InfoHub Logo

بالانىڭ سويلەۋ ءتىلى تۋا بىتكەن پروسەسس ەمەس ەكەنىن كوپتەگەن اۆتورلار دالەلدەگەن. ول ونتوگەنەز بارىسىندا ادامنىڭ الەۋمەتتىك دامۋىمەن بايلانىستى. سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامۋى ءميدىڭ ورتالىقتارىنىڭ جانە ولاردى جالعايتىن جولدارىنىڭ قالپىنا، بالانىڭ ءوي-ورىسى مەن دەنە دامۋىنا بايلانىستى بولادى.

بالانىڭ سويلەۋ ءتىلى دامۋىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ كوپشىلىگى (ا. ن. گۆوزديەۆ، گ. ا. روزەنگارد-پۋپكو، ا. ن. لەونتيەۆ) ەكى نەگىزگى كەزەڭگە بولەدى: سويلەۋ ءتىلى شىققانعا دەيىنگى (بالانىڭ تۋىلعان كەزىنەن ءبىر جاسقا دەيىن) جانە سويلەۋ ءتىلى شىققان كەزەن (ءبىر جاستان كەيىن).

سويلەۋ ءتىلى شىققانعا دەيىنگى كەزەڭدى دايىندىق كەزەن، دەپ اتايدى. ويتكەنى بۇل كەزدە بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىن مەڭگەرۋگە دايىندىق جۇرەدى. بالانىڭ تۋىلعان كەزىنەن باستاپ داۋىس رەاكسيالارى پايدا بولادى.ولار ايقاي جانە جىلاۋ. ءبىراق بۇلار ءالى دە ادامنىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ دىبىستارىنان بولەك. سوندا دا ايقاي دا، جىلاۋ دا، سويلەۋ اپپاراتىنىڭ ءۇش بولىگىنىڭ (دەمالۋ، داۋىس شىعارۋ، ارتيكۋلياسيا) ءار ءتۇرلى قيمىلدارىنىڭ دامۋىنا اسەرىن تيگىزەدى. ەكى اپتادان كەيىن بالا اينالاسىنداعى سويلەگەن ادامنىڭ داۋىسىنا نازار اۋدارادى، جىلاۋىن قويادى، ادامدار وعان سويلەگەندە  «تىڭدايدى». ءبىر ايدىڭ اياعىندا بالانى الديلەپ جۇباتۋعا بولادى. سويلەگەن ادامعا باسىن بۇرىپ جانە ونىڭ ارتىنان كوزىمەن قارايتىن بولادى. ينتوناسياعا (داۋىس ىرعاعىنا) رەاكسيا بەرەدى: جىلى جانە قاتتى سويلەگەندى سەزەدى. بۇل كەزدە بالانىڭ ۋىلدەۋى ءار ءتۇرلى ينتوناسيامەن شىعادى. ەڭ ءبىرىنشى پايدا بولاتىن داۋىستى دىبىستار (ا، و، ۋ، ە). سودان كەيىن ەرىندىك دىبىستار (ب،پ،م) پايدا بولادى. بۇل فيزيولوگيالىق ەمۋ پروسەسىنە بايلانىستى. ەڭ سوڭىندا شىعاتىن ءتىلارتى دىبىستار (ك،گ،ح). بۇل فيزيولوگيالىق جۇتۋ پروسەسىنە جانە ءتىلدىڭ ءتۇبىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋىنا بايلانىستى (بالانىڭ شالقاسىنان جاتۋى). ۋىلدەۋ بالانىڭ ەركىنە بايلانىستى ەمەس. ول ءوز بەتىمەن پايدا بولادى (رەفلەكتورلى). بالانىڭ 5-6 ايىندا بىلدىر پايدا بولادى (با-با-با، ما-ما-ما، پا-پا-پا، ت.ب.).

بىلدىر دەگەنىمىز بەلگىلى دىبىستىق كومپلەكستەردىڭ، داۋىسسىز جانە داۋىستى دىبىستاردىڭ تىركەستەرىنىڭ پايدا بولۋى. ۋىلدەۋ مەن بىلدىر قارىم-قاتىناس قىزمەتىن اتقارمايدى.

7-8 ايىندا بالا ەرەسەكتەردىڭ سويلەۋ تىلىنە ەلىكتەيدى. بالا ەستىگەن دىبىس تىركەستەرىن زاتتارمەن جانە ولاردىڭ ىس-قيمىلدارىمەن سايكەستەندىرەدى (تيك-تاك، بۋح، باح). بالا مىندەتتى تۇردە اينالادا تەك قانا دۇرىس سويلەۋ ءتىلىن ەستۋ كەرەك. ءبىراق بالا ءالى دە سيتۋاسياعا، ينتوناسياعا، سوزگە ءبىر رەاكسيا بەرەدى. ال 10-11ايىندا ءسوزدىڭ وزىنە رەاكسيا بەرەتىن بولادى (سيتۋاسياعا جانە ينتوناسياعا سۇيەنبەي اق). ءبىرىنشى جىلدىڭ اياعىندا بالادا العاشقى سوزدەر پايدا بولادى. وسى كەزەڭدە بالامەن ءجيى قارىم - قاتىناستا بولۋ كەرەك. بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامۋى ونىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى. ءبىر بالا بىرنەشە ءسوز ايتا الاتىن بولسا، ەكىنشى بالا ون شاقتى ءسوز قولدانادى. بۇل بالانىڭ سوماتيكالىق جاعدايىنا، نەرۆ جۇيەلەرىنىڭ تۇرىنە، تاربيەسىنە، ت.ب. بايلانىستى. بالانىڭ العاشقى سوزدەرى شىققاننان باستاپ دايىندىق كەزەڭى اياقتالادى.

سويلەۋ ءتىلى شىققان كەزەڭ ءوزارا ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگىنىڭ الدىنعى كەزەڭى ءبىر جاستان ءۇش جاسقا دەيىن سوزىلادى.  سويلەۋ ءتىلى ونى قۇرايتىن كومپونەنتەرى بويىنشا داميدى: دىبىس ايتۋى، سوزدىك قورى، گرامماتيكالىق قۇرىلىسى.

سويلەۋ ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جاعىنىڭ دامۋىندا بالانىڭ كۇندەلىكتى ەستيتىن سويلەۋ ءتىلىنىڭ ماڭىزى زور. بالا وسى كەزدە اينالادا تەك قانا دۇرىس سويلەۋ ءتىلىن ەستۋى كەرەك. بۇل كەزەڭدە بالا دىبىستاردى الماستىرىپ، شاتاستىرىپ، بۇزىپ ايتادى، نەمەسە مۇلدەم ايتپايدى.

بالانىڭ ءبىرىنشى سوزدەرى جالپىلاما ماعىنادا قولدانىلادى (ءبىر سوزبەن نەمەسە دىبىس تىركەستەرىمەن بالا زاتتى، سەزىمىن، ءوتىنىشىن بىلدىرەدى). مىسالى، «سۋ» دەگەن  «مىناۋ سۋ»، «سۋ بەر»، «سۋ سۋىق» دەگەندى ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بالانى  تەك جاعدايعا (سيتۋاسياعا) قاراي تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان بۇنى سيتۋاسيالىق سويلەۋ دەپ اتايدى. بۇنداي سويلەۋدە بالا يشارا جانە ميميكا كوپ قولدانادى. بالانىڭ سوزدىك قورىنىڭ دامۋى 2-3 جاستىڭ اراسىندا بەلسەندى بولادى. ءار ءتۇرلى اۆتورلار بالانىڭ سوزدىك قورىنىڭ تولۋى جايىندا ءار ءتۇرلى ساندىق مالىمەتتەر بەرەدى. ەڭ كوپ تارالعان مالىمەتتەر مىنانداي:

1 ج.6 ايدا-10-15 ءسوز؛

2 ج. سوڭىندا – شامامەن 300 ءسوز؛

3 ج. قاراعان شاعىندا -1000 ءسوزدىڭ كولەمىندە.

3 جاسقا قاراعان شاعىندا بالادا سويلەۋ ءتىلىنىڭ  گرامماتيكالىق  جاعى قالىپتاسا  باستايدى. العاشقىدا بالا ءوزىنىڭ وتىنىشتەرىن ءبىر سوزبەن بىلدىرەدى، سودان كەيىن-قاراپايىم فرازالارمەن. («اپا مينا شاي ءىش» -اپا، امينا شاي ىشەدى.).

وسى كەزەڭدە بالالاردىڭ ەرەسەكتەردى ءتۇسىنۋى سويلەۋ قابىلەتىنە قاراعاندا جوعارى بولادى.

كەلەسى كەزەڭ – مەكتەپ جاسىنا  دەيىنگى (3جاستان 7 جاسقا دەيىن).

سويلەۋ ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جاعىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى: 3 جاستا «ش»، «ج،» «چ»، «شش» دىبىستارى «س»، «ز» دىبىستارىنا، «شش» دىبىسى «چ» ،«ت»، كەيدە «ت»، «د» دىبىستارىنا الماستىرىپ ايتىلادى. ىسقىرىق دىبىستاردى ايتقان كەزدە ءتىسارالىق، تىستوڭىرەكتىك («س»=«ت»، «ز»=«د»)، ەرىندىك-تىستىك ((«س»=«ف»، («ز»=«ۆ») سيگماتيزم بايقالادى. «ر»، «ل» دىبىستارى «ي»، «ل» دىبىستارىنا، «ق»، «گ»، «ح» دىبىستارى «ت» نەمەسە «د» دىبىستارىنا الماستىرىپ ايتىلادى.

4 جاستا دىبىستاردىڭ ايتۋى تۇراقسىز بولادى. ىسقىرىق دىبىستاردىڭ ايتىلۋىندا ءتىسارالىق سيگماتيزم بايقالادى. جەكە ىزىڭ دىبىستار دۇرىس ايتىلادى. سونورلى «ر»، «ل» دىبىستارى الىدە دۇرىس ايتىلمايدى، ولار «ي»، «ۆ» دىبىستارىنا الماستىرىلىپ ايتىلادى.

ىسقىرىق، ىزىڭ جانە «ك»، «گ»، «ح» دىبىستارى 5-6 جاستاعى بالادا قالىپتاسقان بولۋى كەرەك. ال ارتيكۋلياسياسى كۇردەلى «ر» دىبىسى 7 جاسقا دەيىن قاتە ايتىلۋى مۇمكىن.

سويلەۋ ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ دامۋى: العاشقىدا بالا تەك قانا ءسوزدىڭ نوميناتيۆتىك فۋنكسياسىن مەنگەرەدى. سونىمەن قاتار ەتىستىكتەردى قولدانا باستايدى. كەيىن  باسقا دا گرامماتيكالىق كاتەگوريالاردى يگەرەدى: سىن ەسىم، ەسىمدىك، ۇستەۋ. ا. ن. گۆوزديەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا  3 جاستاعى بالادا گرامماتيكالىق نەگىزگى كاتەگوريالارى تولىق قالىپتاسادى.  4 جاستاعى  بالا ءوز تىلىندە جاي جانە كۇردەلى سويلەمدەردى  قولدانادى. 5 جاستاعى بالا قوسىمشا سۇراقتارسىز تىڭداعان اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن ءوز بەتىمەن ايتىپ بەرە الادى.

وسى جاستا بالانىڭ فونەماتيكالىق قابىلداۋ قابىلەتى دە داميدى: العاشقىدا بالا داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستاردى،  كەيىن-جىڭىشكە جانە جۋان داۋىسسىزداردى، سونورلى، ىسقىرىق، ىزىڭ دىبىستاردى اجىراتا  باستايدى. 4 جاسىندا قالىپتى دامىعان بالا انا ءتىلىنىڭ بارلىق دىبىستارىن اجىراتا الۋى كەرەك، ياعني ونىڭ فونەماتيكالىق قابىلداۋ قابىلەتى تولىعىمەن دامىعان بولۋى قاجەت.

سويلەۋ ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىسىنىڭ دامۋى ءۇش كەزەننەن تۇرادى: امورفتى تۇبىر-سوزدەردەن تۇراتىن سويلەمدەر (1 كەزەڭ)، سويلەمنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىسىن يگەرۋ (2 كەزەڭ)، انا ءتىلىنىڭ مورفولوگيالىق جۇيەسىن يگەرۋ (3 كەزەڭ).

مەكتەپ جاسىنداعى كەزەڭ (7-17 جاس).

بۇل كەزەڭدە بالانىڭ سويلەۋ ءتىلى دامۋىنىڭ ەرەكشەلىگى - سويلەۋ ءتىلىن سانالى تۇردە يگەرۋى. بالالار دىبىستىق تالداۋدى، گرامماتيكالىق ەرەجەلەردى تولىعىنان مەڭگەرەدى. سويلەۋ ءتىلىنىڭ جاڭا تۇرىنە-جازباشا سويلەۋ تىلىنە  باستاۋشى رول بەرىلەدى.

سونىمەن، مەكتەپ جاسىندا بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ قايتا قۇرىلۋى بايقالادى - ءتىل دىبىستارىن قابىلداپ، اجىراتۋدان باستاپ سويلەۋ ءتىلىنىڭ بارلىق قۇرالدارىن سانالى تۇردە قولدانۋى.

ارينە، ءار كەزەڭ كەلەسى كەزەڭگە ءبىر قالىپتى اۋىسادى. بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامۋى قالىپتى جانە ۋاقىتىنشا ءوتۋ ءۇشىن، وعان جاعىمدى جاعداي بولۋ كەرەك: بالانىڭ سوماتيكالىق جانە پسيحيكالىق دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى؛ ويلاۋ قابىلەتى قالىپتى؛ ەستۋ جانە كورۋ قابىلەتى قالىپتى؛ قورشاعان سويلەۋ ورتاسى دۇرىس بولۋى كەرەك.

شەتەل عالىمى پ. مەنيۋك سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامۋىن وزگەشە قاراستىرا وتىرىپ، ونى 5 كەزەڭگە بولەدى: ءبىرىنشى كەزەڭدە (سويلەۋ ءتىلى شىققانعا دەيىننەن بىلدىرعا دەيىن) ايقاي مەن العاشقى ۆوكاليزاسياسى باستاپقى بولادى. بۇل كەزەڭدە نەگىزگى نازار داۋىس رەاكسيالارىنىڭ ينتوناسيالىق سيپاتىنا اۋدارىلادى. بالانىڭ ايقايىنا اناسىنىڭ جاۋابىنىڭ ماڭىزدىلىعى زور ەكەنىن ەسكەرەدى. سويلەۋ ءتىلى دامۋىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە بالالاردىڭ اكۋستيكالىق تىتىركەندىرگىشتەردى اجىراتۋ مۇمكىندىكتەرى بايقالادى.

ەكىنشى كەزەڭ – «بىلدىر كەزەڭى». بۇل كەزدە بالادا دىبىستىق بەلسەندىلىگى داميدى، ءوز ايقايىن باقىلاي باستايدى، ءارى قاراي ەستۋ تۇيسىگىنىڭ (ەستۋ اناليزاتورى ارقىلى ءار ءتۇرلى دىبىستاردى قابىلداپ، اجىراتىپ، بويعا ءسىڭىرۋ پروسەسى) ديففەرەنسياسياسى بايقالادى.

ءۇشىنشى كەزەڭء-بىر سوزدىك دەڭگەيدە قارىم- قاتىناسقا ءتۇسۋ. وسى باستان بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ ناقتى دامۋى باستالادى. سويلەۋ ءتىلىن قابىلداۋىندا دا، سويلەۋىندە دە ساپالى وزگەرىستەر بايقالادى. بالادا ايتىلعان ءسوزدىڭ ۇزاقتىلىعىن بايقاي الاتىن مۇمكىنشىلىك تۋادى. موتورلى جانە سەنسورلى سويلەۋ ءتىل اراسىندا العاشقى رەت ءوزارا بايلانىسى پايدا بولادى.

ءتورتىنشى كەزەڭ – ەكى سوزدىك دەڭگەيدە قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋ. بۇل سينتاكسيستىڭ دامۋىنىڭ باستاۋىش كەزەڭى. سويلەۋ ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق  كاتەگوريالارىن مەڭگەرۋى بەسىنشى كەزەڭدە باستالادى.

قاراستىرىلعان كەزەڭدەرگە ءبولۋ سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامۋىنىڭ كەشەۋىلدەۋ جانە بۇزىلۋىنىڭ مەحانيزمىن تۇسىنۋگە مۇمكىنشىلىكتەرىن كەڭەيتەدى.

 

 

 

         تايتييەۆا ايدانا سۋلەيمەنوۆنا

                                                                          م.قۇرمانوۆ اتىنداعى №2 ورتا مەكتەپتىڭ

                                             پەداگوگ-دەفەكتولوگى

                                                          الماتى وبلىسى كوكسۋ اۋدانى

                                       بالپىق بي اۋىلى

---