قياندا
قاس قارايىپ بارادى. جازعى كەش تەز قويۋلانىپ، جەر بەدەرى بۇلدىراي تۇسكەن. اسپانعا ۇركىپ جۇلدىزدار شىقتى. بوكتەردەگى جىلتىلداعان جالعىز وتتى يەككە العان اتتى جولاۋشىنىڭ ءجۇرىسى سۋىت. كەشكى تىلسىم شاقتى بۋناپ، الدەقايدان شىرىلداعان جالعىز قۇستىڭ ءۇنى شالىندى. شىعىستان ەسكەن جىلى سامال كوكىرەك قىتىقتايدى. جولاۋشى مەجەگە تايادى.
وت دەگەنى قىستاۋ ەكەن. جولدىڭ وڭ قاپتالىنداعى قىراتتا ءتورت قۇلاقتى جالعىز بەيىت تۇر. ودان ءارى بۇلاڭىتقان ۇزىن قورا مەن جاپىرايعان تام ءۇيدىڭ نوبايى بايقالادى. وت — سول تامنان جولعا قاراعان تەرەزەسى. تىمىق جاتقان مەكەندى داڭعازا قىلىپ، گۇر-گۇر ەتىپ ءداۋ توبەت اتتى كىسىنىڭ الدىنان شىققان. جولاۋشى ۇيگە تاقاي بەرە، ەسىكتەن سىعالاعان بىرەۋدىڭ باسىن كوردى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم! — دەدى ىلە بالا داۋسى.
— قونۋعا بولا ما؟
جىگىت ونىڭ ءجۇزىن كورمەككە ەڭكەيگەن. ون ەكى-ون ۇشتەردەگى بالا ۇلكەن ادامداي سالماقتى قيمىلمەن اتتىڭ باسىن ۇستادى.
— ءتۇسىڭىز، ۇيگە كىرىڭىز.
جىگىت تابالدىرىقتان اتتاي سالەم بەردى. كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن بوزالاڭ تارتقان بولمە جۇپىنى عانا. ورتادا — قازاقى دوڭگەلەك ستول. بۇرىشتا — وت جاعىلمايتىندىقتان ۇستىنە قاعاز توسەپ، اۋزىن بەكىتىپ قويعان قازاندىق. وڭ جاقتا — ىدىس-اياق قوياتىن قۋىس. قابىرعاداعى سورايعان شەگەلەرگە ات ابزەلدەرى، جۇمىس كيىمدەرى ءىلىنىپتى.
جىگىت سالەمىنە جاۋاپ قايتارعان جان بولمادى. ءسال كىدىرىپ بارىپ اڭعاردى، ستولدىڭ ار جاعىندا اق ساقالدى ادام ەشتەڭە سەزبەستەن تومەن قاراپ، ءوز ىسىمەن شۇعىلدانىپ وتىر. ۇستىندە — كۇنگە وڭعان سۇرعىلت شاپان. ءجۇنى قىرقىلعان ەسكى مالاقايدىڭ قۇلاعى قيمىلداعان سايىن سالاڭ-سالاڭ ەتەدى.
بوساعادا سوستيىپ، ىڭعايسىزداۋ تۇرىپ قالعان قوناق ەندى ابايلاسا، قارت ناسىباي ۇگىپ وتىرعان سياقتى. الگى جەتكىنشەك جۇگىرىپ بارىپ، ونىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقادى:
— اتا، قوناق كەلدى، قوناق.
شال تۇسىنبەگەندەي ەكى-ۇش قايىرا سۇراپ الدى دا، قولىمەن جارىقتى كولەگەيلەپ، ەسىك جاققا كوز سالدى. شيراق قيمىلمەن ۇمتىلا بەرگەن جولاۋشى الدەنەدەن قىمسىنىپ، قالت توقتاپ قالىپ ەدى. ونە بويىن وقىستان جايسىز سەزىم شارپىپ، شىمىركەنىپ كەتكەن. قاسى تۇكسيگەن قارتتىڭ ءبىر كوزى عانا شۇقاناق تۇبىندەگى سارقىندى تامشىداي جىلتىرايدى. جىگىتتىڭ ءجۇزىن تاعى ءبىر بارلاپ وتكەن ول شىرامىتا الماي، ءۇڭىلىپ تۇردى دا، قايتادان شارۋاسىنا كىرىستى.
«وتىر، شىراعىمنان» ارتىق ءتىل دە قاتقان جوق. ساپتى اياقتاعى قارا بۇيرا ناسىبايدىڭ ءيى قانىپ قالىپتى. شال الدىنداعى شۇبەرەككە قاعىپ-قاعىپ اۋدارا سالعاندا، بۇرق ەتكەن اشقىلتىم ءيىس تاناۋدى قاپتى. بىلعاۋىشتى تىزەسىنە سۇيەپ، شۇبەرەكتىڭ شەتىن شىمشىپ ۇستاعان ءۇي يەسى بەرى بۇرىلعان:
— قايدان ءجۇرسىڭ، بالام؟
ساپارلاپ بارا جاتقان جولاۋشى ەكەنىن قىسقاشا تۇسىندىرگەن جىگىت شەشىلە ءتۇسىپ، ەسەندىك سۇرادى. بالانىڭ جاڭاعى ايعايىنان، شالدىڭ قيمىلىنان انىق ۇققانى كوزىنىڭ كەمتارلىعىمەن بىرگە وتاعاسى ساڭىراۋ دا ەكەن. داۋسىن كوتەرە سويلەپ، ءبىراز ءجون ءبىلىستى.
— باقان، وت جاق، قازان اس! — دەدى شال بالانىڭ ەسىك جاقتا ەلبەڭدەگەن قالپىنا نازار سالىپ.
— اتا، ەت اسايىن با، شاي قويايىن با؟
— شايىڭدى قاۋزا اۋەلى. قازان قايناي جاتار. ارىستا بىردەمە قالىپ پا ەدى، توياتىنداي قىلىپ سال تاماقتى.
وسى ءسوز بۇلجىماس امىردەي بالا قايتا جۇگىرىپ كەتتى. ازدان كەيىن ءىسىن اياقتاعان شال جۇپ-جۇمىر ىرعاي تاياققا سۇيەنىپ، بۋىنى سىقىرلاي تۇرەگەلدى.
— باقان، بارمىسىڭ؟ مەن تىسقا شىعىپ كەلەيىن.
الاسا ەسىك شالقايا اشىلدى. جىگىت تەمەكىسىن سورىپ، جانتايىپ جاتىر. جول سوعىپ، قاتتى شارشاعان ءتۇرى بار. دەنەسى دەل-سال اۋىرلاپ، دامىل تىلەگەندەي. ءتور الدىندا كوزگە ءىلىپ الار ەشتەڭە شالىنبايدى. كونەلەۋ سىرماق، ءجۇنى ۇيپالانعان تايتەرى. جۇپىنى بولمەنىن ءىشى الدەقانداي جەتىمدىكتى مەڭزەگەندەي. ەسىكتى اشىپ-جاپقاندا، ءتور ۇيدەن دىمقىل ءيىس كەلەدى. ارسىلداي-گۇرسىلدەي شال ەندى. شاپانىن جەلبەگەي جامىلعان. ءوزى دە ەڭگەزەردەي ادام ەكەن، ەسىكتەن بۇكتەلىپ ءوتتى، سۇرعىلتتانعان سوپاق ءجۇزى، جەڭى تۇرىلگەن تارامىس ارىق قولدارى سۋمەن شىلانىپتى.
ۇزىن، اق ساقالىنان سيرەك تامشىلار سىرعانايدى. جالعىز كوزدىڭ قاباعىن سەرپە كوتەرىپ، شۇيىلە قاراعاندا، ازداپ سەسكەنگەندەيسىڭ. قاراسى تەرەڭ. ءبىراق، ءارى سىڭار، ءارى قىزۋى قاشقان كارى جانار ءدال ءقازىر بار ايباتىن ساقتاماعان. ءوز زامانىندا بولىپ-بولىپ، ەندى عانا دامىل تاپقانداي، سونىڭكى. تورگى بولمەگە كىرىپ الىپ، جۋىق ارادا شىعا قويساشى، نامازىن ۇزاق وقىدى... جامباسىنا شاپانىن توسەپ، جايعاسقاننان كەيىن، جولاۋشىمەن ءسوزىن قايتا ساباقتادى. مۇنىڭ اتا-تەگىن تۇگەندەي كەلىپ، سونا ءبىر ءداۋىردىڭ شەجىرەسىن شەرتتى. كۇنى بويعى تىنىمسىز قوزعالىستان قالجىراعان جىگىت ەندى ەنتەلەپ كەلىپ تۇرعان ۇيقىمەن الىسۋدا. ماۋجىراپ، بويكۇيەزدەنسە دە، قۇلاعى — اڭگىمەدە. ارا-تۇرا ءسوز ورايىندا الدەنە سۇراعان بولادى. شال ءبىر سارىندى قوڭىر داۋىسپەن كوسىلىپ وتىر:
— ە، داۋلەتباي باتىردىڭ ۇرپاعىمىن دە. تەكتى جەردەن ەكەنسىڭ. كەزىندە ول باباڭ دا وسى ءوڭىردى دۇرىلدەتىپ ەدى-اۋ. ەستىپ پە ەدىڭ ول تۋرالى؟
— ەمىس-ەمىس قانا... ءقازىر ءوزىڭىز سياقتى كارى قۇلاقتار ازايىپ بارادى ەمەس پە؟ شەت جاعالاتا ەستىسەك تە، ءبارىن بىلە بەرمەيمىز، — دەدى جىگىت قىسىلا ەزۋ تارتىپ.
— وسى كۇنگىنىڭ جاستارى سونى ۇققىسى دا كەلمەيدى. ءقايتسىن ونى، ءبارى ءوتتى، كەتتى. ەشكىمگە قاجەتسىز.
ەداۋىر ۋاقىت ايتىلعان اڭگىمە قانشالىقتى تارتىمدى بولعانىمەن، قوناقتىڭ ويىن كەس-كەستەپ، الاڭداتقان ءبىر جاي بار. ول — مىناۋ يەندە جاپادان-جالعىز وتىرعان ەكى جاننىڭ جۇمباق كۇيى. شال وزدەرى جايلى جارىتىپ جاق اشپاعان. جىگىت كوكەيىنە مازاسىز ساۋالدار ءۇيىرىلىپ، اۋزىنان شىعارۋعا ءبىر ءتۇرلى قايمىعىپ، تەجەلىپ وتىردى.
— داستارقانعا كەل، شىراعىم.
قوناق قارنى اشقانىن ەندى سەزىپ ەدى. الدىنا كەلگەن ەشكىنىڭ قۋىرداعى اسا ءدامدى كورىندى. بالانىڭ ءىسى شالا دەيتىندەي شالاعايلىعى بايقالمايدى. سوعان قاراعاندا، اس پىسىرۋگە ابدەن داعدىلانعان.
جىگىت ەندى باقانعا نازار اۋداردى. سەزىمتال بالا بوتا كوزدەرىنىڭ كىرپىكتەرى دامىلسىز جىپىلىقتاپ، بەت رايىنا قان جۇگىرىپ، تومەن قارادى. كىشكەنە تاناۋىنىڭ ءۇستى ءسال تەرشىپ، سۇيكىمدىلىك رەڭ بەرەدى. كەلگەلى كوپ ءۇن قاتقان جوق. ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوزى بوي جەتىپ كەلە جاتقان ۇياڭ قىزدى ەلەستەتەدى.
جىگىت ءۇي يەلەرىنىڭ جايىن سۇرايىن دەپ قانشا وقتالسا دا، جۇرەگى داۋالامادى. سۇراسا، بەلگىسىز ءبىر جارانىڭ اۋزىن تىرناپ الارداي قاراداي قۋىستانا بەرەدى. اڭگىمە اراسىنان ءتيىپ-قاشىپ ۇققانى — شال وسى قىستاۋدىڭ قورىقشىسى. ارتىندا قالار جالعىز ۇرپاق — وسى باقان سوۆحوز وراتالىعىنداعى ينتەرناتتا تۇرىپ وقيدى. جازعى دەمالىستا جۇرگەن كەزى.
شال ءسوزىنىڭ ارتى كومەسكى ءبىر ىزىڭعا اينالعانداي، كوڭىل ەلەگىزىپ، ىشتەگى ساۋال جاۋاپسىز قالدى...
جىگىت باسى جاستىققا تيىسىمەن ۇيقتاپ كەتپەي، اتاسىنىڭ باقانعا دامىل-دامىل ايتقان اقىلىن تىڭداپ جاتتى:
— ماناعى قاققان كيىمدەردى كىرگىزدىڭ بە؟ كۇن الا-بۇلتتاۋ، جاڭبىر جاۋسا، استىندا قالماسىن.
— كىرگىزگەم، اتا. مىنە، ءىلىپ تە قويدىم.
— ءا، بوپتى وندا.
شال توسەگى جەرگە سالىنعان. تەرەزە جاق قابىرعادا بارىنشا ءتاۋىر جينالعان اق باس كەرەۋەت تۇر، وعان جاتپادى.
— قوناق بالانىڭ جاستىعىن بيىكتەتسەڭشى. بىردەمە جاستا.
— جوق، اقساقال، جارايدى وسى، — دەپ جىگىت باسىن بۇركەنىپ الدى. كۇڭگىرلەگەن ءۇن قۇمىعىپ ەستىلەدى:
— باقان، ەرتەڭ ورتالىققا بارىپ كەلەمىن. از-كەم شارۋا بار. جەلدىباي ۇستاداعى شالعىنى شىڭداتىپ اكەلەرمىن. تاڭەرتەڭ ۇمىتتىرماشى، قاديشاعا ەشكىنىڭ ءتۇبىتىن الا كەتەيىن. انەۋگۇنى ءشالى توقۋعا كەرەك دەپ، سۇراپ ءجۇر ەدى... باسشىلارعا كىرىپ، قورانىڭ جايىن ايتپاسام، تاعى بولماس، ەرتە باستان ەسكەرتىپ قويماسا، ۇمىتىلىپ قىسقا قالادى. جاڭادان ەسىك قوندىرىپ، بارلىق تەرەزەسىنە كاسەك ورناتۋ كەرەك. ءوزىڭ پىشەنگە مال ءتۇسىرىپ الىپ جۇرمە. تايدى ەرتتەپ ال دا، توبەگە شىعىپ، قاراپ تۇر. الىستان قايىر، شوپكە كىرسە، بوي بەرمەي كەتەدى.
قارت سويلەي ءجۇرىپ، جاتار ورنىن ۇزاق باپتادى.
— باقان، جاستىق تومەن ەكەن. انا اپاڭنىڭ قارا شاپانىن تاستاشى.
جىگىت بەرى اۋناپ ءتۇستى. «اپاڭنىڭ شاپانى» دەيدى، ونىسى كىم بولدى ەكەن؟ بالانىڭ شەشەسى مە، جوق باسقا بىرەۋ مە؟ ءجونسىز اۋەسقويلىق جەڭگەن ول كورپە استىنان ىڭعايسىزداۋ سىعالادى. وندىق شام بوساعا جاقتا باسۋلى تۇر. ءۇي ءىشىن سۇيىق قاراڭعىلىق كىرەۋكەلەيدى.
— مۇنىڭ كيىلمەگەنىنە دە بەس جىل بولدى عوي.
شال تاستاعان كيىمدى الىپ، باسىنا جاستاماي، بۇكتەپ، باۋىرىنا باسقان. سوسىن جۇرەلەگەن قالپى شاپاننىڭ استارىن يىسكەدى.
— قالقامنىڭ ءيىسى شىعادى، — دەدى قارلىققان ۇنمەن سىبىرلاي. كۇبىر-كۇبىر سويلەپ، تاعى دا الدەنەلەردى ايتتى. جاتار الدىندا ارۋاقتارعا باعىشتالعان دۇعا ما، تىلەك پە، سول سىڭايلى قاستەرلى سوزدەر.
وزگە دۇنيەنى ۇمىتقانداي قارا كيىمدى تاس قىپ قۇشاقتاپ مەڭىرەيەدى. ءبىر كەزدەگى الپامساداي ازاماتتان قالعان جۇرناق بۇگىلىپ، شوگىپ كەتكەن. بار تايانىشى، مەدەت تۇتارى — اق كويلەك-دامبالعا ۋماجدالعان قارا شاپانداي. الدەن ۋاقىتتا كۇبىرلەي، كورپە استىنا ەندى.
جىگىت اۋناقشىپ، تالايعا دەيىن كوز ىلە الماعان. قالىڭ ۇيقى تارتىپ بارا جاتقاندا ويلاعانى: «نە قىلعان جۇمباق جاندار؟»
ەرتەڭىندە الاڭ-ەلەڭنەن تۇردى. شار ايناداي شاعىن تەرەزەگە قاراسا، بۋالدىرلانىپ تاڭ اتىپ كەلەدى ەكەڭ. سىعىرايعان شام ءالى وشپەگەن. شال ورنىندا جيىلماعان كورپەسى عانا جاتىر. تاناۋى شۋىلداپ، باقان پىسىلدايدى. تاڭعى اۋادا سالقىن لەپ بار. قارا قوشقىلدانىپ ايبارلانعان تاۋلاردىڭ سىرت جاعى قىزىل شىمىلدىق تۇتقانداي. اسپاندا سول شىمىلدىقتىڭ شارشاۋىنداي الابۇرتىپ بۇلتتار تارتىلا قالعان.
جىگىت اينالا كوز سالىپ ەدى، شال كورىنبەدى. ارعى بەتكەيدە جايىلىپ جۇرگەن ەكى-ۇش جىلقىدان باسقا قورا جاقتا ازىن-اۋلاق مال بار ەكەن. قىبىر ەتكەن باسقا ەشتەڭە جوق. جۇگەنىن الىپ، اتىنا قاراي بەتتەدى.
قىر ۇستىندە وسى ماڭنىڭ ساقشىسىنداي قاراۋىتىپ، دارالانعان وقشاۋ بەيىت. ەرتەڭگى اشىق اسپانعا، سول اسپاننىڭ ەتەگىنە جارماسقان ماساتى جوتالارعا، بۇلاق باسىندا جاپىراعى توگىلىپ بۇرالعان سىڭار تەرەككە قاراپ، كەۋدەسىن بەلگىسىز قۋانىش بيلەگەن جىگىت مولاعا كوزى تۇسكەندە، قوڭىرايىپ كوڭىلسىزدەنىپ قالدى. جانسىز تۇنەرگەن ءتورت قابىرعا ەش ءمىنسىز، مۇڭسىز بەيعام دۇنيەنى جۇدەتىپ تۇرعانداي.
بەيىتتىڭ ەڭىس جاعىندا الدەنە قوشقىلدانادى. كەشە جوق سياقتى ەدى، جولاۋشى كوزىنە الگى زات كەنەت قىبىرلاعانداي كورىندى، تاڭىرقاپ، سولاي بۇرىلعان... شال بەينەسىندەگى تاس ءمۇسىن بە، جوق تاسقا اينالعان شال ما، جىگىت ءبىر اۋىق ايىرا المادى. جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، جاقىنداي ءتۇستى. الدەنە سۇراپ تەلمىرگەندەي ەكى قولىن مولاعا قاراي سوزىپ، قيمىلسىز قالعان دەنە قايتادان قاتتى...
قاسىنا بارۋعا باتا المادى. اتىن ەسىك الدىنا اكەپ، اسىقپاي ەرتتەدى. بۇل ايىلىن تارتىپ، جوندەپ جاتقاندا اياعىن سۇيرەتە باسىپ قاريا دا جەتتى. ازانمەن قامدانعان قوناعىنا تاڭىرقاي قارايدى:
— شىراعىم، نەگە ەرتە تۇردىڭ؟ الدە ۇيقىڭ جايسىز بولدى ما؟
— ءجۇرۋىم كەرەك، اتا.
— ە، اسىققانىڭ نە، شاي ءىشىپ اتتان.
— «جول اقىسى جۇرسە ونەدى» دەيدى عوي. كۇن ىسىماي ءبىراز جەرگە بارىپ قالام.
ونى-مۇنىسىن شۇقىلاپ، اينالشىقتاي بەرەدى. كۇيبەڭدەپ، كوكەيىندەگىسىن سۇراي الماي اۋرە.
— ايران ءىشىپ ال وندا، — دەپ قارت ۇيگە كىرگىزدى. سالقىن قويمالجىڭ اقتى جۇتا وتىرىپ، جىگىت ءوزىن كۇشتەپ ءتۇيىندى ساۋالىن قويدى:
— اتا، وسى ۇيدەن جاقسى سىي كورىپ اتتانعالى وتىرسام دا، ءبىر نارسە مازالاپ، تىنشىتار ەمەس. تۇندە ايتتىڭىز عوي ءبىراز جايدى. سوندا دا جاس بالامەن قياندا وتىرۋىڭىز تۇسىنىكسىز. جانە...
ار جاعىندا تاۋدىڭ ارقارىنداي ۇركە تىزىلگەن كوپ سۇراق بار ەدى، ىركىلىپ ايتىلماي قالدى. شال قاباعىن تۇسىرە، ساقالىن بىلەمدەدى. وتى قاشقان جالعىز كوزى وقىس شانشىلا قاراعاندا، دىمدانىپ، قىزارا تۇسكەندەي. موينىن سىرتقا بۇرىپ، كۇرسىنگەندەي بولدى. جىگىت بەكەر ايتتىم-اۋ دەگەندەي ىشتەي وپىنىپ، قامشىسىمەن جەر شۇقىلاپ وتىر. تۋرا قاراي الماي، قيبىجىقتاي بەرەدى. تىمىرايعان جايسىز مينۋتتاردى ەتكىزىپ، قارت ءسوزىن باستادى:
— ە، بالام، نە سۇرايسىڭ مەنەن؟ نە جۇمباق بولۋشى ەدى مەندەي قاۋساعان كارىدە. اللا دەپ تىرشىلىك ەتكەن جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبىرىمىز دە... مىنا قۋراعان كوكىرەكتە نە قالدى دەيسىڭ. از با، كوپ پە، ءبىر ءومىر جاسادىق. ءوز باسىمنىڭ بەينەتىن ايتام با؟ ايتسام، ودان شىعار ءمۇيىز ءقانى؟ ادام تىرشىلىك ەتكەندە، ارتىمدا تيتىمدەي بولسا دا، جاقسىلىق قالسىن دەمەي مە؟ ايتپەسە نە ءۇشىن تىرلىك ەتپەك.
سونداي ەلەۋسىز كوپتىڭ ءبىرى — مەن. ادام دەگەن ومىرگە تاسىپ كەلىپ، توزىپ كەتەدى ەكەن. ءوز تۇسىمدا وسى ءوڭىردى ءبىراز دۇرلىكتىرگەنىم راس. جاقسىلىقپەن دەيسىڭ بە؟.. جىندىلىقپەن، ماعىناسىز داراقىلىقپەن. جان ادامعا قىلداي جاقسىلىق جاساعام جوق، ونى ءوزىم انىق بىلەمىن. بىرەۋگە زالالىمدى تيگىزدىم بە. اللانىڭ الدىنا تايانعاندا، كۇناھار بولىپ كايتەيىن. بويىمدا ءبىراز جاماندىقتىڭ بارى وعان ايان عوي. جاستىقتىڭ دالباسا قىزۋلىعىمەن ءبىراز ءومىردى وتكىزىپ الىپ، كەشىرەك ۇيلەندىم. مىناۋ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرىمداعى بار مۇددەم ءبىر جاقسى وتاۋ تىگۋ عانا بولىپتى. ونىڭ ءوزىن دۇرىستاپ قۇرا الماپپىن. شامالى تۇرعاننان كەيىن وتاسا الماي، العان ايەلىمنەن اجىراسىپ تىندىم...
وتاعاسىنىڭ قىرىلداق جۋاس ءۇنى وسى جەرگە كەلگەندە، ءبىر ءۇزىلدى. تومەن قاراپ وتىردى دا، تىڭداۋشىسىن زارىقتىرىپ بارىپ، اڭگىمەنى قايتا جالعادى:
— ءتاڭىرى وسى سوقىر شالدى جالعىز-اق نارسەگە باقيلىققا ىنتىق قىلىپتى. دۇنيەنىڭ وزگە قىزىعىنىڭ ءبارى وتكىنشى ەكەن. ايتسام، سەنبەسسىڭ دە، كۇلەرسىڭ. مەنىڭ ەرجەتە قۋعان ەلەسىم، قانشا زارىقسام دا ۇستاتپاي دىڭكەلەتكەن ساعىمىم بار ەدى. جاستىعىمدى دا سول ساعىمدى قۋامىن دەپ اداستىرعانمىن. ول — مىنا باقانىمنىڭ اناسى. ەكەۋمىز جاستىق شاقتا بىر-بىرىمىزگە ىنتىزار بولىپ، تاعدىردىڭ جازۋى شىعار، قوسىلا المادىق. اقىرى جەر ورتادان اسقان زاۋال شاقتا تابىسىپ ەدىك. از-كەم داۋرەن سۇردىك. ءومىرىمنىڭ بار بەتكە ۇستار، سالاۋاتتى شاقتارى — سونىمەن تۇرعان از عانا جىلدار. اللا تاعالا ايەلدى ادامنىڭ ءبىر تال قابىرعاسىنان جاراتىپتى. ەكەۋىن جۇپ جازباي، بىرگە جۇرسەڭدەر، دۇنيەنىڭ راقاتى سوندا دەگەن ەكەن دەيدى. ەر مەن ايەلدىڭ ءبىرىنسىز ءبىرى تۇرا الماي، اسىق بولاتىنى دا وسى بولسا كەرەك. شىن اسىقتىقتى ءوزىم باسقادان كورگەمىن جوق. الدە ماعان عانا سولاي ما؟ جالعىز-اق كەمپىر ەكەۋمىزدىڭ ارامىز مەن ءۇشىن تاۋسىلماس حيكايا... ول بەس جىل بۇرىن دۇنيەدەن قايتتى. اناۋ تۇرعان جالعىز زيرات — سول اپاڭدىكى.
كارى ارقاردىڭ كەلتە سوقپاعىنداي جاسىم قالعاندا، تۋعان جەردەن ۇزاپ قايدا بارامىن. وسى ارانى مەنىڭ اتا-بابام مەكەندەگەن. ءومىرىمنىڭ قىزىق كۇندەرى ءوتتى مۇندا. قۇداي جازعان جۇرتىمنىڭ قاسىنان توپىراق بۇيىرسىن دەگەن جاي بار. ءبىراق مەن مولا كۇزەتكەن ءۇمىتسىز جان ەمەسپىن، قورا كۇزەتكەن تىنىمسىز شالمىن. سوۆحوز باسشىلارى بىرنەشە كەلىپ، «ەلگە كوش» دەدى. بارمادىم. سوندا دا قارتايعاندا ەڭبەكسىز قيىن ەكەن. شامام جەتكەنشە، سوۆحوزعا قولعابىس تيگىزىپ ءجۇرمىن. ارتىمدا قالار مۇرا جوق شىعار. وسى تىنىمسىز دا، تىنىش تىرلىگىمنىڭ از دا بولسا، جۇرتقا شاپاعاتى تيەر دەيمىن. كوزىمنىڭ قۋانىشى، اڭساعان اسىلىمنان قالعان تۇياق باقانىم بار. سونى ەر جەتكىزىپ، ەل ساناتىنا قوسقانشا ءتىرى تۇرسام، باسقا ارمانىم جوق...
كوناقتى شالدىڭ ءوزى اتتاندىرىپ سالدى:
— قوش، شىراعىم. جولىڭ تۇسسە، كەلىپ تۇر، — دەدى كۇرك-كۇرك جوتەلىپ. دۇڭىلدەگەن تۇياق دىبىسى قورا قابىرعاسىنا سوعىلىپ، قايتا جاڭعىرىقتى. كەشەگى كارى توبەت باسىن كوتەرسە دە، ۇرگەن جوق. تەگى، ەندى عانا شاشىراي قۇيىلعان كۇن نۇرىنا شۋاقتاپ جاتسا كەرەك.
جولاۋشى ءالى مازاسىز. الگى اڭگىمەدەن كەيىن دە تۋىنداعان كوپ سۇراقتىڭ جاۋابىن ەنشىلەپ بەرە المادى. تۇندەگى قارا شاپاننىڭ، تاڭەرتەڭگى توسىن كورىنىستىڭ ءمانىن شىم-شىمداپ ۇعىپ كەلەدى. سۇيتە دە ساناسىنداعى ءومىر، كارىلىك، ماحاببات دەگەن ءۇش ءسوزدى بايلانىستىرا الماي دال. ءدال ءقازىر ەسەڭگىرەگەندەي مەڭ-زەڭ قىزىق حالدە.
جوتادان اسا بۇرىلىپ ەدى، قىر ۇستىندەگى جالعىز زيرات قىزىل كۇرەڭ تۇسكە بويالىپتى. ودان بەرگى قىستاۋعا كوزى تۇسكەن: اق ساقالىن كۇنگە توسقان قارت كويلەك-دامبالى اعارىپ، ەسىك الدىندا ءالى تۇر ەكەن.
«ءيا، — دەدى جىگىت اتىن سيپاي قامشىلاپ، ويلانا ءتۇسىپ. — تۋعان ەلىن قانشالىقتى سۇيەتىنىن كىم ءبىلسىن. ال جەرىن... جەرىنەن كەتكىسى كەلمەيدى. ىستىق ەكەنى، قيمايتىنى راس دەيىك. ءبىراق اناۋ وتىرعان ەل ىشىنە قاراي جىلجىسا، ادام قۇساپ تىرلىك ەتسە قايتەدى. يەن دالانى قاراداي يەلەنىپ، مەنىكى ەدى دەگەن دامەمەن تابان اۋدارماستان، تاپجىلماي وتىرۋ — اقىلعا سىيا ما؟ ال سول تىرشىلىگىن ابدەن اقىلى كىرگەن پاراساتتى جاننىڭ ءىسى دەپ ويلايتىنىن قايتەرسىز تاعى».
قىرقانى قيالاپ تۇسە بەرگەن جولاۋشىنىڭ كوزىنە قىز بالا پىشىندەس موماقان ءجاسوسپىرىم ەلەستەدى. يەن دالانىڭ پەرزەنتى بولۋىنا قاراماستان، ەستى، زەيىندى بالا ەكەنى سەزىلىپ-اق تۇر. تەك ۇيالشاق، جاسىق. ونىڭ ۇستىنە جارتىلاي كىسىكيىك بولىپ ءومىر سۇرگەن سوڭ با، تاعىلاۋ. اۋىلداعى ءوز قۇربىلارىنا قاراعاندا كوپ نارسەدەن كەندە قالعانى انىق. «ءاي، اقىلسىز شال-اي، — دەپ ويلادى جىگىت وزىنەن-وزى قاباعىن كىرجيتىپ. — ەڭ قۇرىعاندا ارتىندا قالار ۇرپاعى، جالعىز تۇياعىنىڭ جاعدايىن ويلاماي ما؟ كۇنى ەرتەڭ نە بولادى انا بالا؟ قازاقتىڭ باياعى ءولى زامانى دەپ ءجۇر مە وزىنشە. جاس كەزىندە اقىماق ەدىم، اقىلىم ەندى كىردى دەپ كوشەلى كىسى بولعانسيدى. سونداعىسى وسى ما، جالعىز بالانىڭ باعىن بايلاپ...
عۇمىرىمدى جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمدى وسىلاي جۋىپ-شايام دەيدى. تاۋبەسىنە كەلگەنى دۇرىس تا شىعار. ءبىراق...»
اياعىن جاسقانا باسقان اتىن سامارقاۋ قامشىلاپ كەلە جاتىپ، جولاۋشى ۇزاق ويلاندى. ومىرىندە مۇندايدى العاش كورگەندىكتەن بە، قيانداعى وسىناۋ مىسكىن جانداردىڭ سولعىن تىرشىلىگىن اقىلىنا سىيعىزا الار ەمەس.
اتىنىڭ باسىن ىركە توقتاعان ول كوڭىلى الدەنەگە الاڭداۋلى سەكىلدەنىپ، كەيىن قاراي بۇرىلدى. «عۇمىرىندا نەشە رەت جاڭساق قادام جاساعانىن مەن قايدان بىلەيىن. ءبىراق، مىناعان، مۇمكىن، بۇل سوڭعى قاتەلىگى شىعار، جول بەرمەۋ كەرەك».
جەلە جورتقان قۇلا توبەل اتتىڭ ماڭدايعا العانى — تاعى دا ەسكى قىستاۋ. ءجون سوزگە توقتاپ، اقىلعا كونەر مە ەكەن شال؟ جالعىز ۇلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن...
1972
You Might Also Like
-
... سول ۇيگە قاراي ماڭايلاۋعا جۇرەگى داۋالايتىن ەمەس. ءبىراق، بارماسقا لاجى قايسى؟ ادەيىلەپ كەلە جاتقان شارۋاسىنىڭ ءوزى سوندا بولىپ تۇرسا، بۇلتارار ءجونى جوق. اياعىن ساناپ باسقان جىگىتتىڭ ەكى كوزى &mda...
