InfoHub Logo

گۋريەۆ وبلىسىنداعى ەمبا مۇنايلى اۋدانى ريەۆوليۋسيادان بۇرىن باكۋ، گروزنىيلارمەن قاتار اشىلىپ، كوپ جىلدار بويى جاس سوۆەت حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ وتىن كوزى بولىپ كەلگەنى ءمالىم. بۇعان وسىدان ءسال كەيىنىرەك باشكيرياداعى يشيمباي مۇناي كەن ورنى قوسىلدى. وتان سوعىسىنا دەيىن جانە سوعىس ۋاقىتتارىندا دا ەلىمىزدى جانار-جاعار مايلارمەن قامتاماسىز ەتىپ كەلگەندەر دە وسى كەندەر بولاتىن. ءبىراق، بۇلاردىڭ ءوندىرىس كولەمى قازىرگىلەرمەن سالىستىرۋعا مۇلدە كەلمەيدى. ول جىلدارى جىلىنا 20 ميلليون توننانىڭ ماڭايىندا مۇناي ءوندىرىلىپ ءجۇردى. پارتيامىزدىڭ XXIII سەزىندە مۇناي وندىرىسىنە ەرەكشە ماڭىز بەرىلگەن بولاتىن. وندا ەلىمىزدە مۇناي ءونىمىن جىلىنا 30 ميلليون تونناعا جەتكىزۋدى نىسانا ەتكەن ەدى. سوۆەت مۇنايشىلارى تۋىسقان پارتيانىڭ بۇل تاپسىرماسىن ابىرويمەن ورىنداپ شىقتى. گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن، ونىڭ ىشىندە دە، اسىرەسە، تەرەڭ بۇرعىلاۋدى ورىستەتە وتىرىپ، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتىنىڭ وزىندە-اق ۆولگا بويىنان مۇناي كوزدەرىن اشا باستادى، ال 1944 جىلى ەلىمىزدەگى سول ۋاقىتتاعى ەكى ءىرى كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى - تويمازا كاسىپشىلىگى اشىلىپ، ىسكە قوسىلدى.

بۇل بۇعان دەيىنگى مۇناي قورى جونىندەگى كەيبىر كوزقاراستاردى تۇبىرىنەن وزگەرتتى. «جەر شارىندا مۇناي كوزدەرى تەك ءۇش-اق جەردە. ولار: كاسپيي تەڭىزى، پارسى شىعاناعى جانە امەريكادا - مەكسيكا شىعاناعى جاعالاۋلارىندا. باسقا جەرلەردە مۇناي بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن قاتە پىكىردى جوققا شىعاردى.

بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ بۇدان ءارى دە ءوpic الۋىنىڭ ناتيجەسىندە 1948 جىلى بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى مۇناي الاڭدارىنىڭ ءبىرى - روماشكينو كەن ورنى اشىلدى. ونى يگەرە كەلە بۇل الاڭ باكۋدەن دە اسىپ ءتۇسىپ، ءونىمدى ونان ءۇش ەسە كوپ بەرەتىن بولدى. بۇل بەلگىلى ۆولگا بويىنداعى ۇلكەن مۇنايدىڭ العاشقى باستاماسى ەدى. ال، قازاقستان مۇنايى 1،5 ميلليون توننا ماڭىندا قالقىدى دا تۇردى. ءبىرقاتار ۋاقىت مۇنايشىلار ەمبا مۇنايلى اۋدانىنداعى تۇز كۇمبەزى اراسىنان كىشىگىرىم مۇناي قاباتتارىن ىزدەستىرىپ تاۋىپ، ىسكە قوسىپ جاتتى. سونىڭ ارقاسىندا سوعىسقا دەيىن كوسشاعىل، بايشوناس، ەسكەنە، قۇلسارى، ساعىز كاسىپشىلىكتەرى سوعىستان كەيىن كاراتون، تەرەن، وزەك، مۇنايلى، قوشقار قۇرساق سياقتى كاسىپشىلىكتەر مۇناي بەرە باستادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ مۇناي وندىرىسىنە ەلەۋلى وزگەرىس ەندىرە المادى. بىرەۋلەر وسى اينالاداعى تۇز كۇمبەزدەرىن زەرتتەي ءتۇسىپ، سونداعى جاتقان مۇناي قاباتتارىن كوبىرەك تاۋىپ، ۇلكەن مۇنايعا قول سوزۋدى ۇسىندى. ال، سوندا ۇلكەن مۇنايدى قايدان ىزدەيمىز؟

گەولوگتار قولىنداعى از-كەم دەرەكتەر ماڭقىستاۋ تۇبەگى مەن ءۇستىرت دالاسىنا قاراي مەڭزەپ جاتتى. ونىڭ ىشىندە ارينە، ماڭقىستاۋ تۇبەگى العى كەزەكتە تۇردى. بۇل ءوز جەرى شالعاي، قول جەتۋى كيىن بولعانىمەن مۇناي تابيعاتىنا ءتان تولىپ جاتقان جەر قىرتىستارى ءۇمىت كۇتتىرەتىن ەدى. توبەشىك قىستاۋى مەن قارا-ساز، تاسپاس قۇدىقتارى ماڭىندا وتكەن عاسىردىڭ اياق شەنىندە توپوگراف ناسيبيانىڭ جەر بەتىنەن مۇناي سىڭگەن تاستار تاۋىپ اكەلگەنى تاعى بار. بەلگىلى ورىس گەولوگى اندرۋسوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە ماڭقىستاۋ تۇبەگىنىڭ گەولوگياسىنا تالداۋ جاسالىنىپ، ونىڭ تەكتونيكالىق جانە ستراتيگرافيالىق جاعدايلارى دا، زەرتتەلگەن بولاتىن. كەيىنىرەك، (1926— 1941 جىلدارى) ماڭقىستاۋدان مۇناي ىزدەۋ جۇمىستارىنا ارنالعان پ.ۆ.بايارۋناس، س.ن.الەكسەيچيك، ۆ.ۆ.موكرينسكيي سياقتى گەولوگتاردىڭ دا ەڭبەكتەرى جارىققا شىقتى. بولاشاق مۇنايلى تۇبەكتى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋگە 1950 جىلداردان باستاپ، دياكوۆ، چەرەپەنوۆ، تريفونوۆ باستاعان لەنينگرادتىڭ بۇكىل وداقتىق گەولوگيالىق بارلاۋ عىلىمي-زەرتتەۋ مۇناي ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ارالاستى.

مىنە، وسى سياقتى عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستان مۇنايشىلارى بۇل تۇبەكتە باعالى كەننىڭ بار ەكەنىنە قالتقىسىز سەندى. 1957 جىلى ماڭقىستاۋدان مۇناي ىزدەستىرۋ ءۇشىن تەرەڭ بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن «مانگىشلاكنەفتگازرازۆەدكا» ترەسى قۇرىلدى. ونىڭ العاشقى باستىعى بولىپ بايىرعى مۇنايشى ورىنباي بەردىعوجين بەلگىلەنگەن ەدى.

1961 جىلى ماستەر ءابدىرازاقوۆ عازيز باسقاراتىن №18 سترۋكتۋرالىق - ىزدەۋ سكۆاجيناسى وزەن كەن ورنىن اشتى. مۇندا اۋەلى گاز، كەيىن ۇلكەن مۇناي قورى بار ەكەنى انىقتالدى. ونىڭ ۇستىنە كوپ ۇزاماي جەتىبايداعى ماستەر پەتروۆتىڭ №6 سكۆاجيناسىنان كۇشتى مۇناي فونتانى اتقىلادى. ءسويتىپ، ەلىمىزدىڭ مۇناي ءوندىرۋ تاريحىنا تاعى ءبىر جاڭا جىلناما جازىلدى، تەڭدەسى جوق ءىرى مۇناي اۋدانى اشىلدى. وسىناۋ مۇناي دارياسى ارقىلى قازاقستان مۇناي ءوندىرىسى جاڭا ءبىر بەلەسكە شىقتى. ول ەلىمىزدىڭ نەگىزگى مۇناي ءوندىرۋشى اۋداندارىنىڭ بىرىنە اينالاتىن بولدى. قۋانىشتى حاباردىڭ ءدۇمپۋى مۇنايشىلار اراسىندا، ەڭبەكتە جاڭا قارقىن تۋعىزدى.

ەلىمىزدىڭ ەڭ تاڭداۋلى بۇرعىشى - بارلاۋشىلارى مۇنايلى تۇبەككە سول كەزدە-اق كەلگەن-دى. ولار ناعىز كيىن كەزەڭدەردى باستان كەشىرىپ، ءۇش-تورت جىلدان سوڭ-اق كوپ بەينەتتىك زەينەتىن دە كورە باستاعان. ەندى العاشقى الىپ فونتاننىڭ ولشەۋسىز دابىلى مۇناي ءوندىرۋشى مامانداردىڭ قۇلاعىنان كەتپەيتىن بولدى.

ناق وسى قارساڭدا ياعني 1962 جىلى، مارتتا گۋريەۆكە ۇكىمەت تاپسىرماسىمەن ماڭقىستاۋ مۇنايىن يگەرۋ شارالارىن جاساۋعا سسسر مۇناي ءوندىرىسى ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى س.ا.ورۋدجيەۆ، سول كەزدەگى قازاق سسر گەولوگيا ءمينيسترى ش.ە.ەسەنوۆ باستاعان ءبىر توپ عالىمدار كەلدى. ولاردى ماڭداعى مۇنايشى قاۋىم ىسىمەن تانىستىرۋ - سول كەزدەگى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ماعان، تاپسىرىلدى.

مۇنايلى وڭىرگە بەت العان بىزدەردى ان-2 كىشكەنە سامولەتى الىپ ۇشتى. كارى كاسپييدىڭ تەرىستىك جاعاسىن جاعالاي ۇشىپ كەلەمىز. كەيدە تەڭىز جيەكتەرىنەن كوز جازىپ، شولىركەپ جاتقان كەڭ دالالىققا تۇسەمىز. وقتا-تەكتە ەسكىلىكتى قونىستار ۇشىراسادى. باعىتىمىز -جەتىباي، قاراتون، پرورۆا كاسىپشىلىكتەرىنىڭ ۇستىنەن وتكەسىن-اق الدا كەن، اۋماقتى ءولى قولتىق سورى جاتادى. بۇل سور كومسومول شىعاناعىن جيەكتەي كەلىپ، شىعىسقا كاراي سوزىلا بەينەۋ ستانسياسىنا تاقاپ بارىپ بىتەدى. وسىناۋ كەبىرتەڭ وڭىردەن 30 شاقىرىم وتكەن سوڭ سامنىڭ ىسپا قۇمدارى باستالادى. بەتپاق سورمەن قۇم اراسىنداعى قاقپا ارقىلى تەمىر جول، ماشينا جولى، مۇناي، گاز، سۋ قۇبىرلارى، بايلانىس جۇيەلەرى جۇرەدى. سوندىقتان وسى قاقپانىڭ ءدال ورتاسىندا تۇرعان بەينەۋ ستانسياسى ءقازىر ۇلكەن ەلدى پۋنكتكە اينالعان. ماقاتتان، ماڭقىستاۋدان، قوڭىراتتان شىققان تەمىر جولدار وسى جەردەن تۇيىسەدى.

ءولى سوردان وتە بەرە ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان قايداق سورى ءۇستىرت دالاسىمەن بوزاششى تۇبەگىن ءبولىپ وتىرادى دا، قاراتاۋدىڭ تۇبىنەن كارا-كەشۋ سورىنا اينالىپ، تەڭىزگە قاراي بۇرىلادى. ال ەندى وسى سورلاردىڭ شىعىس جاعى ۇشى-قيىرى جوق، شەتسىز-شەكسىز ءۇستىرت دالاسى. وسى دالانىڭ ەتەگىمەن جۇرە وتىرىپ، ماڭقىستاۋ تۇبەگىنىڭ شەكاراسىن باساسىز. ول كوشاق شىعاناعىنان باستالاتىن اقتاۋ، قاراتاۋمەن جارىسا سوزىلىپ، ساۋىسقان، ءبوستانقۇم قۇمدارىنىڭ تۇسىنان تاۋسىلادى. تومەنگى تەڭىز جاعالاۋى نەگىزگى ماڭقىستاۋ تۇبەگى بولىپ سانالادى. بۇل ءۇش جەر - ماڭقىستاۋ، بوزاششى تۇبەكتەرى مەن ءۇستىرت دالاسى باياعى زامانداردان بەرى قازاق جۇرتىنىڭ ءبىر بولەگى جايلاعان جەرلەر.

ماڭقىستاۋ تىرشىلىك كوزى - سۋ دەگەنىڭىزگە اسا كەدەي. دالا توسكەيىندە جۇرگەن جانعا ءبىر جۇتىم سۋ تاۋىپ ءىشۋ دە وڭاي ەمەس. تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋىنان ەشقانداي قايىر جوعى بەلگىلى. ادام تۇگىل مالعا دا جارامسىز. وسىمدىك وسىرۋگە بولمايدى. جاۋىن-شاشىن بۇل جاقتا كوكتەم، كۇزدە عانا بىر-ەكى رەت جاۋسا جاۋار. ال جاز ايلارى كوبىنە اسپاندا اياداي بۇلت كورىنبەي، جەرگە ءبىر تامشى تامباي وتەدى.

مەتەورولوگيالىق كارتاعا كوز جىبەرسەڭىز ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ماڭقىستاۋ - ەلىمىزدەگى ەڭ ءشولدى، قۋاڭ جەرلەردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. قاشان دا قاڭسىپ، كەۋىپ، شىتىناپ، جارىلىپ جاتاتىن جەرگە اياق تيسە-اق بولعانى، شاڭداق اسپانعا شىعادى. ال، ماشينا ءجۇرىپ وتكەن جولداردا جاعداي بۇدان دا وزگەرەك. ارتىنا ەرگەن شاڭ اسپانمەن تالاسىپ، كەرگەن شىمىلدىقتاي جولدىڭ اعىمىمەن بويلاي ۇشىپ، سوزىلىپ جاتادى. ۇلپىلدەگەن شاڭ اۋادا ۇزاق قالقيدى. ەگەر وسىنىڭ ۇستىنە جەل «وڭىنان» تۇرسا، (شىعىستان سوققان وكپەك جەل مۇندا ۇنەمى دەرلىك باسىلمايدى) ونىڭ ۇستىنە ونداعان، جۇزدەگەن تراكتورلار مۇنارا سۇيرەپ، قۇبىرلار تارتىپ، جەر قىرتىسىن ايىرىپ جاتسا، نەمەسە روتورلى ەكسكاۆاتورلار توپىراقتى اسپانعا لاقتىرىپ جاتسا، اتاقتى ماڭقىستاۋدىڭ «شاڭ بورانىنىڭ» توركىنىن ءبىلۋ دە قيىن ەمەس. بۇل جاعدايدا وسى شاڭمەن دەم الىپ ساعات، كەيدە ودان دا كوپ جول جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. كەي-كەيدە بۇل شاڭدى دا ۇمىتىپ، وڭەشىڭ قۇرعاپ، ارمانىڭ ءبىر جۇتىم سۋ بولىپ، ەل قاراسىنا ەرتەرەك جەتكەنشە اسىعاسىڭ. جەر بەتىندە ىلعال بولماعان سوڭ ءجوندى وسىمدىك تە وسپەيدى. تەك سەكسەۋىل، قاراعان سياقتى بۇتالار، ءشوپ دەگەننەن بۇيىرعىن، جۋسان، اششى، تۇيە - تىكەندەرى، قۇماقتى جەرلەردە قۇمعا سىڭگەن ىلعالدى قورەكتەنىپ وسەتىن اق سەلەۋلەر كەزدەسەدى.

وسەر شوبىنە قاراي تۇبەكتە تۇيە، قوي تۇلىگىنە كەپ ماڭىز بەرىلگەن. كولىكتىك قانا جىلقى ۇستايدى. سيىر دەگەن اتىمەن جوق. مال اتاۋلى تۇبەكتىڭ جاداۋ تابيعاتىنا ابدەن ۇيرەنگەن، شولگە شىدامدى كەلەدى. از-كەم اقاۋى بار، اشقىلتىم سۋلاردى جەرىنبەي ىشە بەرەدى. ءتىپتى تەڭىز سۋىن دا شولگە قورەك ەتەدى. ماڭقىستاۋ جۇرتى ەرتە جىلداردان-اق مال ءوسىرۋدى مىقتاپ كاسىپ ەتىپ كەلگەن. ءقازىردىڭ وزىندە مۇندا گۋريەۆ وبلىسىنىڭ ءبىرشاما مال ونىمدەرى وسى وڭىردەن وندىرىلەدى.

تۇبەك تىقىنداعى سۋ تاپشىلىعى وسىنداي بولا تۇرسا دا جەر قويناۋى بۇعان مۇلدە كەرىسىنشە. ماڭقىستاۋ جەرىنىڭ ءۇستى قانداي نارسىزدىگىمەن، قاتالدىعىمەن كورىنسە ونىڭ استى ولشەۋسىز بايلىعىمەن تاڭ قالدىرادى. سول كوپ قازىنانىڭ ءبىرى-بالداي ءتاتتى ءمولدىر سۋ. اسىرەسە، بوزاششى تۇبەگى ءارى سۋلى، ءارى بۇعان باي. 8-10 مەتر تەرەڭدىكتەن-اق تۇششى سۋلار شىعا بەرەدى. كەيبىر قۇدىقتاردىڭ سۋىنىڭ ازداپ اقاۋى بولعانىمەن، نەگىزىنەن تۇششى..«سۋلى جەر نۋلى جەر» دەگەندەي، سوندىقتان حالىقتىڭ كوبى وسى جەردى جايلاعان. فورت-شيەۆچەنكودان كراسنوۆودسكىگە دەيىن تەڭىز جاعالاۋىنان اۋىز سۋ الىناتىن قۇدىقتار ءجيى ۇشىراسادى. ارينە، ولاردىڭ ءبارى بىردەي تۇششى بولا بەرمەيدى. ءبىراق ەرتەرەكتە ەل امالداپ كۇن كورىپ وتىرعان. بۇل جاعانىڭ قۇدىقتارى ءتىپتى تايىز، 2-3 قۇلاشتان، جاعادان قاشىقتاۋ كەيبىر جەرلەردە 5 قۇلاشتان اسپايدى.

تۇششى سۋدىڭ ەڭ مول جەرى قاراتاۋ، اقتاۋ قىراتتارى، جانە ولارمەن جالعاسىپ جاتقان بوستان، ساۋىسقان، تۇيە سۋ قۇمدارى. مۇندا اۋىز سۋ 3-5، ءىشىنارا 10-12 قۇلاش تەرەڭدىكتەن شىعا بەرەدى. ءشول دالانىڭ وسى سياقتى اتام زامانعى سىرلارىن دا عالىمدار ەسكەرىپ وتىردى. اكادەميك احمەتسافين باسقارعان قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ گيدروگەولوگ عالىمدارى جاساعان جەراستى سۋلارىنىڭ كارتاسىندا ماڭقىستاۋ ەڭ سۋعا باي ولكەنىڭ ءبىرى، سۋ ۇستىندە قالقىپ تۇر دەۋگە دە بولادى. تەك سكۆاجينا قازىپ، سۋ كاسىپشىلىگىن قۇرۋ كەرەك، سۋ شىعارۋ ءىسىن مەحانيكالاندىرا وتىرىپ، ونى قالاعان شاماعا جەتكىزە بەر.

جەر استى سۋى اتام زاماننان بەرى ماڭقىستاۋ تىرشىلىگىنىڭ نەگىزگى كوزى بولدى. بىزدەر ونىڭ الىنۋىن بارىنشا جەڭىلدەتتىك. سكۆاجينالار قازىلدى، ەلەكترلى تەرەڭ ناسوستار جەر استىنا جىبەرىلدى، ۇلكەن رەزەرۆۋارلار سالىنىپ، قۋاتتى ناسوس ستانسيالارى مەن كەڭ قۇبىرلار ارقىلى ۇي-ۇيگە اۋىز سۋ، كاسىپورىندارىنا تەحنيكالىق سۋى، سۋىعى سۋىقتاي، ىسسىسى ىسسىداي جەتكىزىلدى. سونىمەن قالانىڭ ءوزى تۇگەلدەي سۋمەن قامتاماسىز ەتىلدى، كوگالداندىرۋ جۇمىستارىنا دا تولىق مۇمكىندىك تۋدى. ءقازىر جاڭا وزەن قالاسىندا (ەسكى وزەنمەن بىرگە العاندا) 30 مىڭ ادامعا كۇن سايىن 10 مىڭ تەكشەمەتر سۋ جۇمسالادى. نەمەسە ءار ادام تاۋلىگىنە 300 ليتردەن استام سۋ پايدالانادى. مۇنىڭ ءوزى كەيبىر سۋى مول اۋدانداردىڭ بارلىق قالالارىندا بولا بەرمەس.

ال، شيەۆچەنكو قالاسىندا سۋ جاعدايى بۇدان دا جاقسى. وندا جەرگىلىكتى عالىمدار تەڭىز سۋىن، تۇششىتاتىن دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى قوندىرعىنى ىسكە قوستى. ءقازىر ول اۋىز سۋدى كەرەگىنشە بەرەدى. مۇنان جەتىباي مەن وزەنگە سۋ قۇبىرى تارتىلعان. بۇل قۋاتتى قۇبىر ارقىلى تاۋلىگىنە 5000 تەكشەمەتر سۋ الىنادى. مۇنىمەن قاتار پارتيا مەن ۇكىمەت تۇرعىن حالىققا ەرەكشە قامقورلىق جاساپ، امۋداريادان بەينەۋ ارقىلى ءۇستىرت دالاسىمەن ماڭقىستاۋ تۇبەگىن سۋلاندىرۋ ءۇشىن ديامەترى ءبىر جارىم مەترلىك قۇبىر تارتۋدى ۇيعارعان بولاتىن. ءقازىر بۇل قۇرىلىس تا اياقتالۋ قارساڭىندا.

قالا جاعدايىندا سۋ تاپشىلىعى وسىلاي شەشىلدى. ال، دالاداعى بارلاۋشىلار وتريادتارىنا سۋ ماشينامەن تاسىلىپ بەرىلەدى. ءالى دە، سول كوز اشتىرمايتىن قويۋ شاڭ، ءشول دالا، سۋ تاپشىلىعى. ءبىراق، باتىر بارلاۋشىلاردى تابيعاتتىڭ مەيىرىمسىز كۇشى ەش ۋاقىت مۇقالدىرا المايدى. ولار تابيعاتتان قايرىم كۇتپەيتىن، قايسار دا قاجىرلى ەڭبەك ارداگەرلەرى.

سامولەت اۋادا 4 ساعاتتاي قالىقتاي ۇشىپ وزەنگە اكەلدى. جولاۋشىلاردىڭ ءبىر قاتارى اۋىزدارىنا پاكەت ۇستاپ، ەندى بىرەۋلەرى باستارىن قوس قولداپ قىسىپ ەكى كوزدەرىن جۇمىپ العان. ەسكىلىكتى مۇنايشى، بارلاۋشىلار جاعى جول قيىندىعىن ەلەڭ قىلماي، كورشىلەستەرىمەن ءتىل قاعىسىپ، اڭگىمە ايتقان بولىپ كەلەدى.

«مىناۋ وزەن!» - دەگەنگە تومەن قاراساق قويۋ شاڭ اراسىنان ونشاقتى قۇراستىرمالى اعاش ۇيلەردىڭ توبەسى كورىنەدى. تاعى دا ءبىراز ءۇيدى اعاش قالقانداردان قۇراستىرىپ، قالاپ جاتقان بولۋى كەرەك، ءالى دە توبەسى جابىلماعان، اينالاسىندا ءۇيىلىپ جاتقان قۇرىلىس ماتەريالدارى، جىبىرلاعان ادام. ات توبەلىندەي ازعانتاي ستاندارتتى ۇيلەردىڭ جان جاعىندا ساماننان سوققان، كوبى تاۋ تاستارىنان قۇراستىرىلىپ تۇرعىزىلعان، بارلاۋشىلار «ۋاقىتشا باسپانا» دەپ اتايتىن ۇلكەندى-كىشىلى ەسەپسىز تۇرعىن ۇيلەر. مۇنىڭ بارىندە دەرلىك جەرگىلىكتى ادامدار تۇرادى.

بۇل ۇيلەردىڭ تاريحى ماعان دا جانە مەن سياقتى ەمبىنىڭ ءاربىر بايىرعى مۇنايشىلارىنا دا ابدەن تانىس. وسىناۋ جەكە باسپانالار تۇرعىن ءۇي جەتىسپەگەندىكتەن اركىم ءوزى تۇرعىزعان ۇيلەر ەدى. ەمبى مۇنايى جارتىمسىز بولعاندىقتان كۇردەلى قۇرىلىستى كەن ورىستەتۋگە ءوندىرىستىڭ كۇيى كوتەرمەگەن. بەرتىن كەلە كپسس XXI سەزىنىڭ ديرەكتيۆالارىنا سايكەس تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن وركەندەتۋ شارالارى ىسكە اسىرىلىپ، دوسسور، ماقات سياقتى ەسكى كاسىپشىلىكتەردە ءبىرقاتار ۇيلەر سالىندى. ءبىراق ولار ونداعان جىلدار بويى شەشىلمەي كەلگەن - ءۇي مۇقتاجدىعىن وتەي المادى. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر مۇنايشىلار وت باسى شارۋاشىلىعىنا وراي مال ۇستاپ قورا-قوپسى سالىپ الىپ، بولەك وتىرعاندى قوش كوردى. جەرگىلىكتى سوۆەت ورگاندارى كەزىندە بۇعان بەلگىلى جوبامەن ستاندارتتى ۇيلەر سالىپ، قونىستانۋىنا كوڭىل بولمەگەن. دەگەنمەن تۇرعىنداردىڭ قازىرگى جاعدايى جامان دا ەمەس. كوپشىلىگى جارىق تا، كەڭ، ادەمى، كوپ بولمەلى، كوگالدانعان، كىرسەڭ شىققىسىز جاقسى ۇيلەرگە ورنالاسقان. ءقازىر اۋىلداردىڭ بارىندە ەلەكتر جارىعى، سۋ، گاز قۇبىرلارى، بايلانىس لينيالاردى جۇرگىزىلگەن. ءار اۋىلدا دۇكەن، تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى جۇمىس ىستەيدى.

سامولەت پوسەلكە ءۇستىن بىر-ەكى اينالىپ، اۋىل شەتىندەگى اق تاقىرعا قوندى دا، اقىرىن جىلجي وتىرىپ ەكسپەديسيا كەڭسەسىنىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادى. سامولەت ءىشى ابدەن ىسىپ، اۋا تارىلىپ، دەم الۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى. جۇرتتىڭ كوبى قارا تەرگە مالشىنىپتى.

— ولتىرمەسەڭ ەسىگىڭدى اش!- دەپ بۇيىردى ورۋدجيەۆ جولداس پيلوتتارعا.

ەسىك اشىلعاندا سىرتتاعى قالىڭ شاڭ ىشكە قاراي لاپ قويىپ اۋا ونان سايىن تارىلا ءتۇستى. ازدان سوڭ شاڭ سەيىلىپ، اياق جولىمىزدى كورەتىن بولعاندا سامولەتتەن تۇستىك. جەل ۇدەي سوعىپ تۇر. ەسەنوۆ باستاپ، جۇپ جازباستان، كەڭسەگە كەلدىك. ەكسپەديسيا باستىعى قارت مۇنايشى، تاجىريبەلى بارلاۋشى دۇيسەن ۇسەنوۆ قوناقتاردى جىلى جۇزبەن قارسى الدى.

دۇيسەكەڭ ەمبىنىڭ بايىرعى بۇرعىشى-بارلاۋشىسى. ەمبىدە ول قازباعان توبە جوق. سوعىس جىلدارى تىكەلەي بارلاۋ ۋچاستوكتەرىندە قىزمەت ەتىپ، ونان سوڭ جىلدار بويى بارلاۋ-بۇرعىلاۋ مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى بولدى. بۇرىنعى ازدى-كوپتى ەڭبەگىنە كوڭىلى تولمادى. جاڭا، كەلەلى مىندەتتەر اتقارعالى ءوز جۇرەگىنىڭ امىرىمەن قيىن ولكە - ماڭقىستاۋعا كوپ مۇنايشىلاردى باستاپ كەلگەن كوممۋنيست بارلاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولاتىن، ول.

شاعىن كابينەت ءىشى گەولوگيالىق كارتالار، سحەما، دياگراممالارعا تولى. دۇيسەكەڭ كەلگەندەرگە جۇمىس جاعدايىن قىسقاشا بايانداپ ءوتتى:

— وسى وزەن الاڭىنا كەلگەن، باس-اياعى ءبىر جىل ىشىندە كوپتەگەن ۇيىمداستىرۋ قيىنشىلىقتارىمەن ارپالىسا وتىرىپ، نەگىزىنەن وزىمىزگە جۇكتەلگەن تاپسىرمانى ورىنداپ جاتىرمىز. كرەليۋس بۇرعىلاۋىنداعى ماستەر عازيز ءابدىرازاقوۆ، تەرەڭ بۇرعىلاۋ ماستەرى تورەعالي قادىروۆ، بۇرعىشى تىنىشپاي وپييەۆ.سياقتى ناعىز قايتپاس قايسار، قۇرىش بىلەك، جۇمىسشى تابىنىڭ وكىلدەرى تابىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە وزەن سياقتى وراسان زور كەن ورنىن بەلگىلەنگەن مەرزىمىنەن الدەقايدا بۇرىن اشامىز با دەگەن ويدامىز. بۇل شىندىق.

1961 جىلدىڭ باس كەزىندە وسىندا كوشىپ كەلە باستادىق. وسى جىلدىڭ اياعىندا ءابدىرازاقوۆتىڭ بۇرعىسى №18 كرەليۋس سكۆاجيناسىنان 367 مەتر تەرەڭدىكتەن قۋاتتى گاز فونتانىن اشتى. وسى جىلدىڭ اياق كەزىندە تەرەڭ بۇرعىلاۋ جۇمىستارى دا ناتيجە بەرە باستادى.

№1 تەرەڭ بۇرعىلاۋ-بارلاۋ سكۆاجيناسىنىڭ 1248-1261 مەتر تەرەڭدىكتە جاتقان XVI مۇناي قاباتىنان فونتان اتقىلادى. فونتاننىڭ مولشەرى 10 ميلليمەتر شتۋسەردەن تاۋلىگىنە 80 توننا مۇناي اتادى. سىزدەر كەلەتىن قارساڭدا تاپ وسى قاباتتاعى №2،22 سكۆاجينالار فونتان شىعاردى. مۇنىڭ ءبارى ماڭقىستاۋ جەرىندە قازاق مۇنايشىلارىنىڭ ەجەلگى ارمانى -قازاقستاننىڭ ۇلكەن مۇنايىنىڭ العاشقى كورىنىستەرى ەكەنىن دالەلدەيدى.

دۇيسەكەڭ ءوز سوزىندە جۇمىستاعى كەيبىر كەمشىلىكتەردى دە كەلگەندەردەن جاسىرعان جوق. ءبارىن دە بۇكپەي ايتىپ جاتىر. جول قاتىناسىنىڭ ناشارلىعى، ترانسپورت تاپشىلىعى، تۇرعىن ءۇي كەمدىگى، تاعى دا باسقا سەبەپتەردەن تۋاتىن تەحنيكالىق جابدىقتاۋ، جۇمىسشىلارعا قامقورلىق ىسىندەگى كەمشىلىكتەردىڭ اياققا تۇساۋ بولىپ تۇرعاندىعىنا توقتالىپ، دۇيسەن ءسوز سالماعىن، ولاردى رەتكە كەلتىرۋ جونىندە جوعارى ورىنداردان كومەككە اكەپ تىرەدى. ورتا بويلى ارىق قارا جىگىت ورنىنان اتىپ تۇرەگەلىپ، ءسوزدى ەرىكسىز ءىلىپ اكەتتى. بۇل وسى ەكسپەديسيانىڭ باس گەولوگى ماحامبەتوۆ حاليلا ەدى.

— سىزدەر مەنى كەشىرەرسىزدەر. كورگەن جەردە كەمشىلىكتى الدىمىزعا تارتتى دەمەڭىزدەر. جاسىراتىنى جوق ۇيتكەنى ءقازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدى بايلاپ، اياعىمىزدى تۇساپ جىبەرمەي تۇرعان سەبەپتەردىڭ كوبى جوعارعى جاققا بايلانىستى. مۇنى سولار عانا شەشەدى. ءبىز بولساق ۇستى-ۇستىنە تەلەگرامما سوعىپ، كىسى جىبەرىپ، حابار كۇتىپ وتىرمىز. مىنەكەي، №13 سكۆاجينا قازىلىپ بىتكەنىنە 15 كۇن بولدى. جىبەرەتىن 6 دۇيىمدىك كولوننا جوق، 15 كۇن بويىنا ءبىز بوسقا تۇرمىز. نارياد بويىنشا بۇل ءتۇربالاردى بىزگە جىبەرەتىن سۋمگايت زاۆودى. ولار ءانى-مىنى دەپ ءوز مىندەتتەمەلەرىن كەيىنگە قالدىرۋمەن كەلەدى. بۇل جونىندە ءبىزدىڭ ايتپاعان، بارماعان جەرىمىز جوق. ءالى كۇنگە ەشقانداي ناتيجە جوق. نەمەسە №8 سكۆاجينانى كورىڭىزدەر. مۇنايىن ولشەپ، سىناۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ناسوس-كومپرەسسور تۇربالارى جوق.

مەنىڭ ايتارىم: اركىم ءوز مىندەتتەرىن ءمىنسىز اتقارسا ەكەن دەيمىن،— دەپ ءسوز سوڭىن باسەڭسىتە سويلەدى گەولوگ. «شىن ءسوزدىڭ ماڭدايى قاسقا كەلەدى» دەگەندەي اۋەلى شامدانىپ قالعان ءقايسىبىر قوناقتار باسىلا قالدى. قايسىمىز جاۋاپ بەرەمىز دەگەندەي بىرىنە ءبىرى قاراستى.

گەولوگ جىگىتتىڭ قوناقتارعا تىرەي ايتقان سوزدەرىن دۇيسەكەڭ اعاتتاۋ ساناپ، ءبىر ۇزىلىستە بۇرىپ اكەتتى.

— «ۇيگە كەلگەن قوناققا ۇيدەي وكپەڭدى ايتپا» دەيدى قازاق، ەندى جارار حاليلا. ءبىزدىڭ كەم-كەتىگىمىز كوپ، ونىڭ قايسى ءبىرىن ايتىپ جەتكىزەمىز، جۇمىستىڭ بارىسىندا ءوزىمىز ءتيىستى ورىندارمەن شەشە جاتارمىز، سەن قوناقتارعا قارسى داۋىڭدى قوي!— دەدى، سابىرمەن سويلەپ.

ءسابيت اتاي ۇلى ورۋدجيەۆ كوپتەن مۇناي ونەركاسىبى ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولاتىن. سوۆەت مۇناي ونەركاسىبىن قايتا قۇرىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ەن الدىڭعى قاتارلى شارۋاشىلىققا اينالدىرىپ، بۇگىنگىدەي جوعارى دارەجەگە كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى، مۇناي وندىرىسىنە قاتىستى كوپتەگەن تەحنيكالىق جاڭالىقتار وسى كىسىنىڭ اتىمەن تىعىز بايلانىستى. باتىستاعى دەموكراتيالىق ەلدەردە، ازيا، افريكا ەلدەرىندە مۇناي ونەركاسىبىن قۇرۋعا تىكەلەي ارالاسىپ جۇرگەن زامانىمىزدىڭ بەلگىلى مۇنايشىسى. ءبىز بۇل سالاداعى بارشا ماماندار بولىپ بۇل كىسىنى ۇستاز تۇتىپ، ەرەكشە سىيلايمىز. اتاقتى ادام ءوزىنىڭ بۇل ساپارىندا ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ارناۋلى تاپسىرماسىمەن كەلىپ وتىر. مۇنى ءبىز العاش ءسوز ىڭعايىنان دا اڭعارعان ەدىك.

ءسابيت اعاي تىك مىنەز، ءجۇزى سۋىق، قاتال كىسى بولاتىن. ونىڭ الدىندا قاشان دا مۇنايشىلار رەتسىز ءسوز قاشىرۋدان مۇلدە اۋلاق بولۋعا تىرىساتىن-دى. الگى ءبىر گەولوگ سونىڭ قاي جاعىنان شىقتى ەكەن دەپ، ىشتەن تىنىپ ءبىز وتىرمىز. الدەن ۋاقىتتا قۇلاققا ۇرعان تاناداي از تىنىشتىقتى ءوزى بۇزىپ، جازىپ وتىرعان قالامىن قويىپ، كوز اينەگىن ءتۇسىرىپ ءسابيت اعاي ورنىنان تۇردى. ەندى ءبارىمىز دە سول كىسىنىڭ اۋزىنا قاراي قالدىق. ول ءسوزىن ءجاي باستادى. مىناداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە باتىلدىق پەن ەڭبەك ەتىپ، ۇلكەن مۇنايدىڭ كوزىن اشىپ جاتقان ماڭقىستاۋ بارلاۋشىلارىنا ۇكىمەت اتىنان رازىلىق ءبىلدىردى، قۇتتىقتاۋ سوزدەر ايتتى. بۇرعىشىلار الدىنا جاڭا مەجەلەر ۇسىنىپ، مىندەتتەر قويدى. جۇمىستاعى كەمشىلىكتەرگە توقتاپ، ولاردى جويۋ جولدارىن ايتا كەلىپ:

— ماحامبەتوۆ جولداس دۇرىس ايتادى! — دەدى ءسابيت اتاي ۇلى اقىرىن، جۇرتتى تاڭ قالدىرىپ. — جاسىرارى جوق ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان دا ورالىمسىزدىققا جول بەرىلگەن. ماڭقىستاۋ مۇنايشىلارىنا ءتيىستى كومەك كورسەتىلمەگەن. بۇل ايتىلعان سىندى ءبىز تولىق قابىلدايمىز جانە وسى وتىرعان رەسپۋبليكا، وبلىس باسشىلارى دا ءتيىستى قورىتىندى شىعارار دەپ سەنەم.

ارينە، ۇلكەن كىسى ءبىزدىڭ اتىمىزعا دا باتىل سىن، رەنىش ايتا كەتۋىنە دە بولعانداي ەدى. ءبىراق، سابىرلىق ساقتاۋ ارقىلى دا سالماق سالىپ وتىر. مىنا توزىمدىلىگىنە رازى بولىپ قالدىق. ءسابيت اعاي قىسقاشا جاعدايدى ەستىپ بىلگەسىن، ءسوزدى تۇجىرىپ جينالىستى ءوزى اياقتاپ، تىسقا شىقتى. ىشتە بۇدان ءارى وتىرا بەرۋگە دە مۇمكىندىك جوق ەدى. ءوزى ىسسى، شاعىن بولمەدە كوپشىلىكتىڭ دەمىمەن - اۋا تارىلىپ، ءۇستى-باسىمىز شىلقىعان تەر، كويلەكتەرىمىزدى سۋعا مالىپ العانداي، ازار وتىرعانبىز. شاڭ ۇرىپ تۇرسا دا سىرت اۋاسى جاقسى عوي، «ۋھ» دەپ كوكىرەكتى كەرە دەم الىپ قالدىق.

ءبىز جۇرەتىن اۆتوبۋس كەلگەنشە ءسابيت اتاي ۇلى ەكسپەديسيا جايىن سۇراستىرىپ جاتتى. «جۇمىسكەرلەرىڭنىڭ نەشە پروسەنتى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلگەن؟ — دەپ سۇرادى ۇسەنوۆتەن.

— 20 پروسەنتتەيى، — دەپ قىسقاشا جاۋاپ بەردى دۇيسەكەڭ.

— قالعاندارى مىناداي جەكە ۇيلەردە تۇرا ما؟ — دەپ جان-جاعىنداعى قاپتاعان جاداعاي ۇيلەردى كورسەتتى، ورۋدجيەۆ.

— ءيا، ارينە مۇنداي ۇيلەردى سالىپ الۋعا ءبىز دە جاردەم بەرەمىز. ءبارى دە ۋاقىتشا عوي. جىگىتتەر تۇسىنەدى. ءىستى ءبىرىڭعاي ءۇي سالۋدان باستايتىن بولساق، ءالى دە 2-3 جىل تەك قۇرىلىسپەن ءجۇرۋىمىز كەرەك،— دەپ دۇيسەكەڭ ءبىر جاعىنان اقتالىپ جاتىر.

ورۋدجيەۆ جولداس ۇندەمەي سازارىپ ءسال تۇردى دا، وسى ۇيلەردىڭ بىرەۋىنىڭ ىشىنە كىرىپ كورگىسى كەلەتىنىن ايتتى. وقشاۋلاۋ تۇرعان ءبىر ۇيگە توبىمىزبەن بەت الدىق.

اڭگىمە ءۇيدىڭ ۇستاۋىندا عوي. مەن قالالارداعى تالاي-تالاي ۇيلەردە بولىپ ءجۇرمىن. ءبىز كىرگەن بۇل ءۇي سولاردىڭ بارىنەن دە وزگەشە كورىندى. سىرتىنىڭ سىنىق تاستارى سورايىپ تۇرعان، توبەسى تەمىر تۇربا، اعاشتارمەن جابىلىپ، توپىراقپەن باستىرىلعان، جۇپىنى ءۇيدىڭ ءىشى كىرسە شىققىسىز. رەت-رەتىمەن ورنالاسىپ، شوقتاي جيناعان دۇنيەلەرى، جەر ەدەن دە تازا، تەگىس جاتىر. ءبىر جاق جارىنداعى قاتار ءۇش تەرەزە ءۇيدى جاپ-جارىق ەتىپ، كوڭىلدىلىك اكەپ تۇر. قابىرعالار قىزىلدى-جاسىلدى كىلەمنەن كورىنبەيدى. ءۇي ءىشىنىڭ مادەنيەتى دە ەرەسەن. راديوقابىلداعىش، توڭازىتقىش، كىر جۋاتىن ماشينا سياقتى جاڭاشا تۇرمىس بەلگىلەرى دە ءوز ورىنىندا.

ءۇي يەسى ورتا جاستاعى ايەل جۇمىستان كەلگەن بەتى ەكەن. ادەپپەن امانداسىپ، جۇمىس كيىمدەرىمەن كورىنگەنىنە كەشىرىم سۇرادى دا بارلىعىمىزدىڭ قوناق بولۋىمىزدى ءوتىنىپ، ءوزى تورگى بولمەگە باستاپ بارىپ كورپە جايدى.

— ۇيلەرىڭ قالاي، وزدەرىڭە ۇناي ما؟ — دەپ سۇرايدى ءسابيت اتاي ۇلى.

— ۇلگەرگەنىمىز وسى بولدى ەندى، كەشىرىڭىز! — دەيدى جەڭگەي. وسىنى وتاعاسىمىز ەكەۋمىز جۇمىستان كەيىن سالىپ ۇلگەردىك. بۋروۆويداعى جىگىتتەر كەلىپ قول ءۇشىن بەرەدى. الداعى جاز قالعانىن قالاستىرىپ، تۇگەلدەپ الارمىز دەپ وتىرمىز. مۇستافا قاينىم (ەكسپەديسيا باستىعىنىڭ شارۋاشىلىق جاعىن باسقاراتىن ورىنباسارى) ەدەندى جاباتىن اعاش بەرەم دەگەن ەدى. سوزىنەن شىعا الماي ءجۇر. اعاش وزدەرىنە دە قاجەت قوي، ءقايتسىن. كوڭىلىنە الدا ريزا بولسىن!

— نە جاعاسىزدار؟

— جازدا تەزەك، بۋروۆويدان قالعان اعاشتار جەتىپ تۇرادى. قىستا مىناۋ شىعىپ جاتقان ءپارافيندى مايلارى قاتىپ جاتادى ەكەن، سونى قيشا ويىپ اكەلىپ جاعامىز.

— تاماق جاعدايى قالاي؟

— ناۋبايحانا سالىنىپ بىتكەن جوق. ناندى ازىرگە 300 شاقىرىم جەردەگى فورت-شيەۆچەنكودان ماشينامەن تاسىپ تۇرادى، ونى الدىمەن جاتاقتاعى سالت باستى جىگىتتەرگە بەرەدى. بىزدەر ءۇن الىپ، ءوزىمىز قولدان نان پىسىرەمىز. شاي جەتكىلىكتى. ەت دەگەندى مىناۋ كورشى كولحوزدان قوي الىپ، سويىپ بەرىپ تۇرادى. جەتكىلىكتى. ءسۇت ءوزىمىزدىڭ بىرەر تۇيەمىزدەن. جاتاقتاعىلارعا پوروشوك ءسۇت بار دۇكەندە. ايتەۋىر ەت پەن شايعا مولمىز. سودان ارتىق ەندى نە كەرەك؟ — دەپ جەڭگەي كۇلەدى.

جەڭگەي مۇلدە قاراپايىم. تالاپتارى دا جۇپىنى. ءبىراق، نە ءبىلىپ، نەنى اڭعارادى. ايتەۋىر بولاشاقتان كۇتەر ءۇمىتى جوعارى. ءسابيت اعاي بۇعان تاڭ قالعانداي.

— قانداي ەر ... حالىق! — دەدى بىزگە قاراپ. — قانداي سانالى، ءتوزىمدى، پاتريوت حالىق بۇلار! مەملەكەتتىك جۇمىس جونىندە كەڭىردەگىڭنەن الۋعا تايسالمايدى، ال ءوز شارۋاسىنا كەلگەندە جاعدايعا قانىق، مۇلدە سىپايى، ءتىپتى سىر بىلدىرمەيدى. ارينە، بۇلارعا وۆوشش، الما، ءسۇت تاعامدارىن، كۇس ەتىن، بالىق سياقتىلاردى جەتكىزىپ تۇرسا دۇرىس بولار ەدى. ءبىراق، ءقازىر اۋىز سۋدىڭ ءوزىن الىستان تاسىپ، جەتكىزىپ جاتقاندا، ناندى جازعىتۇرىم تراكتورمەن تاسىپ جۇرگەندە، ءوز جاعدايلارى ءۇشىن قاتاڭ تالاپ قويۋدى ولار دا ىڭعايسىزداۋ كورەدى. سانالىلىق مىنە، قايدا جاتىر!..

تاعى دا ونى-مۇنى سۇراقتار قويىپ، بارلاۋشىلاردىڭ ءومىرى، تىرشىلىك-تىنىسىمەن تانىسقاننان كەيىن ورۋدجيەۆ جولداس كەشىرىم سۇراپ، شىعۋعا بەت بۇرعاندا جەڭگەي جىلى ءجۇزىن ءسال سۋىتىپ، نارازىلىق ءبىلدىردى.

— ءبىزدىڭ ادەتىمىزدە جىگىت ۇيگە كىرگەسىن تىزە بۇكپەي كەتپەيدى. ودان كەيىن «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەگەن، ەڭ بولماسا اس اۋىز تيۋ كەرەك!

ءۇي يەسىنىڭ بۇل ءسوزى قانشا اسىعىس بولسا دا قوناقتاردى كىدىرتتى. راسىندا ۇيگە كىرگەن ادامنىڭ ايالداماي كەتۋى — ەجەلدەن قوناق جاي حالىقتىق اق كوڭىلىنە كىر سالعانمەن بارا-بار. قوناقتار امالسىز تىزە بۇگىپ، ءبىر-بىر توستاعان شۇبات ءىشتى. توردە مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ ءسابيت ناق وسىنداي ازەربايجان اۋلىندا، كەدەي شارۋانىڭ سەمياسىندا تاۋ باۋرايىنداعى ساكليادا وتكەن ءومىرىن ەسكە الدى. كوپتى كورگەن كونە ەكەن، ءسابيت اعاي.- مەن، جاڭىلماسام وسى ءقازىر ناۋرىز ايى عوي، سەندەر ونى تويلامايسىڭدار ما؟ — دەدى ول قيالعا شومىپ. مەنىڭ بالا كەزىمدە ءبىزدىڭ اۋىلدا ناۋرىز مەيرامى ۇلكەن سالتاناتپەن وتەتىن. ويتكەنى ول ەل ەگىنگە كىرىسەتىن ۋاقىت قوي. ارينە، ءقازىر جاڭا ءداستۇر، جاڭا سالت-سانا.

— ۇلكەن كىسىلەر سولاي دەيدى عوي، ءبىز سولاردىڭ قاي ۋاقىتتا كەلەتىنىن دە بىلمەيمىز. ءبىزدىڭ جاقسى بىلەتىن، كۇتىپ وتىراتىن ەكى مەيرامىمىز بار، ولار 1 ماي مەن 7 نويابر!.. — دەدى جاستاۋ ءبىر جىگىت.

— يا، الدىمىزدا 1 ماي مەرەكەسى...

كۇن تۇستىككە تامان كوتەرىلىپ بارا جاتتى. اسپاندا اياداي بۇلت جوق. جەل از-كەم سايابىرلاعان. جولدىڭ ەكى جاعىنان اۆتوبۋس دوڭگەلەگىمەن اتقىلاعان شاڭ اسپانعا شاپشىپ، ماشينانىڭ تەرەزەلەرىنە سوعادى. جول دەگەندە بەلگىلى ءبىر جولى دا جوق. اينالا، ءبارى تەپ-تەگىس جازىق دالا. سول كەڭ جازىقتان بارار باعىتىنا قاراي، جۇرىسكە جايلى، سوقپايتىن جەر ىزدەپ، ءاربىر شوفەر وزىنشە جۇرەدى. سوندىقتان دا بولار، بۇكىل دالادا ەشبىر ساۋ جەر جوق. ءبارى ماشينا دوڭگەلەگىمەن ايقىش-ۇيقىش ءتىلىنىپ تاستالعان.

وسى جولدىڭ كوپتىگى ءبىر كينوفيلمگە جاراسىمدى ات بولعان. «ماڭقىستاۋدىڭ مىڭ جولى» دەپ اتالادى، ول فيلم. جان-جاققا تارتقان شىم-شىتىرىق جولداردان تالاي ماشينا ەرالييەۆتەن وزەنگە شىعىپ، فەتيسوۆاعا، نە جەتىبايعا بارىپ ءجۇردى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى اينالىپ-اينالىپ العاشقى شىققان جەرىنە قايتا كەلەتىن دە كەزى بولعان. مۇندايدا تاجىريبەلى، ءارى جەرشىل، زەيىندى شوفەرلەر كەرەك. ءبىز مىنگەن اۆتوبۋس شوفەرى دە سوندايلاردىڭ ءبىرى كورىنەدى. سالعان جەردەن تىڭنان تارتىپ، شاڭى ازداۋ جازىقپەن ءجۇرىپ كەلەدى.

اۆتوبۋس قازىپ جاتقان بۇرعىلاۋ مۇناراسىنىڭ جانىنا تاياۋ كەلىپ توقتادى. مادەني ۇيشىك (كۋلتبۋدكە، مۇنايشىلار، بۇرعىشىلار جۇمىس باسىنداعى كىشكەنە كەڭسە سىماقتارىن وسىلاي اتايدى) رەتىندە قويىلعان ۆاگوننىڭ الدىنان تازا كيىمدى، كوپشىلىگى بەيتانىس كىسىلەر ءتۇسىپ جاتتى. ءبىراق مۇنداعى جۇمىس كيىمدىلەردەن ولاردى قارسى الىپ جاتقان ءازىر ەشكىم جوق. ءتىپتى ۆاگون ماڭىندا ولاردان وزگە جان كورىنبەيدى. وسىنداعى ماشينيست ءبىر كورىندى دە جۇگىرىپ بارىپ جانار-جاعار ماي تۇرعان ىدىستاردىڭ قاسىنان ءبىر زادۆيجكالاردى بۇراپ ىزىنشە تەز كەيىن قايتتى. بىرەۋ قول بۇلعاپ ەدى، قايىرىلمادى.

قوناقتار جان-جاعىن باعدارلاعان سوڭ ءوزدى-وزى سويلەسە باستادى.

— بۇل ماستەر قادىروۆ تورەعاليدىڭ بۇرعىلاۋ مۇناراسى، — دەپ تانىستىردى ۇسەنوۆ،— بۇرعىشى جەتپەگەن سوڭ جۇمىس ءبىراز كىدىرگەن ەدى، كەشە ماماندار جىبەرىلگەن. ءقازىر ايدىڭ اياعى جاقىنداپ قالدى، جوسپاردى ورىنداۋعا جانتالاسىپ جاتقانى، ونىڭ ۇستىنە ءبىر بۇرعىشىسى اۋىرىپ قالىپ، تەجەگىشتە دە ءوزى ىستەيدى.

كەلگەندەر مۇنارانى كورگەلى ىشكە كىردى. ەسىك الدىندا سكۆاجيناعا قازۋ ترۋباسىن دايىنداپ جاتقان بۇرعىشىنىڭ كومەكشىسى بەيتانىس ادامدارعا تاڭىرقاي قاراپ، سالقىن سالەمدەستى دە، ءوز جۇمىسىن جالعاستىرا بەردى.

مۇنارا ءىشى ىڭ-جىڭ. ەكى بىردەي قۋاتتى ناسوستاردىڭ كۇشىنەن ءدىرىل قاققان شلانگى مەن ۆەرتليۋگ دىبىستارى، كوز ىلەسپەي دامىلسىز اينالىپ جاتقان روتوردىڭ ىرىلى، تەجەگىش تەتىكتەرىنىڭ اششى داۋىسى، ءبارى قوسىلىپ قۇلاق تۇندىرادى. ۇزىن استاۋدا قازىلعان توپىراقتىڭ سازدى ەرىتىندىسى عانا اقىرىن اعىپ جاتىر. بۇل ەرىتىندى وسىنداعى جۇمىستىڭ ەڭ نەگىزگى قورىتىندىسى سەكىلدى. جەر استىنداعى بۇرعىنىڭ سىرتقا شىعارىلىپ جاتقان قازىندىسى وسى. بۇعان قاراپ جۇمىستىڭ قاي كولەمدە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن تولىق اڭعارۋعا بولادى. تەجەگىشتى بوساتىپ، سالماق بۇرعىعا تۇسكەندە جاڭقالانعان تاۋ جىنىستارى جانشىلىپ ۇلگىرمەي تۇيدەك-تۇيدەك سىرتقا شىعادى. ەگەر بۇرعى ۇشى مۇقالىپ، شىڭىلتىر تاسقا تىرەلسە، ول ءارى قاراي اينالماي، الگى ەرىتىندى سۇيىلىپ، سۋعا اينالادى. مۇندايدا جوعارىدان ساز قوسىپ ەرىتىندىنى قويىلتادى. ال ەگەر جەرى جۇمساق كەزدەسىپ بۇرعى تەرەڭدەي بەرسە، بۇرعىلاۋ ترۋبالارىن تەجەپ، ەرىتىندىنى تاعى دا سۇيىلتا تۇسەدى. ويتكەنى قازۋ شاپشاڭداعان سايىن ەرىتىندى قويۋلانا بەرەدى.

قىسكاسى، بۇرعىلاۋ تەحنولوگياسىنىڭ تاعدىرى وسى ساز ەرىتىندىسىنە بايلانىستى. سوندىقتان دا ونى بۇرعىشىلار بۇرعىلاۋ جۇمىستارىنىڭ ايناسى دەپ ءادىل اتاعان. بۇرعىلاۋ مۇناراسىنىڭ وڭ جاق قابىرعاسىندا ەكىنشى ءبىر «اينا» تۇر. ول — دريللومەتر دەپ اتالادى. تەرەڭدىكتەگى بۇرعىعا قانشا سالماق سالىنىپ، ونى قانداي كۇشپەن تەرەڭگە ايداۋ جونىندە بۇرعىشىعا نۇسقاۋ بەرىپ تۇرعان دا وسى. دريللومەتر الدىندا تەجەگىشتى مىعىم ۇستاپ، ەڭگەزەردەي قارا جىگىت باقپاي تۇر. بۇرعىلاۋ مۇناراسىنا كىرگەندەرمەن يەك ۇشىمەن امانداستى دا الدىنداعى پريبورلاردان كوز الماستان تۇرا بەردى. جىگىت قاباعى قاتىڭقى. كوپتەن ۇستارا تيمەگەن جاعى مەن يەك استى كادىمگى قابا ساقالعا اينالۋعا شاق قالىپتى. سىرت پىشىنىنەن قالجىراعاندىق بايقالادى. ءبىراق، جارق ەتىپ تەسىلە قاراعان وتكىر قارا كوزدەرى جاستىق جىگەر مەن قايرات يەسى ەكەنىن تانىتقانداي. بۇل — ماستەر تورەعالي قادىروۆتىڭ ءوزى بولاتىن.

ەكسپەديسيا باستىعى جانىنا بارىپ، از-كەم ءتىل قاتقان سوڭ تورەعالي جاردەمشىسىن شاقىرىپ الىپ، قازۋ جۇمىسىن كىدىرتتى دە، ءوزى بىزگە قاراي بەتتەدى. ەندى ءجۇزىن ەرىكسىز جىلىتىپ، ادەپپەن كوپكە سالەم بەرىپ، ارقايسىسىمىزبەن قول الىسىپ امانداستى. سونان سوڭ ءبىزدى سىرتقا، I تىنىشتاۋ جەرگە الىپ شىقتى. مانادان بەرى قوناقتارعا بۇرعىلاۋ جۇمىستارى جونىندە ەسەنوۆ جولداس ءوزى — اڭگىمەلەپ تۇرعان. ەندى ول تورەعاليدى نۇسقاپ بۇرعىلاۋدىڭ ەگجەي-تەگجەيىن وسى جىگىتتىڭ ءوزى ايتسىن دەگەندەي كوپشىلىك نازارىن سوعان اۋداردى.

— قانداي شاپشاڭدىقپەن قازىپ جاتىرسىڭ؟ — دەدى ورۋدجيەۆ قادىروۆقا.

— ءبىر ستانوككە شاققاندا ايىنا 500 مەتر قازامىز.

— تەحنيكالىق سۋدى قايدان الاسىڭدار؟

— بۇل جەردە سۋ جوق ەكەنى بەلگىلى. ءبىز ادەيى تەحنيكالىق سۋ ءۇشىن سكۆاجينا قازدىق. ءقازىر №9 سكۆاجينانى بور ءداۋىرىنىڭ الب-سەنومان سۋ قاباتىن اتتىرىپ، ول فونتان بەرمەگەن سوڭ №10 كرەليۋس سكۆاجيناسىنىڭ گاز گوريزونتىن اشىپ، ترۋبا ارقىلى گازدى سۋ سكۆاجيناسىنىڭ زابويىنا بەرىپ، كومپرەسسورسىز گازليفت ادىسىمەن سۋ وندىردىك. ونى وسى قازىپ جاتقان بۇرعىلاۋ مۇناراسىنا ماشينامەن تاسىپ پايدالانامىز. ارينە، بۇل سۋ بارىمىزگە جەتىپ جاتقان جوق. سۋدىڭ جوقتىعىنان ەرىكسىز كىدىرىس تە بولادى. مۇنى كوز ايىرماي قاراپ وتىرماساڭ، اۆارياعا اكەلىپ سوقتىراتىنى دا بار.

— ىزدەگەن تابادى دەگەن وسى. ىرگەدەن سۋ تاۋىپ العاندارىڭ ابىروي بولعان، — دەدى ەسەنوۆ جولداس.

— ال سازدى قايدان الىپ تۇرسىڭدار؟

— و دا وسى جەردەن تابىلدى. اناۋ قىزىل سايدان جارامدى ساز تابىلدى.

— بۇرعىلاۋ تەحنولوگياسىندا قانداي كەمىستىكتەر بار؟

— ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ەرىتىندىنى حيميالىق رەاگەنتتەرمەن وڭدەۋ كەرەك-اق. سۋ سكۆاجينانىڭ جارىنا تەز ءسىڭىپ، ەرىتىندى قويۋلانىپ، جۇرە بەرەدى. بۇندايدا ۋاقىتىندا ەرىتىندىگە كومىر ششەلوچتى ەرىتىندى، سۋلفات-سپيرت بارداسى، كاربوكسيل-مەتيل-سەلليۋلوزا سياقتى حيميالىق رەاگەنتتەردى قوسىپ وتىرماساڭ ينسترۋمەنتتىڭ زابويدا ۇستالىپ قالىپ اۆارياعا ۇشىراۋى وپ-وڭاي. ءبىراق بىزگە سول رەاگەنتتەر جەتىسپەيدى. اركىم ءوز بىلگەن ارەكەتتەرىن جاساپ، ابىگەرگە تۇسەمىز دە جاتامىز. ايتەۋىر ازىرگە مەن باسقاراتىن مۇنارادا اۆاريا بولعان جوق.

— اسان-نۋري! — دەدى ءزىلدى داۋىسپەن ورۋدجيەۆ، بۇكىل وداقتىق مۇناي سكۆاجيناسىنىڭ بۇرعىلاۋ تەحنيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنا قاراپ. — ماڭقىستاۋدا بارلاۋ-بۇرعىلاۋ جۇمىستارىنىڭ راسيونالدى تەحنولوگياسىن عىلىمي نەگىزدە جاساپ شىعارىپ، 3 اي مەرزىم ىشىندە مىنا جىگىتتەردىڭ قولىنا بەرىڭدەر! - جول-جونەكەي اڭگىمەدەن قولما-قول قورىتىندى شىعا قويار دەپ ويلاماعان تورەعالي مىنا كىسىنىڭ ىسكە باتىل ارالاسىپ كەتكەنىنە اڭ-تاڭ قالدى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىن تانىمايدى، قايدان كەلگەندەرىن، كىم ەكەندەرىن دە بىلمەيدى. بۇرىن-سوڭدى كەلىپ-كەتىپ جاتاتىنداردىڭ كوبى بۇعان كەرىسىنشە ەدى. ءبىرقاتارى جۇمىس بارىسىنداعى كەمشىلىكتەردى سۇراپ ءبىلىپ، كەيبىر بەلگىلى نارسەلەردى قايتالاپ اقىل ايتىپ، كەيبىرەۋلەرى سىناپ-مىنەپ بلوكنوتتارىنا ءتۇرتىپ الىپ تايىپ وتىراتىن. بۇل كەلگەندەردىڭ ءسوزى دە، ويى دا وزگەشە. تورەعالي قازۋ جۇمىسىنىڭ، كىدىرگەنىنە ىشتەي نارازى ەدى. ەندى ءسوز توركىنى ىستەن تۋىپ جاتقان سوڭ ول ويلاردان اجىراي بەردى. ءتىپتى مىنا كىسىلەرمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءوزى قىزىقتى. بۇلار جۇمىس جايىن وزىڭنەن بۇرىن ءبىلىپ وتىر.

تورەعالي وڭ جاعىندا وتىرعان ۇسەنوۆكە سىبىرلاپ مىنا ۇلكەن باستىقتىڭ كىم ەكەنىن سۇراپ الدى. ونىڭ تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بەلگىلى مۇنايشى ورۋدجيەۆ ەكەنىن ەستىگەندە ءوز كوزىنە سەنبەگەندەي قايتا قارادى. ەرتەرەكتە كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەدە، تەحنيكۋمدا وقىپ ءجۇرىپ، بۇل كىسىنىڭ كىتاپتارىن پايدالانعانىن ەسىنە الدى. اسقار تاۋ سەكىلدى ورەسى بيىك عالىم ەندى، مىنە قاراپايىم ماستەرمەن شۇيىركەلەسە اڭگىمەلەسەدى. ەسكى تانىستار سەكىلدى، ءجۇزى جىلى. مۇنىڭ ءبارى دە حالىق قامىنان، ورتاق ماقساتتان تۋعان جولداستىق ىسپەتتى. تورەعالي دا مۇنى اڭعارىپ وتىر. ءوزىن عالىم الدىندا ەركىن ۇستاپ، ەندى ول جۇمىس جايىنا تەرەڭدەي ءتۇستى. ءسوز اراسىندا ورۋدجيەۆكە بۇل دا سۇراقتار بەرە باستادى.

— ءسابيت اتاي ۇلى، بىزدە، ءقازىر سكۆاجينالاردى بەكىتۋ جۇمىسىندا كوپتەگەن قيىندىقتار بار. ادەتتەگى قاراداگتاعى تامپوناج سەمەنتتىڭ سىباعالى سالماعى ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا اۋىر سياقتى. سكۆاجيناعا قۇيىپ تاستاعان سەمەنت قاتىپ ۇلگەرمەي ەرىتىندى شۇعىل ازايىپ، وسىدان كەلىپ كولوننانىڭ كوپ جەرى جالاڭاش قالادى. بۇنىڭ ءوزى گاز قاباتتارىنىڭ جابىلماي قالۋ ءقاۋپىن تۋعىزادى. عالىمدار تاراپىنان وسى سەكىلدى ىستەرگە قانداي جاردەم بار؟

ورۋدجيەۆ جولداس ماستەردىڭ سۇراعىنا ريزا بولىپ، ونىڭ ورىندى ۇسىنىستارىن قاسىنداعى ماماندارعا ءتۇسىندىرىپ، ءتيىستى ينستيتۋت باسشىلارىنا بۇيرىق بەرە باستادى. بۇل ساپاردا ەرە كەلگەن وننان استام ينستيتۋت باسشىلارى بار. سونىمەن قاتار جابدىقتاۋ، جوسپارلاۋ مەكەمەلەرىنىڭ ۋاكىلدەرىنە دە اليۋمينيي قوسپاسىنان ىستەلگەن بۇرعىلاۋ ترۋبالارىن، وتە تەرەڭ بارلاۋ سكۆاجينالارىن قازۋ ءۇشىن المازبەن شايدىرعان بەرىك بۇرعىلار سياقتى بۇرعىلاۋ تەحنيكاسىنىڭ جاڭالىقتارىن وسى ماڭقىستاۋ بۇرعىشىلارىنا ءبولۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. بۇل ماسەلەلەردى وبلىس، رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، جاسايتىن ۇكىمەتتىك دوكۋمەنت جوباسىنا كىرىستىرەتىندىگىن ايتتى.

وسى ساپاردا ەسەنوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسىمەن ەرالييەۆتەن تەڭىز پورتىن سالۋ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلدى. پورتتىڭ ورنى بەلگىلەندى. بۇل — ماڭقىستاۋ تۇبەگىندەگى گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىنىڭ ءورىس الۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازا قۇرۋعا جول اشاتىن بولدى. سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكا گەولوگيا مينيسترلىگى جەتىباي، وزەندە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن كۇشەيتۋ، ولاردى ماماندارمەن تولىقتىرۋ، بۇعان قوسىمشا ءوندىرىس، ترانسپورت قۇرالدارىن ءبولۋ سياقتى اسا ماڭىزدى كۇردەلى ماسەلەلەردى قولما-قول شەشىپ، بارلاۋ جۇمىستارىن ءبىر بەلەسكە كوتەرىپ تاستادى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتى دە مادەني تۇرمىس قاجەتتەرىن وتەيتىن مەكەمەلەردىڭ جۇمىستارىن كەڭەيتۋ جونىندە ءتيىستى شارالار قابىلدادى. ءسويتىپ، پارتيا مەن ۇكىمەت بۇل شالعاي جاتقان وڭىردە ۇلكەن ءوندىرىس ورنىن قۇرۋعا، ونىڭ دۇرىس وركەندەۋىنە، ونداعى حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتۋعا جاڭا بەت-بۇرىس جاسادى. ءسويتىپ، ەكى جىل ىشىندە وزەن سياقتى اسا كولەمدى كەن ورنىنىڭ اشىلۋى، مۇناي قورىنىڭ مەملەكەتتىك كەن قورلارى كوميتەتىنىڭ بەكىتۋىنەن ءوتۋى، بارلاۋ-سىناۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزىنەن پايدالانۋعا تاپسىرىلۋى قامتاماسىز ەتىلەدى، دەگەن بەرىك سەنىم ورنادى. ءسوز سوڭىندا:

— جاسىڭ نەشەدە؟ — دەپ سۇرادى ورۋدجيەۆ كادىروۆتىڭ بەت-جۇزىنە كوز تىگىپ.

— وتىز بىردە ءسابيت اتاي ۇلى، — دەدى تورەعالي ىڭعايسىزدانىپ. — سىزدەر كەشىرىڭىزدەر، قىرىنۋعا ۋاقىت بولمادى، ۇيگە بارماعانىما بۇگىن تۋرا 7 كۇن. بۇرعى تاۋسىلىپ، قازۋ جۇمىسى توقتاپ قالىپ، كورشىلەس تۇركمەنيانىڭ وسى جەردەن 300 كيلومەتر قاشىقتاعى دوڭگەلەك-سور بارلاۋ ۋچاستوگىنەن 5 كۇن ءجۇرىپ الىپ كەلسەم، ءبىر بۇرعىشى اۋىرىپ قالىپتى. اۋىستىرا قوياتىن كىسى جوق، ءارى ايدىڭ اياعى بولىپ قالدى. ەندى كىدىرسەم جوسپاردىڭ ورىندالماي قالاتىن ءتۇرى بار. سونىمەن جىگىتتەرمەن اقىلداسىپ، قايتسەك تە قالعان از ۋاقىتتا جوسپاردى ورىنداپ شىعۋعا كەلىسكەنبىز. ەندى كۇنى-تۇنى وسىندامىز. تاماقتى الدىرىپ ىشەمىز. ءوزىم ءقازىر ءارى بۇرعىشى، ءارى ماستەردىڭ مىندەتتەرىن اتقارامىن دەپ ساقال قىرۋعا دا مۇرشا جوق. الىس جەردەن قوناق كەلەر دەپ كۇتكەن جوق ەدىك.

— جارايدى، ءبىر جولعا كەشىرەيىن، — دەدى ورۋدجيەۆ كۇلىپ. — ءبىراق، بۇدان بىلاي قاراي قارا باستارىڭدى كۇتە المايتىن بولساڭدار مىناداي جاۋاپتى جۇمىستى تاپسىرۋ دا قيىن بولار. مۇنايشىلار، بۇرعىشىلار جيناقتى، سەرگەك ادامدار بولۋى كەرەك. ناعىز كوممۋنيستىك ەڭبەكتىڭ ادامدارى ەكەندەرىڭ سىرت پىشىندەرىڭنەن دە كورىنىپ تۇرسىن!..

تورەعالي استانا قوناقتارىنىڭ بارىنە دە بيازى ءسوزى، ۇقىپتى ىسىمەن ۇناپ قالدى. عىلىم ادامدارى بىلىكتى ماستەردىڭ قادىر-قاسيەتىن دە تانىدى. انىعىندا، تورەعالي ءوز جۇمىسىن ساۋاتتى جۇرگىزەتىن، جۇمىس دەسە جانىن سالاتىن ءارى تىنىمسىز جىگىت ەكەن.

ماڭقىستاۋدىڭ ول كەزدەگى جاعدايىندا تەحنيكانىڭ بىردە-بىر تەتىگىن تابۋ قيىن. بۇل جاعدايدا ماستەر ۇقىپتى بولمايىنشا وعان كۇن جوق. كەيدە جۇمىس تاعدىرى ءبىر عانا تەتىككە تىرەلەتىن جاعداي بولادى. وسىعان وراي تورەعاليدىڭ كەڭسە - ۆاگونىن كۇرال-جابدىقتار مەن زاپاس بولشەكتەر قويماسى دەۋگە تۇرادى. جۇمىس اراسىندا، ءتىپتى كەزەكتى دەمالىسىنىڭ وزىندە دە ەمبى، تۇركمەنيا بۇرعىشىلارىن ارالاپ، قاجەت زاتتارىن سۇراستىرىپ، جيناي جۇرەدى ەكەن. بۇرعىشىلار مۇنىڭ پايداسىن دا كورىپ وتىر. قازۋ جۇمىسى كىدىرىپ جاتقان قازىرگى جاعدايدىڭ وزىندە قادىروۆتار جوسپارىن ورىنداپ شىقپاقشى. بۇرعىشىلار اراسىندا ءوز ارا جارىستىڭ ىقپالى ۇستەم بولىپ تۇرعان كەز. دوسسوردىڭ قول ونەرشىلەر ۋچيليششەسىن بىرگە ءبىتىرىپ، ەمبى بارلاۋ الاڭدارىن بىرگە بۇرعىلاسقان، وسى ماڭقىستاۋ سىبىسى شىققاندا العاشقى بولىپ قادىروۆ پەن قاتار كەلگەن، بۇل كۇندەرى جەتىباي الاڭىن قازىپ جاتقان الدىڭعى قاتارلى ماستەر — رىسقالييەۆ سالىق پەن تورەعاليدىڭ ناق وسىنداي سايىسى بار. ەكەۋى دە جارىستا الدا جۇرمەۋدى نامىس كورەدى.

مۇنايلى تۇبەككە شابۋىل باستالعان كۇننەن بەرى بۇل ەكى ماستەر قاراۋىنداعى بۇرعىشىلار جۇمىسى كوڭىلدەن شىعادى. سوندىقتان باسشىلار دا بۇلاردى بەتكە ۇستاپ، وزگەلەرگە ۇلگى تۇتادى. ايتسا ايتقانداي ەكى ماستەردىڭ قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتارداعى ەڭبەگىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ دە قيىن. وسىلاردىڭ باتىل باستامالارى ارقىلى قۋ مەديەن دالادا بىرنەشە سكۆاجينالار جەردىڭ قازىنالى قويناۋىنا دەيىن جەتكىزىلىپ بارلاۋشىلار ءۇمىتىن اقتاپ شىقتى.

ماڭقىستاۋ جەرىندە مۇناي جاتۋعا قولايلى جاعداي بار ەكەنىن وقىمىستىلار وتكەن عاسىردىڭ ىشىندە بولجاپ ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلعان. توبەجىك، قىزان سياقتى بولاشاعى وزەن وڭىرىنەن دە باعالى دەگەن جەرلەردە گەولوگيالىق-تەحنيكالىق جوبالاردىڭ ويداعىداي ىسكە اسپاۋىنان ولاردى قايتا جاۋىپ كەتۋگە تۋرا كەلدى. «مۇناي شىعادى» دەگەن تالاي جەرلەر بۇرعىشىلاردىڭ قولى جەتپەگەندىكتەن «جابۋلى قازان جابۋىمەن» قالا بەرگەن. سوندىقتان مۇناي الاڭدارىنىڭ، ءتىپتى ماڭقىستاۋ سياقتى بولاشاق مۇناي پروۆينسيالارىنىڭ اشىلۋى «وسى جەردە مۇناي بولۋى ىقتيمال» دەگەن وقىمىستى گەولوگتاردىڭ بولجامىنان گورى سول «جەتى قابات جەر استىنىڭ» استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ، مۇناي قاباتتارىن تاۋىپ، مول قازىنانى جەر بەتىنە الىپ شىققان وسى بۇرعىشىلارعا بايلانىستى ەدى. جۇمىستىڭ وسىناۋ ورىندە جۇرگەن بۇرعىشىلار كەيدە بۇكىل كوللەكتيۆ جوسپارىن اتقارىپ شىعاتىن. سوندىقتان دا جەتىبايداعى سالىق پەن وزەننىڭ تورەعاليى ماڭقىستاۋدا اتى ايگىلى ماستەرلەر بولاتىن-دى.

ولاردىڭ جانە ولار باسقارعان كوللەكتيۆتىڭ وسىناۋ ەرەن ەڭبەگى تابيعاتى قاتال تۇبەكتىڭ دابىسىن الىسقا تاراتتى. ءيا، كوڭىل سەزگەنمەن كوز كەرمەيتىن جەر قويناۋىنا قايسار ەرلىكپەن تاۋەكەل ەتكەن ەرلەر بولماسا بۇل وزەن دە، جەتىباي دا ءبىر كەزدەگى قىزان، توبەجىك، سياقتى ىز-كۇيسىز جۇمباق كۇيدە جاتا بەرەر مە ەدى. ويتكەنى 1969 جىلى گۋريەۆتە قازاقستاننىڭ مۇناي ىزدەستىرۋ ءىسىنىڭ پەرسپەكتيۆالارىنا ارنالعان بۇكىل وداقتىق عىلىمي-تەحنيكالىق گەولوگيالىق كونفەرەنسيادا ماڭقىستاۋدى بارلاۋ جونىندە دياكوۆ، چەرەپانوۆ، كالينين سياقتى عالىمدار تاباندى ۇسىنىس ايتۋعا جۇرەكسىنگەن ەدى. ءتىپتى ولاردىڭ وزدەرىنە قارسى داۋ ايتقاندارى دا تابىلدى. «سەندەردىڭ ۇسىنىستارىڭمەن قىرۋار شىعىنعا ۇشىراپ، قيىندىقپەن ماڭقىستاۋدى ارالادىق. قاز دەگەن جەرلەردى قازدىق. ەش ناتيجە شىقپادى. ەندى قايدا سۇيرەيسىڭدەر، ءبىزدى؟» دەپ بارلاۋ باسشىلارى بەت قاراتپادى. اقىرىندا، كوپ ايتىس-سوزدەردەن سوڭ عالىم گەولوگتار بۇرىنعىداي كەسىپ ايتا الماي، «ءبارىبىر شىعار شىعىن شىقتى، ماڭقىستاۋدا بارلاۋ ترەسى قۇرىلىپ قالدى. «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەن. ەندى سول تۇبەكتىڭ وڭتۇستىك جاعىن ءبىر قازىپ كورىڭدەر. وزەن، جەتىباي سترۋكتۋرالارىنان ەشتەمە شىقپاسا، سەندەردى ءارى قاراي اۋرەلەمەسپىز» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

بۇل پىكىردى وبلىستىق پارتيا كوميتەتى دە قولداپ، عىلىمي كونفەرەنسيا ماڭقىستاۋدا مۇناي بارلاۋ جۇمىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ جونىندە قاۋلى قابىلداعان. ءبىراق، ترەستىڭ بارلاۋ جۇمىستارى بۇرىنعىدان ەكى ەسە كەمىتىلدى. ءسويتىپ، بۇرعىلاۋ جۇمىستارى جيناقتالا كەلىپ، تورەعالي سالىقتاردىڭ بۇرعىشىلارىنا عانا سەنىم جۇكتەلدى. بۇل تۇستاعى جۇمىستار ساتسىزدىككە ۇشىراسا، بۇدان ءارى بارلاۋ ءىسى توقتاتىلاتىن بولعان. مىنە، سوندىقتان دا بۇلاردىڭ ەڭبەكتەرى وسى تۇرعىدان قاراعاندا جوعارى باعاعا يە بولدى...

وزەننىڭ بۇرعىلاۋ ماستەرى قادىروۆ تورەعالي

تورەعاليمەن قوشتاسقان سوڭ قوناقتار تاعى دا بىر-ەكى بۇرعىلاردى ارالاپ، كەيىن قايتتى. ۋاقىت تۇسكە تاياعاندا ەكسپەديسياعا ورالدىق. مۇنداعى كوزگە تۇسەرلىك ۇيلەردىڭ ءبىرى اسحانا ەكەن. كەڭ دە ەڭسەسى كوتەرىڭكى سالىنعان جارىق ءۇيدىڭ ءىشى تاپ-تازا، جيناقتى. قالاداعىشا اق تەلپەك كيگەن داياشى قىزدار ىسكە ىقشام، جۇگىرىپ ءجۇر. قابىرعالاردا كەسىلگەن قاربىز، جەمىس سۋرەتتەرى سالىنعان اسەم كارتينالار. ەسىك جاقتا قول جۋاتىن، شەشىنەتىن ورىن، بۋفەت، كاسسا - ءبارى دە ءاز ورىندارىندا. Ac تۇرلەرىنەن باردى ۇلگەرتە بىلگەندەرى دە ايقىن اڭعارىلىپ ءتۇر.

وزەننىڭ بۇرعىلاۋ ماستەرى قادىروۆ تورەعالي.

— تاماق دايىنداۋلارىڭىز ەرەكشە. مۇنداي شەبەرلىكتى قايدان ۇيرەنەسىڭدەر؟ — دەگەنگە اسحانا مەڭگەرۋشىسى ءسال قىمسىنا ادەپپەن جاۋاپ بەردى.

— بىزدەر الماتىنىڭ تاماق ونەركاسىبى ۋچيليششەسىن بىتىرگەسىن، 12 قىز جۇبىمىزدى جازباستان وسى ماڭقىستاۋعا سۇرانىپ كەلگەنبىز.

— ۇيلەرىڭ قايدا؟

— ءبارىمىزدىڭ دە ءۇيىمىز الماتىدا. وقۋ بىتىرەر قارساڭدا وسى ماڭقىستاۋ جايىندا «لەنينسكايا سمەنا» گازەتىنەن وقىپ بىلدىك. سونان سوڭ ورتالىق كومسومول كوميتەتىنە حات جازىپ سۇرانىپ، وسى جەرگە جولداما الدىق.

— وسىنداي الىستا، قيىن جەرلەردە ەڭبەك ەتىپ، ءوزىمىزدى سىناعىمىز كەلەدى، ءارى ۇلكەن ىسكە ءبىز دە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسساق دەدىك، — دەپ ەكىنشى بىرەۋى سوزگە ارالاستى.

— راسىندا دا، بۇلاردىڭ ۇلەسى ەشكىمنەن دە كەم ەمەس،- دەپ ەكسپەديسيا باستىعى ۇسەنوۆ جاستارعا ريزا. — بۇلاردىڭ الدىندا اسحانا جايى كوپ قيىندىقتار كەلتىرىپ ءجۇر ەدى. بالالار ءبارىن دە دەرەۋ مەڭگەرىپ، بۇل جاعى رەتكە كەلدى. بۇرىن اسحانا جۇمىسىنا شاعىم كوپ بولاتىن. كەيدە ارتى جانجالعا اينالاتىن. ءتارتىپ تە ءبىراز جوندەلىپ قالدى. كەشكە كلۋبتا، بي الاڭىندا دا بىردە-بىر قولايسىزدىقتى كورمەيسىز. ءبىرلى-جارىمدى ىشكىلىك ىشكەندەر بولسا، ولاردى وزدەرى-اق قۋىپ شىعادى. قىزدارىمىز مادەنيەت جۇمىستارىن ءوز قولدارىنا العان. ءبارى دە كومسومول جۇمىسىنا بەلسەنە كاتىسادى.

— بۇلار كەلگەلى تاماقتاردىڭ ساپاسى قانداي وزگەردى دەسەڭىزشى؟ — دەپ دۇيسەن داياشى قىزعا قاراپ ەدى.

— قويىڭىزشى، دۇيسەن اعا! — دەيدى، مەڭگەرۋشى قىز ۇيالىپ.

— مىناۋ تاعامداردىڭ كوبىن قالاي دايىنداۋدى بىزگە ءالجانوۆ اعاي ۇيرەتىپ كەتتى.

— ءيا، جاقىندا، — دەدى دۇيسەكەڭ وسىندا، ءبىر ايعا كومانديروۆكا الىپ گۋريەۆتەگى ورتالىق رەستوراننىڭ باس اسپازى، قازاقستاننىڭ قوعامدىق تاماقتاندىرۋ جۇمىستارىنا ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەر ءالجانوۆ وتەپقالي كەلىپ كەتتى. اسحانا جۇمىسىن جاقسارتۋعا سول كىسىنىڭ كوپ ەڭبەگى ءسىڭدى... ءبىر ايىبىمىز بار، — دەپ دۇيسەكەڭ كۇمىلجىدى. — بىزدە ىشىمدىك جاعى جوق. بۇعان ءوزىمىز قارسى بولدىق. بىرەن-ساران تەنتەكتەن دە قۇر ەمەسپىز. سولار ءىشىپ الىپ جۇمىسقا شىقپاي، باسقالارعا دا ىقپالىن تيگىزە باستادى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ءتارتىپ ورناتۋ وڭايعا سوقپايدى. وزىمىزدەن باسقا اكىمشىلىك ورىندارى جوق. سوندىقتان، وسىنداي اسىرا سىلتەپ جىبەرەتىنىمىز دە بار.

جەتىباي بۇرعىلاۋ ماستەرى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى رىسقالييەۆ سالىق.

— ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن دۇكەندە اراق ساتتىرماۋ تاپقىرلىق ەمەس، كەرىسىنشە، السىزدىكتى كورسەتەدى. ناعىز ىشەتىن كىسى تاۋىپ ىشەدى.

— ونىڭ راس، — دەدى باس گەولوگ حاليلا اڭگىمەگە ارالاسىپ،- ءبىز ساتتىرماعالى ساۋداگەرلەر پايدا بولا باستادى. وسىندا ءبىر «بەلگىلى مەدبيكە» بار. ىشپەي جۇرمەيدى. قايدان بولسا دا تابادى. «ءبىر كارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەن. الگى جاستاردى دا اۋىزداندىرىپ، جاتاقحانانىڭ شىرقىن بۇزا باستادى. جاقىن ارادا سول «قاراعىم» ۆاحتاعا كىسى تاسيتىن اۆتوبۋسقا وتىرعالى جاتىر ەكەن، ۇستاي الدىم:

— قايدا باراسىڭ؟

— ۆاحتاعا.

— وسى كۇيىڭدە مە؟

— جوق، مەن ىشكەن جوقپىن.

— ءتۇس ماشينادان! بۇرعىلاۋ توقتاپ قالسا دا جۇمىسقا اراق ىشكەن كىسىنى جىبەرە المايمىن.

جەتىباي بۇرعىلاۋ ماستەرى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى رىسقالييەۆ سالىق.

— جوق، تۇسپەيمىن!

Mac كىسىنى سوزبەن ءتۇسىندىرۋ قيىن ەكەن. اقىرى بارلىق اكىمشىلىك پراۆوم تاۋسىلىپ، الگىنى سۇيرەپ ءتۇسىردىم. قاتتى اشۋلانىپ، كوزىنىڭ الاسىمەن قاراپ، «قاپ بالەم، سەن گەولوگپەن بولسىن ءىسىم!» دەپ كەتە باردى.

مەن ورنىنا كىسى جىبەرۋ جونىندە ۋچاستوك باستىعىنا تاپسىرما بەرىپ كەڭسەگە كەتتىم. كەشكىلىك ۇيگە كەلىپ كۇندىزگى بولعان وقيعانى ەسكە ءتۇسىردىم. نيەتى قارا، بۇزىق ادام، مانا وشىگىپ قالعان. «اتىنىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم»، ءوز تەنتەگىمىزدىڭ سىرى وزىمىزگە بەلگىلى عوي. بىزدە ىستەگەنىنە 6 اي بولسا دا اتى شىعىپ بولعان. ءوزى دە ەڭبەك تۇزەۋ لاگەرىنەن شىققالى ءبىراز جەرگە سىرعاناپ، وسى بىزگە كەلىپ تۇراقتاعان بولىپ ءجۇر ەدى. ساقتىق جاساعان دا ارتىق بولماس دەپ، ەسىكتى ەرتەرەك كىلتتەپ، كىتاپتار اۋدارىستىرىپ وتىرعانمىن. ايتقانىمداي جۇرت ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەن شامادا ەسىك قاعىلدى. ءبىلدىم سول ەكەنىن.

— كىمسىڭ؟

— ماحامبەتوۆ، اش ەسىگىڭدى، مەن سەنى ولتىرۋگە كەلدىم! — دەيدى ءتىلى بۇرالىپ، داۋسى قارلىعىپ.

— حابارلاي قوياتىن ميليسيا ورنى جوق. تەلەفون سوعىپ، كورشىلەرگە حابارلاۋعا تەلەفون تاعى جوق.

—ۇيىڭە بار، دەم ال، ەرتەڭ سويلەسەمىز! — دەپ ەسىك تۇسىنان كەتە بەرگەنىمدە، ءتۇن قاراڭعىسىن قاق جارىپ مىلتىق داۋسى «گۇرس» ەتتى.

جەر سىلكىنگەندەي كىشكەنە اعاش ءۇيىم سولقىلداپ كەتتى. قاپەلىمدە شوشىپ ارتىما قاراسام، ەسىكتىڭ كەۋدە تۇسىن بىتىرا الاقانداي ەتىپ ويىپ كەتكەن ەكەن. ءۇيدى اينالىپ قاشىپ بارا جاتقان الگى بۇزىقتىڭ دىبىسى ەستىلەدى. كىسى كوزىنە تۇسپەي قاشا جونەلگەنىن ءبىلىپ، ىزىنشە سىرتقا شىقتىم. مىلتىق داۋىسى شىققانعا اينالاداعى كورشىلەر دە جينالىپ قالعان ەكەن. بولعان وقيعانى بىلگەن سوڭ قىلمىستىنىڭ ءىزىن سۋىتپاي ىزدەۋگە كىرىستى. جابىرلاپ، بولعان وقيعانى اڭگىمەلەپ الدىق تا، سونىمەن توبىمىزدى جازباي الگىنىڭ سوڭىنان جاتاقحاناعا قاراي بەتتەدىك.

— نۇرمۇحان قايدا، سونى شاقىرىڭدار، الگى ءيتىڭ قارۋمەن وتىرسا باسقامىزدى ماڭىنا جۋىتپايدى، — دەدى بىرەۋ ساقتاندىرىپ.

ايتقانداي، جاتاققا كەلىسىمەن مىلتىعىن تاستاپ، قولىنا قانجار العان. قۇتىرعان توبەتتەي ەكى كوزى قانتالاپ كوريدوردا جالعىز ءجۇر ەكەن. جۇمىسشىلار تەگىس ۇيقىدا. بارلىق ەسىكتەر جابۋلى. ابدەن قانى قىزىپ العان بۇزىق ەندى كىمگە ۇرىنارىن بىلمەي قانجارىن جالاڭداتىپ جۇرگەندە سىرتتان دابىرلاعان داۋىس شىعادى. بۇلارمەن ايقاسقىسى كەلىپ تىسقا جۇگىرىپ شىققاندا جۇرت ورتاسىنان بىرەۋ ىلگەرى ۇمتىلا ءتۇسىپ، وكتەم داۋىسپەن:

— تاستا قانجارىڭدى! — دەپ سالق ەتتى.

مۇنداي قارسىلىق كۇتپەگەن قانىپەزەر ىزاعا بۋلىعىپ الگى جىگىتكە باسسالدى، جينالعاندار دا ءبىر ايقاستىڭ باستالعانىن بايقاپ، بۇل ەكەۋىن قورشاي قالدى. بىرەۋلەر ارا ءتۇسىپ ۇلگەرمەدى. كوزدى اشىپ جۇمعانشا الگى جىگىت ءبىر اتتاپ ىلگەرى ۇمتىلا ءتۇستى دە قولىمەن قاعىپ قالعاندا «شابۋىلشى» ءوزى ءبىر جاققا، قانجارى ءبىر جاققا ۇشىپ ءتۇستى. جۇرت قالاي بولعانىن كورىپ ۇلگەرمەي دە قالدى. ايتەۋىر قانجار قولىنان كەتىسىمەن باس بۇزاردى باسسالىپ ۇستاپ «تارتىپكە شاقىرىپ» جاتتى.

— مىناۋىڭ قىزىق اڭگىمە ەكەن. بولعان وقيعا ما ءوزى، الدە گەولوگتار رومانتيك بولادى، جازىلعالى جاتقان اڭگىمە ۇزىندىلەرى ەمەس پە؟!

— جوق قايداعى اڭگىمە، بۇل بولعان وقيعا! — دەيدى دۇيسەكەڭ باس گەولوگتىڭ ءسوزىن قۇپتاپ.— الگى ايتقان نۇرمۇحان دەگەن جىگىت ءبىزدىڭ ەنەرگەتيگىمىز، ءوزى كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى، گۋريەۆتىڭ مۇناي تەحنيكۋمىندا وقىپ جۇرگەندە سپورتتىڭ بىرنەشە تۇرىمەن اينالىسىپ، كۇرەستەرگە جاتتىعىپ العان ەكەن. تارتىپسىزدىك بولىپ جاتسا سول الدىمەن قول ۇشىن بەرەدى. تەنتەكتەر ودان قورقادى. ءقازىر ول كەلگەلى حالىق جاساعىنىڭ جۇمىسى جاقساردى. دەگەنمەن، الگىدەي شەكتەن شىققان بۇزاقىلاردى ۋاقىتىندا ارادان الاستاۋعا ميليسيا ورگاندارى تىم قاشىق. وسى جەرگە ءبىر ميليسيا بولىمشەسىن اشپاي بولمايدى-اۋ...

ەكسپەديسيا باستىعىنىڭ بۇل ءسوزىن بىلايعى وتىرعاندار قوستادى.

— جارايدى. بۇل وتىنىشتەرىڭىزدى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىلارىنا جەتكىزەيىن جانە بۇل ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋىنە جاردەم ەتەيىن، — دەدىم مەن.

— ءسويتىڭىز، - دەپ دۇيسەن دە، باسقالار دا كوپ تاپسىردى. — ازىرگە اكىمشىلىك ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن ءوزىمىز اتقارا تۇرارمىز.

جول ۇستىندە ەكسپەديسيا باسشىلارىنىڭ وسىنداي قيىن دا، جاۋاپتى جۇمىستارى تۋرالى، ولاردىڭ كەم-كەتىگى، مۇڭ-مۇقتاجى، باستان كەشىرگەن وقيعالارى اڭگىمەلەنىپ وتىردى دا، ءبىر كەزەك ول وندىرىسكە قايتا كوشتى.

— بۇل جەردەن تابىلعالى تۇرعان مۇنايدىڭ قورىن يگەرۋگە الدەنەشە جىلدار كەرەك، ونداعان مىڭ ادام قاجەت بولادى. سول بولاشاق مۇنايشىلار قالاسىن قايدان سالۋ كەرەك؟ — دەدى ورۋدجيەۆ جولداس ويلانىپ. — ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. ءبىرىنشىسى — وسى وزەننىڭ وزىنەن سالۋ. سونىمەن بىرگە مۇناي شىققان جەردىڭ ءارقايسىسىنان شاعىن قالاشىقتار سالۋدان دا وي بار. مىسالى، جەتىبايدان، اقسۋدان، دەگەندەي.

ماڭقىستاۋدىڭ ۇلان-بايتاق ءشول دالاسىنان ءار جەرگە ءبىر قالا سالا بەرۋدىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان تيىمسىزدىگىن بىلاي قويعاندا، حالىققا قولايلى ەمەس ەكەنىن ەسكەرۋ تاعى كەرەك. قالا بولعان سوڭ ونىڭ مەكتەبى دە، مادەني-تۇرمىستىق جانە ساۋدا ورىندارى، وزىنە لايىقتى تولىپ جاتقان مۇمكىندىكتەرى بولادى. مۇنايشىلاردىڭ دا تەاتر، ستاديونى بار كەڭ كوشەلى، باۋ-باقشالى ۇلكەن قالادا تۇرۋعا تولىق پراۆولارى بار. ولاي بولسا ۇلكەن قالا ءبىر-اق جەردە بولۋ كەرەك. وزەن بولسىن، جەتىباي بولسىن، مۇناي قاي جەردەن شىقسا جۇمىسقا سول ورتالىق قالادان جۇمىسشىلار قولايلى ترانسپورتپەن كەلۋى كەرەك تە مەرزىمدى ۋاقىتى بىتكەن سوڭ قالاداعى ۇيلەرىنە قايتۋى كەرەك. بۇل جونىنەن ازەربايجان تەڭىز مۇنايشىلارىنىڭ، «نەفتيانىە كامني» سياقتى تەڭىز ورتاسىنا ورناتىلعان مۇنايشىلار قالاسىنىڭ تاجىريبەسى ۇلگى بولا الادى، دەپ ءسابيت اتاي ۇلى ءبىر قىزىقتى مىسالدى ايتتى. — وندا سالت باستىلار ءۇشىن قوناق ۇيلەر، اسحانا، كلۋب سياقتى كۇندەلىكتى ءومىر قاجەتتەرى بار. ءبىر جەتى تۇرىپ، جۇمىس جاساعان سوڭ جۇمىسشىلار باكۋ قالاسىنداعى ساۋلەتتى ۇيلەرىنە قايتادى. وندا ءبىر جۇما سەمياسىمەن بىرگە دەم الادى. بۇل ارينە، وزدەرىنە ازداعان قيىنشىلىق كەلتىرەدى. ءبىراق سول قيىندىقتى، ەڭ بولماسا سەميا مۇشەلەرى كورمەۋى كەرەك قوي. ولار تولىق قالا تۇرعىندارىنشا قولايلى ۇيلەردە تۇرۋى كەرەك. جۇمىسشىنىڭ ءوزى دە ۇيگە ورالعان ۋاقىتتارىندا بۇرىنعىداي تەڭىز ۇستىندەگى شۋلاعان تولقىندى، ءقاۋىپ، قاتەرگە تولى كۇندەرىن ۇمىتىپ، تىنىش دەم الادى.

ءسابيت اتاي ۇلىنىڭ ءسوز توركىنى ماڭعىستاۋ بولاشاعىنا كۇمان كەلتىرمەيدى. تۇبىندە مۇندا دا ىرگەلى ەل ورنايتىنىنا نىق سەنىمدە. ءتىپتى جاقىن-جۋىقتا ۇلكەن قالا سالىناتىنى جايىندا دا حابار تاستاپ وتىر. سوندا ونىڭ ويىنشا بۇل جەردە قالا سالۋعا ەڭ قولايلى ورىن تەڭىز - جاعاسى. تەڭىز اۋا رايىنىڭ قاتالدىعىنا ەداۋىر اسەر ەتىپ، ونى جەڭىلدەتەدى. قازىرگى سالىنا باستاعان قالانى ۇلكەيتە وتىرىپ، ونى مۇنايشىلار قالاسىنا اينالدىرۋ، مۇناي الاڭدارىنا تاس جولدار سالىپ، ترانسپورت قىزمەتىن جاقسارتۋ كەرەك. كۋيبىشيەۆتىڭ «گيدروۆوستوكنەفت» ينستيتۋتى مۇنايشىلار قالاسى جونىندە عىلىمي-تەحنيكالىق جوبالار جاساپ جاتقان كورىنەدى.

— جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى، وسى مۇنايدىڭ بولاشاق قوجالارى سىزدەر، بۇعان نە ايتاسىزدار؟ — دەپ ءسابيت اتاي ۇلى بىزگە قارادى.

— بىزدەر، پارتيانىڭ سولداتتارىمىز عوي ءسابيت اتاي ۇلى!

— پارتيا دەگەن مىنا سەندەر. ورتاق ۇلى ماقساتتىڭ جولىندا ءبىزدىڭ جەكە باسىمىزدىڭ قامى پيدا بولۋى كەرەك. قازىرگى ورىندارىڭ قولايلى، لاۋازىمى جوعارى، قۇرمەتتى، ۇلكەن جۇمىس. بۇل ورىندارىڭنان سەندەردى جوعارىلاتپاسا، كوتەرمەسە، تومەندەتۋگە وبكوم سەكرەتارىنىڭ نەگىزى جوق. سەندەر مۇنايشى ماماندار، قازاقستان مۇناي ءوندىرىسىن قايتا قۇرۋعا تىكەلەي ارالاسىپ، كپسس XXI سەزىنىڭ ماڭقىستاۋ مۇنايىن تەز يگەرۋ جونىندەگى قارارلارىن ىسكە اسىرۋعا وزدەرىڭ تىكەلەي قاتىسۋلارىڭ كەرەك. بۇل جۇمىستىڭ لاۋازىمى تومەن بولعانىمەن ماڭىزى جوعارى...

ورۋدجيەۆ قىزىنا سويلەپ كوپ شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ تاستادى. باتىل ايتتى، باتىرا ايتتى. ءبىراق، ول وسىناۋ ۇلكەن ىستەردىڭ وتىندا قايناعان ادام عوي. مەڭزەپ وتىرعانى ورىندى. وعان ءبىز ەش كۇمان كەلتىرگەنىمىز جوق. ويتكەنى ورۋدجيەۆ ەلىمىزدەگى ءىرى مۇناي ءوندىرىسىنىڭ يگەرىلۋىنە تىكەلەي قاتىسقان ادام. تۇركمەنيا ۇلكەن مۇنايى اشىلعاندا ونى يگەرۋگە موسكۆادان اشحابادقا، نەبيت-داگقا ويلانباستان تۇراقتى جۇمىسقا اۋىسقان. ءسابيت اتايۇلىنا مۇناي الاڭدارىن يگەرۋدەن ارتىق باقىت جوق. بىزدەرگە دە سول رۋحتى ءسىڭىرىپ كەلەدى. بۇل ۇسىنىس بىزگە ۇلكەن وي سالدى. العاشقى اسەردىڭ ءوزى-اق تولقۋ تۋعىزدى. ۇلكەن ءىستىڭ، باسى-قاسىندا بولعانىم ءجون-اۋ دەگەن وي مەنى مازالاي باستادى. ەندى تەزىرەك گۋريەۆكە جەتىپ، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارىنان وسىندا سۇرانباققا بەل بايلادىم.

— سونىمەن سەندەر، — ماڭقىستاۋدىڭ ۇلكەن مۇنايىنىڭ بولاشاق قوجالارى، مۇنايشىلار قالاسىن قاي جەردەن سالعانىمىز قولايلى دەيسىڭدەر؟ — دەپ ورۋدجيەۆ الگى ءبىر سۇراعىنا قايتا ورالدى.

بۇل شىنىندا دا ويلانىپ ايتار ءتۇيىندى ماسەلە. باكۋدىڭ تەڭىز ۇستىندەگى مۇناي كاسىپشىلىگى ءۇشىن سالىنعان قالا ءجون دەلىك. ال بىزدە جاعداي باسقاشا عوي. مەن بۇل جونىندە ءوز پىكىرىمدى ەكى ۇشتىلاۋ بايقاتىپ كوردىم دە ەرتەرەكتە ءوزىم ارالاسقان — ەمبىدە بولعان ءبىر فاكتىنى ايتتىم.

1950-57 جىلدارى قارساق مۇناي الاڭى اشىلعاندا جەر جاعدايى وتە قولايسىز بولعاندىقتان، مۇنايشىلارعا تۇرعىن ءۇيدى 35 كيلومەتر جەردەگى بايشوناس پوسەلكەسىنەن سالىپ، جۇمىسشىلاردى سونان تاسىپ تۇرۋدى ۇيعارعانبىز. باستاپقى ۋاقىتتا سولاي بولدى دا. قارساققا ارنالعان بارلىق تۇرعىن ءۇي بايشوناستان سالىندى. ەكى اراعا اسفالت جول سالىنىپ، ۆاحتا تاسىمالدانا باستادى. كەيىن بۇل ارلى-بەرلى جۇرىستەن جۇمىسشىلار ابدەن مەزى بولدى. قارساقتا ىستەيتىندەر بۇرىنعى بارلاۋشىلار تۇرعان ۋاقىتشا قامىس ۇيلەرگە كوشىپ كەلە باستادى. اقىرىندا، بايشوناستاعى جاقسى ۇيلەر بوسقا قالعان. قالا سالعاندا سول ولەڭدى قايتا جىرلاپ جۇرمەيىك دەپ ساقتاندىرعان بولدىم.

— ءبىز ەلىمىزدەگى ماڭقىستاۋ، باتىس ءسىبىر سياقتى جاڭا مۇناي الاڭدارىم ەمبى كاسىپشىلىكتەرىمەن سالىستىرا المايمىز. ونداعى ەسكى ۇلگىنىڭ قالدىقتارىن جويا وتىرىپ، ونىڭ باسقا جەردە قايتالانۋىنا جول بەرمەي، جاڭا مۇناي الاڭدارىنداعى پروگرەسسيۆتىك جوبامەن قازىرگى زاماننىڭ وسكەلەڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن، ادەمى، ىڭعايلى سوسياليستىك قالا سالۋىمىز كەرەك.

قالا ماسەلەسى وسىنداي سان قىرى بار كۇردەلى ماسەلە بولعاندىقتان، بۇل جولى بەلگىلى ءبىر كەلىسىمگە كەلە المادىق. قالانىڭ قاجەتى جانە ونىڭ ورنى جونىندە الا-قۇلا پىكىرلەر بولدى. سونىمەن كوپ كەشىكپەي بايلاۋلى اتتاي «قالتارۋلى» تۇرعان ان-2 قوس سامولەتكە ءبولىنىپ ءمىنىپ، جەتىباي، ەرالييەۆ پوسەلكەلەرىندەگى بارلاۋشىلارعا سوقتىق. مۇنىڭ دا جاي-كۇيلەرىن ءبىلىپ، جاڭا سالىنا باستاعان تەڭىز جاعاسىنداعى اقتاۋ قالاسىن كوردىك. سونىمەن كوپ نارسەلەردى كوڭىلگە ءتۇيىپ گۋريەۆكە قايتتىق.

مۇندا ماڭقىستاۋ مۇنايىن يگەرۋ جونىندەگى ەڭ جوعارى دارەجەدەگى ۇلكەن قاۋلىنىڭ جوباسى جاسالدى. ورۋدجيەۆ پەن ەسەنوۆ جولداستار بۇل جوبانى الماتىعا الىپ ۇشىپ، رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن كەلىسۋگە كەتتى. ۇلكەن ءىستىڭ ەرتەڭ – ءبىر كۇن ءومىر كورگەلى تۇرعانىنا كۇمان كەلتىرمەي ءبىز قالدىق، مۇندا ورۋدجيەۆ پەن ەسەنوۆتەر كەتكەلى كوپ ۋاقىت وتكەن جوق. موسكۆادا ماڭقىستاۋ مۇنايىن يگەرۋ جونىندەگى تاريحي قاۋلى جارىق كوردى. عاسىرلار بويى سىرىن ىشىنە بۇككەن جۇمباق دالانىڭ توسىندە وسى قاۋلىدان سوڭ-اق جاڭاشا ءومىر باستالدى. مۇنايشىلار جەر استىنا دەندەي ءتۇستى. بىلايعى حالىق ءۇي جاي سالىپ، جاڭا سيپاتتىق مەكەن ورناتۋعا دەن قويدى. ءسويتىپ، ماڭقىستاۋ تۇبەگى از جىلداردا تۇلەپ شىعا كەلدى.

---