ» وسىنداعى ءبولىمىنىڭ باستىعى ءماجيت بەرەن ۇلى. سول ءماجيت مىنا نۇرەكەڭنىڭ تۋعان باجاسى...
— وندا تۇرعان نە بار؟ — دەستى جىگىتتەر داۋرىعا.
— نەسىنە شۋلايسىڭدار؟ سوڭىنا دەيىن تىڭداعىلارىڭىز كەلمەسە، وسى جەردەن اڭگىمەمدى ۇزەيىن.
— جارايدى، ايتا بەرسىن، توقتاماسىن، — دەدى قالجان جانىنداعىلاردى سابىرعا شاقىرعانسىپ. نۇرجاۋ دا: «تىڭدايىق، سابىر ساقتاڭدار» دەپ سارجانعا جالعاستىرا بەر دەگەندەي ىم قاقتى.
— مەنىڭ ەستۋىمشە، قوجايىن جاۋاپكەرشىلىكتى ماجيتكە ارتىپ، ءوزى سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ وتىر. ءبىز وعان جولىققانىمىزبەن «ءماجيتتى تاۋىپ الىپ، اقىلارىڭدى سودان وندىرىڭدەر» دەپ شىعارىپ سالادى. ال ءبىز كۇندە كۇتىپ جۇرگەن بۋحالتەر مەن ينجەنەردىڭ قولىنان تۇك تە كەلمەيدى. بۇل ەكەۋى كەڭسەدە قىزمەت ەتەدى دەمەسەڭىز، ءوزىمىز سەكىلدى جالدامالىلار. ارادا جۇمسالىپ جۇرگەن ولارمەن جولىققانىمىزبەن تۇك تە ونبەيدى. بارلىق گاپ ماجيتتە. ونىڭ ءبىزدىڭ ارامىزداعى كوزى ءارى قۇلاعى، قىسقاسى جانسىزى مىنا نۇرەكەڭ. الگى قاشقىن نە ىستەپ، نە قويعانىمىزدىڭ ءبارىن وسى كىسى ارقىلى ءبىلىپ وتىر. ءبىز بولساق، اتا جاۋىمىزعا اينالعان «عاجايىپتىڭ» بەلدى وكىلىنىڭ باجاسىن «ەشكىنى ورامجاپىراققا قاراۋىل ەتكەندەي» باسشى ەتىپ سايلاپ الدىق... ءبىزدىڭ وسىندا بۇرسەڭ قاعىپ، قولىمىزدان تۇك كەلمەي بەيشارانىڭ كۇيىن كەشكەن ءحالىمىزدى كۇن سايىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن ءماجيت سىرتىمىزدان قارق-قارق كۇلە ءاپپاق كورپەگە كومىلە ءشالجيىپ جاتقان بولار. ال، ادال اقشامىزدى جامباسىنا باسىپ، نە ءولى، نە ءتىرى ەكەنىن بىلدىرمەي كەتكە قۋاياقتىڭ باجاسىنا مەن نە ءۇشىن سەنۋىم كەرەك؟ — دەپ سارجان قىزىنا توقتادى.
ءبارى ۋاعىزعا ۇيىعان بالا شاكىرتتەي سارجاننىڭ اۋزىن باققان.
نۇرجاۋدىڭ الگىندە عانا جىگىتتەردىڭ ىشكى الەمىنە قوزعاۋ سالا جىگەرلەرىن جانىپ، قالعىپ-مۇلگىگەن، ءدۇدامال، دۇمبىلەز كۇيگە شىرماۋىقشا شىرمالعان سەزىمدەرىن شىمشىپ وياتقانى ءادىرا قالعانداي. بارلىعى قايتادان سىلق تۇسە سامارقاۋ تۇر. كوپشىلىگىنىڭ يىقتارى بۇرىسكەن، باستارى تومەن يىلگەن، جانارلارى مايى تاۋسىلىپ، قۇر بىلتەسى جانعان شامنىڭ جارىعىنداي ولەۋسىرەگەن. سەرپىلىس سەمىپ، سەرگەكتىكتى بۇيىعىلىق جانىشقان. كەۋدە قۋىسىندا تۇراقتىلىق تۇرالاپ، تۇراقسىزدىق تۋ تىككەن. سىرعاقسىعان سەزىم ءارى-سارى.
نۇرجاۋ سارجاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءماجيتتىڭ باجام ەكەنى راس. ول ءزانتالاقتىڭ وسىنشاما ابىگەرگە سالارىن مەن ءبىلىپپىن بە؟ ويتكەن باجاسى قۇرىسىن. ەگەر مەن ارامىزداعى اڭگىمەنى ماجيتكە كۇندە جەتكىزىپ تۇرسام، اللا سازايىمدى بەرسىن! ونىمەن كۇندە سويلەسپەك تۇگىلى ءبىراۋىز ءتىل قاتىسۋعا زار بولىپ جۇرگەن جايىم بار، جىگىتتەر. ويتكەنى، بالا-شاعاسىن جايلى باسپاناسىنان ايىرىپ، مىنا كۇننىڭ سۋىعىندا قالا شەتىندەگى قاراۋسىز قالعان ساياجايعا قاماپ تايىپ تۇرىپتى. مەن ماجيتپەن سويلەسەر بولسام، وعان اقىمدى ەمەس، ىشۋگە قارا سۋ تاپپاي قينالعان بالا-شاعاسىنىڭ جاعدايىن ايتار ەدىم. ءبىراق، جولىعۋ مۇمكىن بولماي تۇر. مەن سەندەردىڭ الدارىڭدا اقتالمايمىن. ماعان سەنبەسەڭدەر بۇگىننەن باستاپ كوزىمدى قۇرتايىن. جو-جوق، ەندى بۇل ىسكە ارالاسپايمىن، كەتەمىن، — دەگەن نۇرجاۋدىڭ داۋىسى جارىقشاقتانا شىقتى.
سارجاننىڭ وزىنە سەنىمسىزدىك بىلدىرگەنى ءۇش ايلىق جالاقىسىنا بولا ەمەس، بىرگە جۇمىس ىستەگەن جىگىتتەردىڭ سەنىم ارتقانى ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايىن، قاراقان باسىمدى عانا كۇيتتەمەيىن، ورتاق ىستە جاسىق ۇلداي تايقىپ شىقپايىن دەپ تازا نيەتپەن جۇرگەن نۇرجاۋعا وڭاي تيمەدى.
نۇرجاۋدىڭ جان-تانىمەن بەرىلە، كۇيزەلە سويلەگەنىن تازا جۇرەكپەن تۇيسىنگەن تورت-بەس جىگىت الدىن-الا دايىندالىپ العانداي «نۇرەكە، مۇنىڭىز نە، كەتپەڭىز» دەپ جارىسا داۋىستاپ جىبەردى.
ءوز جونىمەن كەتپەككە بۇرىلا بەرگەن نۇرجاۋ ەرىكسىز كىدىردى. ويتكەنى، الگى جىگىتتەردىڭ كومەيىنەن شىققان «كەتپەڭىز» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءون بويىندا «بىرەۋدىڭ جاپقان جالاسى مەن ءجونسىز سوزىنە بولا كۇيىنىپ، اشۋعا ەرىك بەرمەڭىز» دەگەندەي جانايقاي جاتىر ەدى. ءاربىر جانايقايدىڭ تۇپ-توركىنىندە بۇكپەسىز وي، شىنايىلىق، جاھۇت پەيىل، مىلقاۋعا ءتىل بىتىرەر بۇلقىنىستى بۇيىمتاي بولاتىنىن ءاردايىم ەستە ۇستايتىن نۇرجاۋ مىنا تۇتاس توپ ءۇشىن ەمەس، سولاردىڭ اراسىنداعى بىرنەشە جىگىتتىڭ سەنىمىن اياقاستى ەتىپ، جارتى جولدا تاستاپ كەتكەندەي بولمايىن دەپ ايالدادى. نۇرجاۋ وزىنە يەك ارتقان، سارجاننىڭ بۇرا تارتار بۇرالقى ءسوزىن قۇلاعىنا دا ىلمەگەن سەرىكتەرىن اياپ تا كەتتى. «ارقا سۇيەپ تۇرعان ادامىنىڭ ءتۇرىن قارا. كۇرەسەرگە دارمەنسىز، قۇرىعى قىسقا، اياعى تۇساۋلى، وتباسىنىڭ ايلىق-شايلىعىن تابۋدى عانا مۇرات ەتكەن مەنەن بۇلار نەندەي جاقسىلىق، نەندەي ەرلىك كۇتەدى ەكەن؟»
نۇرجاۋدا ازۋلى دا ايلالى ارامزالارمەن ايقاسار، «بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان» دەپ شالقايار شاما قايدا؟ مۇنىكى تەك، مىنا توپتى قاسقىر تيگەن قويداي بىتىراتپاي، باسىن بىرىكتىرە اقىسىن الۋعا شاقىرۋ، ب ا ق سىناپ كورۋ عوي. ونىڭ ۇستىنە نۇرجاۋ توپ قۇراپ، پىكىر توقايلاستىرىپ، ورتاق ىسكە ۇمتىلدىرار ۇستىندى وي ءتۇيىپ، جىگىتتەردىڭ مۇقالعان جىگەرلەرىن قايراسام، ولاردىڭ كەۋدە تۇكپىرىنە الدەقاشان ۇيا سالىپ، بالالاعان، ءتىپتى قانعا ءسىڭىپ، بولمىسىن بۇزعان، ايىقپاس دەرتكە اينالعان، بويلارىنداعى ەرلىك پەن وجەتتىكتىڭ تامىرىن شاۋىپ، ورتتەي جالماپ، ءورىسىن كەڭەيتكەن قۇلدىق سانانىڭ كەسەلى سىلىنىپ تۇسەر، بالكىم، دەگەن دامەسى دە بار ەدى.
— سارجاننىڭ كوپىرمەسىنە بولا وسىلاي ىدىراپ، سۇتتەي ءىرىپ كەتە بەرەمىز بە، نۇرەكە؟ ءماجيتتىڭ باجاسى تۇگىلى تۋعان اكەسى بولساڭىز دا ورتامىزدان ءسىزدى جىبەرمەيمىز. ويتكەنى، باسالقى ايتىپ، باس بولىپ ءبارىمىزدى ۇيىمداستىرار وزىڭىزدەن باسقا كىم بار؟ ۇلكەنىمىز دە ءوزىڭىز، — دەدى توقتار.
— ءجون دەلىك، ءبىراق، كوڭىلدەرىڭدە ماعان دەگەن سىزات بار ەكەن. سوندىقتان، رۇقسات بەرىڭدەر. ءجونىمدى تابايىن. ايتپاقشى، توقتار، سەن نەگە جىگىتتەرگە باس بولمايسىڭ؟ «عاجايىپتىڭ» بۇرىننان كەلە جاتقان قۇرىلىسشىسىسىڭ؟ تىزگىندى ءوزىڭ ۇستا.
— جو-جوق، نۇرەكە، قولىمنان كەلمەيدى. ارينە، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىنەن قاشپايمىن، ءبىراق، نەسىن جاسىرايىن، مەنىڭ جابىلعان جالا كەسىرىنەن العان «قىلمىسكەر» دەگەن دارداي اتاعىم بار. ارنايى تىركەۋدەمىن. ءبىر جەردەن قىلتيىپ مويىنىم كورىنسە، ءىزىمدى تىمىسكىلەگەن «يتتەر» ءۇرىپ الا جونەلەدى، — دەدى توقتار.
نۇرجاۋ:
— جارايدى، «بيتكە وكپەلەپ تونىمدى وتقا جاقپايىن».
توقتار:
— توندى جاققاننان ءبيتتى سىققان دۇرىس-اۋ.
سارجان كەكەسىنمەن:
— مەنى بيتكە تەڭەدىڭىزدەر مە؟ سولاي-اق بولسىن. سىعىپ تاستاڭىزدار، قۋىپ شىعىڭىزدار. ءبىراق، ايتپادى دەمەڭىزدەر، «عاجايىپپەن» ەرەگەسىپ بەرەكە تاپپايسىزدار.
ساۋىقبەك سارجانعا سۇق ساۋساعىن شوشايتا سوزگە ارالاستى.
— ءاي، سارجان، سەن جاڭا نۇرەكەڭە سەنىمسىزدىك ءبىلدىردىڭ. مۇمكىن كومپانيا باسشىلارىنىڭ، الدە ءماجيتتىڭ ارامىزعا ىرىتكى سالۋى ءۇشىن جىبەرگەن جانسىزى سەن شىعارسىڭ... ايتپەسە، ادال اقىمىزدى بەيبىت تۇردە تالاپ ەتەمىز دەگەنىمىزگە نەگە وسىنشاما شىر-پىرىڭ شىعا قارسىلىق كورسەتەسىڭ؟
قالجان ونى قوستاي سويلەدى.
— باعانادان بەرى مەن دە وسىلاي ويلاپ تۇرعانمىن. جىگىتتەر، بۇعان دەيىن ماجيتپەن ەڭ جاقىن ارالاسقان كىم ەدى؟ مىنا سارجان. ەكەۋىنىڭ ىمى-جىمى ءبىر ەمەس پە ەدى. ءتۇن دەمەي، كۇن دەمەي، ءبىرىن كورسەتىپ، ءبىرىن كورسەتپەي قۇرىلىس زاتتارىن «ءماجيتتىڭ بۇيرىعى» دەپ سىرتقا ساتا جىلمىڭداپ جۇرەتىن دە سارجان ەكەنىن ىشتەرىڭ بىلەدى. ءماجيتتىڭ ەسىمىن كولدەنەڭ تارتا، بىلگەنىن ىستەپ، «قونىشىنان باسقان»، كەزىندە قورازداي قوقيلانىپ، ايدارىنان جەل ەسكەن سارجان بۇگىن مىنە، ءوزىنىڭ «ءپىرىن» «قۋاياق» دەي قالۋىن قاراساڭشى. قىسقاسى، باجاسى دۇركىرەپ تۇرسا دا ەشقانداي ارتىقشىلىق تالاپ ەتپەي، جۇرتپەن بىرگە تيەسىلى جۇمىسىن اتقارىپ، ادال ەڭبەگىنە سۇيەنگەن نۇرەكەڭە سەنەمىز بە، الدە كوز الدىمىزدا ەكىجۇزدىلىككە بوي الدىرا ادىراڭداعان، ءماجيتتىڭ ارقاسىندا الشاڭ باسىپ، مۇرتىن مايلاپ، وزىنە قارسى كەلگەندى، كوڭىلىنە جاقپاعان تالاي جاندى قوجايىنىنا جامانداپ، اقىرىندا تۇرتپەكتەپ-تۇرتپەكتەپ ىسىرىپ شىعارعان سارجانعا سەنەمىز بە؟ وزدەرىڭ تارازىعا سالىپ، كىمنىڭ «اۋىر»، كىمنىڭ «جەڭىل» ەكەنىن انىقتاڭدارشى.
— ماجيتكە جالپاقتاپ، جاندايشابى بولعان جوقپىن. باستىقتىڭ اتى — قاشاندا باستىق. ايتقانىن ورىنداۋعا ءماجبۇرسىڭ. تەك مەن ەمەس، ءبارىڭىز دە ونىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىنسىزدار. ءوزى جوق بولعان سوڭ عوي ەدىرەڭدەي قالعاندارىڭىز. ءماجيت تاپ ءقازىر توبە كورسەتە قالسا، جارىسا جاعىمپازدانۋعا كەزەككە تالاساتىندارىڭىزدى كىم جوققا شىعارا الادى، قانە؟.. جارايدى، الايدا مىنانى دا ەسكەرىڭىزدەر. وزدەرىڭىز ويشا ەسەپتەپ جۇرگەن اقىلارىڭىزدى نۇرەكەڭە ەرىپ داۋ-دامايمەن العاننىڭ وزىندە، ول تۇگەل بۇيىرمايدى. «نەگە؟» دەيسىزدەر مە؟ جۇمىسقا قابىلداناردا كەلىسكەندەرىڭىزدەي، جالاقىلارىڭىزدى ەكى ءتۇرلى جولمەن — كوپ بولىگىن قولما قول، ال، از مولشەرىن، شاماسى قىرىق مىڭدايىن بانكىدەن، دالىرەگى، زاڭدى قۇجات نەگىزىندە الىپ كەلدىڭىزدەر. بۇل — كومپانيانىڭ سالىقتان جالتارۋ ءۇشىن جاساعان قۇرىق بويلاماس قۋلىعى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەندەشە، ءبىز ەگەر اقىمىزدى زاڭدى جولمەن قۋدالايمىز دەسەك، باسشىلاردىڭ جانى كىرە تۇسەدى. ويتكەنى، الگى زاڭ بويىنشا بەرىلىپ كەلگەن از عانا پۇلدى قولىمىزعا ۇستاتادى دا، قالعانىنىڭ ورنىنا ەرنىن شىعارا كەتە بارادى. وسى ارادا كىم ۇتادى، كىم ۇتىلادى، ساراپتاي بەرىڭىزدەر. ال، باسشىلىقپەن كەلىسىپ، ولارعا تۇسىنىستىكپەن قاراساق، اقىمىزدى تۇگەل الۋعا مۇمكىندىك بولادى.
توقتار سارجانعا قاراپ:
— سەن تاعى ءبىر بالەنىڭ باسىن قىلتيتتىڭ عوي... مەنىڭشە، اقىمىزدى تۇگەلدەي الا الماي قالامىز دەپ جوق جەردەن قورقىپ، بۇگەجەكتەۋىمىز ورىنسىز. ەگەر ارىزدانار بولساق، كومپانيانىڭ سالىقتان قاشىپ، زاڭنان اتتاعانىن دا كورسەتەمىز. وسىنشاما جاننىڭ اۋىزبىرشىلىكپەن ايتقان ءسوزى ءمور باسىلعان، قول قويىلىپ، قاتتالعان قۇجاتىڭنان دا ءوتىمدى كەلەدى. ارنەگە نازار اۋدارا قازىردەن سەسكەنە بەرسەك تۇك تە وندىرمەيمىز. ارەكەتسىز وتىرعانشا تىربانا قيمىلداساق شىڭ بولماسا دا شابىردان اسامىز. — دەدى.
نۇرجاۋ:
— كوپ ءسوز — كوبىك. بۇگىنگە وسى دا جەتەر. وزدى-وزىمىزبەن قاسارىسپاي، قاقاعان سۋىققا جىلىك مايىمىزدى توڭدىرماي قايتايىق، — دەدى.
جىگىتتەر بىتپەگەن قۇرىلىس عيماراتىنىڭ ءبىرىنشى قاباتىنان شىعا بەرە ەكىگە جارىلدى. ونشاقتى جىگىت سارجاننىڭ جانىنا جينالا نەگىزگى توپتان قالىپ قويدى.
جاياۋ ادامعا اجەپتاۋىر قاشىق جەردەگى جاتاقحاناعا جەتۋگە نۇرجاۋ باستاعان جىگىتتەر اسىعار ەمەس. ەسىك-تەرەزەسى ءبۇتىن بولعانىمەن جارتىمدى جىلۋى جوق، قابىرعاسى ىرسيىپ-ىرسيىپ جارىلىپ كەتكەن، سىرت كيىمىڭدى شەشە قالساڭ ءتىسىڭدى تىسىڭە تيگىزە ساقىلداتار تارتىمسىز جاتاقحاناعا كىم اسىعا قويسىن؟
جولاي ەشكىم جاق اشپادى.
اياققا تاپتالا-تاپتالا نىعىزدالعان قاردىڭ بەتى تازدىڭ باسىنداي جىپ-جىلتىر. كوكبەت جەلگە جاپىراعىن الدەقاشان جۇلدىرعان تالداردىڭ سيديعان بۇتالارى سۇپ-سۇر. قاپتاعان قارعالار. قامسىز. ۇشۋدى دا، قارقىلداۋدى دا ۇمىتقانداي. ءبارى دە تالتاڭ-تالتاڭ ەتىپ ماڭعازدانا جۇرەدى. ولاردى ۇركىتىپ مازاسىن الار ەشكىم جوق. ەتى حارام، ءتۇرى ۇسقىنسىز، داۋىسى داراقى، كىسى قىزىعارلىق دانەڭەسى بولماعان سوڭ جاۋى دا از. سوندىقتان ەركىن. تەمىر تۇزاعىن سۇيرەتىپ، وقتى زاۋالىن كەزەنگەن، اشكوزدىك پەن قاناعاتسىزدىقتىڭ ۋىنان ءلاززات العان قىزىلكوزدەردەن تىعىلىپ قۇزار شىڭدا، شاتقالداردا، يەن دالادا شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيە كۇنەلتەتىن قاناتتىلاردى قامسىز قارعانىڭ تاعدىرى قىزىقتىرار ما ەكەن؟..
و، توبا! وسىنشاما قارعانىڭ بىرەۋىسى قارقىلداسايشى... كىر-كىر، اياقاستى قار ۇستىنەن الدەنەنى شوقىعانسيدى. تالعاجاۋ ەتەر نە بار دەيسىڭ؟ جاي عانا ادەتى عوي. ايتپەسە، قارعالارعا بىرەۋ كەلىپ جەم شاشىپ كەتتى دەيمىسىڭ؟..
قۇرىلىسشىلار توپىرلاي جاتاقحانا ەسىگىنەن ىشكە ەنە بەرگەندە ولاردىڭ قارسى الدارىنان جۇمىستان شارشاپ كەلسە دە تىنىم كورمەيتىن كەزبە جاستارعا جانالعىشتاي، ال، قاق-سوقپەن ءىسى جوق، كىرگەن بويدا تىراپاي اسا ۇيقىعا باس قوياتىن ۇلكەندەر جاعىنا توماعاتۇيىق، سابىرلى كورىنەتىن كومەندانت شىقتى. ماي باسقان مىقىنىن بوكەبايمەن شارت بۋعان، سەمىزدىك پە، الدە ىسىك پە، ايتەۋىر بار دەنەسى ىرك-ىرك ەتكەن تولىق سارى — ۇلكەن-كىشى وليا اپاي اتاپ كەتكەن جاسامىس ايەل بۇلارعا ءسال-پال ايالداۋلارىن ءوتىندى.
— بۇگىن سەندەر ءۇشىن جاعىمسىز... مىنا جاتاقحانانى ءۇش-تورت كۇننىڭ ىشىندە... بوساتۋلارىڭا تۋرا كەلىپ تۇر، — دەگەن كومەندانت ەكى اۋىز ءسوزىن قايتا-قايتا ەسىنەگەندىكتەن ءۇزىپ-ۇزىپ ارەڭ ءبىتىردى. «نەگە؟ كۇنى كەشە الداعى ءبىر ايدىڭ جامباساقىسىن جيناپ الىپ ەدىڭىزدەر عوي. اقىمىزدى بەرمەك تۇگىلى ەندى جاتاعىنان قۋايىن دەدى مە. بوسقىن قۇرلى بولمادىق پا؟» دەپ جارىسا سويلەگەن قۇرىلىسشىلار اۋلىگىپ كەتتى.
— سونشاما نەگە داۋرىعاسىڭدار؟ مەندە تۇرعان نە بار؟ تەك قانا كەلگەن حاباردى جەتكىزدىم. باسقاسىندا شارۋام جوق. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر.
جىگىتتەردى سابىرعا شاقىرعان نۇرجاۋ:
— سىزگە مۇنى كىم ايتتى؟ — دەدى كومەندانتقا.
— ءوزىن «مەيىرىم» دەگەن سەرىكتەستىكتىڭ باسقارۋشى-مەنەدجەرىمىن دەپ تانىستىرعان جۇقا سارى، تاناۋى دەلديگەن بىرەۋ ءتۇس الەتىندە كەلىپ حابارلادى. ءقازىر ءوزى دە قارا كورسەتىپ قالاتىن شىعار. سەندەردىڭ وسى شامادا ورالاتىندارىڭدى ەسكەرتكەنمىن.
كومەندانت اۋىز جيىپ بولعانشا توپساسى ماي كورمەگەلى ءبىرقىدىرۋ ۋاقىت وتكەن ەسىكتى زارلاتا اشىپ «مەيىرىمنىڭ» مەنەدجەرى دە جەتىپ كەلدى. وليا اپاي ءدال سۋرەتتەگەندەي، تاناۋى دەلديگەن، جۇقا سارى، مۇزداي كيىنگەن جاس جىگىت تىم ۇياڭ كورىنەدى. جۇمساق تا جىلى كولىكپەن كەلگەن بولار، كيىمى جەڭىل. موينىنا تاققان گالستۋگى ءوز ورنىندا تۇرسا دا ونىسىن قايتا-قايتا تۇزۋلەگەنسىپ، شالا ءبۇلىنسىن. جاعىمسىز حاباردى كومەندانتتان ەستىپ ۇلگەرگەن قۇرىلىسشىلاردىڭ قاتۋلى قاباعىنان قايمىققاننان بولار قولدارى، قوس تىزەسى دىرىلدەڭكىرەپ، ونىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسقاننان قوزعالاقتاپ، اپ-ساتتە شىپ-شىپ تەرلەپ شىعا كەلگەن ماڭدايىن الاقانىمەن سۇرتكىشتەپ كۇبىجىكتەدى. نۇرجاۋدىڭ جانى اشىپ كەتتى. «بايعۇس بالانىڭ وسىنشاما ساسقالاقتاعانى نەسى، كەلگەندەگى شارۋاسىن ايتا بەرمەي مە. بالكىم، ءبىزدىڭ ءوڭىمىز وعان جانالعىشتاي كورىنگەن شىعار».
— ءيا، ءىنىم، قۇلاعىمىز سەندە. نەگە سونشا ءابىرجىدىڭ؟ ءتۇن ىشىندە قالىڭ قاراقشىمەن بەتپە-بەت كەلگەندەي قۇتىڭ قاشتى عوي. — دەدى نۇرجاۋ داۋىسىن جۇمسارتا.
— جو-جوق، مەن جاي... ىڭعايسىزدانىپ. اق قار، كوك مۇزدا جايدى بوسات دەپ ايتۋ ماعان وڭاي دەيسىزدەر مە؟ باستىعىم باسقاسى قۇرىپ قالعانداي مەنى جۇمساعانى...
— جاي-جاپساردى ءتۇسىندىر. قاقاعان بوراندا باس سۇعىپ، پانالاپ وتىرعان ءتورت قابىرعانىڭ ىشىنەن دالاعا ايداپ شىعارداي نە جازىپ قويدىق؟
— مەنىڭ ەش كىنام جوق. جوعارىداعىلاردىڭ شەشىمى سولاي. بۇل جاتاقحانا وسىدان ءبىر اي بۇرىن «مەيىرىمگە» قىرۋار قارجىعا ساتىلعان. ەندى قوجايىن ءبىزبىز.
— سولاي-اق بولسىن. ءبىراق قانداي دالەلىڭ بار؟ «عاجايىپتىڭ» باسشىلارىنان بىرەۋ-مىرەۋ كەلىپ تىلدەسپەسە، ءبىز ەشقايدا شىقپايمىز. اتسىن، اسسىن، بىلگەنىن ىستەسىن...
— سىزدەردى تۇسىنەمىن، ءبىراق مۇلىك «مەيىرىمنىڭ» قاراماعىنا ءوتىپ كەتكەن. باسشىلارىڭىزبەن وزدەرىڭىز جولىعىڭىزدار.
— ساتىپ العاندارىڭا ءبىر ايداي ۋاقىت بولىپتى، سودان بەرى نەگە ەسكەرتپەدىڭدەر؟
— باستىقتارىڭىز «قويا تۇرسىن» دەپ ءوتىنىپتى.
— «مەيىرىمنىڭ» يەسى كىم؟
— ونىڭ قاتىسى قانشا؟
— ءوي، جاڭا عانا ءتىلىڭ كۇرمەلىپ، بۇتىڭا جىبەرىپ قويارداي دىرىلدەپ تۇر ەدىڭ، ەندى كەۋدەڭە جان بىتەيىن دەدى مە؟ — دەپ ساۋىقبەك گۇر ەتە قالىپ ەدى، مەنەدجەر بالانىڭ ءوڭى بوزارىپ، شەگىنشەكتەپ كەتتى.
— نەمەنە، سونشالىقتى قۇپيا ما؟ — نۇرجاۋ «مەيىرىمنىڭ» وكىلىنە جاقىنداي ءتۇستى.
وسىندا كەلەردەن بۇرىن قۇرىلىسشىلاردىڭ اش بورىدەي ىزالى ەكەنىنە قانىققان جۇقا سارى «اشۋلى توپتىڭ كارىنە ۇشىراپ، جەلكەم قيىلىپ جۇرمەسىن» دەپ سەسكەنگەنىمەن، جۇمساعان كىسىدەن اسا الماي ازەر كەلگەن-دى. ەندى مىنە، جانارتاۋداي اتىلۋعا ءسال-اق تۇرعان الاقۇيىن توپتىڭ ورتاسىندا تورعا تۇسكەن تورعايدان شىبىن جانى شىرىلداپ، يمانى ءۇيىرىلىپ ءدىر-دىر ەتەدى. ءوزى دە تۋمىسىنان جالتاق، جاسىق ەدى. «قورقىپ تۇرعان قويانعا ءتايت دەگەن سوڭ نە سورىم».
— نۇرەكە، نۇرەكە، مىنا سارى ماعان تانىس سەكىلدى. ءبىر جەردە كەزدەستىرگەندەيمىن. ءقازىر، ءقازىر، ە-ە-ە، ەندى ەسىمە ءتۇستى. مۇنى مەن قورعاس قاراشايەۆتىڭ جانىنان كورگەنمىن، — دەدى سادىق جانۇشىرا.
— ونىڭ كىم تاعى؟
— ويباي-اۋ، كادىمگى «عاجايىپتىڭ» يەسى شە؟.. ەندى ەسىمە ءتۇستى، بۇل قاراشايەۆتىڭ تۋعان جيەنى. ءيا، ءيا. ءدال سولاي.
قالجان توپتى كيمەلەي العا ۇمتىلا:
— ەندەشە، نە تۇرىس؟ مۇنى ەشقايدا جىبەرمەي كەپىلگە الايىق. جيەنى ءۇشىن قورعاستىڭ ءوزى ءقازىر-اق جەتىپ كەلەدى، — دەدى.
— ءاي، قالجان-اي، قايداعى جوقتى ايتاسىڭ-اۋ. كەپىلگە العانى نەسى؟ بۇل بايعۇستىڭ نە جازىعى بار؟ ەكى ارادا شاپقىلاپ جۇرگەن شابارماننىڭ ءبىرى دە، — دەدى نۇرجاۋ جايباراقات تۇردە. — قاراشايەۆتىڭ جيەنى ەكەنىڭ راس پا؟
وزىنە تونە تۇسكەن الپامساداي جىگىتتەردىڭ ورتاسىندا ەكى كوزى الاق-جۇلاق ەتكەن جۇقا سارى شىنىن ايتىپ قۇتىلماسا امان كەتپەيتىنىن مويىنداعانداي بۇرىسە ءتۇسىپ، ازەر ءتىل قاتتى.
— ءيا، قاراشايەۆتىڭ تۋعان جيەنىمىن...
— تۇسىنىكتى. دەمەك، «مەيىرىمىڭ» دە، «عاجايىبىڭ» دا اينالىپ كەلگەندە ءبىر ادامنىڭ مەنشىگى ەكەن عوي، ءا! جۇمساعان كىسى ناعاشىڭ با؟ سولاي ما؟ — دەدى نۇرجاۋ.
جۇقا سارى بارلىق جوسپاردى بۇلدىرگەنىن ءىشى سەزىپ، قالتىراپ كەتتى. «مىنا بالەنىڭ تاني قالعانىن. بۇلاي بولادى دەپ كىم ويلاعان؟ باسقا بىرەۋ قۇرىپ قالعانداي مەنى جىبەرگەنىن قاراشى» دەپ وكىنىشتىڭ ورتىنە كۇيىپ-جانعان جۇقا سارىنىڭ بوي-بويىنان تەر شۇمەكتەپ اقتى. مەنەدجەر-جيەننىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلا ازەر تۇر. نۇرجاۋدىڭ قاداي قويعان سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەسكە دارمەنى جوق. تاقىلداپ ءبارىن ايتىپ بەرسە، تىرلىكتىڭ قۇپياسىن اشىپ، ماسقارا ەتپەك. بۇلاي ەتسە، ناعاشىسى ماڭدايىنان سيپاماسى انىق. قۇيرىعىنان ءبىر تەۋىپ، ساندالتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى.
جۇقا سارىنىڭ ۇندەمەي قۇتىلعىسى كەلگەن ارەكەتىن سەزگەن نۇرجاۋ نىعارلاپ، داۋىسىن زورايتا، كوزىن قاداپ الگى سۇراقتى قايتا قويدى. جاۋاپ بەرمەسە جۇدىرىعى ءتۇيۋلى جىگىتتەر ءتىسىن ساناپ قولىنا بەرۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر.
ەندى ءسال كىدىرسە تۇششى ەتىنە اششى تاياق تيەرىن ويلاعان جۇقا سارى:
— ءيا، «مەيىرىم» دە، «عاجايىپ» تا ناعاشىمدىكى. ءبىراق، «مەيىرىم» قارىنداسىنىڭ مەنشىگىنە جازىلعان.
— ونىڭ قارىنداسى دەگەنىڭ سەنىڭ شەشەڭ عوي؟
— ءيا.
ءسويتىپ، قورعاس قاراشايەۆتىڭ قۇپيا قۋلىعى سۋ بەتىنە قالقىپ شىعا كەلدى.
— مىنە، جىگىتتەر، ءوزى كەلىپ جوندەرىڭدى تابىڭدار دەۋگە دارمەنسىز قاراشايەۆتىڭ ءبىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرمەي، جان-جاققا تامشىداي شاشىراتىپ جىبەرۋ ءۇشىن جاساعان ايلاسىن كوردىڭدەر مە؟ جاتاقحانادا وسىلاي تۇرا بەرسەك، ۇيىمداسا تالاپ قويا بەرەتىنىمىزدى جاقسى بىلەدى، سابازىڭ. قۋ ەكەن. بىزگە بەلگىسىز «مەيىرىم» ارقىلى ءبارىمىزدى ايداپ شىقپاق، — دەدى نۇرجاۋ.
ابدەن ەكى ورتادا قىسىلعان جۇقا سارى ازەر دەگەندە ءۇن قاتتى:
— قاعاز جۇزىندە جاتاقحانا «مەيىرىمدىكى». ونىڭ قوجايىنى سوتقا بەرسە، سىزدەر بوساتۋعا ءماجبۇر بولاسىزدار.
— مىناۋىڭ نە دەپ مىڭگىرلەپ تۇر؟ ناعاشىڭا ايتا بار، بىزبەن ويناماسىن. سوتقا شاعىمدانامىز. قاشان ادال اقىمىزدى تولەسە، سول كۇنى بۇل ارادان كەتەمىز. وعان دەيىن جاتاقحانا جونىندە اڭگىمە قوزعاماسىن، — دەدى باعانادان ءۇنسىز تۇرعان توقتار.
وزىنە قاراما-قارسى تۇرعان ەگدە كىسى — نۇرجاۋ بۇلاردىڭ باسشىسى ەكەنىن، ونىڭ جۇدىرىق الا جۇگىرەر وسپادارلىققا ەشكىمدى جىبەرە قويمايتىنىنا سەنە باستاعان مەنەدجەر-جيەن:
— جارىقتى، جىلۋدى، سۋدى توقتاتىپ تاستاسا وزدەرىڭىز-اق جوندەرىڭىزدى تاباسىزدار. ودان دا اقىلعا كەلىپ، ءبىر جاعىنا شىققاندارىڭىز دۇرىس، — دەپ باتىلداۋ سويلەدى.
— ءاي، سەن ءويتىپ قورقىتپا. ماردىمسىز جىلۋىن، جانعانىنان وشكەنى كوبىرەك جارىعىن، بىردە بار، بىردە جوق سۋىن توقتاتادى دەپ بۇل ارادان تۇرا قاشار ەشكىم جوق، — دەدى ساۋىقبەك كوزىن اجىرايتىپ. — ءبىز مىنا بالاعا نەسىن شۇيلىگەمىز. مۇنىڭ قالتاسىنداعى تەلەفونمەن ناق سول قاراشايەۆتىڭ وزىمەن نەگە تىلدەسپەيمىز، ا! قانە، اكەل تەلەفونىڭدى، قايسىسىڭ سويلەسەسىڭدەر. جيەنى قوڭىراۋ شالسا، اپ-ساتتە قاراشايەۆىڭ ارعى جاقتان ساڭقىلداي سويلەيدى. ونىڭ ءوزى دە مۇنىڭ حابارىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىرعان بولار.
ساۋىقبەك جۇقا سارىنى باسىنا، ءاي-شايعا قاراماي قالتالارىن ءتىنتىپ، تەلەفونىن الدى.
قورعاس قاراشايەۆپەن تىكەلەي سويلەسۋگە مۇمكىندىك تۋعاندا ءبارى تىم-تىرىس، اۋزىن بۋىپ ءۇنسىز قالدى. انشەيىندە، سىرتىنان سان مارتە بوقتاپ، كەزدەسە كەتسە، القىمىنان الا تۇسۋگە دايىن ءتارىزدى كورىنەتىن جىگىتتەر قاراشايەۆ ءدال قاستارىنا كەلىپ تۇرعانداي مىسى باسىلعان. ءبورىنىڭ ءوزى بىلاي تۇرسىن، تەرىسىن كورسە قىڭسىلاپ، يەسىنىڭ اياعىنا وراتىلار نە باسى اۋعان جاعىنا زىتىپ بەرەر قانشىقتىڭ شاراسىز ءحالى باستارىنا ورناعان. قاراشايەۆتى بىردى-ەكىلى سىرتتاي كوردى دەمەسەڭىز، قۇرىلىسشىلار ونىمەن بەتپە-بەت كەزدەسپەگەن. سوناۋ بيىكتەن باقىلاپ، باجايلايتىن، «ءىرى-ىرى، اۋقىمدى شارۋالارمەن» عانا باس قاتىراتىن، مايدا-شۇيدەمەن ءىسى جوق ماڭىزدى ادامنىڭ شوقايىن قيسايتا باسىپ، شاپانىن سۇيرەتكەن، قوس بىلەگىن سۇلگى، اششى تەرىن سۋسىن ەتكەن قيقىم-سيقىمعا قارا كورسەتۋگە دەيىن تومەندەۋگە مەنمەندىگى جىبەرە قويار دەيمىسىڭ؟ ەندەشە، سىزىنىڭ ءيىسى قولقاڭدى اشىتىپ، اينالايىن تازا اۋانىڭ ءقادىرىن قاپىسىز ۇقتىرار، جاپان تۇزدە جاۋىن-شاشىن مۇجىگەن قاراۋسىز قوراداي قالقيعان، شاتىرى يت جۇلمالاعان تەرىدەي البا-جۇلبا، ەدەنى شۇرىق تەسىك، كىرگەن ادام زورعا شىداپ، شارۋاسىن بىتىرگەن سوڭ اسىعىپ، ىشىنەن اتىپ شىعار كوپشىلىككە ورتاق اجەتحاناسىنان كىسى شوشىرلىق جاتاقحانانى كورتىشقاندارمەن بىرگە مەكەندەگەن كوڭىلى جارىم، ءۇمىتى ءۇنسىز، جۇرەگى سەكەمشىل بەيباقتارعا قاراشايەۆ سىندى جۋانداردى جانىنان كورىپ «مارقايار»، «اسىلدىڭ سىنىعى» ساناتىنداعى شونجارمەن جاناسار ءسات قايدان عانا بۇيىرسىن؟!
مەنەدجەر-جيەن ەسىمى بۇكىل ەلگە ءمالىم، اتى ەرتتەۋلى، نايزاسى ۇشتاۋلى، قىلىشى قايراۋلى، قاھارىنا مىنسە قارا اسپانىن تۇنەرتەر قاۋقارلى ناعاشىسىمەن باتىلى بارىپ تىلدەسەر جاۋجۇرەك تابىلا قويار ما ەكەن دەگەندەي ءىشىن تارتا قالعان.
كىرگەن-شىققانمەن كەرىلدەسەمىن دەپ-اق جالىققان، سىقىرلاۋىق ەسىكتىڭ ەسەر «ءانىن» ەستي-ەستي قۇلاعى سارسىعان، اعاش ورىندىققا وتىرا-وتىرا زىقىسى شىعا ءىشى پىسقان كومەندانت ايەلگە جوق جەردەن باستالىپ كەتكەن قىزىقتى قويىلىم تەگىن ولجاداي بولدى. قويىلىمنىڭ سوزىلا تۇسكەنىن قالايتىنداي. مۇنداي-مۇنداي كۇندە بولا بەرمەيدى ەمەس پە؟
كانىگى اكتەرلار وينايتىن كينولار مەن ساحنالارداعى كورسەتىلىمدەردەن گورى ءومىردىڭ ءوزى سومداعان، شىنايى كەيىپكەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن ءوربيتىن، بەينەتاسپاعا جازىلا قويمايتىن، كومەندانت ايەل سەكىلدى جالقى كورەرمەندى «تۋىندىلاردىڭ» قىزىعى مەن شىجىعى كەڭقولتىق قوعامنىڭ قوسپاسىز اقيقاتىن ايتارىنا، بوياماسىز كەيپىن پاش ەتەتىنىنە رازىسىڭ. ءبىراق، وسىناۋ شىنايى قويىلىمدار ەسكەرۋسىز، شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا وتەتىنى، ونداعى ارتىستەردىڭ «ەڭبەگىنە» ەشكىمنىڭ العىس ايتپاسى، بەتىنەن ءسۇيىپ گۇل سىيلاماسى قانشالىقتى راس بولسا، سونشالىقتى وكىنىشتى.
ساۋىقبەك جۇقا سارىنىڭ تەلەفونىن ۇستاعان كۇيى ورتادا سوستيىپ تۇر. جاڭا عانا ءدوڭايباتتانا گۇجىلدەپ بەلسەنگەن ول قولىنداعى تەلەفونمەن قاراشايەۆپەن ءوزى سويلەسسە ەشكىمنىڭ دە «ءتايت» دەمەسى، ءبىراق الگى دوكەيمەن تىكەلەي جاۋاپتاسۋعا تاۋەكەل ەتكىزەر كۇش-جىگەردى تۇلا-بويىنان تۇرتىنەكتەپ ىزدەسە دە تاپپايتىنى، قاشاننان «ءا» دەگەندە جۇرەگى اتتاي تۋلاپ ادىراڭداعانىمەن جەمە-جەمگە كەلگەندە جۋاسىپ، شوقتىعىن ەر قاجاعان، ەتى قاشقان كەربەستىدەي كوتكەنشەكتەپ شىعا كەلەتىن ادەتى بارى ەندى ەسىنە تۇسكەندەي پاسەيگەن. بىلەگىندە كۇشى، جۇرەگىندە ازداعان نامىسى بولعانىمەن، سوزگە كەلگەندە شورقاقتىعى مەن ويىن كوسىلە جەتكىزە المايتىنى دا ونى تىزگىن تارتۋعا ءماجبۇر ەتكەن-دى. وسىلايشا، قۇرى بوسقا قوپاڭداعانىمەن بويىن بيلەپ-توستەپ العان بوركەمىكتىك پەن بوساڭدىلىقتىڭ ماڭگىلىك تۇتقىنىنا اينالعان ساۋىقبەك قانشا قايراعانمەن قايىر بەرمەس قايراتىنان كۇدەرىن ۇزگەن. كۇرەڭىتكەن جۇزىندە قىسىلۋدىڭ نىشانى بايقالادى. سىرتتاي قاراعاندا جىگەرى بويىندا تاسىعانداي كورىنەتىن ءاپايتوس جىگىتتىڭ كەۋدە قۋىسىنداعى بىقسىعى رەڭىندە كولەڭدەگەنىن ءبارى دە اڭعارعان. ءبىراق، ەشقايسىسى دا ونى كەلەكە ەتپەدى. ويتكەنى، ولار ساۋىقبەكتىڭ قولىنان كەلمەگەندى وزدەرى دە جاساي المايتىنىن، تاۋەكەلدەرى جەتپەيتىنىن ىشتەي مويىنداعان-دى ءارى «ءوزىڭ بولساڭ قاندايسىڭ؟» دەگەن ساۋال دا سانالارىندا قىلاڭ بەرگەن-دى.
ءبىراۋىق ۇنسىزدىك ورنادى. مەنەدجەر-جيەننىڭ بويىنا قان ءجۇرىپ، جۇرەگى ورنىعىپ، جەڭىلدەڭكىرەدى. ىشكى الەمىندە وكتەمدىك ءبۇر جارعانداي. كەۋدەسىن تىكتەپ، شالقايىڭقىرادى. ويتكەنى، وعان سىرتتاي قاراعاندا ەكپىنى تاۋ قوپارىپ، تاس شاينارداي كورىنگەن مىنا توپتىڭ اۋسەلەسى بەلگىلى بولىپ قالعان-دى. «العاشقىدا ەدىرەڭدەپ تاپ-تاپ بەرگەن، كەزدەسكەن جاۋىنىڭ كەڭىردەگىن قيارداي ەنتەلەگەن مىنا ءبىر ەڭگەزەردەي كىسىنىڭ ءوزى قاراشايەۆپەن بەتپە-بەت تۇرماق تەلەفون ارقىلى سويلەسۋگە باتىلى جەتپەسە، باسقاسىنان نە قايىر، نە ءۇمىت؟ ەگەر قوجايىن تاپ ءقازىر وسى جەرگە كەلە قالسا، ءبارى دە تىم-تىراقاي قاشا جونەلمەسىنە ەشكىم كەپىل بولا الماس».
قاۋقارسىز، ەلپەكتەگەننەن وزگە قولىنان كەلەر دانەڭەسى جوق ءالسىز توپتىڭ الەۋەتىن تىم اسىرا باعالاپ، ولاردىڭ الدىندا قۇرى بوسقا قالتىراپ-دىرىلدەگەنىنە كۇيىنىپ، ەندى سونىڭ ەسەسىن قايتارعىسى كەلگەندەي جالىن كۇدىرەيتىپ، قاباعىن تۇكسيتىپ، باعاناعىسىنان مۇلدە وزگەرىپ، ماڭعازدانا تۇسكەن مەنەدجەر-جيەن:
— باستىقپەن ەشقايسىلارىڭىز سويلەسكىلەرىڭىز كەلمەي مە؟ جارايدى. ول كىسى دە سىزدەر تەلەفون سوعىپ قالار دەپ كۇتىپ وتىرماعان بولار؟ ءبىر-بىرىمىزدى مازالاپ قايتەمىز؟.. ءبۇيتىپ بوسقا وسقىرىنا بەرگەنشە شامامىزعا قاراي شالقايالىق. تومەندەگىلەرگە سوناۋ بيىكتەن كوز جۇگىرتكەن كوكەلەرىمىزدىڭ جاعاسىنا جارماسۋ ءۇشىن الدىمەن سولار شىققان اسۋعا دەيىن ساتىلاي كوتەرىلىپ، تەرەزە تەڭەستىرىپ العان ءجون. ەگەر، ولاي ەتۋگە شاما جەتپەسە، بوسقا تىراشتانۋ ابىروي اپەرمەيدى... تەلەفونىمدى قايتارىڭىز، — دەدى زىلدەنە ءارى داۋىس ىرعاعىنا كەكەسىن ارالاستىرىپ.
سەرىكتەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ساۋىقبەكتىڭ بوسقا تىزاقتاعانىن، ونىڭ جان دۇنيەسىندەگى قايشىلىقتار مەن بولمىسىنداعى بوساڭدىقتىڭ سالدارىنان ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىقپاعانىن، بۇلاردىڭ ادۋىندى ەمەس، جاي عانا مۇرنىنىڭ استىنان قورس-قورس ەتكەن، ءوزارا كۇبىرلەسۋدەن اسا قويۋى ەكىتالاي توپ ەكەنىن ۇعىپ، اۋعان تەڭىن دۇرىستاپ، العاشقىدا شۇمەكتەي اققان تەرىن قۇرعاتىپ، ءۇنىن زىلدەندىرە، قاباعىن قاتۋلاندىرا ءبىر پاستە وزگەرگەن جۇقا سارىنىڭ كوسەمسي سويلەپ، ماڭىزدانا قالۋىن بايقاعان نۇرجاۋ ءۇنسىز بارىپ سەرىگىنىڭ قولىنداعى تەلەفوندى الدى. ءبارىنىڭ نازارى بۇعان اۋدى. الگىندە عانا قالىقتاپ ۇشۋ ماڭدايىنا جازىلماسا دا قاناتىن قومدار قورازداي قوقيلانىپ، وزىنشە ءبىتۋاجالىق جاساپ كولگىرسي قالعان جۇقا سارىعا توپ اراسىنان «جەكە باتىردىڭ» شىعا كەلۋى وڭاي تيمەدى. «ەگەر مىناۋ شىنىندا باستىقپەن تىكەلەي سويلەسسە، «عاجايىپ» پەن «مەيىرىمنىڭ» يەسى ءبىر ادام — ناعاشىم ەكەنىن ايتىپ قويعان بورباستىعىم مەن اشىقاۋىزدىعىم ايقىندالىپ، بۇل قىلىعىم ءوزىمدى جىلانشا شاعاتىن بولدى-اۋ، اتتەگەن-اي!»
نۇرجاۋ جوپەلدەتە قاراشايەۆقا تەلەفون شالدى. كوپ كۇتتىرمەي جاۋاپ تا بەرىلدى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم!..
— ءاي، سەن ۇزاپ كەتتىڭ عوي. قايداسىڭ؟ — دەدى ءوزىنىڭ جيەنىمەن سويلەسىپ تۇرعانىنا ءشۇباسىز قاراشايەۆ قارلىعىڭقى داۋىسىن زىلدەندىرە.
— سىزبەن حابارلاسىپ تۇرعان جيەنىڭىز ەمەس، قاراماعىڭىزداعى قۇرىلىسشىڭىز ءارى وزىڭىزدەن ەڭبەكتەرىنىڭ اقىسىن سۇراپ جۇرگەن توپتىڭ جەتەكشىسى نۇرجاۋ جاربولوۆ دەگەن ادام، — دەدى نۇرجاۋ دا داۋىس ىرعاعىن قاتقىلداندىرا، سونداي-اق، «توپ جەتەكشىسى» دەگەن ءسوزدى نىعارلاي.
مەنەدجەر-جيەن بىرەۋ قىلقىندىرعانداي قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن. قۇرىلىسشى جىگىتتەر وزىمەن سويلەسپەك تۇگىلى اتىن ەستىگەندە قۇت قاشىراتىن، سوناۋ بيىكتە وتىرعان، بۇكىل ەلگە تانىمال تۇلعانىڭ اتاق-داڭقىنا، مىسىنا پىسقىرىپ تا قاراماي، ونىمەن، دالىرەگى، كادىمگى قاراشايەۆپەن تەڭ دارەجەدە ءسوز الماسۋدان قايمىقپاعان ادام ءوز ورتالارىنان شىققانىنا تاڭقالا ءارى سوڭى نەمەن بىتەرىن كۇتە ىشتەرىن تارتا قالىسقان. سونداي-اق، ءبارىنىڭ دە بويىندا وزدەرىنە دەگەن سەنىمدىلىك قىلاڭ بەرىپ، جانارلارىندا ۇشقىن پايدا بولعان. ولاردىڭ جۇزىنەن «قاراشايەۆپەن دە وسىلايشا سويلەسۋگە بولادى ەكەن-اۋ!» دەگەندەي تاڭقالىستى ويدى وقۋ ءدال سول كەزدە ەشقانداي دا قيىندىق تۋدىرماس ەدى.
— جاربولوۆ دەگەن ادام، جيەنىمنىڭ تەلەفونى سەنىڭ قولىڭا قالاي تۇسكەن؟
— مىنە، ول قاسىمدا تۇر.
— جارايدى دەلىك، مەندە نەندەي شارۋاڭ بار؟ سوزباقتاماي قىسقارتا ايت. ۋاقىتىم از.
— سىزدە ۋاقىت از بولسا، كەرىسىنشە بىزدە كوپ. مەن ءوزىمنىڭ عانا ەمەس، ءبىر كومپانيانىڭ بۇكىل جۇمىسشىلارى اتىنان سويلەپ تۇرمىن... ايتپاقشى، ءبۇيتىپ تەلەفونمەن سىبىرلاسقانشا بەتپە-بەت وتىرىپ تىلدەسەلىك. جاتاقحاناعا كەلىڭىز.
— ءاي، شىراق، قولىڭ بوس، ۋاقىتىڭ كوپ ەكەن، وندا نەسىن تىزاقتايسىڭ، اۋىرمايتىن جاعىڭمەن جاتا بەرمەيسىڭ بە؟.. مەن باسقا جاقتامىن، سەنىمەن تاجىكەلەسىپ تۇرار جايىم جوق، تەلەفوندى يەسىنە بەر، سويلەسەيىن.
— الدىمەن تىڭداپ الىڭىز. مەنىڭ دە ەشكىممەن ءسوز قاعىستىرۋعا زاۋقىم جوق... ءوز جايىمىزدى سىزگە ءتۇسىندىرىپ جاتپايىن، ونسىز دا مۇنداعى قويىرتپاعى شىققان قۋ تىرلىكتەن مولىنان حاباردارسىز...
— سەن ءوزىڭ قايدان شىققان ءجالاڭتوسسىڭ؟ قالاي-قالاي ويقاستايسىڭ، ا؟ ءتىلىڭدى تارت بالا، ايتپەسە، اكەڭنىڭ اتى تۇگىلى ءوز ەسىمىڭدى ۇمىتتىرامىن، ءبىلدىڭ بە؟
— بايبالام سالۋ ءۋاج ەمەس، اعاسى. مەن ءسىزدى ەل ازاماتى، تەرەڭنەن تولعاپ، ارىدان ويلايتىن بايسالدى جان ەكەن دەسەم، ۇشقالاق، ۇرداجىق، اپەرباقان ادام با ەدىڭىز؟ مەنىڭ ويىمشا، ابىرويى استا-توك، اتاعى دارداي اعامىز سوزگە قوناق، كىسىگە كەزەك بەرىپ، سابىرعا كەلسە وڭدى بولار ەدى... ماعان قانداي ءجابىر كورسەتەرىڭىزدى كەيىنىرەك، ءوزىڭىز وڭاشا قالعاندا تالقىلاي جاتارسىز، ءبىراق، ءبىزدىڭ ايتارىمىزعا قۇلاق ءتۇرىڭىز.
باستاپقىدا قايداعى ءبىر قۇرىلىسشىمەن سويلەسىپ تۇرعانىنا نامىستانىپ، باستىرمالاتا اڭگىمەنى ءۇزىپ تاستاعىسى كەلگەن قاراشايەۆتىڭ ەكپىنى باسىلىڭقىرادى. نۇرجاۋدىڭ ءسوز ساپتاسى، بايسالدى داۋىسى «عاجايىپتىڭ» كورىنبەيتىن قوجايىنىن جونگە سالعانداي. قاراشايەۆتىڭ ءۇنى جۇمسارىپ، ءوزارا اڭگىمەنى جالعاي تۇسۋگە ىڭعاي بەردى.
— وزەۋرەپ قويمادىڭ عوي. سامارقاندى سۋ العانداي نە بولدى سونشاما؟ — دەدى قاراشايەۆ.
قۇرىلىسشى جىگىتتەر تەلەفوننىڭ داۋىس زورايتقىشى ارقىلى ارعى جاقتان سويلەپ تۇرعان دوكەيدىڭ دە ءۇنىن انىق ەسىتىپ تۇر. العاشقىدا ايبارلى، ودان كەيىن بوركەمىك، جاسىق، بەرەكەسىز بولىپ كورىنگەن مىنا توپتىڭ قايتادان ءدۇر سىلكىنىپ، قايراتتانا قالۋى مەنەدجەر-جيەن — جۇقا سارىنى تاز قالپىنا تۇسىرگەن. ينە جۇتقان يتتەي ءىلميىپ، بەرەكەسى قاشقان.
— سامارقاندى سۋ باسا ما، وت وراي ما، ونىڭ بىزگە قاتىسى شامالى، اعاسى... ءبىزدىڭ ماڭداي تەرىمىزدى توگە ەتكەن ەڭبەگىمىزدىڭ اقىسىن كىم تولەيدى، سونى ايتىڭىزشى. اش وزەگىمىز تالا ايلىعىمىزدى كۇتكەنىمىزگە ءۇش ايدان اسىپ بارادى. العاشقى ەكى ايدا «شىدا» دەدىڭىزدەر «جارايدى» دەستىك. ءۇشىنشى اي اياقتالاردا باسشىلىقتان ءتىپتى، بىرەۋ كەلىپ جاعدايدى دا تۇسىندىرمەدى. جۇمىسىمىز ارى قاراي جالعاسا ما، الدە وسىلاي ادىرە قالا ما، بۇل جاعى دا بەلگىسىز. ونىڭ ۇستىنە جاتاقحانانىڭ بوساتسىن دەپ بۇيرىق بەرىپسىز. بۇ قالاي؟.. — دەدى نۇرجاۋ.
بۇل ساۋالعا قاراشايەۆ ءجوندى جاۋاپ بەرمەدى. ول تەك جاتاقحانانى تەز ارادا بوساتۋدى تالاپ ەتتى.
سۇراعىنا وڭدى جاۋاپ الا الماعان نۇرجاۋ وزدەرىنە تيەسىلى جالاقىلارى تولەنسە، قۇرىلىسشىلاردىڭ مۇندا ءبىر ءپاس تە تۇرمايتىنىن، جاتاقحاناعا ەشكىم دە جابىسىپ قالمايتىنىن ايتا كەلىپ:
— وسىندا الپىستان استام قۇرىلىسشى تەنتىرەپ ءجۇر. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قولىنا قاراپ وتىرعان شيەتتەي بالا-شاعالارى بار. مۇنى نەگە ويلامايسىز؟ تەگىن جۇمساپ، قالاسا قۋىپ شىعار قۇل ەمەسپىز. بالكىم، قولىڭىزداعى بيلىگىڭىز بەن ازىن-اۋلىق مۇكامالىڭىزعا كوڭىلىڭىزدى توق ساناپ، ءوزىڭىزدى بىزدەن ارتىق كورەرسىز. جو-جوق، ولاي ەتپەڭىز. قاتەلىككە ۇرىناسىز. ءبىر كۇندەرى ءسىز دە ءوز شىڭىڭىزدان تومەن ءتۇسىپ، الدەكىمگە جەۋگە نان، كيەرگە كيىم سۇراپ قول سوزبايتىنىڭىزعا كەپىلىڭىز بار ما؟ پەندەۋي عۇمىردا «دۇنيە كەزەك» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلاتىنىن ءارى مۇنىڭ قانشاما رەت دالەلدەنگەنىن جاقسى بىلەسىز... — دەدى.
— قىزىق ەكەن... سەندەر مەنى شىڭ باسىندا وتىر دەپ ەسەپتەيدى ەكەنسىڭدەر عوي. حا-حا-حا. راس، راس، شىڭ تۇگىلى قىرقاعا شىقپاعان، تەك شۇڭقىر سايدا نە تەرەڭ وزەكتىڭ تابانىندا ەڭكەيە ەڭبەك ەتىپ، ءبىراۋىق جوعارىعا قاراۋ ماڭدايىنا جازىلماعانداردىڭ كوزىنە توبەشىكتىڭ ءوزى قۇزار-شىڭداي بيىك كورىنەدى... سولاي-اق بولسىن... سەن ايتقان تومەنگە دەيىن قۇلديلاپ، تىلەنشىگە اينالسام، قابىلداساڭ وزىڭە بارىپ پانالارمىن. سوعان بولا باس اۋىرتىپ قاجەتى قانشا؟ — دەگەن قاراشايەۆ ءبىر جوتكىرىنىپ الدى دا، — جارايدى، بۇل تاقىرىپتى وسىمەن دوعارالىق... جالپى، جاعدايلارىڭدى ماعان ايتىپ اۋرە بولماڭدار. مەنىڭ بۇل جەردە ەش قاتىسىم جوق. كەرەك دەسەڭدەر، ەشقايسىسىڭدى تانىمايمىن دا. ايتشى قانە، قايسىڭدى جۇمسادىم؟.. سەندەرگە ايتار كەڭەسىم، اقىلارىڭدى مەنەن ەمەس، وزدەرىڭدى جۇمىسقا قابىلداعان ادامنان تالاپ ەتىڭدەر. الگى، كىم ەدى، ءيا، ءماجيت دەگەندى تاۋىپ الىپ، سونىمەن سويلەسىڭدەر. ءبارىن سول شەشەدى. مەنىڭ بۇعان باس قاتىرار جايىم جوق. ويتكەنى، بارلىق تىرلىكتى سوعان وتكىزگەنمىن. سول جاۋاپ بەرەدى. سونىڭ موينىندا. ونى تاۋىپ الىپ قۋىرىپ جەسەڭدەر دە مەيلىلەرىڭ. ول ءيتتىڭ كۇشىگى مەنى دە الداپ سوقتى. سەندەر ءۇش ايدىڭ ايلىعىن داۋلاپ جۇرگەندەرىڭ مەنىكىنىڭ قاسىندا بالانىڭ تىرلىگى. ودان الار الاشاعىمدى اتان تۇيە تارتا المايدى. ماعان قايتا سونى تاۋىپ بەرىڭدەر، يت تەرىسىن باسىنا بىرگە قاپتايىق.
— وۋ، اعاسى، مىنا ءسوزىڭىز ەرتەگىگە ۇقساپ كەتتى. مۇنىڭىزعا كىم سەنەدى؟ «عاجايىپتى» قۇجات بويىنشا ءبىر تۋىسىڭىزدىڭ اتىنا جازدىرىپ قويىپ، ءوزىڭىز تاسادا ءجۇرىپ باسقارىپ، پايداسىن جامباسىڭىزعا باسىپ جاتقانىڭىزدى كىم بىلمەيدى؟ وتىرىگىڭىزدى ولەرمەندەنە ورگەنشە تۋراسىنا كوشسەڭىزشى، — دەدى نۇرجاۋ داۋىسىن زورايتا، — ءماجيتتى تاپپاي ءجۇرمىن دەپ نەسىنە الداۋسىراتاسىز؟ ول ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدان شىقپايتىن قولبالاڭىز، اتارمان-شابارمانىڭىز ەمەس پە ەدى؟ بارلىق بىلىق-شىلىعىڭىزدى سونىڭ قولىمەن ىستەگەنىڭىزدى ۇمىتتىڭىز با؟ قۇرىعى ۇزىن، قالاسا تاستى سىعىپ سۋ شىعارار قاۋقارلى، تۇلكى زامانعا تازى قوسىپ ولجالى جۇرگەن سىزدەي جاننىڭ قايداعى ءبىر قالاقتاي قالقيعان ماجيتكە اقىسىن جەگىزىپ قويىپ، ەندى ونى يتپەن ىزدەپ تاپپاي ءجۇرمىن دەگەنىنە سەنەر ادام جوق شىعار. جو-جوق، ءسىز ءماجيتتى ءوزىڭىز جاسىرىپ وتىرسىز نەمەسە بەتى اۋعان جاعىنا قاڭعىتىپ جىبەرگەنسىز. ونىڭ كوزىن جويۋعا دا مۇمكىندىگىڭىز جەتەدى، ءبىراق، سونداي جادىگوي، اقىماق، يتارشى تەكتەس ادامسىماققا بولا قولىڭىزدى بىلعاپ قايتەسىز. ودان دا ءسوز ءۇشىن ونى تەرگەۋشىلەر مەن سوتتاردىڭ يلەۋىنە تاستاپ، بايعۇستىڭ بەيشارا كەيپىن سىرتتاي قىزىقتاعانىڭىز پايدالى ەمەس پە؟
— ەرتەگى ايتتىڭ دەپ كەكەتە باستادىڭ با؟ ءسوز تۇسىنەتىن ادام شىعار دەپ وزىڭمەن اشىق سويلەسىپ تۇرسام، شىعانداپ باراسىڭ عوي، شىراق. جەتەر ەندى، ەركىنسىمە. اقىلارىڭدى ماجيتتەن داۋلاڭدار، ال جاتاقحانا وزگەگە ساتىلىپ كەتكەن. يەلەرى «شىق» دەسە، وعان ەشكىم «قوي» دەي المايدى. وسىمەن ءسوز ءتامام، — دەدى قاراشايەۆ.
— وزگە ەمەس «مەيىرىمگە» ساتتىم دەڭىز. «عاجايىپتان» «مەيىرىمگە» وتكەن جاتاقحانا اينالىپ كەلگەندە ءسىزدىڭ دۇنيەڭىز عوي. ءبىزدى شاشىراتىپ، باسىمىزدى قوسپاي تەنتىرەتىپ جىبەرۋگە تاپتىرمايتىن جول — جاتاقحانانى باسقانىڭ مەنشىگىنە وتكىزگەنسىپ، سوڭىندا جاڭا قوجايىنسىماقتار ارقىلى قۋىپ شىقپاق بولعان قۋلىعىڭىزدى جيەنىڭىز ورتامىزعا كەلىپ سالتاناتتى تۇردە جاريالاپ قويدى. اقىمىزدى تولەگەن كۇنى عانا جاتاقحانانى بوساتامىز دەگەنىمنىڭ سەبەبى وسىندا... ايتپاقشى، قارىنداسىڭىزدىڭ ۇلى سىزدەي ەمەس، جۇمساق ءارى اق كوڭىل ەكەن. بىزگە جانى اشىعاننان تەلەفونىن بەرىپ، وزىڭىزبەن سويلەسۋگە جاعداي جاسادى. ءومىر ءسۇرۋدى قاراقويىنداردان ەمەس، مەيىرىمدى جيەنىڭىزدەن ۇيرەنىڭىز... — دەدى نۇرجاۋ كەكەسىنمەن.
نۇرجاۋ ءسال كىدىرىڭكىرەدى. كومەيىنە تىرەلگەن، قاراشايەۆقا بايانداپ شىعۋ ارتىقتاۋ كورىنگەن، ءبىراق ساناسىندا جاڭعىرعان سوزدەرىن ىشىنە ىركىپ قالدى.
قالتاسىنان ءبىر تيىن شىعارعىسى جوق قورعاس قاراشايەۆ قۇرىلىسشى جىگىتتەردىڭ باس بىرىكتىرىپ، توپتاسقانىنان اجەپتاۋىر سەسكەنىپ جۇرگەن. ويتكەنى، ول «ءبارى تاماشا، ءومىرىمىز جۇماققا بەرگىسىز، الەم بىزگە قىزىعا دا قىزعانا قارايدى، وزا شاۋىپ توسكە ورلەدىك» دەگەندەي مازمۇنداعى قيۋى قاشقان، قيسىنسىز، بەسىكتەگى بالا عانا سەنەتىن جالعان جىرىن جاعى قارىسىپ، تاماعى جىرتىلعانشا جارنامالاۋدان جالىقپايتىن، بۇدان وزگە قولىنان تۇك كەلمەيتىن، قوزعاۋىن كۇتكەن، تولقىنىمەن جارقاباقتى جاعالاۋدى تەپكىلەپ، تەپسىنىپ ەركىندىككە ۇمتىلعان اقيقات پەن ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلۋگە شاق تۇرعان شىندىقتىڭ اق تامشىلارىن شاشىراتىپ الماۋدى تايلى-تۇياعىمەن ماقسۇت ەتكەن، كۇزەتىن مىقتاعان، ادالىنان سويلەپ، ادىلەتىن اقتارسا سورلاپ، ورتەنىپ، ومىرەم قاباتىنىن انىق بىلگەندىكتەن وتىرىكتەن باسقا سۇيەنىش تابا الماعان توبەدەگى تورەلەر ءىرىپ-شىرىپ، ءىرىڭى ىركىلدەپ، جاراسى سىزداپ، دەرتى ۇلعايعان، وزدەرى تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان تىرشىلىك كەڭىستىگىنىڭ شىنايى بەينەسىن جاسىرۋ ءۇشىن تۇتىلعان پەردەنى ىسىرىپ، ونىڭ ارعى جاعىنداعى ءومىردىڭ بوياماسىز قالپىن سيپاتتاپ بەرەر كەز كەلگەن ارەكەتتەر قارا كورسەتە قالسا، جانى قالماي قورقىپ، ونىڭ تۋىنداۋىنا تىكەلەي ءتىپتى، جانامالاي سەپتىگىن تيگىزگەندەردى جەمتىكتەسى بولسا دا قويىرتپاعىن اشكەرەلەۋشى رەتىندە دۇشپان ساناپ، سوڭىنا يت قوسا قۋىپ، ەندى قايتىپ جاندارىنا جۋىمايتىنداي ەتەتىنىن جاقسى بىلەتىن.
سوندىقتان، قورعاس مىرزا قاراماعىنداعىلارى ارىزىن ايقايلاي ايتىپ، توپتانا شۋلاۋىنىڭ ءمانىن تەلەديدارلار، گازەتتەر بەتىندە جاريالاپ، «ەرتەگىدەگىدەي» ەلدە دە شۇلعاۋىن سۇيرەتكەن اش-ارىقتار، زورلىق كورۋشىلەر، ءالسىزدى باسىنىپ جۇرگەندەر بار ەكەنىن پاش ەتىپ جاتسا، تورە دوستارىنىڭ كوزىنە قوعامنىڭ بەت-پەردەسىن اشىپ بەرۋگە كومەكتەسۋشى، ناقتىسى، شىندىققا بولىسۋشى رەتىندە كورىنىپ، جەلكەم قيىلىپ جۇرەر دەپ، قۇرىلىسشىلاردى تاراتىپ تىنىشتالماقشى ەدى.
ءيا، قاراشايەۆ ءۇشىن ءوز ورتاسىنان الاستالۋ، قوعامنىڭ جوعارى توبىنداعى ورنىنان ايىرىلۋ ولىممەن تەڭ. ويتكەنى، ول جوعارىدان قۋىلىپ، تومەندەگىلەرگە بويى ۇيرەنە الماي سانسىرار كۇن باسىنا تۋار بولسا، تۇسىنە ەكى قارىس اق سۇرىپ پەن قاراڭعى كور ءجيى كىرىپ، مازاسىن الاتىنىن تەرەڭ تۇسىنەدى. شىنىندا، ابدەن بيىكتە جۇرۋگە ادەتتەنىپ قالعان قاراشايەۆ سياقتىلار تومەن تۇسە قالسا، پاستەگى كىشكەنتايلارمەن جاراسىم تابۋى قيىن. مۇنى اقىلىنا دا سىيدىرا المايدى. ول قارا حالىقتىڭ ورتاسىنا امالسىزدان تۇسەر بولسا، ءىسىنىپ-قابىنىپ، كەرىلىپ، يىلۋدەن قالعان كەۋدەسى جانىنا جاي تاپتىرا قويماسىن جاقسى بىلەدى. بۇلايشا قۇلدىراۋ وعان قاپاسقا قامالعانمەن بىردەي. سوندىقتان، قازىرگى ءوز دەڭگەيىنەن تومەندەمەۋ ءۇشىن نەگە بولسا دا بارا الادى.
قاراشايەۆ جوعارىعا قاراي ولەرمەندىكپەن وڭمەڭدەي ورلەپ، وكپە وشىرە، جىنىگە ساندالامىن دەپ، اقىرىندا سىرتقى ءپىشىنىن شۇبەرەكپەن وراپ ادىپتەگەنىمەن، ىشكى جان سارايىن تۇتتاي جالاڭاشتاپ العانىن اڭعارا بەرمەيدى. ەگەر ول ونىسىن بايقاي قالسا، ىشكى الەمىنىڭ جىلان جالاعانداي، جۇت جالماعان تاقىر دالاداي كەيپىن بۇركەمەلەۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ۇعىنىپ، ءوزىن تىرداي سەزىنۋى ابدەن مۇمكىن. وندا دا بويىندا ادامدىقتىڭ ءبىر ءتۇيىر ءدانى قالسا...
ءجۇز كۇيدىرەر، بەتكە شىركەۋ بولار، ار مازالار جايتتاردىڭ سالماعىن ۇجىمداسا كوتەرۋ جەڭىلدەۋ تيەتىندىكتەن، قورعاس مىرزا قازىرگى ورتاسىندا، دالىرەگى، بۇگىنگى بيىگىندە جالاڭ كەۋدەسىمەن، كىر باسقان جان سارايىمەن قىمسىنباي ءجۇر. سەبەبى، جالعىز ەمەس. اينالاسىندا ءابۇيىرى اشىق-شاشىقتاردان كوز سۇرىنەدى. ال، پاستەگىلەردىڭ اراسىنا ەكى سانىن شاپاتتاپ، قۋىس كەۋدەسىمەن جەتىپ بارسا، ءوزىن ادامداردىڭ ىشىنە الدەقايدان تاپ بولعان مايمىلداي نەمەسە شومىلىپ جاتقان مونشاسىنان الدەبىر سەبەپپەن كوشەگە كيىمسىز اتىپ شىققان بەيباقتاي سەزىنىپ، ۇلكەندەردىڭ تاباسىنا، بالا-شاعانىڭ مازاعىنا ۇشىرايتىنىن ازداپ بولسا دا تۇيسىگەدى، قامشىلار تۇسىنا تەپكى ءتيۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ويلايدى. مۇنىڭ ءبارى ول ءۇشىن اسا قورقىنىشتى. ءيا، سولاي. ەندەشە، جوعارىدان ىلديلاۋ قاراشايەۆقا ۇلكەن قايعى. سوندىقتان، تىرناعىنىڭ كوبەسى سوگىلىپ قاناسا دا تىرمىسىپ، تاۋسىماعىنىڭ باسىندا تۇرا بەرۋ ونىڭ ۇلى مۇراتى، بيىك ماقساتى.
قاراشايەۆ قۇرىلىسشىلاردى ءوز توڭىرەگىنەن الاستاتۋدىڭ امالى رەتىندە ولاردى جاتاقحانادان شىعارۋدى ءجون سانادى. الايدا، وعان ايارلىققا بارىپ، ايلاعا كوشىپ، قۇپيا جوسپار قۇرىپ، «جاتاقحانانى الدەكىمگە ساتىپ ەدىم» دەپ مايموڭكەلەپ ابىگەرلەنگەنشە، تەرەڭ قالتاسىنداعى قاراقويىندىق پەن اشكوزدىككە سالىنا سىقاپ جيناعان قارجىسىنىڭ ءبىر شەتىنەن الپىستاي قۇرىلىسشىنىڭ اقىسىن تولەپ، ولاردان ىڭ-شىڭسىز قۇتىلۋعا دا بولاتىن ەدى. ءبىراق، بۇعان ىشكى پاسىق، بۇكىر پيعىلى مۇرشا بەرمەدى. ويتكەنى، وعان مۇنداي «تاۋەكەلگە» بارۋ، «ەرلىك» جاساۋ بۇيىرماعان-تىن. ءيا، قاراشايەۆ وزگە تۇگىلى ءوزىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋعا قيمايتىن بار قارجىسىن كىر شالعان، ناپسىگە شىرمالعان جۇرەگىنە باسقارتىپ، ونىڭ رۇقساتىنسىز ءبىر تيىنىنا دا تيىسە المايتىن بەيباق ەدى. مۇنىسىن ەشكىم بەتىنە باسىپ ايتپاعاندىقتان بولار، ول ءوزىن ەشقاشان ساراڭدار قاتارىنا جاتقىزىپ كورگەن ەمەس. الدا-جالدا باتىلى جەتىپ بىرەۋ-مىرەۋ ونىڭ ءىشتارلىعى مەن دۇنيەقوڭىزدىعىن جۇزىنە تىكە قاراپ ايتار بولسا، بۇل ونىمەن كەلىسپەيتىنى، پەندەۋي كەمشىلىگىن مويىنداي قويماسى انىق.
قۇرىلىسشىلاردىڭ بارلىعى ەستىپ تۇرعان نۇرجاۋ مەن قاراشايەۆتىڭ تەلەفون ارقىلى ءجۇرىپ جاتقان اڭگىمەسى ءسال سوزىلا ءتۇستى. جىگىتتەر اڭگىمە اۋانىن، ءسوز تارتىسىن قالت جىبەرمەي تىڭداپ تۇر...
الپاۋىت قاراشايەۆتىڭ قۋساڭ قۇمالاق تۇسپەيتىن، قاشىپ-پىسقان، بالا-شاعاسىن تاستاپ تايىپ تۇرعان قۋاياق ماجيتتەن اقى داۋلا دەگەنى قۇرىلىسشى جىگىتتەردىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىردى. اقىسىن تالاپ ەتكەن جىگىتتەردىڭ كوپشىلىگى: «قاراشايەۆتىڭ بۇل قاي ساسقانى؟ بۇل ونىڭ قارا باقىر دا الا المايسىڭدار دەگەنى عوي»، دەپ ويلادى. ال نۇرجاۋدىڭ ساناسىن سول ساتتە: «ءماجيتتى بالا-شاعاسىنان بەزدىرىپ، قىلمىسكەر ەتكەن، موينىن تۇزاققا ىلگەن، وتىن سونىڭ قولىمەن كوسەپ، كۇل-قوقىسىن توككىزىپ، جىلى مەن جۇمساقتىڭ بار ماڭىزىن ءوزى قىلعىتىپ، بوگىپ، ەندى جەمە-جەمگە كەلگەندە كەكىرەك اتا كەكجيگەن قاراشايەۆتىڭ، كەشە عانا ءىس بارىسىن كەڭەسىپ، بىرگە ءپىشىسىپ جۇرگەن، سۇيەك-ساياقتىڭ تيگەنىنە ءماز بولعان بۇرالقى ءماجيتتى قۋىرىپ جەي بەرىڭدەر دەگەنى اقىلعا سىيا ما؟ ادامدىعى قايدا؟ جاقىندا عانا قاتاردا ءجۇرىپ، ەندى مىنە تۇككە العىسىز، ءتىرى ولىككە اينالىپ شىعا كەلگەن ءماجيتتىڭ قاراڭعى تامدا ەكى قىزى مەن ۇلى، ايەلى وتىن، سۋسىز، اش قۇرساق، ءتىسى تىسىنە تيمەي قالتىراپ توڭىپ وتىر. قوعامنان ءبولىنىپ، قۋىس-قۋىستى پانالاعان قايىرشىلاردان دا كۇنى جامان. ولار تاپ قاراشايەۆتى تانىمايدى دا. ءبىراق، سونداي كۇيگە اكەلەرىمەن قوسا تاعى ءبىر كون بەتتىلەردىڭ دۋشار ەتكەنىن ولارعا جاراتۋشى يە سەزدىرەدى. ءماجيتتىڭ بالا-شاعاسىنىڭ زارى قاراشايەۆقا تىنىشتىق بەرەر مە ەكەن؟» دەگەن مازمۇنداعى ويلار قاۋمالاپ العان ەدى.
ءوز قولىمەن شىبىق باسىن سىندىرعىسى كەلمەيتىن، كىسى جۇمساۋعا ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن، اسىرەسە، كۇماندى، كۇناھارلى، قانقۇيلى ىستەرىن بىرەۋدىڭ قولىمەن جاساۋدىڭ نەشە ءتۇرىن شەبەرلىكپەن مەڭگەرگەن قاراشاۆ سىندى پەندەلەر ءماجيت ءتارىزدى ءمانجۋباستار مەن كوكىرەك قۋىسى كۇل-قوقىسقا تولى توعىشارلاردىڭ قانشاسىن تاقىمداي-تاقىمداي زورىقتىرىپ، باسىن بالەگە شاتىپ شىرىلداتىپ نە ءولتىرىپ تىنعانى ءبىر تاڭىرگە عانا ايان. جو-جوق، وندايلار تەك اردان بەزگەن الاياقتاردى، ارسىڭ-گۇرسىڭ الاڭعاسار اقىماقتاردى عانا ەمەس، ساناسىنا ارامدىقتىڭ ءىزى تۇسپەگەن، نەسىبەسىن جۇرت قاتارلى تەرىپ جەگىسى كەلگەننەن باسقا ويى جوق، نيەتى ءتۇزۋ مومىنداردى دا زار جىلاتا قۇرباندىققا شالۋدان تارتىنبايدى. بايعۇس مومىندار! ءبىر وكىنىشتىسى، الگى مومىندار كوبىندە قاراشايەۆ سەكىلدى داڭقتىلاردى پەندەشىلىكتەن جوعارى تۇراتىن، ەلى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسار قاھارمانعا بالايدى، ۇلگى تۇتادى ءارى سوڭدارىنان ەرەدى. قاراشايەۆتاي الپاۋىتتاردىڭ بەينەلەرىن جىلتىراعان جارنامالاردان كورگەندە كوسەم ساناپ، ولاردىڭ تەلەديدارلارداعى جىلميعان تۇرلەرىنە، ءتاتتى سوزدەرىنە، گازەت بەتتەرىندەگى سويلەمدەرى مارجانداي تىزىلگەن، تىلشىلەرگە رەداكتورلار ارقىلى بۇيرىق بەرە جازدىرعان كولدەي-كولدەي ماقالالارىنا قاراي شىن ۇلىق ءھام شىن حاكىم دەپ ەسەپتەپ، الدانىپ جۇرگەن جۋاستاردى اياپ، ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. جالعاندا وزگەنىڭ سەنىمىنەن ارتىق نە بار؟ ال، قاراقويىندى الپاۋىتتار سول ءازىز سەنىمدى اياققا تاپتاۋدان ارلانا قويمايدى. بار قاسىرەت وسىندا.
ايارلىقتان وزگە سۇيەنەرى جوق قاراشايەۆتىڭ تاعدىرلاستارى مەن پىكىرلەستەرى كوبىنەسە كۇنالى، قىلمىستى ىستەرىن بىرەۋدىڭ قولىمەن اتقارىپ، وزدەرىن اللانىڭ الدىندا اقپىز، پاكپىز دەپ الداۋسىراتاتىنى بار. وزدى-وزدەرىن وسىلايشا الداۋ ناعىز قۇدايسىزدىق ەكەنىن ۇقپايدى. پەندەلىكتەن اسا الماي، ءناپسىنىڭ جەتەگىنە ەرىپ جاساعان كۇنالارى مەن قىلمىستارىن «مەن ەمەس، اناۋ جاسادى» دەپ جۇمسالعاندى مەڭزەپ، ىشتەي جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ، وزدەرىن جۇباتۋدىڭ اللا الدىنا بارعاندا قانداي پايداسى بولار ەكەن؟ وسىنشاما مايدالانىپ كەرەگى نە؟ اينالىپ كەلگەندە بار بالەنى باستاعان وزدەرى ەمەس پە؟ ورىنداۋشىدان جۇمساۋشىنىڭ كۇناسى مولىراق بولاتىنىن بىلمەگەنى عوي.
ءبىز كوبىنەسە «شاش ال دەسە، باس الاتىن» ورىنداۋشىلاردى جازعىرىپ جاتامىز. وسى ءسوز تىركەسى ۇنەمى بىلعارى كرەسلودا وتىرىپ ءامىر بەرگىش اپەرباقانداردى اقتاعانسىپ، جاقتاعانسىپ، ال، تومەندەگى جاندايشاپتاردى جانالعىشتاي كورسەتىپ تۇرادى. ءامىر بەرۋشىلەردى «شاش ال» دەي تۇرىپ «باس ال» دەگەنىن ىمداپ بىلدىرەتىنىن ۇعاتىن كۇن جەتكەندەي. بالكىم، بيلىكتى مەن بىلەكتىنىڭ تىلىندە شاش دەگەنىڭ باس شىعار. شىنىمەن-اق «شاش» الامىن دەپ ويلاعان ورىنداۋشى جاعدايعا قاراي «باس» شابۋعا ماجبۇرلەنەتىنىن دە قاپەردە ۇستايىق. نە دەسەڭىز دە، بارلىق بالە ورىنداۋشىدان ەمەس، ءامىرشىل ەدىرەڭبايلاردان شىعادى.
قاراشايەۆ سىندىلاردىڭ تەكتەن تارتىلعان، قانمەن كەلگەن، سۇتپەن ءسىڭىپ دارىعان جاھۇت، جاساۋلى قاسيەتتەرىنەن سانالى (بالكىم ساناسىز) تۇردە باس تارتىپ، ىشكى الەمىن بارىنان جۇرداي ەتىپ، جالاڭاشتاپ، تەك سىرتقى ءپىشىنىن عانا جىلتىراتىپ الىپ تىراشتانا شىققان، ولەرمەندىكپەن كوتەرىلگەن بيىگىندەگى ۇلكەن استاۋدان جەم جەۋگە مويىن سوزعاندا باس كەكجيتەر باسەكەلەستەرى مەن دۇشپاندارى بولماي تۇرمايدى. وسىنداي باسەكەلەستەرىنىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن ارنايى جاساقتالعان جالدامالى جاساۋىلدار، دالىرەگى، قاراشايەۆ تارىزدىلەر جەمتىككە قىزىلكوزدەنە، ازۋ اقسيتا ۇمتىلعاندا كەدەرگى كەلتىرەتىن، ىمىراعا كونبەيتىن كۇندەستەرى بەن جاۋلارىن تۇقىرتىپ، قۇردىمعا جىبەرۋ ءۇشىن جۇمسالعان ءمانجۋباستار مەن توعىشارلار، قوساق اراسىندا كەتكەن قايقى ماڭداي مومىندار الدانىپ، تورعايداي تورعا تۇتىلىپ، بۇعان دەيىن اقىسى رەتىندە الدىنا ارنايى شاشىلعان، ۇسىنىلعان، ادال استاي كورىنگەن قان-جىننىڭ وتەۋىن ەڭىرەي ءجۇرىپ ەسەلەي قايتارا باستاعاندا نە مەرتىگىپ قۇلاعاندا ولاردىڭ سىرتىنا شىعارماسا دا ىشتەي قان جىلاي جاۋدىرعان قارعىسى ءوزىن زالىمدىكپەن جۇمساۋشى مىقتىلاردىڭ قۇلاعىنا شالىنباعانىمەن، جۇرەكتەرىنە سەزىلەر، بالكىم. ءاي، قايدام، ولاردىڭ جۇرەكتەرى دە ابدەن ءولى ەتتەنىپ كەتكەن عوي. وندا الدەنەنى سەزىنەر قۋات قالدى دەيسىز بە؟
ايتپاقشى، قورقاۋلار ايارلىقتى تىرلىكتەرىنىڭ بارلىعىن وزگەنىڭ كۇشىمەن تىندىرادى دەپ ويلاۋ ءسال قاتە. ويتكەنى، ولار اناۋ-مىناۋ ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كەيبىر شارۋالاردى قۇلشىنا، قۇمارتا، شابىتتانا وزدەرى اتقارادى. ول شارۋا — جاعىمپازدانۋ مەن جادىگويلەنۋ. بۇعان ەشكىمدى جالدامايدى. سەبەبى، ولار وزدەرىنىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرى قولدارىندا تۇرعان اپايتوستەرگە، قازاننىڭ باسىن قاراۋىلداعان قارىنبايلارعا جاعىمپازدانباسا، كوزىنە ءتۇسىپ، جادىگويلەنبەسە بويلارىنا اس سىڭبەيدى. بۇلار ءۇشىن جاراتپاسا شومىشتەن قاعار، قيتىعا قالسا اۋلاققا قۋار جىنى بار الگى «دارا تۋعاندارعا» قىزمەت كورسەتۋگە قايداعى ءبىر جالاڭاياقتى جۇمساۋ ناعىز جازا باسقاندىق، «باقىتتان» باس تارتقاندىق ەمەس پە؟ ويباي-اۋ، ەكىنىڭ ءبىرى قول جەتكىزە بەرمەيتىن جانعا الدەكىمدى جاناستىرعانشا، وزدەرى جاقىنداپ، مۇمكىن بولسا ولارعا ادال ەكەندەرىن ادەمى سوزدەرىمەن كۇيىپ-جانا دالەلدەپ، اۋزىنا جىلى-جۇمساقتان تىقپىشتاپ جارامساقتانۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت قوي. ال، مۇنداي «مارتەبەلى» ءىستى، «ابىروي» اكەلەر جۇمىستى ورىنداۋ مۇمكىندىگىنەن كورەر كوزگە ايىرىلۋ اقىماقتىق، ارينە. سوندىقتان دا، جاعىمپازدىق پەن ءمۇلايىمسۋ مىندەتىن اتقارۋدا ەشكىمدى قولقالاماي، وزدەرىنىڭ شاپقىلاعاندارىنا نە جەتسىن؟!
تالايلار قورقاۋلار مەن جەمىرلەر شىققان بيىكتىكتى، ولار بويلاعان تەرەڭدىكتى بەدەل كورەدى. ءبىراق، ول جامپوزدارعا عانا لايىقتى شىنايى بيىكتىك، كەمەڭگەرلەرگە عانا لايىقتى ناعىز تەرەڭدىك پە؟ كۇمان بار. ناعىز شىڭعا پەندەلىكتەن وزىق تۇرار، جۇرەگىن كىر شالماعان، جەكە باسىنىڭ باقىتىنان ەل-جۇرتىنىڭ قامىن جوعارى قويار جايساڭدار عانا شىعا الادى. شىنايى تەرەڭدىك كەمەل جاندارعا عانا تيەسىلى بولسا كەرەك. دەمەك، بىزدەر مەن سىزدەر قوسىلا داۋرىعا «بيىكتىك»، «تەرەڭدىك» دەپ باعالاپ جۇرگەنىمىز جاي عانا قوقىر-سوقىردىڭ ءۇيىندىسى، شالشىق جينالار ويىق بولعانى دا... وسىلايشا، ناعىز شىڭنىڭ، ناعىز تەرەڭدىكتىڭ نە ەكەنىن ايىرا الماس حالگە جەتكەن باسىمىز، ەندى مىنە، كۇل-قوقىستىڭ ءۇيىندىسىن بيىككە، كەتپەن كەرتكەن ويىقتى تەرەڭدىككە بالايتىن بولىپپىز... ءوڭ مەن ءتۇسىن، تاڭ مەن كەشىن اجىراتۋعا شاماسى، ساناسى جەتپەيتىندەرگە جاسىعىڭ اسىل، قورقاعىڭ باتىر، ميعۇلاڭ دانا كورىنە بەرەتىنىن بىلەتىن قاراشايەۆ سياقتى «وزىق ويلىلار» شىن دارالار مەن تۇلعالارعا لايىق ورىنعا جەتىپ جايعاسۋ قولىنان كەلمەيتىنىن ىشتەي مويىنداپ، بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قالار دەپ، جالما-جان ساقتانا تۇمسا تۇڭعيىقتىڭ بەتىن شەگەندەپ، قۇلجالى قۇزار شىڭنىڭ ءجۇزىن قارا تۇتىنمەن بىقسىتا كولەگەيلەۋدى دە ۇمىتپاي، اقىرىندا، وزدەرى ءتۇسىپ-شىعۋعا ىڭعايلى، ساتىسى نە تەكپىشەگى دايىن ءۇيىندى، ويىق جاساپ الىپ، ونىسىن اسۋ بەرمەس قۇزارداي، باس اينالتار شىڭىراۋداي سيپاتتاپ، بۇل جاساندى، جاداعاي قوندىرعىلارىنان قوقيلانا قاراپ، شىرەنەدى. جامانداردىڭ وسىنداي قۇيتىرقىلىعىنا، قۋلىعىنا ءتانتى بولماسقا شاراڭ جوق.
بۇل پەندەگە داۋا بار ما؟ الگى قورقاۋلار ولەرمەندىكپەن ويلاپ تاپقان جالعان شىڭ مەن جالعان تەرەڭدىكتى شىنايى ەتىپ كورسەتىپ قانا قويماي، وسى وتىرىكتەرىنە وزدەرى دە يلانادى. ايتپەسە، بۇل جازعاندار بىلايعى جۇرتتىڭ كوزىن بايلاپ، اسقارالى اسۋداي كورسەتكەن الگى ۇيىندىلەرىنەن ءتۇسىپ قالماۋعا، جاماعاتتىڭ كوڭىلىن الداپ، ءتۇپسىز تۇڭعيىققا بالاتقان توبىق جاسىرماس شۇقاناقتارىنان قۋىلىپ شىقپاۋعا سونشالىقتى ءمان بەرمەس ەدى عوي.
نۇرجاۋدىڭ سوڭعى ايتقاندارى شىمبايىنا باتىڭقىراعان قاراشايەۆ:
— ءاي، ءاي، نە دەپ كەتتىڭ؟.. ەڭبەكاقىڭدى دا، جاتاقحاناڭدى دا، جيەن-پيەنىڭدى دە ۇرعانىم بار. ەندى قايتىپ ءتىلىڭ مەن جاعىڭا سۇيەنەتىن بولساڭ، جانىڭدى سۋىرىپ الامىن، — دەدى زىلدەنە.
— ءتىلىم مەن جاعىما سۇيەنەردەي كومەيىمدى قىڭىر ءسوز قىستاپ تۇرعان جوق. جاقسى، اسىعىس بولساڭىز وسىمەن اڭگىمەمىزدى اياقتالىق. قاشان قولىڭىز بوساپ، اشۋىڭىزدى باسىپ، ورتامىزعا كەلىپ، بىزبەن ەگەيلەسە سويلەسكەنشە كوكىرەكتەرىندە كەك تۇنعان، اسقازاندارىن قىتايدىڭ قۇنارسىز سورپاسىمەن الداپ، ابدەن قىزىلسىراعان قۇرىلىسشىلار جيەنىڭىزدى ەشقايدا جىبەرمەيدى. ول ءبىزدىڭ تۇتقىنىمىز.
— توقتاي تۇر... جيەنى نەسى، تۇتقىنى نەسى؟ تىزگىنىڭدى تارتار سىڭايىڭ جوق قوي ءوزىڭنىڭ. قان كورىپ قالعان قانىپەزەرسىڭ-اۋ دەيمىن. سەنىڭ اۋسەلەڭدى كورەرمىن ءالى. مەنىمەن بۇلايشا سويلەسكىسى كەلگەن تالايلاردى توزاقتىڭ وتىنا كۇيدىرگەنمىن. سەن دە سولاردىڭ كەبىن كيەسىڭ. وسى جۇرگەنىڭە زار بولا شىڭعىرعانىڭدا قاراشايەۆپەن قىزداي سىزىلىپ سويلەسپەگەنىڭە وكىنەسىڭ. تابانىڭدى ءتىلىپ تۇز قۇيىپ، تەرىڭدى تىرىدەي ىرەيمىن. سوندا بار ءومىرىڭ كوز الدىڭا كەلىپ، اسىرەسە، «ايلىعىڭدى اسقازانىڭ سازىپ ءۇش اي كۇتكەنىڭ كوزىڭە ەڭ باقىتتى ساتتەرىڭدەي ەلەستەر. يمانىڭدى ۇيىرە بەر، باتىرىم. يساتاي مەن ماحامبەت ەمەس ەكەنىڭدى ۇمىتپا.
— نەسىنە اشۋلاناسىز؟ قىزىل ءسوزىڭىزدى اياماي توگىپ، قورقىتىپ-ۇركىتۋدىڭ شەبەرىسىز-اۋ دەيمىن. ءبىراق، بايبالامشىل، ايقايشىل جاندار كوبىنە ارەكەتسىز كەلەدى ەمەس پە؟.. ءبىراق، سىزدەي پەندەلەردەن ايارلىقتىڭ نەشە اتاسىن كۇتۋگە بولادى. ءيا، ءيا. ويتكەنى، ادامدىق قالپىنان اينىپ، قان-جىنعا قۇنىققان قۇزعىنداي عۇمىر كەشۋدى قالاپ العان، كۇشتىگە قۇلدىق ۇرعانىن قۋلىعىم دەپ جۋىپ-شايار، السىزگە تىزە باتىرعانىن باتىرلىعىم دەپ ماساتتانار مايتابان، ماڭقاتاناۋ، توڭمويىندار كەتىسكەنىنە كۇرزى، كەكتەنگەنىنە مىلتىق كەزەنىپ شىعا كەلەتىنىن بىلەمىن. جارايدى، قولىڭىزدان كەلسە، قونىشىڭىزدان باسىڭىز... ءبىراق، ەسىڭىزدە بولسىن، توزاقتىڭ وتى ءسىزدىڭ بيلىگىڭىزدە ەمەس، وعان قۇزىرەتىڭىز جۇرمەيدى. پەندەلەردى توزاق وتىنا كۇيدىرۋ اللانىڭ قولىندا. ۇمىتپاڭىز. ارى مەن ۇياتىن بوكسەسىنە تاڭىپ، ىشكى الەمىن تۇن-تۇنەكپەن تۇمشالاعان، پەندەشىلىكتىڭ وشاعىنان وزگە جىلىنارى جوق، ابدەن ازعىنداپ، جانىن تانىنە قۇل ەتكەن مىسكىندەر قۇلدىراۋدىڭ ەڭ تومەنگى شەگىنە جەتكەندە ءوزىن قۇداي ساناپ، جۇماقتىڭ دا، توزاقتىڭ دا كىلتىن جاراتۋشى جالعىز يەدەن تارتىپ العانداي سەزىنەتىنى بار دەۋشى ەدى. ءسىز دە سوندايلاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا جايعاسقان ەكەنسىز. ايتپەسە، «توزاققا كۇيدىرەمىن» دەپ شىرەنەر مە ەدىڭىز؟
ءيا، مەن يساتاي دا، ماحامبەت تە ەمەسپىن. ولار جالعان دۇنيەدەن ەركىندىك ىزدەپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ەرتەرەك ۇعىپ، ازاتتىقتى كوكتەن ىزدەپ كەتكەلى قاشان.
— وھو، تىم شەشەن ەكەنسىڭ. ناعىز ءدىلماردىڭ ءوزى دەرسىڭ... قىزىل ءسوزىڭدى ەرتتەپ ءمىنىپ دالاقتاپ شابا بەر. كىمنىڭ جەڭىپ، كىمنىڭ تاقىرعا وتىراتىنىن كورەرمىز. مىقتاعاندا وڭەشى كەڭ، تويعانىن بىلمەس سوت-پوتقا جىلاپ-سىقتاپ ارىز جازارسىڭدار، ودان باسقا قولدارىڭنان نە كەلەدى؟ سولاي ىستەڭدەر. ءبىراق، تالايلار جۇگىنىپ، ادىلدىگىن ىزدەپ الدىنا بارار شەندى-شەكپەندىلەردىڭ بارلىعى زار قاقساپ مۇڭىن شاققانداردىڭ ءسوزىن سويلەپ، كوڭىلىن اۋلاعاندى ەستىمەپپىن. قۋ تاماعىن بىتەيمىن دەپ ەسى شىعىپ، قۇلقىنىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاعان زاڭگەرسىماقتارىڭ كوزى شۇڭىرەيگەن، جاعى سۋالعان، ەتى قاشقان جاقىبايلاردى مۇسىركەي قويادى دەيسىڭ بە؟ جوق، بۇلاي دەپ يەگىڭ قىشىماسىن. قاتەلەسەسىڭ. ىسىنە ادالدىق تانىتقىسى كەلگەن اقىماقتاردىڭ كوبىسى جەمىرلەردىڭ قاتارىنا الدەقاشان جايعاسقانىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ال، قىرسىعىپ، جۇرتتىڭ قايتا-قايتا ايتا بەرەتىن الگى شىندىعىن جاقتاپ كولگىرسىگەن از عانا ايىل جيماستار تەزەك تەرە تەنتىرەتىپ كەتكەلى قاي زامان.
— كورىپكەلسىز-اۋ دەيمىن، ويتكەنى، شۇڭىرەيگەن كوزىمىزدى، سۋالعان جاعىمىزدى، ەتىمىز قاشقان تۇرقىمىزدى ءوزىڭىز كەلىپ كورگەندەي ءدال سۋرەتتەدىڭىز عوي. الدە، بىرەۋ-مىرەۋ ءبىزدىڭ ۇسقىنىمىزدى كوركەم تىلمەن سيپاتتاي جەتكىزىپ تۇر ما؟
— اس-اۋقاتى قىمبات قالادا كوپتەن بەرى جالاقىسىن قولىنا ۇستاماعان ادامنىڭ ءتۇر-تۇسىن، كەسكىن-كەلبەتىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن كورىپكەل بولۋدىڭ قاجەتى جوق. بەلگىلى عوي...
— اش-ارىق ەكەنىمىزدى بىلە تۇرا جۇرەگىڭىزدى ءجىبىتىپ، جونگە كوشەر سىڭاي تانىتار ءتۇرىڭىز بايقالمايدى. جالاقىمىزدان ايىرعانىڭىز بىلاي تۇرسىن، ەندى كەلىپ، ءۇمىت ارتارىمىز، تابان تىرەرىمىز — زاڭعا جۇگىنبەك نيەتىمىزدى دە تارتىپ الماقپىسىز؟
— و-ھو، بۇ نە دەگەنىڭ؟ مەنىكى قۇرى بوسقا شابىلىپ، ارام تەر بولماي، ايلىقتارىڭدى تىنىش قانا كۇتۋگە شاقىرعاندىق. ايتپەسە، سەندەردى قۇزىرلى ورىندارعا شاعىمدانار دەپ قورقاتىن مەن ەمەس. بىلگەندەرىڭدى ىستەڭدەر. جىلاپ بارعاندارىڭنىڭ ءبارى مەنىڭ قوراما كىرىپ، جەم-شوپ جەپ، جىلىك مايىن تولتىرىپ جۇرگەندەر ەكەنىن ۇمىتپا.
— مىناۋىڭىز جاڭالىق ەكەن. «ارام تەر بولماسىن، بوسقا شابىلماسىن» دەپ جانىڭىز اشىپ، جىلى سويلەي قالىپسىز. ماڭداي تەرىمىزدىڭ وتەۋىن قايتارۋ ءۇشىن ارام تەرىمىزدى شىعىنداۋدان تارىلمايمىز. قايدا توگىلمەگەن تەر؟ وعان بولا ۋايىمداماي-اق قويىڭىز... ال، جالاقىلارىڭدى اسىقپاي كۇت دەگەنىڭىزگە جول بولسىن؟ ويباي-اۋ، ەندى وسىنشا جۇرت جاتاقحاناڭىزدىڭ قابىرعاسىن جالاپ جان ساقتاي ما؟.. قابىرعا كەمىرىپ تە اسقازان الداپ، قۇرساق تولتىرۋعا مۇمكىن بولسا، مىنا عيماراتتىڭ ىرگە تاسى دا قالماس ەدى عوي. جو-جوق، قۇرىسىن، جاتاقحانانىڭ كىرپىشتەرى، سىلاقتارى قانشا جەردەن ءتاتتى بولسا دا تىسكە باسپايمىز. بالەسىنەن اۋلاق. ەرتەڭ ونىڭىزدى ەسەلەي تولەتىپ نەمەسە تۇرمەگە جاپتىرىپ، تۋتالاقايىمىزدى شىعارارسىز... سونىمەن، سىزدىڭشە، زاڭعا يەك ارتۋ اۋرەشىلىك پە؟
— ءيا، اۋرەشىلىك دەسەم، ۇلبىرەگەن ءۇمىتىمدى ۇزبەكشىسىڭ دەپ تاعى دا كىنالارسىڭ...
— ءبىز ادىلدىك سۇرايمىز دەگەندەردىڭ ءبارىن تۇككە العىسىز دەپ سانايسىز با؟ ويپىرماي، ولار ءسىز ويلاعانداي سونشالىقتى سوراقى ەمەس شىعار؟
— سەنبەيسىڭ. وكپەلەرىڭ ءوشىپ، ەنتىكتەرىڭدى باسا الماي زورىققاندارىڭدا مەنىڭ ايتقانىم اينا قاتەسىز شىندىق ەكەنىنە كوزدەرىڭ جەتەدى.
— وسىنشا كەساپاتتى دەرتتىڭ اسقىنۋىنا ءسىز دە ۇلەسىڭىزدى قوسقان بولارسىز؟ بىلەمىز، قوسقان ۇلەسىڭىز قوماقتى. شىنىندا كىناڭىزدى اقتاپ، جامانىڭىزدى جاسىرىپ، جولىڭىزدى اشار «اينالايىندارعا» قالاي بولىسپايسىز؟ بۇل دەرت بولماسا، توسەك تارتىپ جاتىپ تا قالاتىن شىعارسىز. نەسىن جاسىرامىز، ءبىزدىڭ توردەگى توبە بيلەر مەن توسكە ورلەگەن تورەلەرىمىز داتىن ايتىپ، تەڭدىك سۇراي كەلگەندەردەن گورى زاڭ شەڭبەرىنەن اتتاپ، قىزىل سىزىقتى كەسىپ ءوتىپ كەردەڭدەگەندەرگە كوبىرەك بۇيرەك بۇراتىنى، سولارعا بولىسىپ، بۇرا تارتاتىنى راس قوي. مۇنى قيسىنسىز دەمەسسىز. تۇعىرىندا تۇلەگەن، ورىنتاعىندا شانتيگەن سوتتار مەن پروكۋرورلار زاڭنىڭ شالماسىن مويىنىنا تۇسىرمەس «اساۋلار» مەن بەلدەن باسا توتەسىنەن تارتىپ، ەكى جەپ بيگە شىققىش جولى بولعىشتاردىڭ مول ءارى ءدامدى اساتارى اۋزىنا تۇسكەلى تۇرعاندا ساناسى بۋىلىپ، جۇرەگى اتقاقتاپ، كوزى جۇمىلا ەستەن تاناتىنىن تالاي كورگەنبىز، ەستىگەنبىز، — دەدى نۇرجاۋ.
نۇرجاۋدىڭ ءاربىر ءسوزى قاراشايەۆتىڭ جىنىن قوزدىرسا، ادىلدىك ىزدەگەن قۇرىلىسشى جىگىتتەردىڭ قىشىعان جەرىنە ءدوپ ءتيىپ، ايىزىن قاندىردى. بىرەۋ ءسوزىڭدى سويلەسە، ىشىڭدە بۋلىققان، سىرتقا شىعارا الماي دىڭكەلەتكەن ويىڭدى ءدال تاۋىپ ايتسا، قالايشا رازى بولمايسىڭ.
نۇرجاۋ مۇنداعى جىگىتتەرگە بارلىق ءجابىر كورۋشىلەردىڭ كۇشتىلەرگە كەتكەن اقىسىن ەسەلەپ الىپ بەرىپ جاتقان باتىرداي كورىندى. ولار ءۇشىن نۇرجاۋ بەينە ءبىر قاراشايەۆتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادىلەتسىزدىكتى جاقتاۋشىلاردىڭ جونىنا تاسپا ءتىلىپ، شىڭعىرتقان الىپ سەكىلدى.
ءبىر قوعامدا، ءبىر دەڭگەيدە تىرشىلىك كەشىپ جۇرگەن قۇرىلىسشىلارعا نۇرجاۋدىڭ ايتقاندارى جاڭالىق ەمەس ەدى.
شىنىندا زاڭنىڭ ورىندالعانىنان گورى ونىڭ ورەسكەل بۇزىلعانىن ىشتەي قالايتىن مىسىق تىلەۋلىلەر، دالىرەگى، قولىنداعى بيلىكتىڭ بيشىگىن ۇيىرە دۇنيە تۇگەلدەر وسپادارلار بۇگىندە قاپتاپ ءجۇر عوي. وندايلاردىڭ قاتارلارى كۇن سايىن، ساعات سايىن تولىعىپ، تۇتاس ءبىر مىزعىماس، ءبىرىن-بىرى ىممەن تۇسىنەر توپقا اينالعان. بۇلاردى كوزىڭمەن كورە المايسىڭ، تەك سەزىنەسىڭ. الگىلەردىڭ ىشىندەگى اعا بۋىن وكىلدەرى وزدەرىنىڭ سوڭىنان ەرگەن نانتالاپتاردى، بولاشاق جەمقورلاردى اسقان بىلىكتىلىكپەن، شەبەرلىكپەن دايىنداپ كەتەتىنىن ايتساڭىزشى. شىندىعىنا كەلگەندە، دۇنيەگە شەكسىز جەرىك مۇندايلاردىڭ كوبەيە تۇسكەنى قاراشايەۆ سياقتى تالايلار ءۇشىن ۇلكەن پايدا، تاۋسىلماس قازىنا كوزى. ولارسىز اشتان ولەدى. سوندىقتان، قۇلقىنىن تولتىرۋدان وزگە شىبىق باسىن سىندىرماس قوس اياقتى قورقاۋلاردىڭ كوبەيۋىنە قاراشايەۆ تارىزدىلەر سۇبەلى ۇلەسىن ايانباي قوسادى. قالداي دەيسىز عوي؟ قاراشايەۆ سەكىلدىلەردىڭ مىندەتى — الدىنا توسقانىڭدى تالعاماي جۇتا بەرەر الگى جۇقسىزدارعا ارام استان كوبىرەك جەگىزىپ، ىشكىزىپ، مولىنان اساتىپ، ولاردى مەشكەيلىككە ابدەن قالىپتاستىرۋ. بۇل كوپ وتپەي ءوز جەمىسىن بەرە باستايدى. از عانا ۋاقىتتا نەنى بولسا دا شايناماي قىلعىتا بەرۋگە ماشىقتاندىرىلعان ءمانجۋباستاردىڭ تۇسىنەن دە، وڭىنەن دە جىلى-جۇمساق ۇسىنۋشى ءمۇتتايىمنىڭ بەينەسى شىقپايتىن بولادى. جەمساۋىن قان-جىنمەن تولتىراتىندار الگى نانتالاپ قورقاۋدىڭ ءپىرى، جەلەپ-جەبەۋشىسى، قۇدايى بولىپ شىعا كەلەدى. ءسويتىپ، بۇل قورقاۋ ءوزىن اراممەن اسىراۋشىسىنىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالىپ، ول نە ايتسا دا ىرجالاقتاپ، باس شۇلعىپ ورىنداي بەرەدى. ولار ءوزىن ارام اسپەن اۋىزداندىرعانداردىڭ، ءىشىن مايلاعانداردىڭ بىرەۋى كوزىنەن تايسا، اكەسى ولگەننەن بەتەر قايعىرادى. ويتكەنى، وعان اسىراۋشىسىنان ايىرىلۋ وڭاي تيەدى دەيسىز بە؟..
ءبىر قىزىعى، بالكىم وكىنىشتىسى ادام بالاسىنىڭ بويىنا ادال استان گورى ارام قان-جىن ءسىڭىمدى كەلەتىن سەكىلدى. ويتكەنى، اس-سۋىن ادالىنان ىشكەندەردەن گورى ارام اسپەن قورەكتەنەر پەندەلەردىڭ بەتى جىلتىراپ، قىزىل شىرايلانىپ، ەتى تولىپ جۇرەدى ەمەس پە؟ تاعى ءبىر تاڭ قالاتىن نارسە، ەزۋىن اراممەن بىلعاعان جاڭاعىداي بوزوكپەلەر ۋىستاپ ۋ ىشسە دە ۋلانبايدى ەكەن. شىركىندەر-اي! اسقازاندارى نەنى بولسا دا قورىتا بەرەدى. الايدا، نەنىڭ ادال، نەنىڭ ارام ەكەنى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي بەلگىلەنىپ بەرىلگەلى قانشاما ءداۋىر وتسە دە ادامزاتتىڭ جارتىسى ءالى كۇنگە تۇمسىعىن قوقىر-سوقىرعا قۇنىعا تىعىپ، شوشقاداي قورس-قورس ەتە ەشتەڭەنى تالعاماستان جۇتىپ جاتقانىنا قاراپ، جاڭاعى تويىمسىزداردىڭ ىسىنە تۇسىنىستىكپەن قارايسىڭ.
نۇرجاۋعا ەسە جىبەرۋدى ار ساناعان قاراشايەۆ كەكەسىندى ۇنمەن:
— كەرەمەت. ءوزىڭ دە ۋاقىتىندا جەڭ ۇشىنان جالعاسا الىس-بەرىس جاساۋدىڭ ناعىز مايتالمانى بولعان سەكىلدىسىڭ عوي. ءتىپتى، وسى تاقىرىپتا عىلىمي ديسسەرتاسيا جازىپ شىققاندايسىڭ... كەزىندە سەنىڭ دە ءوڭىڭ شىرايلانىپ، بەتىڭ جىلتىراعان شىعار؟.. ءجا، جارايدى. ءبارىمىز دە پەندەمىز... ارامدى تۇتىنباساڭ تۇرالاپ، وزەگىڭ تالادى، شىراق. مۇنى ۇمىتپا!
— ءسوز ساپتاۋىڭىزعا قاراعاندا نەنىڭ ارام، نەنىڭ ادال ەكەنىن جاقسى بىلەتىن سياقتىسىز... بىلە تۇرا ارام دۇنيەدەن باس تارتقىڭىز كەلمەيدى ءا... وزەكتى تالدىرماۋدىڭ ارام اسقا جۇگىنۋدەن باسقا جولى جوق پا؟.. تۇسىنسەڭىز، ءبىزدىڭ ادال اقىمىزدى وڭەشىڭىزدەن وتكىزىپ جىبەرسەڭىز، ول ءسىزدىڭ بويىڭىزدى ارامدايدى. سوندىقتان، بەرەشەگىڭىزدەن قۇتىلىڭىز.
— ءاي، سەندەي مىلجىڭدى كورسەم، كوزىم شىقسىن... قايتالاپ ايتامىن، اقىلارىڭدى ماجيتتەن داۋلاڭدار. شاپقىلاڭدار، جۇگىرىڭدەر. مەن قالتامنان كوك تيىن دا شىعارمايمىن. راس، الپىس شاقتى ادامنىڭ جالاقىسىن وتەۋگە قارجىم بولعانىمەن، نيەتىم جوق. كىم كورىنگەنگە شۇلەن ۇلەستىرگەندەي تاراتىپ بەرەر اقشا جەردە جاتىر دەيسىڭ بە؟
— ەندەشە، جيەنىڭىز ءبىزدىڭ تۇتقىنىمىز. قاشان ءوزىڭىز كەلىپ ەسەپ ايىرىسقانشا ونى ەشقايدا جىبەرمەيمىز.
— قورقىتقانىڭ با؟ مەندە اعايىن-تۋىس، جيەن-ناعاشى، قۇدا-جەگجات، دوس-جاران جوق. ال، سەن كەپىلدىكتە ۇستايمىن دەگەن جيەن مەن ءۇشىن قاراماعىمداعى جاي عانا قىزمەتكەر. وعان بولا قام جەمەيمىن. بىلگەندەرىڭدى ىستەڭدەر... بىرەر كۇندە جاتاقحانانى بوساتىپ، تايىپ تۇرىڭدار. جارايدى، ءبىراز جەرگە بارىستىق. بىلشىلداعان بىلامىق ءسوزدى وسىمەن دوعارالىق.
نۇرجاۋ الدەنە دەي بەرىپ ەدى، اناۋ تەلەفونىن وشىرە سالدى.
قاراشايەۆپەن قايمىقپاي ءسوز قاعىستىرعان نۇرجاۋدىڭ جۇرەكتىلىگىنە ريزا بولعان جىگىتتەردىڭ بويىنان سەرپىلىستى اڭعارۋ قيىن ەمەس. مەنەدجەر-جيەن ءبۇرىسىپ، ءوزىن قورشاپ تۇرعان توپقا جاۋتاڭداي قارايدى. ناعاشىسىنىڭ كەرەك ەتپەي، مىنالاردىڭ تالقىسىنا تاستاي سالعانى ونى ودان سايىن تۇقىرتىپ، ۇنجىرعاسىن تۇسىرگەن.
مايدان دالاسىندا دۇشپاننىڭ باس باتىرىمەن لايىقتى قارسىلاسىپ، جان بەرمەي ورتاسىنا ورالعان باتىرداي كورىنگەن نۇرجاۋ جۇقا سارىنىڭ تەلەفونىن ءوز قالتاسىنا سالىپ جاتىپ:
— ءبارىڭ ەستىدىڭدەر، اڭگىمە اشىق ايتىلعانداي. قاراشايەۆ بىزگە سوقىر تيىن دا ۇستاتپايدى. ەندى تەك سوڭىنا دەيىن ۇستاسىپ، تىرەسەمىز... باستىقتىڭ مىنا جيەنىن كوزدەن تاسا ەتپەڭدەر. بۇگىن بىزبەن بىرگە تۇنەپ شىعادى. باسقاسىن ەرتەڭ كورەرمىز.
مۇنى ەستەگەن مەنەدجەر-جيەن جىلامسىراپ:
— سىزدەر مەنى كەپىلدىككە ۇستاي المايسىزدار. ول زاڭعا قايشى. بۇل ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىزدەر ءالى، — دەدى.
— ەشكىمدى تۇتقىنداپ ۇستاۋعا قۇقىمىز جوق ەكەنىن بىلەمىز. الايدا، قالىپتاسقان جاعداي ءبىزدى وسىلايشا ءجونسىز ىسكە بارۋعا يتەرمەلەپ تۇر، — دەگەن نۇرجاۋ داۋىسىن قاتايتا، — تۋعان ناعاشىڭ كەرەك ەتپەگەندە ەندى سەنى كىم ىزدەيدى دەيسىڭ؟
— مەنى جىبەرمەي قويعاندا سىزدەرگە نە پايدا؟
— وقيعا وسىلايشا شيەلەنىسە بەرسە، قوعامنىڭ نازارى وزدىگىنەن بىزگە اۋادى. پايدامىز سول.
وسى كەزدە نۇرجاۋدىڭ سوڭىنا ەرگەن جىگىتتەردەن ءبولىنىپ قالعان سارجاننىڭ توبى كىرىپ كەلدى. جۇقا سارى ناعاشىسىنىڭ قول شوقپارى بولعان ءماجيتتىڭ قاسىنان تالاي مارتە جولىقتىرعان سارجاندى كورگەندە كوزى جايناپ، قۇتقارۋشىسى كوكتەن سالبىراپ تۇسكەندەي قۋانىپ كەتتى. سارجان ورتادا مەلشيگەن مەنەدجەر-جيەندى بۇرىنعىداي ءقادىرلى ساناپ، وعان امانداسۋعا قوس قولىن الا جۇگىردى. مۇنىسىن ەرسى كورگەن جىگىتتەر ونى شەتكە ىسىرىپ تاستادى.
— ەي، سىزدەرگە نە كورىندى؟ اداممەن امانداستىرمايسىزدار ما؟
— نەمەنەسىن ەلپەكتەي قالدىڭ؟ بىر-بىرلەرىڭدى بۇرىننان جاقسى تانيسىڭدار ما؟ — دەدى توقتار سارجانعا وقتى كوزىن قاداي.
— ءيا، تانيمىن. وندا تۇرعان نە بار؟
— بۇل تانىسىڭ ەندى ءبىزدىڭ تۇتقىنىمىز. شاماڭ جەتسە، اراشالاپ الا عوي، — دەپ سوزگە قالجان ارالاستى.
— و-ھو، جالدارىڭىزدى كۇجىرەيتىپ، كۇپىنىپ الىپسىزدار. ءتىپتى، كەپىلگە كىسى ۇستارلىقتاي دارەجەگە دەيىن جەتىپسىزدەر. مۇنداي باتىلدىق بويلارىڭىزعا قايدان بىتكەن؟ — دەدى سارجان قىڭىرايىپ.
— سەن ءويتىپ كەكەتپە، جاعىڭدى ۋاتىپ، ءتىسىڭدى ساناپ قولىڭا بەرەمىن، — دەپ ساۋىقبەك گۇر ەتتى.
سەسكەنىڭكىرەپ تۇرسا دا ۇلكەن باستىقتىڭ جيەنىنىڭ الدىندا جاقسى كورىنىپ، ۇپاي جيناپ قالۋدىڭ ءساتىن قۇرى جىبەرمەۋدى ويلاعاندىقتان سارجان بۇعا قويمادى.
— كۇشىڭىز تاسىپ بارا جاتسا، قانە ۇرىڭىز، جاعىمدى ۋاتىڭىز، ءتىسىمدى سىندىرىڭىز! — دەپ سانجار ەزەۋرەي وڭمەڭدەدى.
نۇرجاۋ سەرىكتەرىن سابىرعا شاقىرماققا وڭتايلانا بەرگەندە ساۋىقبەك سانجاردىڭ جاعىنان كۇرەكتەي الاقانىمەن تارتىپ جىبەردى.
— وي، بۇلارىڭ نە؟ قانە دوعارىڭدار. بىر-بىرلەرىڭنىڭ ەتتەرىڭدى جەيسىڭدەر مە؟ — دەگەن نۇرجاۋ ەرەگىسكەن ەكەۋدى اجىراتۋ ءۇشىن توپقا كيمەلەي ەنگەندە سارجان وزىمەن ءسوز جاراستىرىپ، امپەي-جامپەي بولىپ جۇرگەن جىگىتتەردى ايقايلاي كومەككە شاقىردى. سارجاننىڭ جاقتاستارى جاۋ كورگەندەي جالانىپ، جۇدىرىقتارىن تۇيگەن بەتتە تۇرا ۇمتىلدى. كۇنى كەشە ءبىر كومپانيانىڭ اياسىندا ۇيىمداسا، اعايىندى ادامدارداي جۇمىس ىستەگەندەر وسىلايشا ەكىگە بولىنگەن كۇيى توبەلەسە كەتتى. ءبىرىن-بىرى ايايتىن ەمەس. ەڭگەزەردەي ساۋىقبەك قارسى كەلگەن ەكى-ۇش جىگىتتى تالدىرىپ ءتۇسىردى. سارجان تاعى سوققى العان بولار، تۇمسىعى قىزىل-الا قان. قالجان مەن توقتار دا كىرىسىپ كەتكەن. سادىق تا توبەلەسكە قارا جاياۋ ەمەس ەكەن، الدىنا كەلگەنىنە جۇدىرىعىن جۇمساپ، بەت قاراتار ەمەس. نۇرجاۋدىڭ سوڭىنان ەرگەن باسقا دا جىگىتتەر بەلسەنىپ العان. تەك بايكەن عانا شىرىلداي اجىراتىپ الەك. مىناداي اپالاڭ-توپالاڭ بولاتىنىن كۇتپەگەن نۇرجاۋ شاراسىز كۇيدە قالدى. كومەندانت ايەل الاق-جۇلاق ەتىپ، اناداي جەردە اڭىرعان. جۇقا سارى مىناداي اپالاڭ-توپالاڭ ءساتتى ءوز پايداسىنا شەشىپ، تۇرا قاشتى. ونى بىرەۋ-مىرەۋ ۇستاپ قالماق تۇگىلى، بايقاماي دا قالدى.
ارينە، ەكى جاقتىڭ كۇشى تەڭ ەمەس ەدى. كوپشىلىك ازشىلىقتى يلەپ تاستادى. ۇستەم شىققان نۇرجاۋدىڭ جىگىتتەرى جەڭىستەرىنە مارقايىپ، سابالعاندارعا جوعارىدان قارايدى. سارجاننىڭ ءمۇساپىر كۇيىن كورگەن جاقتاستارى، باسشىسىنان ايىرىلعان قولداي ۇيلىعىپ، بىلايراق وشارىلا قالعان.
كيىمدەرى جىرتىلعاندار، ماڭدايى ىسكەندەر، كوزى كوگەرگەندەر، مۇرىنى قاناعاندار تەك جەڭىلگەندەردىڭ ەمەس، جەڭىمپازداردىڭ دا اراسىندا كەزدەسەدى. تاياق جەگەن سابازدار بۇل ارادان كەتىپ، ءۇستى-باستارىن رەتكە كەلتىرگىسى-اق كەلىپ تۇر. ءبىراق، جەڭىمپازداردىڭ رۇقساتىنسىز قيمىلداۋعا داتتەرى جەتەر ەمەس. ال، باسىم تۇسكەندەر بولسا، «مايدان» الاڭىنان ۇزاعىسى جوق. ويتكەنى، جەڭىسكە وزدەرىنىڭ قانشالىقتى ۇلەس قوسقانىنا بەتتەرىندەگى جاراقاتتارى مەن قان داقتارىن، تىگىسىنەن جىرتىلعان كيىمدەرىن دالەل ەتكىسى كەلەتىندەي.
ەسىك-تەرەزەنىڭ قيراماعانىنا شۇكىر ەتكەن كومەندانت ايەل جۇرەك تۇسىن قايتا-قايتا ۇستاپ، الدىنداعى ىدىستان سۋ ۇرتتاپ اۋرە.
باس قولباسشى رولىندە ءساتتى ويناعان ساۋىقبەك تاياق جەگەن جىگىتتەرگە قاراتا:
— سەندەر نەگە سارجانعا بولىسىپ جۇرسىڭدەر. بۇل قۋاياق وپا بەرەدى دەيسىڭدەر مە؟ اقشالارىڭدى جەپ تايراڭداي تايىپ تۇرعان ءماجيتتىڭ ارامىزداعى جانسىزى عوي بۇل. جاڭا كورمەدىڭدەر مە، قاراشايەۆتىڭ جيەنىنە قالاي جادىگويلەنگىسى كەلگەنىن. سانجار ساۋ سيىردىڭ تەزەگى ەمەس. سەندەر بەتى-قولدارىڭدى جۋىپ، وزدەرىڭدى رەتتەڭدەر. بۇعان ەرىپ اقىماق بولعانشا، تىنىش جۇرگەندەرىڭ ءجون... الگى مەنەدجەر-جيەن قايدا؟
— ول ءيتتىڭ بالاسى جاڭاعى قاربالاستا زىپ بەرىپتى عوي، — دەدى سادىق.
ساۋىقبەك:
— قاپ، قاتىرىپتى. جولى بولعىش ەكەن. اۋزىمىزدى ايعا قاراتتى دەگەن وسى. مىنا توبەلەستىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولعان سانجاردىڭ قيسىق ءسوزى. دەمەك، سانجار الگى جۇقا سارىنى ارامىزدان قاشىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن جانجالدى ادەيىگە باستادى. ال، قاربالاستا زىپ بەرۋ وپ-وڭاي. كوردىڭدەر مە، مىناۋ ناعىز ءزالىم، — دەپ سارجاندى نۇسقادى.
ساۋىقبەكتىڭ ناق وزىنەن سوققى جەگەن سارجان بۇرىنعىداي ءسوز تالاستىرا قويمادى. بەيشارا حالدە. قاشىپ كەتەيىن دەسە، قايدا بارماق ءارى جولداستارىنىڭ بەتىنە ەرتەڭ قالاي قاراماق؟
اقىلى مەن سابىرىن كەيىنگە ىسىرىپ، ۇردا-جىق اشۋدىڭ ازعىرۋىنا كونىپ، ءبىرىن-بىرى توپەلەي تۇتە-تۇتەسى شىققان قۇرىلىسشىلار قۇرى بوسقا يتتەي توبەلەسكەندەرىنە وكىنەتىندەي. تەك ساۋىقبەكتىڭ ەكپىنى باسىلا قويماعان. ورتادا ەلىرىپ تۇر. سارجانعا قادالىپ العان.
مىنا ىرىڭ-جىرىڭدى اياقتاپ، جىگىتتەردى تاراتۋ كەرەكتىگىن ويلاعان نۇرجاۋ از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
— وسىنشا اقىماق بولعانىمىز دا جەتەر. مىنا تۇرىمىزبەن اقىلىمىزدان الجاسىپ تىنارمىز. قانە، بولمەلەرىڭە تاراڭدار، — دەدى.
نۇرجاۋ مەن توقتار ەكىنشى قاباتتاعى ءوز بولمەلەرىنە كىرە بەرگەندە بۇلاردىڭ سوڭىنان سارجاندى جەلكەلەپ ساۋىقبەك جەتىپ كەلدى. ماڭدايى ىسكەن، تۇمسىعى قانعا جاعال-جاعال سارجان «مىنا بالەدەن قۇتقار» دەگەندەي نۇرجاۋعا جالىنىشپەن قارايدى.
— ءاي، ساۋىقبەك، ءالى ەكپىنىڭ باسىلماعان با؟ سارجاندى جىبەر. ءبىر-بىرىمىزدى تۇيگىشتەپ، تۇرتپەكتەگەننەن بىردەڭە ونەر دەيمىسىڭ؟
— و-ھو، ونگەندە قانداي. ءقازىر، ءقازىر، بۇل باتىرىڭنىڭ قالاي-قالاي سارناعانىن كورەسىز، — دەگەن ساۋىقبەك قۇر سۇلدەرى تۇرعان شاراسىز سارجاننان تارتىپ العان ۇيالى تەلەفوندى نۇرجاۋعا ۇسىندى. — مۇنىڭ كىممەن امپەي-جامپەيلەسىپ جۇرگەنىن كورىڭىز. جۇرتتى قان-قاقساتىپ كەتكەن ءماجيتتىڭ جانسىزى ەكەنىن ءاۋ باستا سەزگەنمىن. سەزىمىم الداماپتى. ءبىزدىڭ زارىمىزدان قۇتىلۋ ءۇشىن تەلەفون ءنومىرىن اۋىستىرىپ جىبەرگەن باجاڭىز جاي-كۇيىمىزدى سىرتىمىزدان سارجان ارقىلى ءبىلىپ ءجۇر ەكەن عوي.
نۇرجاۋ:
— نە دەيدى! سوندا مىناۋ...
— ءيا، ءيا، ماجيتپەن ساعات سايىن سويلەسىپ وتىرعانىن مىنا تەلەفونى دالەلدەپ بەرەدى، سەنبەسەڭىز قاراڭىز.
نۇرجاۋدىڭ قاباعى تۇنەرىپ، سانجارعا جاقىندادى دا:
— ءماجيت ءقازىر قايدا ءجۇر؟ — دەدى.
— س. قالاسىندا.
— ونىمەن نە تۋرالى سويلەستىڭ؟
— جاي...
— مىڭگىرلەمەي شىنىڭدى ايت.
سارجان ونى-مۇنى جاقاۋراتىپ، بۇلتاقتاي بەرىپ ەدى، ساۋىقبەك ونى القىمىنان جۋان قولىمەن مىتىپ-مىتىپ جىبەردى دە:
— ءماجيت ساعان نە تاپسىردى؟ ءبىزدىڭ ارامىزعا ىرىتكى سال دەدى مە؟
— ؟
نۇرجاۋ كوزى جاساۋراپ، اياق-قولى ءدىر-دىر ەتكەن سارجاندى ساۋىقبەكتەن اجىراتىپ الىپ، كەرەۋەتكە وتىرعىزدى دا:
— اينالايىن، سەن ەشتەڭەنى جاسىرما. ساعان ەشكىم تيىسپەيدى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءماجيت مەنىڭ باجام. ونىڭ ءتىرى نە ءولى ەكەنىن ءبىلۋىم كەرەك. بالا-شاعاسى وتىن-سۋسىز قالا سىرتىنداعى قاراۋسىز ساياجايدا اشتان-اش، بۇرسەڭ قاعا اكەلەرىنىڭ جولىنا تەلمىرىپ وتىر. مەنى سولاردىڭ جايى الاڭداتادى. قانە، ايت، ول قايدا ءجۇر؟ — دەدى.
سوزگە توقتار ارالاستى:
— نۇرەكە، نەسىنە باس قاتىراسىز؟ ودان دا باجاڭىزبەن تەلەفون ارقىلى تىلدەسپەيسىز بە؟ سارجاننىڭ تەلەفونىنان قوڭىراۋ شالىنسا، جاۋاپ بەرەدى عوي.
— جاقسى، سويتەيىن.
سارجانمەن سويلەسەمىن دەپ ويلاپ قالعان ءماجيت تەلەفوننان باجاسىنىڭ داۋىسىن ەستىگەندە نە دەرىن بىلمەي، ساسقالاقتاپ:
— نۇرەكە، ەسەنسىز بە، كەيىن ءوزىم ءبارىن تۇسىندىرەمىن، بۇل تەلەفونمەن ايتىلاتىن اڭگىمە ەمەس، بالدىزىڭىز بەن بالالارعا باس-كوز بولا تۇرىڭىز، — دەدى دە نۇرجاۋدىڭ اۋزىن اشتىرماي اڭگىمەنى ءۇزىپ جىبەردى. ءماجيتتىڭ جاي-جاپسارىنان ەشتەڭە بىلە الماي قالعان نۇرجاۋ قايتادان باجاسىنا تەلەفون سوعىپ ەدى، جاۋاپ بولمادى.
بولمەدە از-كەم ۇنسىزدىك ورنادى. اركىم ءوز ويىمەن جەكە قالعان. ۇنسىزدىكتى سارجان بۇزدى.
ول تاماعىن كەنەپ، جوتكىرىنىپ الدى دا:
— نۇرەكە، ماجيتپەن نە تۋرالى سويلەسكەنىمدى ءبىلۋدىڭ تۇك تە پايداسى جوق. ءبىراق، قالاساڭىز ايتايىن. باجاڭىزدىڭ شارۋاسى شاتقاياقتاپ، اتىنان اۋىپ ءتۇسىپ قالعان. ونىمەن مەنىڭ دە سويلەسكىم كەلمەيدى. ءبىراق، قولىندا كۇزىرى بار كەزىندە جانىنان تابىلىپ، ال، باسىنا ءىس تۇسكەندە جالت بەرىپ، وپاسىزدىق جاسامايىن دەپ، امالسىزدان قۇرىلىس باسىنداعى جاعدايدى جەتكىزىپ تۇردىم... ول ءبىزدىڭ تاراپ كەتكەنىمىزدى قالايدى.
— سوندىقتان دا ساعان ارامىزعا ىرىتكى سالۋدى تاپسىردى ما؟
— ءيا.
— اقىڭا نە بەردى؟
— ونىڭ ماعان ەشتەڭەسى وتكەن جوق.
— جاسىراسىڭ، قالتاڭا بىردەڭە سالماسا، وسىنشاما شىر-پىرىڭ شىعا ورتامىزعا وت تاستاپ، جىگىتتەردىڭ بەتىن وزگە جاققا بۇرۋعا تىرىسار ما ەدىڭ؟
— شىندىعىنا كەلسەم، ءماجيتتىڭ قالتاسىندا كوك تيىن جوق. ول ءقازىر قايىرشىدان بەتەر. ەندەشە، مەنى جۇمسار، دۇرىسى، جالدار جاعداي وندا قايدان بولسىن؟ مەنىكى تەك، باسىنا كۇن تۋعاندا ودان بۇرىلىپ كەتپەۋ. مەندە دە ار-ۇيات بار... وسى بولمەدەن امان-ەسەن شىقسام، سىزدەرگە قارامدى دا كورسەتپەيمىن. اۋىلىما تارتامىن. ەڭبەكاقىمدى دا داۋلامايمىن. ويتكەنى، پايداسىز، ەشتەڭە ونبەيتىن داۋ-دامايعا باسىمدى سۇعىپ نە كەرەك؟ — دەدى سارجان داۋىسىن پاسەيتە. ارادا از-كەم ۇنسىزدىك ورنادى.
سارجاننىڭ كەشە عانا دۇرىلدەگەن ءماجيتتىڭ ايتقانىنان شىقپاي، تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، شابارمانى بولعانى، كۇشتىلەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلا كەتكىشتىگى، جاڭا عانا قاراشيەۆتىڭ جيەنىنە بولىسىپ، وعان جاقسى كورىنگىسى كەلىپ، جاعىمپازدانىپ قالۋعا بوي الدىرعانى — ءوز ورتاسىنداعى قالتاسى قالىڭدارعا، قولىندا بيلىگى بارلارعا جاناسا ءجۇرۋدىڭ امالى ەدى. بۇل امالىنىڭ استارىندا تالعاپ ىشىپ-جەيتىن، جىلى-جۇمساقتان وزگەگە اشىلمايتىن اۋىزداردان بوساعان سۇيەك-ساياقتى كەمىرىپ، جۋىندى-شايىندىنى قىلعىتىپ، مايعا شىلانعان ەزۋلەردەن شاشىراعان تۇكىرىندىلەردى جالاپ قالسام دەگەن نيەتى جاتاتىن. ارانداي اشىلعان الگىندەي اۋىزداردان قاي ءبىر جارتىمدى قالدىق ارتىلادى دەيسىز، ءبىراق، سونىڭ ءوزى جوق-جىتىكتەر ءۇشىن وزەك جالعاپ، اسقازانىن الداۋعا جارايدى ەمەس پە. سارجان سەكىلدىلەرگە «قايداعى ءبىر قالدىققا بولا جانتالاسۋ نە ءۇشىن كەرەك؟ جۇرت قاتارلى جالاقىڭدى الىپ، تىنىش جۇرسەڭ جەتپەي مە؟» دەپ سۇراق قويار بولساڭىز، ولار سىزگە: «تۇيەنى تۇگىمەن، بيەنى بۇگىمەن جۇتاتىن»، اركىمنىڭ اتىنا زاڭداستىرىپ قويعان سانداعان پاتەرلەرىن، تويحانالارىن، قوناق ۇيلەرى مەن بازارلارىن جالعا بەرىپ، شاش-ەتەكتەن پايدا تاباتىن، شەتەلدەردە ءزاۋلىم سارايلارى بار، اقشاسىن بانكتەرگە سىقاپ تاستاعان الپاۋىتتاردىڭ وزىنە وسىنشاما بوق دۇنيەسى ازدىق ەتىپ جاتقاندا ماعان زارىعا كۇتەر ماردىمسىز ءبىر ەڭبەكاقى قايدان جەتسىن! ەرتەڭ اشتان ولەتىندەي جانۇشىرا قيمىلداپ، تيىنىنا دەيىن ەسەپتەپ، ولەرمەندىكپەن بايلىعىن ەسەلەپ، جانتالاسىپ، قالتاسىنان ءبىر قارا باقىر شىعىن شىقسا، قارا جامىلىپ، قايعىدان قان قۇساتىن قاناعاتسىز قاراقويىندار قاپتاعان ورتادا ءبىز سەكىلدى جوق-جۇقانالار كۇشتىلەرگە يىلىپ-بۇگىلمەي، جارامساقتانباي كۇن كورە الا ما؟» دەپ وزىڭىزگە قارسى ساۋال تاستار ەدى.
سارجاننىڭ ارزىمايتىن جالاقىسى بار مۇعالىمدىك قىزمەتىن ىسىرىپ قويىپ، جەتىسپەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان وسىندا كەلىپ، ءناپاقاسىن ايىرىپ جۇرگەنىنە بيىل جەتىنشى جىل. ارا-تۇرا اۋىلىنا قىسقا مەرزىمگە بارىپ-قايتقانى بولماسا، وسى قالادان تابان اۋدارماي بۇيىرعانىن تاۋىپ كەلەدى. ءبىراق، تاپقانى قاجەتتىلىگىن وتەر ەمەس.
بۇل قۇرعىر جەتىسپەۋشىلىك ونى جامان قاسيەتتەرگە ءۇيىر ەتىپ تىندىردى. بويىندا كۇشتىگە كۇيلەۋ، ءالدىنىڭ الدىندا يىلىپ-بۇگىلۋ، قالتالى مەن بيلىگى بارعا جارامساقتانۋ ادەتى پايدا بولدى. ونىڭ قۇرىلىسشى جىگىتتەردى «باسشىلىققا قارسى شىقپايىق» دەپ ۇگىتتەۋى شىن مانىندە ءماجيتتىڭ «اراعا جىك سال» دەگەنىنە بايلانىستى ەمەس، بويعا سىڭگەن الگى ادەتىنىڭ ايتاعى ەدى. بۇعان قوسا، ۇرلىق-قارلىققا، الدەنەنى جىمقىرىپ-قىمقىرىپ كەتۋگە دە ۇيرەنىپ الدى. قاي جەردەن، نەدەن پايدا تۇسەدى، سونى اڭدىماسا بويىنا اس باتپايدى. بوقتان وزگەنى دۇنيە كورەر اشكوزدىك دەرتىن ابدەن جۇقتىرعان. ونىڭ كەشەگى اڭعال دا تازا، ويىندا قىلاۋداي ارامدىق جوق جازعان باسى بۇگىندە مۇلدە باسقا...
بۇگىندە سارجان تارىزدىلەر وتە كوپ. مىڭ-ميلليون. ولاردىڭ سانى كۇن ساناپ، ساعاتتاپ ءوسىپ كەلەدى. جوقشىلىق تۇمانى باسقان، تاۋقىمەت بۇلتى تورلاعان، توقتىعىن باسا الماي كەكىرگەندەرگە قىزعانا قارار اش-ارىقتار كوبەيگەن ورتادا الگىلەردىڭ سانى ارتىپ، كوبەيە بەرمەك. ءبىزدىڭ قوعامدا مۇندايلاردىڭ قاتارىنا ءوزىن ادال سانايتىن كەز كەلگەن ادام كەز كەلگەن ساتتە قوسىلىپ كەتۋ مۇمكىندىگى وتە جوعارى. ويتكەنى، كوپ ادامدى، دالىرەگى ءوزىن تازامىن دەپ ەسەپتەيتىن تالايلاردى ىشكى الەمىنىڭ بۇزىق نيەتىن ورىنداۋعا ار-ۇياتى ەمەس، باتىلسىزدىعى شەكتەيدى دە، جۇرتقا امالسىزدىقتان جاقسى كورىنىپ جۇرە بەرەدى. وسىلايشا، وندايلار ادال، تازا جان رەتىندە باعالانادى. ءبىراق، ەركىنە سالسا، ەشتەڭەدەن تايىنباس تالايلار بار.
وتىزدان جاڭا اسقان جاسى بولا تۇرا سوڭعى كەزدەرى سارجان تىم شوگىپ كەتكەن ەدى. ىشكى دۇنيەسى الاي-دۇلەي. ۇنەمى تىنىسى تارىلىپ، اۋا جەتپەيدى، القىنا بەرەدى. جۇرەگى دە ازداپ اۋىرادى...
سارجاننىڭ ءۇش بالاسى بار. پەرزەنتتەرىنىڭ ىشىندەگى ۇلكەنى مۇگەدەك. ول دارىگەرلەردىڭ بىلىمسىزدىگىنەن نە سالعىرتتىعىنان جارىم جان بولعان. ايەلى بالا-شاعانىڭ كۇتىمىمەن ۇيدە وتىر.
ءۇي ىشىمەن قالتا تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ تۇرسا دا تاياۋدا سارجانعا مۇگەدەك ۇلى بۇعان كادىمگىدەي جازباشا حات جولداعان-دى. ورنىنان تۇرا المايتىن بايعۇس مەشەل بالا ءوز حاتىندا اكەسىنە دەگەن ساعىنىشىن اسەرلى جەتكىزگەن-دى. حات مازمۇنى سارجاندى قاتتى تولقىتقان بولاتىن. بالاسىنىڭ جازباسىن وقىپ شىققاننان كەيىن ايەلىمەن حابارلاسقان سارجان حاتتى ۇلىنىڭ ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز ءوزى جازعانىنا كوز جەتكىزگەندە ودان سايىن تەبىرەنىپ، ءتىپتى وڭاشا شىعا ەڭكىلدەي جىلاپ تا العان.
حاتتا: «...كوكە، ءسىز كەلىپ-كەتكەلى جىلعا جۋىقتاپتى، ءوزىڭىزدى قاتتى ساعىندىق. تەزىرەك كەلىڭىز. ول جاقتا كوپ اقشا تاۋىپ، شاماڭىز كەلگەنشە مەنى ورنىمنان تۇرىپ، ءجۇرىپ كەتۋىم ءۇشىن ەمدەتىپ كەلەسىز، الايدا، ونىڭ پايداسى تيەر ەمەس. مەنىڭ كەسەلىمدى اللادان وزگە ەشكىم جازا المايدى. سوندىقتان، ەم-دومىمىزعا قارجى قاجەت دەپ، الىسقا ۇزاماي، كەرى قايتىڭىز. نەسىنە ءابىرجيسىز. ودان دا ءبىر كۇن بولسا دا جانىمىزدان تابىلىپ، ءۇيىمىزدىڭ ەسىگىنەن كىرىپ-شىعىپ جۇرگەنىڭىزگە نە جەتەدى؟! ساعىنىش سارعايتىپ بارادى. اپام دا ءمۇجىلىپ كەتتى. قارىنداسىم ءسىزدىڭ سۋرەتىڭىزدى جانىنا قويىپ وتىرماي اس ىشپەيدى. قايتىڭىز، كوكە، قايتىڭىز. ايتپاقشى، ءوزىڭىز اپەرگەن ارباعا ابدەن ۇيرەنىپ الدىم. ەكى اياعى ساۋ ادامداردان ءوزىمدى كەم سانامايمىن. تاعى ءبىر ايتارىم، مەن وسكەندە ەتىكشى بولسام دەيمىن. اپام بازاردان قاجەتتى قۇرالدار اكەلىپ بەردى. تەك، ءبىزىم ناشارلاۋ بولىپ ءجۇر. قولىم دا ۇيرەنىپ قالدى. ازىرگە كورشى-قولاڭنىڭ اجەتىن شىعارا باستادىم. جۇرتتىڭ ءبارى بىلىمگە ۇمتىلىپ، كومپيۋتەر مەڭگەرىپ جاتقان زاماندا مەنىڭ ەتىكشى بولامىن دەگەنىمە، ارينە كەلىسپەسسىز. ءبىراق، بۇعان ايتار ءۋاجىم بار. ءبىر پار باتەڭكە شىعارا المايتىن، بارلىق كەرەگىن وزگەدەن ساتىپ الۋدى عانا بىلەتىن ەلدە ەتىكشى مەن تىگىنشىنىڭ كۇنى قاراڭ بولماس...»، — دەپ جازىلعان ەدى. مىنە، وسى حات كەلگەن ساتتەن سارجان ۇيىنە قايتۋعا اسىققان-دى. ءبىراق، وتباسىنا ءبىر تيىنسىز، تەسىك قالتامەن بارۋعا قينالىپ، شاراسىزدىقپەن «عاجايىپتى» اينالسوقتاپ جۇرگەن جايى بار ەدى.
اراداعى از عانا ۇنسىزدىكتەن كەيىن سارجان ءسوزىن قايتا جالعادى.
— ەرتەڭ ءبارىمىز جان-جاققا تارايمىز. سوندا سىزدەردىڭ ىشتەرىڭىزدە «سارجان ارامزا، ساتقىن، قۋاياق، ۇرى» دەگەن وي كەتپەسە ەكەن دەيمىن. سوندىقتان، سىزدەرمەن ءتۇسىنىسىپ، اعالى-ىنىلىدەي بولىپ تاراسقىم كەلەدى. دۇنيە — دوڭگەلەك. بۇيىرسا، بۇدان باسقا جەرلەردە دە جولىعارمىز. سوندا بىر-بىرىمىزگە جىلى شىراي تانىتا امانداسۋدىڭ ءوزى قانداي عانيبەت. ەگەر، ءقازىر قاستارىڭىزدان توڭ-تەرىس كەتسەم، ماعان دەگەن جاعىمسىز كوزقاراستارىڭىز كەۋدەلەرىڭىزدە ساقتالىپ قالاتىنى ءسوزسىز. ال، الدەكىمدەر ءۇشىن، ارزىمايتىن ىرىڭ-جىرىڭعا بولا سىزدەرگە جاماناتتى كورىنگىم كەلمەيدى، — دەگەن سارجان ءارى قاراي شەشىلە سويلەپ، ءوزىنىڭ وتباسىلىق جاعدايىن دا، ءتىپتى الگى حاتتىڭ مازمۇنىن دا ايتىپ شىقتى. اسىرەسە، مۇگەدەك بالاسى جونىندە سويلەگەندە ونىڭ كومەيىنە وكسىك تىعىلىپ، داۋىسى دىرىلدەۋمەن بولدى.
سارجاندى جىگىتتەر قىبىر ەتپەي مۇقيات تىڭدادى. كەرەۋەتىندە ءجۇزىن تومەن سالىپ وتىرعان توقتاردىڭ كوزىنەن بىر-ەكى تامشى ەدەنگە ءۇزىلىپ ءتۇستى. ونىسىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي قولىمەن قاباعىن جاپتى. جاڭا عانا سارجاننىڭ جانىن الارداي بولىپ ەزەۋرەپ جۇرگەن ساۋىقبەك تە كوزىنە ۇيىرىلگەن جاستى ارەڭ ىركىپ، تاناۋىن تارتقىشتاپ قويادى. سارجاننىڭ ءوز وتباسى جايلى ايتقان كەزدە بالا-شاعاسىن ەسىنە العان نۇرجاۋدىڭ دا كوڭىلى بوسادى.
سارجان بولمەدەگىلەردىڭ كوڭىل-كۇيىنە ءمان بەرمەگەندەي ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— سىزدەرگە مۇنىڭ ءبارىن مەنى مۇسىركەسىن، اياسىن دەپ ەمەس، سارجاندا دا جۇرەك، تۇيسىك، اقجارما كوڭىل، ادامي سەزىم بار ەكەنىن ۇقسىن دەگەن نيەتپەن ايتىپ وتىرمىن... بىلگىشتەر مەن جانى اشىعانسىعاندار ماعان مۇگەدەك بالامدى ارنايى ورىنعا وتكىز دەيدى. قالايشا؟ مەنى تاسجۇرەك ساناي ما؟ كوزىن جاۋدىرەتىپ وزگەنىڭ قولىنا قالاي اپارىپ تاستايمىن؟ ودان كەيىنگى ومىرىمدە نە ماعىنا قالماق؟ ءبىر تامشى قانىم — بالالارىمدى كۇتۋدىڭ ازابىنان قاشار مەن ەمەس. قۇلىنىمنىڭ دارى-دارمەگىنە، وزگە دە قاجەتتىلىگىنە، ولاي-بۇلاي اپارىپ قاراتۋعا اقشا كەرەك. جوعارىداعىلاردىڭ جوق-جۇقانالار مەن مۇگەدەكتەرگە بەرىپ كەلەمىز دەپ مىندەتسىنە ايتاتىن كومەكتەرىنە ءبىر ءتىلىم نان دا ساتىپ الا المايسىڭ. ايتەۋىر، ولار ءۇشىن جەڭەر اقىعا، «بەرىپ جاتىرمىز» دەپ ايتۋعا جاقسى. ەگەر مەنىڭ بالام ءدىن امان بولسا، ءوزىمدى الەمدەگى ەڭ باقىتتى، داۋلەتتى ادام سانار ەدىم. پەرزەنتى امان-ەسەن، باۋىرى ءبۇتىن كەيبىر جانداردىڭ ومىردەگى بولماشى قيىندىققا شىداي الماي، مورت سىناتىنىنا تۇسىنبەيمىن. بالام مۇگەدەك بولعان سوڭ سولاي ويلايتىن شىعارمىن، بالكىم. ايتپەسە، مەن دە... سىزدەر باقىتتىسىزدار عوي... قىزعانبايمىن... — دەگەن سارجان كەنەت داۋىسىنىڭ ماقامىن وزگەرتە، سەرپىلە سويلەدى. — بۇگىن تۇششى ەتىمە اششى تاياق ءتيدى. وكىنبەيمىن. ساباعان — اعالارىم. ءوزىمنىڭ دە كىنام بار. ايىپتىسىڭ دەسەڭىزدەر، كەشىرىڭىزدەر. مەن قويدىم... دەگەنمەن، ءبىر ايتارىم، سارجاندى ساباعاندارىڭىزبەن، ءماجيتتى يتشە قىڭسىلاتىپ تەپكىلەگەندەرىڭىزبەن جالاقىلارىڭىزدى الا المايسىزدار. مەن دە ءۇش ايعى ەڭبەگىمنىڭ وتەۋىنەن قاعىلىپ وتىرمىن. ماعان وڭاي ەمەس، ارينە. ولمەسپىز... ءماجيتتىڭ تۇگى جوق. بالا-شاعاسىنان بەزىپ كەتكەنىن بىلەسىزدەر. ول جان-جاقتان قىسپاققا الىنعان ادام. قارجى پوليسياسى، پروكۋراتۋرا يتپەن ىزدەپ تاپپاي ءجۇر. ال، قاراشايەۆىڭ وزىنە جارماسقانداردى ماجيتكە سىلتەپ جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلىپ وتىر. كەلىسەمىن، ىزدەنىڭىزدەر، سوتقا ارىز ءتۇسىرىپ، ءتىلشى شاقىرىڭىزدار. ءبىر جاعىنان بۇل دا دۇرىس. ۇندەمەي قالعاننان ەرىن شىعارعاننىڭ ءوزى دە ارەكەتتىڭ بەلگىسى عوي. ارىز جازساڭىزدار ءبىرىنشى بولىپ قول قويايىن. سىزدەرگە تىلەۋلەسپىن.
دەنەسى قانداي ءىرى بولسا، كوڭىل سونداي جۇمساق، اشۋىنان قايتىمى جىلدام ساۋىقبەك ءوزىنىڭ بۇعان دەيىن سارجانعا ىستەگەنىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي ورنىنان زىپ ەتە كوتەرىلىپ، تەرەزە الدىندا تۇرعان شاۋگىمدى الدى دا:
— قانە، بەتىڭدى شايىپ جىبەرشى، اينالايىن، جامان اعاڭنىڭ قىزبالانىپ شىعا كەلەتىن، الدى-ارتىن باجايلاي بەرمەيتىن ادەتى بار. كەلە عوي.
— ساكە، اۋرە بولماڭىز، ءقازىر بولمەمە بارىپ رەتتەلىپ الارمىن، ەدەندى بوسقا سۋ قىلامىز.
— ەدەن نامدەنسە، كەۋىپ كەتەدى. ەشتەڭە ەتپەس، كەل، بەتىڭدى شايىپ ال، — دەپ ساۋىقبەك سارجاننىڭ قارسىلىعىنا قاراماي، ونىڭ قولىنا ەلپەكتەي سۋ قۇيدى.
بۇلار ءوزارا تۇسىنىستىك تاپقان سوڭ اراداعى اڭگىمە تاعى دا سوزىلدى.
نۇرجاۋ:
— سەن ماجيتپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىڭ عوي. سۇرايىن دەگەنىم، كەشە عانا شالقىپ جۇرگەن ءماجيتتىڭ ءبىر-اق كۇندە قاڭعىباسقا اينالعانى قالاي؟ وسىنىڭ سىرىن بىلسەڭ ءتۇسىندىرىپ بەرە قويشى.
— ءاي، نۇرەكە-اي! قازىرگى كەزدە شالقىعان بايىڭ اپ-ساتتە جارلى، تاقىر كەدەيىڭ كىرپىك قاققانشا مۇرىنىن شۇيىرگەن جۋان بولىپ شىعا كەلەدى ەمەس پە. تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەس تورەنى تۇرمەدەن كورۋ، بيلىك اۋىلىنىڭ ەسىگى تۇگىلى ماڭايىنا جولاي الماي جۇرگەن شيبۇتتى شەندىلەر مەن شەكپەندىلەر قاتارىنان كەزىكتىرۋ تاڭسىق ەمەس قوي. ءماجيتتى ءوز ىسىنە پىسىق، الىمدى، شارۋانىڭ كوزىن، باي-ماناپتىڭ ءتىلىن تاباتىن ەپتى دەپ ەسەپتەيتىنمىن. سويتسەم، بارىپ تۇرعان اقىماق ەكەن. وعان جانىم اشيدى. قازىرگى كورگەن قۇقايىن جاۋىما دا تىلەمەيمىن، — دەگەن سارجان نۇرجاۋدىڭ ساۋالىنا جاۋابىن وسىلايشا قىسقا قايىردى.
جالپى، سارجان باسقا قۇرىلىس كومپانياسىنان اۋىسىپ «عاجايىپقا» جۇمىسقا تۇرعاندا ءماجيت ەسىك-تەرەزە ورناتاتىن توپتىڭ بريگاديرى ەدى. بۇلار وسى جاتاقحانادا بىرگە تۇراتىندىقتان ارالاسىپ كەتكەن-دى. ءماجيتتىڭ ايەلى، نۇرجاۋدىڭ بالدىزى قۇرالاي وسى جاتاقحانانىڭ كومەندانتى بولىپ ىستەيتىن.
ءماجيتتىڭ ءتىلالعىشتىعى، ىلدىم-جىلدىم قيمىلى، ءلاپپايشىلدىعى كومپانيا قوجايىنىنا ۇناسا كەرەك، ونىڭ قولىنا بۇكىل بيلىكتى ۇستاتتى. دالىرەگى، قاراپايىم عانا بريگادير ءماجيت بىردەن «عاجايىپتىڭ» كەڭسەسىنە اجەپتاۋىر ىقپالدى قىزمەتكە الىندى. از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە، ويلاماعان جەردەن وعان اۋقىمدى جۇمىس سەنىپ تاپسىرىلعانىنا بىلايعى جۇرت العاشقىدا تۇسىنبەي قالدى. ونىڭ كەڭەس كەزىندە وقىپ العان ديپلومىنىڭ قۇرىلىسقا قاتىسى بارلىعى دا ەسكەرىلگەن بولار. وسىلايشا، ءماجيت «عاجايىپتىڭ» تورىنە وزىپ، تورە اتاندى. كۇنى كەشە تالايلارمەن ءازىل-قالجىڭ جاراستىرىپ جۇرەتىن ول ءبىر-اق كۇندە وزگەرىپ، كىسىمسىنىپ شىعا كەلدى. كەشە عانا قۇرىلىسشىلار اراسىندا قۇنجىڭداپ جۇرگەن ماجيتەكەڭ مىنە ەندى قولىندا كىشى-گىرىم بيلىگى بار شىكىرەيگەن باستىقسىماق.
ءماجيت جىلىكتىڭ مايلى باسىن ۇستاپ شىعا كەلگەن سوڭ سارجان دا قاراپ قالماي، ونى توڭىرەكتەپ، كەزدەسە قالسا جالپىلداي امانداسىپ، جاتاقحانانىڭ كىرە بەرىسىندە قاتار كەزدەسەر بولسا، ەلپەڭدەپ ەسىگىن اشىپ دەگەندەي، ايتەۋىر، ءويتىپ-بۇيتىپ جاقىنداي ءتۇستى. باستىقتار مەن باستىقسىماقتاردىڭ ءوز قاراماعىنداعىلارمەن تىم جاقىن ارالاسپاي، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيلە اراقاشىقتىق ۇستايتىن ادەتتەرى بار ەمەس پە. سول سياقتى، ءماجيت تە سارجاندى وزىنە جولاتقىسى كەلمەي، قاشقاقتاپ كوردى. ورتالارىنا كورىنبەيتىن قابىرعا تۇرعىزعىسى كەلدى. بۇعان كونەتىن سارجان جوق. بۇگىندە «شالقايعانعا شالقاي قۇدايدىڭ ول ۇلى ەمەس، ەڭكەيگەنگە ەڭكەي، اكەڭنىڭ ول ق ۇلى ەمەس» دەيتىن مىنەز-قۇلىق وزگەرگەن، مۇنداي «كەسىرلەر» از عوي. ارينە، سارجان بۇل ازدىڭ قاتارىنان ءوزىن كورگىسى كەلمەدى. ءقازىر شالقايعانعا ەڭكەيەتىن، ەڭكەيگەنگە شالقاياتىن زامان. حوش، سونىمەن سارجان ءويتىپ-بۇيتىپ ءماجيتتىڭ قولبالاسىنا اينالدى. ءوزىنىڭ دە قالاعانى — وسى. ماجيتكە دە اياعى جەڭىل، ءتىلى قىسقا، تيىن-تەبەن ۇسىنعاندى جارىلقاۋشىم دەۋدەن تايىنبايتىن، شاۋىپ كەل، بارىپ كەلگە تاپتىرمايتىن بەيباق قاجەت بولا باستاعان... سارجاننىڭ كوكەيىن تەسكەنى — بال ۇستاپ وتىرعان ادامنىڭ اندا-ساندا بارماعىن جالاپ قالۋ، قولىندا ازىن-اۋلىق بولسا دا بيلىگى بار پەندەنىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ونىڭ وزگە جۇرتتان جاسىرىپ قايناتار قازانىنىڭ استىنا وت جاعىپ، كۇلىن شىعارىپ جۇرسەم، بىردەڭە ۇستاتادى عوي دەگەن ەسەك دامە. سارجاننىڭ كەسىمدى جالاقىسىنا ازدى-كوپتى كولدەنەڭ تابىس قوسىلسا، ول كەڭىردەگىنە كەپتەلىپ قالمايتىنى بەلگىلى.
ءماجيتتىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ كەپ بەردى. «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس». ارادا بەس-التى اي وتپەي جاتىپ قالا ورتالىعىنان ءتورت بولمەلى جايلى پاتەرگە جايعاسىپ الدى. استىندا قىزمەتتىك كولىك. بۇرىندارى اۋىم-ساۋىم بولىپ جۇرەتىن ءماجيتىڭ كوستيۋم-شالبار كيىپ، كوزىنە قارا شىنىلى كوزاينەك، موينىنا گالستۋك تاعىپ شىرتيىپ شىعا كەلدى. ماڭىزدانىپ، ماڭعازدانىپ جۇرگەندە بەينە ءبىر اناسىنان ءدال وسىلاي تۋعان-اۋ دەپ ويلاپ قالاسىڭ. بۇرىنعىسىن ۇمىتتى. جالعاندا ساۋاتسىز، ءوي-ورىسى تار، تاياز، اسقازانى تويىپ اس ىشپەگەن، يىعىنا ءبۇتىن كيىم ءىلىپ كورمەگەن، ءتۇبى جارىماعان، بوقتان وزگەنى دۇنيە سانار ادام بيلىككە كەلسە، جۇمىستىڭ دا بەرەكەسى قاشىپ، قاراماعىنداعىلاردىڭ كۇنى قاراڭ بولاتىنى جاسىرىن ەمەس. كەڭسەدەگىلەر مەن قاراپايىم جۇمىسشىلارعا دەيىن ونىڭ سىرتىنان مىرس-مىرس كۇلەتىن. ال، ءماجيت ءوزىنىڭ سەنگەنى قاراشايەۆقا ارقا سۇيەپ الىپ، اينالاسىنداعىلارعا پىسقىرىپ تا قارامادى. اقىرىندا سىرتىنان مىرسىلدايتىندار مەن ءارتۇرلى سىپسىڭ سوزدەر جۇگىرتەتىندەردىڭ ءبارى دە ءماجيتتىڭ الدىندا ءيىلىپ تىندى. ويتكەنى، قاراشايەۆ تۇرعاندا ماجيتكە تىستەرىن باتىرا الماسىن ءبارى مويىنداعان.
كومپانيانىڭ جۇمىس كولەمى وتە اۋقىمدى ەدى. ال قوجايىن قاراشايەۆ جالعىز. قاي جاعىن باقىلاپ ۇلگەرسىن؟ ال، ونىڭ جانىنداعى جاندايشاپتارى جالاڭداپ، تەلمەڭدەپ رەتى كەلسە، استا-توك دۇنيەدەن قىمقىرىپ، جىمقىرىپ قالۋمەن تالماي شۇعىلداندى. سولاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا سوڭىنان سارجاندى ەرتكەن ءماجيت تە بار بولاتىن. قۇرىلىس ماتەريالدارى «تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا» كەتىپ جاتتى. ساپالى زاتتار ساتىلىپ، ال، ونىڭ ورنىنا ارزان، يلاكەر ماتەريالدار پايدالانىلۋمەن بولدى. بۇعان قاراشايەۆتىڭ قىلى دا قيسايمايتىن. ويتكەنى، ول قاعاز جونىندە دە، باسقالاي دا بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءماجيت سەكىلدى شابارمانداردىڭ مويىنىنا ارتىپ قويعان. قاراشايەۆقا باسپانا كەزەگىن جىلداپ زارىعا كۇتكەن ادامدارعا ءىلدالداپ قابىرعاسى قالانعان، ەسىك-تەرەزەسى ولپى-سولپى سالىنعان ۇيلەردى وتكىزىپ قۇتىلسا بولدى. ال، قابىلداپ الۋشى تۇرعىندار الدانىپ قالماي، ساپاسىز بولسا دا باسپاناعا قول جەتكىزگەنىنە ءماز بولاتىن.
قاراشايەۆ ءبىر ءۇيدى تۇرعىزۋعا بولىنگەن قارجىنىڭ جارتىسىن ءا دەگەننەن كەرتىپ الىپ، قالعان ارزىمايتىن بولىگىن «سالىنۋعا ءتيىس ءۇيدى وسىمەن بىتىرىڭدەر» دەپ ءماجيت سەكىلدىلەرگە بەرەتىن. قالعان-قۇتقان قارجى قولىنا تيىسىمەن قاراشايەۆتىڭ تۇك كورمەگەن باعىنىشتىلارى بىلگەنىن ىستەيتىن. اقىرىندا كومپانيا موينىنا العان قىرۋار قۇرىلىس جۇمىستارى ءادىرا قالدى.
قاراشايەۆ — جەكەمەنشىك جۇزدەگەن ءۇيى، ونداعان بازارى، قاپتاعان دۇكەندەرى، تويحانالارى، كافەلەرى، قوناق ۇيلەرى، ەمحانالارى، ءدارىحانالارى بار الپاۋىت. ول وسى قۇرىلىس كومپانياسى ارقىلى اڭقاۋ ۇكىمەتتىڭ قىرۋار اقشاسىن قالتاسىنا باسىپ، ابدەن بايىپ العان. ەندى وعان «عاجايىپ» كەرەك تە ەمەس. وعان بولا باس اۋىرتقىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، قۋلىعى باسىم قاراشايەۆ بۇگىندە ەلگە قاپتاپ كەلە باستاعان شەتەلدىك قۇرىلىس كومپانيالارىمەن باسەكەگە تۇسە الماسىن، ءوزىنىڭ جابايى ىس-ارەكەتىن مىنا زامان ەندى كوتەرە قويماسىن جاقسى بىلگەندىكتەن، ونىڭ قۇرىلىس نارىعىنان جىلىستاي شىعىپ، استە-استەلەپ باسقا ارناعا اۋىسىپ كەتۋدى كوزدەگەن ىشكى ەسەبى بار بولاتىن. ءبىراق، قاراشايەۆقا ءبىرىنشى كەزەكتە «عاجايىپتان» قۇتىلۋ اسا ماڭىزدى بولاتىن.
ارينە، وزگە سالاعا اۋىسا سالۋ، «عاجايىپتان» قۇتىلۋ، دۇرىسى كومپانيانىڭ توڭىرەگىندەگى بىلىق-شىلىقتان باسىن امان الىپ شىعۋ وڭاي سوقپاسىن الدىن-الا بىلگەن قاراشايەۆ ءوزى ءۇشىن جان-تانىمەن جالماڭداپ جاۋاپ بەرەر، قۇربان بولار ءماجيتتى قۇرىعىنا ءتۇسىردى. ءماجيتتى قان-جىنعا تويدىرىپ، قالعان-قۇتقان قيقىم-سيقىممەن اۋىزداندىرىپ، ءوزىنىڭ قۇلاق كەستى ق ۇلى ەتتى. بۇرىن-سوڭدى جارىپ اس، جارقىراپ كيىم كيىپ كورمەگەن، ۋىستاپ اقشا ۇستاماعان ءپاتشاعار الدى-ارتىن ويلاماستان تايراڭداپ شىعا كەلدى. تۇك كورمەگەن ول سورلى كەزى كەلگەندە ءوزىن قاراشايەۆ قۇرباندىققا شالاتىنىن بىلمەدى. ونىڭ كوزىن قاراشايەۆتىڭ جۇرتتى دۇرلىكتىرمەۋ ءۇشىن «عاجايىپتى» بىردەن قۇلاتپاي، ۋاقىتشا، دالىرەگى بىرەر جىل ۇستاپ تۇرۋعا تام-تۇمداپ ءبولىپ وتىرعان از عانا قارجىسىنان جىمقىرعان جانە كومپانياعا تيەسىلى قۇرىلىس زاتتارىن ۇرلاپ ساتۋدان تۇسكەن تيىن-تەبەن كور سوقىر ەتكەن-دى. وسى قارساڭدا، دۇرىسى «عاجايىپتان» قۇتىلۋ جوسپارىن تۇزگەن ساتتەن قاراشايەۆ كومپانيانىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگىن، قارجىلىق الىس-بەرىستەرىن قاعاز جۇزىندە ءماجيتتىڭ موينىنا بىرتىندەپ-بىرتىندەپ ءىلىپ تاستاعان-دى. مىنە، سولاي.
جالعاسى بار...
You Might Also Like
-
ىشتە ىركىلگەن ويدىڭ تولعاعى جەتىپ، دەگبىرىڭدى العاندا ونى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن تىڭدار قۇلاق، وزىڭدەي تۇسىنبەسە دە بايىبىنا بارىپ، ۇعىنۋعا تىرىسار سانا يەسىن ىزدەيسىڭ.
-
ءىشى اۋىرعان بەيسەبەك ورنىنان تۇرىپ قولفونعا ءۇڭىلدى، ول كەزدە ساعات تۇنگى ءۇشتى كورسەتتى، اجەتقاناعا شىقتى، مەلشيگەن مىلقاۋ ءتۇن، مەڭرەۋ ءۇنسىز الەم، زىلدەي بىردەڭە باسىپ تۇر، «قاراڭعى ءتۇنن...
