شەرمەندە قاشان تۋعان؟
— اناۋ كىسى عۇلاما عالىم.
— جانالىق بىردەڭە اشتى ما؟
— سۇراعىنىڭ سيقىن! ارينە، اشتى. بىزدە ءقازىر ساۋاتسىز حالىڭ بىلاي تۇرسىن، كوزى اشىڭ قاراتاياقتارىڭنىڭ ءوزى عىلىمدى كەرەكسىنىپ جۇرگەن جوق. ال مىنا عالىمىمىز اسا ماڭىزدى ءبىر شارۋا تىندىرىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنا تەڭدەسسىز ۇلەس قوستى.
— ول نە شارۋا؟
— ون بەسىنشى عاسىردا شەرمەندە دەگەن اقىن بولعان...
— ەستىگەم جوق.
— كەيىنگى ۇرپاعىنا قالىڭ جيناق قالدىرعان. ونىڭ اتى كوپتەگەن ەڭبەكتەردە اتالادى.
— وندا تۇرعان نە بار؟
— ادەبي زەرتتەۋ كىتاپتاردىڭ بارىندە دە شەرمەندە ءتورتىنشى مايدا تۋدى دەلىنىپ ءجۇر. ال عۇلاما ونى مۇلدە جوققا شىعاردى.
— ءقايتىپ؟
— التى ءجۇز بەتتىك كىتاپ جازدى.
— ءوز پىكىرىن سول كىتابىندا دالەلدەگەن بە؟
— جوعا. تىم كۇردەلى ماسەلەنى ءبىر كىتاپپەن رەتتەي المايسىڭ. ءبىرىنشى توم — كىرىسپە. عۇلاما ول تومىندا شەرمەندەنىڭ ءتورتىنشى مايدا تۋماعانىن عانا ايتقان.
— سونسوڭ؟
— سونسوڭ — ەكىنشى تومىندا ما، ۇشىنشىسىندە مە، الدە ءتورتىنشى تومىندا ما — ول ءتورتىنشى مايدىڭ قاتە ەكەنىن قالت جىبەرمەي دالەلدەگەن. ال شەرمەندەنىڭ قاشان تۋعانىن بەسىنشى، التىنشى تومدارىندا حابارلاماقشى.
— سوندا ول جيىنى نەشە توم جازباقشى؟
— ول جاعى ءالى بەلگىسىز. ازىرشە جازىپ ۇلگىرگەنى ءبىر توم. سونىڭ ەزىنە تۋرا ون بەس جىلىن سارپ ەتتى.
— نە دەيسىز؟ ون بەس جىلىن؟
— ارينە! عىلىمنىڭ نە ەكەنىنەن ءسىز مۇلدە بەيحابار ەكەنسىز عوي.
— سوندا ول قالعان تومدارىن قاشان جازباقشى؟
— ەگەر قۇداي عۇمىر بەرسە، ەندى ءبىر ون بەس — جيىرما جىلدا ەكىنشى تومىن ءبىتىرىپ قالار. ءقازىر ول الپىس ءتورت جاستا.
— ەگەر الگى، جامان ايتپاي...
— وندا ونىڭ ءىسىن باسقا وقىمىستىلار جالعاستىرادى، ۇزىلگەن جەرىنەن ارى قاراي جازا بەرەدى.
— سىزگە ءبىر سۇراق قويۋىما بولا ما؟.. مەن ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدى مۇقيات تىڭداپ وتىرمىن. ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە قاراعاندا، شەرمەندە اقىن ءتورتىنشى مايدا تۋماعان كورىنەدى. سوندا ول قاشان تۋعان؟
— مىنە، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىن تارتىپكە كەلتىرىپ الۋ ءۇشىن بىردەن-بىر قاجەت نەگىزگى فاكتىنىڭ ءوزى وسى. شەرمەندە مايدىڭ تورتىندە ەمەس، ۇشىنەن تورتىنە قاراعان تۇندە تۋعان. ماسەلە تۇنگى ساعات ون ەكىگە جەتپەي شەشىلگەندىكتەن، ونىڭ تۋعان كۇنى ءۇشىنشى ماي بولۋى كەرەك. ادەبيەت تاريحشىلارىنىڭ ءبارى وسىنى بىلمەي شاتاسىپ، شەرمەندە ءتورتىنشى مايدا تۋدى دەپ جۇرتتى اداستىرىپ كەلدى.
— عۇلامانىڭ جاڭالىعى سونى انىقتاعانى ما؟
— ول از با؟ اتامزامانعى اقىننىڭ تۋعان كۇنىن انىقتاۋ اقيرەتكە بارىپ كەلگەنمەن بىردەي...
— عۇلاماڭىز ونىسىن بىرەر سوزبەن ايتا الماعان با؟ التى ءجۇز بەت كىتاپ جازىپ ازاپتانعانى نەسى؟!
— ءماسساعان! جاڭالىعىن ءجا دەپ ايتا سالسا، ونىڭ عالىمدىعى، بىلايعى جۇرتتان ارتىقشىلىعى قايدا؟ عالىم — جوق ءسوزدى كوپ ءسوز ەتىپ ايتا بىلگەندىگىمەن عالىم. ول باس-اياعى بەس ءسوزدى بەس ءجۇز بەتكە سوزا الادى. عۇلاما مەن ميعۇلانىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى دا سوندا.
— سولاي-اق دەلىك، سوندا شەرمەندەنىڭ ءتورتىنشى مايدا ەمەس، ۇشىندە تۋعانىن ءسىز قايدان بىلەسىز؟ كىتاپتى وقىدىڭىز با؟
— سۇراعىڭىزعا بولايىن! عالىمنىڭ ءوز كىتابىندا نە ايتقىسى كەلگەنىن كىم ۇعا الۋشى ەدى! عىلىمنىڭ كۇردەلىلەنىپ كەتكەنى سونشاما...
— جارايدى، جاقسى، ال سوندا ءسىز قايدان ءبىلدىڭىز؟
— كىتاپتى وقۋىن وقىعان جوقپىن. ماعان ونى ءوزى ايتتى... سونسوڭ، عىلىمي ەڭبەك دەگەندەر ەشقاشاندا وقۋ ءۇشىن جازىلمايدى.
— وندا نە ءۇشىن باسىپ شىعارادى؟
— مۇرنىڭىزعا عىلىمنىڭ ءيىسى دە بارمايدى ەكەن-اۋ. ايتالىق، ءبىر ەڭبەك باسىلىپ شىقتى دەلىك، جۇرت ونى جاپاتارماعاي ساتىپ الىپ وقىدى دەلىك، تۇگەلدەي ءتۇسىندى دەلىك. سوندا ول ەڭبەكتە نە قادىر-قاسيەت قالادى؟ ءقازىر عالىمدار ءوز ەڭبەگىن ەلگە تاراتۋعا استە قۇلشىنبايدى، كىتاپتارى سورەلەردە شاڭ باسىپ جاتسا دا ايىلدارىن جيمايدى. ەسىڭىزدە بولسىن: اۆتوردىڭ بەدەلىن، البەتتە، بىرەن-ساران كىسىلەر عانا وقيتىن، نەمەسە ەشقاشان ەشكىم وقىمايتىن، وقىعان جۇرت ارەڭ تۇسىنەتىن، نەمەسە ەشقاشان ەشكىم تۇسىنە المايتىن كىتاپتار عانا كوتەرەدى.
— عاجاپ ەكەن.
— تاڭدانارلىقتاي نە بار مۇندا؟ ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنە المايتىن ەتىپ جازۋ وپ-وڭاي دەيسىز بە؟ مىنە، ءسىز ەكەۋىمىز مىلجىڭداسقالى تۋرا ءبىر ساعات بولسا دا، ءبىر-بىرىمىزدى جاپ-جاقسى ءتۇسىنىپ وتىرمىز. كانە، ەگەر قولىڭىزدان كەلسە، ەشكىم تۇسىنبەيتىندەي ەتىپ بەس مينۋت سويلەپ كورىڭىزشى. كانە؟
— قيىن عوي.
— قيىن عوي دەيسىز. مۇلدە مۇمكىن ەمەس! بەس مينۋت سويلەۋ ءبىر باسقا دا، ساندىراقتاماي بەس ءجۇز بەتتىك كىتاپ جازۋ — ءبىر باسقا. ەسى اۋىسقاندار دا كۇنى بويى كوكي الادى. ءبىراق ولار ولسە دە عالىم بولا المايدى. بەس ءجۇز بەتتىك ەڭبەك جازۋ وقىمىستىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. كەلگەندە قانداي دەسەڭشى. وقىپ ەشتەڭە تۇسىنە الماي ماڭگىرەسىڭ دە وتىراسىڭ. ونىڭ ەسەسىنە، اينالايىن باۋىرىم، بۇكىل ءۇرىم-بۇتاعىڭدى جاۋىپ جىبەرىپ ىزدەسەڭ دە ول كىتاپتان ەمگە ءبىر ءارىپ قاتەسىن تابا المايسىڭ. ال ەسى اۋىسقان بەيباق ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ جازا بىلمەي سورلايدى.
— شەرمەندە اقىننىڭ ءتورتىنشى مايدا تۋماي، ۇشىنەن تورتىنە قاراعان تۇندە تۋعانىن عۇلاما قالاي دالەلدەگەنىن بىلەر مە ەدى.
— ول دانەڭەنى دالەلدەپ اۋرە بولمايدى. جيناعىنداعى ءبىر ولەڭدە شەرمەندە: «مەن دۇنيەگە كەشە مەنەن ەرتەڭدى جالعاي كەلدىم» دەگەن. سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەمەس پە؟ كەشە مەنەن ەرتەڭدى قاي ۋاقتا جالعاي الاسىڭ؟ ارينە، ءتۇن ورتاسىندا. ەتىستىكتەن وزگەرگەن «جالعاي» دەگەن ءسوز ءىستىڭ ءالى اياقتالماعانىن، الداعى ۋاقتا عانا اياقتالاتىنىن اڭعارتادى. دەمەك، شەرمەندە ءتۇن ورتاسى بولا بەرگەندە، ياعني ساعات ون ەكىگە بەس مينۋت، نەمەسە ەكى مينۋت قالعاندا شىر ەتە تۇسكەن. بۇدان ونىڭ تۋعان كۇنى مايدىڭ ءتورتى ەمەس، ءۇشى دەگەن قورىتىندى وزىنەن-وزى شىعادى.
— ونىكى دۇرىس-اق دەيىك، باۋىرىم، ءبىراق سونشا اۋرەنىڭ قاجەتى قانشا؟
— قاجەتى قانشا؟ ءپالى! ءبىر عۇلاما ءۇش توم ەڭبەك جازادى دا، شەرمەندەنىڭ ءۇشىنشى ماي كۇنى جيىرما ءۇش ساعات وتىز مينۋتتا تۋعانىن دالەلدەپ بەرەدى. ەكىنشى عۇلاما وعان: «شىراعىم، شاتاسپاڭىز. شەرمەندە جيىرما ءۇش ساعات وتىز مينۋتتا ەمەس، جيىرما ءۇش ساعات وتىز بەس مينۋتتا تۋعان» دەيدى دە، بەس توم ەڭبەك جازىپ تاستايدى. ءسويتىپ، اقىر اياعىندا، شەرمەندەنىڭ تۋعان جەرى مەن كۇنى ابدەن انىقتالىپ شىعادى.
— عافۋ ەتىڭىز، مەن ءالى دە تۇسىنىڭكىرەمەي وتىرمىن. شەرمەندە مايدىڭ ۇشىندە ەمەس، تورتىندە، جيىرما ءۇش ساعات وتىز مينۋتتا ەمەس، جيىرما ءۇش ساعات وتىز بەس مينۋتتا تۋسا دا مەيلى. ودان كەلىپ-كەتەر نە بار؟
— باعا جەتپەس بوزداعىم-اۋ، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى وسىنداي وقيعالاردان قۇرالادى ەمەس پە؟ عۇلامالاردىڭ بىرەۋى: «مايدىڭ ۇشىندە» دەيدى، ەكىنشىسى: «مايدىڭ تورتىندە» دەيدى، ءسويتىپ ايتىس قىزادى. قايسىسىنىڭ كىتابى بارىنەن قالىڭ دا تۇسىنىكسىز بولسا، سونىڭ ءسوزى وتەدى.
— ودان كىمگە، قانداي پايدا بار؟
— جارقىنىم-اۋ، سونداي ماسەلەمەن شۇعىلدانعاندار پروفەسسور-اسسيستەنت بولىپ شىعادى. جانىن شۇبەرەككە تۇيمەي-اق داڭققا بولەنەدى، قاعاناعى قارىق ساعاناعى سارىق بوپ ءومىر سۇرەدى، كەيىنگى ۇرپاققا اتى قالادى. عالىمدار بولماسا، مىسالى، ءبىز شەرمەندەنىڭ قاي كۇنى، قاي ساعاتتا تۋعانىن بىلمەي وتەر ەدىك. سول تارىزدەس باسقا دا كوپتەگەن جايتتەردەن ماحرۇم بولار ەدىك. ناداندىقتىڭ شىرماۋىندا سورلاپ جۇرەر ەدىك. ادامزات قاشاندا ايتىسپەن كوركەيەدى. كودەدەي كەپ عالىمداردىڭ ءبىرى، البەتتە، ويدا جوقتا ءبىر يدەيانى قىلتيتا قويادى. ەكىنشىسى وعان اتويلاپ قارسى شىعادى، ءسويتىپ يۋ-قيۋ باستالادى دا كەتەدى. ءۇشىنشىسى كاراپ ءتۇرا ما: «ەكەۋىڭدە دە ەس جوق!» دەپ ول دا كىرىسەدى. ءبىزدىڭ عىلىم، مىنە، وسىلاي وركەندەپ كەلەدى.
— دۇرىس-اق! بايىپتاپ ويلاپ قاراساڭ، عالىمدارسىز ءبىزدىڭ كۇنىمىز قاراڭ ەكەن. و، توبا! ناداندىق جايلاعان مىناۋ جالعاندا اقيقاتتان اداسىپ قالاي ءتىرى ءجۇرمىز؟! عالىمدار بولماسا، بۇ كۇنىمىزگە دە زار بولادى ەكەنبىز. اقىن شەرمەندەنىڭ قاشان تۋعانىن بىلمەي كەتە بارادى ەكەنبىز. ونى ءبارىمىز دە ءتورتىنشى مايدا تۋدى دەپ جۇرە بەرەدى ەكەنبىز. جو-جوق، مۇنداي دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋ ەكىتالاي. عۇلامالارسىز نە كۇن كورىپ جاريتىنىمىزعا مەنىڭ ءتىپتى اقىلىم جەتپەيدى!
ورىسشادان اۋدارعان عابباس قابىشيەۆ
You Might Also Like
-
جۇمىس ىزدەپ كوشە كەزىپ كەلەمىن. تاعدىر مەنەن مۇلدە تەرىس اينالىپ كەتسە كەرەك. كىسىنىڭ ءسويتىپ جىگەرى قۇم بوپ جۇرگەندە باسىنا نەشە ءتۇرلى وي ۇيالايتىنى بار. «شىركىن-اي، ايەل بولسام عوي، — د...
