InfoHub Logo

1941 جىلعى 22 يۋندە فاشيستىك گەرمانيا سوۆەت وداعىنا سوعىس جاريالاماي، تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. فاشيستىك گەرمانيا 1939 جىلى سوۆەت — گەرمان مەملەكەتتەرى اراسىندا جاسالعان ءوزارا سوعىسپاۋ تۋرالى كەلىسىمدى وپاسىزدىقپەن بۇزدى. «يمپەرياليزمنىڭ ەڭ نەگىزگى سيپاتىنىڭ ءبىرى — يمپەرياليزم ءار كەزدە-اق ۇلتتىق سوعىستاردى تۋدىرىپ وتىرۋعا ءتيىس» — دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى، ۆلاديمير يليچ لەنين ءوز ەڭبەگىندە. ەۆروپانىڭ كوپ ەلدەرىن باسىپ العاننان كەيىن فاشيست جەندەتتەرىنىڭ اسكەري-ەكونوميكالىق قۋاتى بارىنشا نىعايدى. فرانسيانىڭ، اۆستريانىڭ، چەحوسلوۆاكيانىڭ سوعىس زاۆودتارى، رۋمىنيا مەن ۆەنگريانىڭ مۇناي كاسىپشىلىكتەرى، نورۆەگيانىڭ رۋدنيكتەرى گيتلەرشىلەرگە قىزمەت ەتتى. بۇل — اسا كۇشتى ءارى زۇلىم جاۋ ەدى. نەمىس-فاشيست ارمياسىنىڭ جەكە ادام سانىنىڭ قۇرامى قىزىل ارميادان 1،8 ەسە، تانكىسى 1،5 ەسە، سوعىس سامولەتتەرى 3،2 ەسە، زەڭبىرەكتەرى مەن مينومەتتەرى —1،2 ەسە ارتىق بولاتىن. فاشيستىك گەرمانيانىڭ 217 ديەۆيزياسى جانە 5 اۋە فلوتى بولسا، 1941 جىلعى يۋندە جاۋدىڭ 153 ديۆيزياسى مەن 4 اۋە فلوتى سسسر-گە قارسى قويىلدى. گەرمانيا ساتيلليت (وداقتاس ەلدەر) اسكەرلەرىن قوسقاندا سوۆەت وداعىنا قارسى بارلىعى 190 ديۆيزياسىن، 5،5 ميلليون سولدات جانە وفيسەرلەرىن، 3712 تانكىسىن، 4950 اسكەري سامولەتىن، 47260 زەڭبىرەگى مەن مينومەتىن، 193 سوعىس كورابلىن جانە ت. ب. سوعىس تەحنيكاسىن سوعىسقا قوستى. ءسسسر-دىڭ اۋە كەڭىستىگىنە مىڭداعان فاشيستىك سامولەتتەر ۇشىپ كەلىپ قالالارعا، اەرودرومدار مەن تەمىر جول توراپتارىنا بومبالار تاستادى، مىڭداعان زەڭبىرەكتەر شەكاراداعى زاستاۆالار مەن قىزىل ارميا بولىمدەرىن اتقىلادى.

بۇل سوعىستا فاشيستىك باسقىنشىلار سوۆەت حالقىنىڭ كەڭ بايتاق جەرىن، ونىڭ زور بايلىعىن باسىپ الۋدى، سوۆەت وداعىنداعى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى مەن مادەنيەتىن قيراتۋدى، كوپ ۇلتتى حالقىمىزدى قىرىپ-جويىپ، قۇل ەتۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان دا بۇل سوعىس فاشيستىك گەرمانيا تاراپىنان باسقىنشىلىق، ادىلەتسىز سوعىس بولدى.

سوۆەت وداعىنا قارسى سوعىستا فاشيستىك گەرمانيانىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلارىندا ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتى مەملەكەتىمىزدىڭ دوستىعىن بۇزۋ ماقساتىن دا قاراستىردى. سوۆەت ەلىنە سوعىس اشا وتىرىپ فاشيستىك گەرمانيا باسشىلارى سسسر «كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ تۇراقسىز جاساندى بىرلىگىنەن قۇرالعان ەل، سوندىقتان سوعىستاعى العاشقى ساتسىزدىكتەردەن سوڭ-اق كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ دوستىعى ىدىرايدى، — دەدى. سوۆەت جاۋىنگەرلەرى قولعا تۇسىرگەن «جاسىل پاپكا» ماتەريالدارىنىڭ ىشىندە، باسىپ الىنعان جەرلەر مەن ايماقتار تۋرالى ديرەكتيۆا بولدى. وندا: «پريبالتيكا ليتۆا، ەستون، لاتىش جانە ورىستار اراسىنداعى قايشىلىقتى شيەلەنىستىرىپ، ونى نەمىستەر ماقساتىنا پايدالانۋ كەرەك. وڭتۇستىكتەن ۋكرايندار، ورىستار اراسىنداعى قايشىلىقتى، قاۆكازدا تاعى — گرۋزيندەر، ارمياندار مەن تاتارلار، ورىستار قايشىلىقتارىن ءوز پايدامىزعا پايدالانۋىمىز كەرەك»، — دەپ جازىلعان.

فاشيستەردىڭ سوعىس جۇرگىزۋ جوسپارىمەن قاتار توناۋشىلىق جوسپارلارىندا دا ورىس حالقىن ءبولىپ ىدىراتۋ، ماڭىزدى ورىن الادى. «وست» دەپ اتالاتىن باستى جوسپارعا قوسىمشادا روزەنبەرگ «ءسوز تەك مەملەكەتتى تالقانداۋ تۋرالى عانا ەمەس، ورىستاردىڭ تۇقىمىن السىرەتۋ جانە ەلدىك بىرلىگىن قۇرتۋ تۋرالى»،— دەدى. گيتلەر «ءبىزدىڭ ساياساتىمىز روسسيانىڭ ۇلكەن كەڭىستىگىن مەكەندەگەن حالىقتار اراسىندا الاۋىزدىقتى جانە بىتىراڭقىلىقتى تۋعىزۋ بولىپ تابىلادى»، — دەدى.

گيتلەرشىلدەر ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كىرگەن كەزىنەن باستاپ اق فاشيستىك ناسيحات انتيسوۆەتتىك جانە انتيكوممۋنيستىك ۇگىتتى كەڭ تاراتتى. ولار ينتەرناسيوناليزم قۇرىلىسىنا، كوممۋنيستىك پارتياعا قارسى «ۇلتتىق» الاۋىزدىق جاساۋعا ۇمتىلدى. وسى ماقساتتا ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ اراسىندا بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل ەلەمەنتتەردىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن جۇمىس جۇرگىزدى. ءبىراق بۇعان كەرىسىنشە نەمىس-فاشيست اسكەرلەرى سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق شىعىستا دۇنيە ءجۇزى بىلمەگەن حالىقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك بىرلىگى باۋىرلاستىق كۇشىمەن كەزدەستى. ساياسي بىرلىك، سوسياليستىك وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، سوۆەت ادامدارىنىڭ جەڭىسكە دەگەن ىنتاسى سوعىستىڭ العاشقى وتە اۋىر كەزەڭدەرىنىڭ بارىسىندا ايقىن كورىندى. جەككورىنىشتى جاۋمەن كۇرەستە ورىس، ۋكراين، بەلورۋسسيا دەريەۆنيالارىنان، ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋىلدارىنان، قاۆكازدىڭ تاۋلى ايماقتارىنان، ەلىمىزدىڭ قالالارى، رەسپۋبليكالار، ولكەلەرىنەن ادامدار شىقتى. مىسالى جۇمىسشى گالۋست كاراگەزوۆ اسكەر قاتارىنا الىناردا ميتينگتە ءسوز سويلەپ بىلاي دەدى: «مەنىڭ ەكى اعايىم ءقازىر قانىپەزەر جاۋمەن ايقاسۋدا. بۇگىن مايدانعا مەن قالعان ءتورت اعالارىممەن بىرگە اتتانىپ بارامىن. ءبىز وتانىمىزدى قورعاۋشىلاردىڭ قاتارىنا ماقتانىش سەزىممەن قوسىلۋدامىز». اعايىندى جەتى كاراگەزوۆتەر «ۇرىستا شەگىنبەۋگە»، ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ جاۋلارىن تولىق تالقانداعانشا شايقاسۋعا قاسيەتتى انت بەردى».

1942 جىلدىڭ جازىندا سوۆەت قارۋلى كۇشىنىڭ قۇرامىندا كاۆكاز جانە ورتا ازيا ۇلتتارىنىڭ قاتارى وسە ءتۇستى. 1941 جىلى 21 يۋننەن 1942 جىلدىڭ اپرەلىنە دەيىن قىزىل ارميا قاتارىنا 1 ميلليوننان استام گرۋزين، ازەربايجان، ارميان، وزبەك، قازاق، قىرعىز، تاجىك الىندى. 1942 جىلدىڭ ماي ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن تاعى 100 مىڭ وزبەك پەن 50 مىڭ قازاق شاقىرىلۋ جوسپارلاندى. تەك قازاقستاننىڭ وزىندە 1941 جىلدىڭ يۋنىنەن 1942 جىلدىڭ دەكابرىنە دەيىن مايدانعا 12 ديۆيزيا مەن جەكە بريگادالار جاساقتالىپ، اتتاندىرىلدى.

نەمىس-فاشيست ارمياسى وتانىمىزدىڭ استاناسى — موسكۆاعا تىكەلەي قاتەر توندىرگەن قيىن قىستاۋ كۇندەردە مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى 1941 جىلى 31 وكتيابردە «ۇلتتىق اسكەري قۇرامالار جاساقتاۋ» جونىندە شەشىم قابىلدادى. وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ، كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار سوۆەتى «ۇلتتىق اسكەري قۇرامالار جاساقتاۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» قاۋلى قابىلداپ، بۇل شەشىمدى رەسپۋبليكالار ەڭبەكشىلەرى ءبىراۋىزدان ماقۇلداپ، سولداتتاردى قارۋ-جاراقپەن، ازىق-تۇلىكپەن، كيىم-كەشەك، ات-اربا، ەر-توقىم، ىدىس-اياق، تاعى باسقالارمەن جابدىقتاۋ ىسىنە تۇگەلدەي جۇمىلا كىرىستى.

1942 جىلدىڭ جازىندا زاكاۆكازە مايدانىنىڭ اسكەرلەرىنىڭ سولتۇستىك توبىنىڭ قۇرامىندا جەتى ۇلتتىق ديۆيزيا ءۇش ازەربايجاندىق، ەكى گرۋزيندىك، ەكى ارميان ديۆيزياسى شايقاستى. بۇلار 77، 223ء-شى، 416-شى ازەربايجان، 276-شى، 414ء-شى گرۋزين جانە 89-شى ارميان اتقىشتار ديۆيزياسى ەدى. سوعىستىڭ العاشقى كەزىندە زاكاۆكازە رەسپۋبليكاسىندا بارلىعى 211 اتقىشتار باتالونى جانە 19 ۇلتتىق ديۆيزيا قۇرىلدى. سوۆەت جاۋىنگەرلەرى قانىپەزەر جاۋعا قارسى تەڭدەسى جوق باتىرلىقپەن، ەرەن ەرلىكپەن ۇرىس جۇرگىزىپ، اسقان تاباندىلىق، قاھارماندىق كورسەتىپ وتىردى. ۇرىس سمولەنسكىنىڭ ىرگەسىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە جاۋدىڭ تىلىندا برەست قامالىنىڭ شاعىن گارنيزونى كوممۋنيستەر ي. ن. زۋباچيەۆتىڭ، ە. م. ءفوميننىڭ جانە پ. م. گاۆريلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جاۋدىڭ ۇزدىكسىز جاسالعان تىكە شابۋىلدارىن ەرلىكپەن تويتارۋدا ەدى. قامالدىڭ ءبىر قابىرعاسىنا جازىلعان: «مەن، ءولىم اۋزىندامىن، ءبىراق بەرىلمەيمىن. قوش بول، وتانىم»،— دەگەن جان تەبىرەنتەرلىك قىسقا سوزدەردەن سول قامالدى قورعاعانداردىڭ اسقان پاتريوتتىق كۇشى كورىنەدى. برەست قامالىن قورعاۋشىلار كوپ ۇلتتى ۇلتتان قۇرالدى. ناقتىلاي ايتقاندا، برەست اسكەري گارنيزونىندا قازاقستاندىق سولداتتار مەن كومانديرلەر ەكى مىڭنان استام بولاتىن. بۇلاردىڭ كوبى ەرلىكپەن قازا تاپتى.

فاشيستىك گەرمانيانىڭ ستراتەگتەرى سوۆەت وداعىنا قارسى سوعىستا ءبىزدىڭ كوپۇلتتى مەملەكەتىمىز حالىقتارىنىڭ دوستىعى بەرىك ەمەس دەگەن ەسەبىنەن قاتتى جاڭىلىستى. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق نەمىس-فاشيست توبىرلارى شىعىستا دۇنيە ءجۇزى بۇرىن-سوڭدى بىلمەگەن حالىقتاردىڭ تۋىسقاندىعىنىڭ، جاۋىنگەرلىك قۇرىشتاي بەرىكتىگىنىڭ قايراتتى كۇشىمەن بەتپە-بەت كەزدەستى.

ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى ۇلتتارى مەن حالىقتارىنىڭ مىزعىماس دوستىعى جەڭىستىڭ قۋاتتى قاينار كوزى بولدى، بۇل دوستىق سوعىس كەزىندە شىنىعىپ نىعايا ءتۇستى.

دۇنيە جۇزىندەگى ءبىرىنشى سوسياليستىك مەملەكەت سوعىستىڭ العاشقى كەزىندە وت جالىنىندا سىننان ويداعىداي ءوتىپ، ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەدى. ول جاڭا قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ سوسياليستىك ەكونوميكانىڭ، ماركسيزم-لەنينيزم يدەولوگياسىنىڭ حالىقتار دوستىعىنىڭ سالتاناتى بولدى.

ۆ. ي. لەنين ايتقانداي «اسكەرگە الىنعان ءاربىر جۇمىسشى مەن شارۋا ءوزىنىڭ نە ءۇشىن بارا جاتقانىن بىلەدى. سوندىقتان ادىلەتتىك پەن ءسوسياليزمنىڭ سالتانات قۇرۋى ءۇشىن سانالى تۇردە ءوزىنىڭ قانىن توگەدى. سوعىستىڭ ماقساتتارى مەن سەبەپتەرىنە بۇقارانىڭ وسى ساناسى جەتۋىنىڭ زور ماڭىزى بار جانە مۇنىڭ ءوزى جەڭىستى قامتاماسىز ەتەدى» دەگەن ەدى.

سوعىستىڭ باسىنان-اق كوممۋنيستىك پارتيا سوسياليستىك وتاندى قورعاۋ تۋرالى لەنيندىك يدەيانى باسشىلىققا الىپ، سوۆەت حالقىنىڭ فاشيستىك باسقىنشىلارمەن كۇرەسىنىڭ دەم بەرۋشىسى جانە ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. العاشقى كۇندەردە-اق ول سوۆەت حالقىنىڭ بۇكىل كۇشىن جاۋمەن كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ پروگرامماسىن تالداپ جاسادى. پارتيانىڭ الىپ قىزمەتى ارقىلى اسا قىسقا مەرزىم ىشىندە ەلىمىز قۋاتتى سوعىس لاگەرىنە اينالدىرىلدى. كوممۋنيستەر ەڭ اۋىر اۋىرتپالىقتى كوتەردى. پارتيا قۇرامىنىڭ 80 پروسەنتتەن استامى قاتارداعى ارمياعا اتتانىپ، مايداندى قامتاماسىز ەتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكونوميكا سالالارىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتتى. سوۆەت ادامدارىنىڭ مايدان مەن تىلداعى قاھارماندىعى حالىقتىڭ ءبىرتۇتاس ەرلىگىنە ۇلاستى.

ۇلى ورىس حالقى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەڭبەكشىلەرىنىڭ فاشيزمگە قارسى كۇرەسىنىڭ، قۇرىشتان بەرىك كۇشى بولدى. ونىڭ ريەۆوليۋسيالىق قۋاتى، ەڭبەك سۇيگىشتىگى، ينتەرناسيوناليزمگە ءبىزدىڭ، سوسياليستىك وتانىمىزدىڭ بارلىق حالىقتارىن ولارعا قۇرمەتپەن قاراۋعا جەتكىزدى.

ورىس حالقى سوعىستىڭ نەگىزگى اۋىرتپالىقتارىن ءوزى كوتەردى جانە اعا دەگەن ءرولدى ادال ورىنداپ شىقتى. مىنە سوندىقتان دا جاۋ ورىستار مەن باسقا حالىقتار اراسىندا ىرىتكى سالماق بولدى. ءبىراق ول جۇزەگە اسپادى. اۋىر سىناق بارىسىندا سوۆەت حالقى اراسىنداعى دوستىق پەن باۋىرلاستىق ودان ءارى شىن جۇرەكتەن كۇشەيە ءتۇستى، ال ورىس حالقى بۇكىل سسسر حالىقتارىنىڭ سەنىمى مەن جالپى سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولدى.

سوۆەت حالقىنىڭ مورالدى ساياسي بىرلىگىن، كومپارتيا توڭىرەگىنە توپتاسقاندىعى، ونىڭ جوعارى سانالىلىعى ەلىمىزدىڭ تاعدىرىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى، ءوز وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سوعىستىڭ العاشقى كەزىندە ايقىن كورىندى.

سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ اسقان ءپاتريوتيزمى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا بارىنشا ايقىن كورىندى. سول جىلداردىڭ شەجىرەسى، سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ سۇيىكتى كوممۋنيستىك پارتياعا سۇيىسپەنشىلىگى مەن كوممۋنيزم مۇراتتارىنا ادالدىعى جارقىن مىسالدارعا تولى. وتان ءۇشىن شايقاستا سوۆەت جاۋىنگەرلەرى ءبىزدىڭ ۇلى ىسىمىزگە، ينتەرناسيونالدىق پارىزعا ادالدىقتىڭ ونەگەسىن كورسەتە ءبىلدى.

شىنىندا دا سوۆەت حالقى وتانىمىزدىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن فاشيست جەندەتتەردەن قورعاپ قالعان، قاسيەتتى جەرىمىزدى وزبىر قاراقشىلاردان تازارتقان ءوزىنىڭ قاھارمان ۇلدارى مەن قىزدارىن ارداق تۇتادى، ولاردىڭ ەرلىك داستۇرلەرىن كەلەشەك ۇرپاققا ۇلگى ەتەدى. ستالينگراد ىرگەسىندە ارىستانشا ارپالىسقان، دنەپر ءۇشىن جويقىن ۇرىستار جۇرگىزگەن، بەرلينگە ەكپىندەتە تەگەۋرىندى شابۋىل جاساعان مىڭداعان جاۋىنگەرلەردىڭ بەينەسى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە.

بۇگىنگى ساۋلەتتى ءومىرىمىزدى، ونىڭ كەلەر جارقىن بولاشاعىن قۇرىپ، مولشىلىق قازىناسىن جاساپ جاتقان سوۆەت ادامدارىنىڭ جاسامپاز ەرلىگى — سوۆەت حالىقتارىنىڭ مورالدىق مىزعىماس ساياسي بىرلىگى بولىپ تابىلادى. حالىقتار دوستىعىنىڭ، ىنتىماعىنىڭ قاينار بۇلاعى دا، مىنە وسىندا.

---